Acta Bio-Optica et Informatica Medica, Vol. 10,

Transkrypt

1 Acta Bio-Optica et Informatica Medica, Vol. 10, MONITOROWANIE TERMOWIZYJNE TERAPII PRZEWLEKŁEGO ZAPALENIA ZATOK PRZYNOSOWYCH U DZIECI LECZONYCH ANTYBIOTYKAMI ORAZ LASEREM BIOSTYMULACYJNYM Katarzyna Wojaczyńska-Stanek*,#, Elżbieta Marszał*, Agnieszka Krzemień-Gabriel**, Jolanta Mniszek**, Małgorzata Sitek-Gola *** # Mikołów, ul. Świerkowa 20B, tel. służbowy: (032) * Klinika Pediatrii i Neurologii Wieku Rozwojowego, ŚAM Katowice ** Oddział Otolaryngologii Dziecięcej, GCZMiD Katowice *** Poradnia Leczenia Bólu, GCZMiD Katowice Streszczenie Przewlekłe zapalenie zatok (pzz) to przetrwały proces chorobowy trwający przez ok. 12 tygodni. Obraz termograficzny pzz charakteryzuje się ciepłymi obszarami w rzucie zatok szczękowych i często ciepłymi oczodołami. Celem pracy było wykorzystanie termografii do oceny efektów leczenia pzz przy użyciu lasera biostymulacyjnego. Grupę badaną stanowiło 20 dzieci z pzz leczonych laserem biostymulacyjnym oraz 15 dzieci leczonych przewlekle antybiotykami. Grupa kontrolna liczyła 20 dzieci zdrowych. Po 10 sesjach laseroterapii obraz termograficzny uległ normalizacji u 16 z 20 badanych, a po 14 dniach antybiotykoterapii u 12 z 15 dzieci. Oceniano również poprawę subiektywną (bóle głowy i uczucie zatkanego nosa ). Wyniki leczenia tymi metodami były podobne (80% wyleczonych w obu grupach). Laseroterapia może wspomagać leczenie antybiotykami lub być alternatywą dla ich stosowania w leczeniu pzz. Termografia pozwala monitorować leczenie pzz. Abstract Thermographic monitoring of therapy of chronic sinusitis in children treated by antibiotics or lasertherapy Chronic inflammation of nasal sinus is defined as a persistent process in the nose and sinus mucosa that lasts for at least 12 weeks despite of appropriate treatment. Thermographic images of children with sinusitis reveal warmer places in the maxillary projection of the sinus and often warmer orbits. The examined group consisted of 20 children with chronic sinusitis treated with biostimulating laser and 15 children undergoing a long term antibiotic treatment. The control group consists of 20 healthy children. Thermographic images after therapy became normalized in 16 out of 20 patients treated by lasertherapy, and in the patients with prolonged antibiotic therapy in 12 of 15 cases. Subjective improvement was stated, as well. Biostimulating laser treatment appears to be an effective supplementation or alternative to long term antibiotic therapy in children with chronic sinusitis. Thermography can be used to monitor the effects of both treatment. Słowa kluczowe: Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych u dzieci, badanie termograficzne, laser biostymulacyjny, Key words: chronic children paranasal sinusitis, thermal imaging, biostimulating laser Wpłynęło , zaakceptowano do druku Wstęp Termowizja jest uznaną metodą diagnostyczną w wielu stanach zapalnych, w tym również w zapaleniu zatok. Miejscom o podwyższonej temperaturze towarzyszy większa emisja promieniowania podczerwonego, co na ekranie monitora termowizyjnego jest widoczne jako miejsca cieplejsze (1, 2, 3, 4, 5). Obraz termograficzny twarzy osób zdrowych występuje: symetria (różnica temperatur między stroną lewą a prawą t < 0,3 C), zimny nos, ciepłe oczodoły, brak ognisk ciepłych w rzucie zatok szczękowych. W zapaleniu zatok badanie termograficzne uwi-

2 76 Acta Bio-Optica et Informatica Medica, Vol. 10, 2004 dacznia: asymetrię obrazu ( t > 0,5 C) (zapalenie 1 zatoki), obszary ciepłe w rzucie obu zatok szczękowych (ostre zapalenie zatok), asymetrię i bardzo ciepłe oczodoły (zapalenie zatok sitowych), ciepły nos (ostry nieżyt nosa), obraz rozmyty, nieostry z niewielkimi obszarami ciepłymi nosa lub w rzucie zatok (zapalenie na tle alergicznym) (6, 7, 8, 9). Określenie zapalenie zatok przynosowych rhinosinusitis opisuje proces zapalny błony śluzowej zatok przynosowych, który rozwinął się z powodu zaburzeń ich drożności i wentylacji jako następstwo zakażenia, alergii lub odmienności budowy anatomicznej bocznej ściany jamy nosa. Istnieje kilka postaci klinicznych przewlekłego zapalenia zatok przynosowych u dzieci: zapalenie zatok tylko z miejscowymi, niezbyt licznymi objawami- podobne do występujących u dorosłych, zespół zatokowo-oskrzelowy, zespół zatokowo-alergizujący, zespół zatokowo-oskrzelowy współistniejący z zespołem zatokowo-alergizującym. Chorzy skarżą się na: zaburzenia drożności nosa, wydzielinę w jamach nosa (ropną, śluzowo - ropną, śluzową, surowiczą), spływanie wydzieliny do nosogardła, ból i rozpieranie okolicy nasady nosa, zębów, oka, bóle głowy, zaburzenia węchu, uporczywy, męczący kaszel, niecharakterystyczne objawy ogólne. Kryteria rozpoznawania przewlekłego zapalenia zatok (pzz) u dzieci są następujące: dolegliwości utrzymują się 12 tygodni, w ciągu roku wystąpiło 6 epizodów ostrego nawracającego zapalenia zatok trwającego co najmniej 10 dni, utrzymujące się zmiany w diagnostyce obrazowej wykonanej po 4 tyg. leczenia zachowawczego. W badaniu laryngologicznym stwierdza się: obrzęk i zasinienie błony śluzowej małżowin nosowych dolnych i środkowych, obecność wydzieliny w przewodach nosowych, spływanie wydzieliny do nosogardzieli, zaczerwienienie tylnej ściany gardła często z granulacjami limfatycznymi, fetor ex orae, reaktywne powiększenie węzłów chłonnych szyjnych górnych i środkowych. Zgodnie z kryteriami rozpoznawania pzz, wymagana jest diagnostyka obrazowa. Można wykorzystać w niej: zdjęcia RTG przeglądowe zatok, zdjęcia warstwowe, tomografię komputerową (TK), rezonans magnetyczny (MR), USG, diafanoskopię, termowizję zatok. Badanie mikrobiologiczne popłuczyn z zatok, lub wymazu spod środkowej małżowiny nosowej jest istotną wskazówką przy leczeniu antybiotykami i podjęciu leczenia bodźcowego. Celem leczenia zachowawczego jest opanowanie zakażenia, zmniejszenie obrzęku tkanek, ułatwienie odpływu wydzielin z jam zatok poprzez przywracanie drożności ich ujść. W leczeniu stosujemy: antybiotykoterapię, leki obkurczające błonę śluzową nosa, leki mukolityczne, glikokortykosterydy miejscowo, leki antyhistaminowe, płukanie zatok, fizykoterapię. Jeżeli postępowanie takie jest nieskuteczne stosuje się leczenie zabiegowe, które obejmuje: punkcje zatok, FESS funkcjonalną endoskopową chirurgię zatok operacyjne otwarcie zatok leczenie tzw. regionalne (adenotomia, operacja przegrody nosa) (10, 11). W leczeniu próbuje się również stosować laseroterapię, która m.in. poprawia krążenie, odżywianie i regenerację komórek (12,13). Celem niniejszej pracy było zbadanie przydatności termowizji do oceny efektów leczenia przewlekłego zapalenia zatok przy użyciu lasera biostymulacyjnego. Grupa badana Ocenie termowizyjnej poddano 35 dzieci z przewlekłym zapaleniem zatok. U wszystkich dzieci stosowano przewlekłą farmakoterapię, w tym również

3 Acta Bio-Optica et Informatica Medica, Vol. 10, leczenie antybiotykami. Zaproponowano rodzicom dzieci leczenie laserem biostymulacyjnym lub kolejną antybiotykoterapię. Podziału grupy dokonano losowo zgodnie z wyborem rodziców (u małych dzieci) lub samych chorych (dzieci starsze). Przerwa między poprzednią antybiotykoterapią a obecnym leczeniem wynosiła co najmniej tydzień. Grupa chorych leczona laserem biostymulacyjnym obejmowała 20 dzieci w wieku od 3 16 r.ż., 14 chłopców i 6 dziewczynek. Każde z dzieci odbyło 10 codziennych sesji terapeutycznych (z przerwą sobotnio-niedzielną) laserem (PCM O18 firmy MC Laser) o długości fali 670µm i częstotliwości 3500 Hz, sumaryczna energia wynosia średnio 12 J w czasie 5 minut na każdą chorą stronę. Dawki energii zmniejszano zależnie od wieku dziecka - im młodsze dziecko, tym stosowano mniejsze dawki. Zastosowano metodę kontaktową. Grupę chorych leczonych antybiotykami stanowiło 15 dzieci w wieku 3 15 r.ż., 7 chłopców i 8 dziewczynek. Wszystkie dzieci były leczone antybiotykami przez 14 dni. Grupa kontrolna obejmowała 20 dzieci zdrowych w wieku od 4-18r.ż, 12 chłopców i 8 dziewczynek, u których obraz termograficzny był prawidłowy. Nie obserwowano ognisk ciepłych w rzucie zatok, obraz był symetryczny, a nos był zimny (Rys. 1). badaniem; wstępna adaptacja termiczna trwała 30 minut, adaptacja właściwa w pracowni termograficznej 10 minu. Oceniano jakościowo symetrię, obszary ciepłe w rzucie zatok, ciepłe asymetryczne oczodoły, ciepły nos. Ilościowo natomiast oceniano temperaturę minimalną, temperaturę maksymalną, temperaturę średnią, różnicę średnich temperatur (wszystkie pomiary dotyczyły anatomicznego obszaru zatok szczękowych). Badane dzieci na 3 dni przed wykonaniem badań termograficznych nie otrzymywały żadnych leków. Dla obiektywizacji oceny termograficznej wykonujący badanie nie był informowany, do której grupy (leczonych laserem czy antybiotykami) należą pacjenci. Badanie laryngologiczne przeprowadzano po zakończonej terapii. Podczas leczenia dzieci z obu grup wypełniały kwestionariusz oceny subiektywnej dotyczącej uczucia zatkanego nosa i bólu głowy. Wyniki i ich omówienie Wyniki badań termograficznych dzieci z grupy leczonej przy użyciu lasera umieszczono w tabeli 1, a grupy leczonych antybiotykami w tabeli 2. Normalizację obrazu termograficznego po leczeniu laseroterapią uzyskano u 16 dzieci, co stanowiło 80% leczonych tą metodą (Rys. 2 i 3), a w grupie Rys letni chłopiec, A.B. zdrowy. W obrazie termowizyjnym brak ognisk ciepłych, nos jest zimny, widoczna symetria obrazu. Metodyka badania Badanie wykonano kamerą THERMACAM PM595 w standardowych warunkach badania: pacjent był przed głównym posiłkiem, nie używał miejscowo kosmetyków, okulary były zdjęte co najmniej pół godziny prze Rys. 2 Chłopiec G.P. 3,5 roku przed laseroterapią. Widoczne bardzo ciepłe obszary w rzucie zatok szczękowych oraz ciepłe oczodoły dzieci leczonych antybiotykami u 12 dzieci (również 80%). 1 chory z grupy leczonej laseroterapią wymagał ponownej antybiotykoterapii z powodu pogorszenia stanu klinicznego, jak i związanego z tym obrazu termograficznego. Analizując zestawienia danych termograficznych w obu grupach widać, że zarówno wśród

4 78 Acta Bio-Optica et Informatica Medica, Vol. 10, 2004 Rys. 3 Chłopiec G.P. 3,5 roku po laseroterapii. Obraz termowizyjny uległ normalizacji. Widoczne na rys. 2 obszary ciepłe ustąpiły. dzieci leczonych laseroterapią, jak i antybiotykoterapią maksymalna temperatura w rzucie zatok (L max, P max) nie przekraczała 36,7 C (pacjent SW przed antybiotykoterapią patrz tabela 2). Również temperatury średnie mierzone z obszarów o podwyższonej temperaturze, a odpowiadających anatomicznemu rzutowi zatok szczękowych, nie były wysokie (L śr, P śr). W obu grupach nie przekraczały 36 C (ten sam pacjent SW). Różnice temperatur pomiędzy stroną lewą i prawą (t) nie przekraczały 0,6 C (pacjent WA i RT patrz tabela 1). Obraz termograficzny z niewielką różnicą temperatur pomiędzy stronami, niewysoką temperaturą maksymalną jest typowy dla przewlekłego stanu zapalnego zatok, obejmującego najczęściej obie zatoki przynosowe. W zapaleniu ostrym obraz Tab. 1 Zestawienie danych pacjentów leczonych laseroterapią Data of patients treated with laserotherapy Pacjent płeć wiek L max L min L śr P max P min P śr t W.A. M 6 35,5 C 33,7 C 34,5 C 34,9 C 32,7 C 33,9 C 0,6 R.T. M 11l 35,8 C 34,1 C 34,9 C 36,0 C 35,0 C 35,5 C 0,6 C.K. K 10l 34,5 C 32,3 C 33,3 C 34,6 C 31,5 C 33,0 C 0,3 M.J. M 6l 35,9 C 33,3 C 34,6 C 35,9 C 32,9 C 34,8 C 0,2 G.P. M 3,5 35,8 C 34,0 C 34,7 C 35,6 C 33,9 C 34,6 C 0,1 S.L. K 10l 35,7 C 31,7 C 33,7 C 35,5 C 32,7 C 34,0 C 0,3 R.P. M 16l 35,9 C 34,2 C 35,0 C 35,6 C 33,2 C 34,5 C 0,5 W.M. K 12 35,8 C 33,0 C 35,1 C 35,9 C 33,8 C 34,9 C 0,2 H.W. K 4 34,9 C 31,4 C 33,4 C 35,5 C 32,1 C 33,8 C 0,4 P.P. M 13 35,1 C 32,3 C 33,7 C 35,1 C 32,6 C 33,9 C 0,2 P.J. M 11 35,9 C 33,7 C 34,8 C 35,9 C 33,1 C 34,8 C 0 S.M. M 13 35,9 C 33,2 C 34,4 C 35,0 C 33,7 C 34,5 C 0,1 K.S. M 6 35,6 C 31,4 C 33,6 C 35,0 C 31,5 C 33,6 C 0 C.M. M 8 34,4 C 32,4 C 33,4 C 34,7 C 32,8 C 33,8 C 0,4 P.D. M 14 34,6 C 33,4 C 33,9 C 34,3 C 32,9 C 33,7 C 0,2 P.A. M 9l 35,8 C 34,1 C 34,7 C 35,6 C 34,2 C 34,8 C 0,1 G.P. M 3,5 36,6 C 34,0 C 35,5 C 36,6 C 33,6 C 35,4 C 0,1 K.S. K 7 35,6 C 32,4 C 34,0 C 35,4 C 32,4 C 33,9 C 0,1 F.D. M 11 35,7 C 33,4 C 34,4 C 35,4 C 33,1 C 34,3 C 0,1 H.K. K 13l 35,9 C 34,5 C 35,4 C 35,7 C 34,3 C 35,2 C 0,2 L max maksymalna temperatura w obszarze lewej zatoki szczękowej P max maksymalna temperatura w obszarze prawej zatoki szczękowej L min minimalna temperatura w obszarze lewej zatoki szczękowej P min minimalna temperatura w obszarze prawej zatoki szczękowej L śr - średnia temperatura w obszarze lewej zatoki szczękowej P śr średnia temperatura w obszarze prawej zatoki szczękowej t różnica temperatur średnich między stroną lewą i prawą L max maximal temperature of left sinus area P max maximal temperature of right sinus area L min - minimal temperature of left sinus area P min minimal temperature of right sinus area L śr average temperature of left sinus area P śr average temperature of right sinus area t differences in average temperatures between left and right side

5 Acta Bio-Optica et Informatica Medica, Vol. 10, Tab. 2 Zestawienie danych pacjentów leczonych antybiotykami Data of patients treated with antibiotics Pacjent płeć wiek L max L min L śr P max P min P śr t G.J. K 15l 35,6 C 34,0 C 34,8 C 35,3 C 33,6 C 34,5 C 0,3 H.K. K 13l 35,9 C 34,5 C 35,4 C 35,7 C 34,3 C 35,2 C 0,2 S.W. M 5l 36,7 C 34,8 C 35,5 C 36,8 C 35,1 C 36,0 C 0,5 G.P. M 3,5 35,7 C 31,9 C 33,2 C 34,5 C 31,4 C 32,9 C 0,3 W.D. M 9l 35,4 C 33,3 C 34,6 C 36,1 C 33,5 C 34,8 C 0,2 M.M. K 12 35,2 C 33,4 C 34,2 C 35,3 C 33,7 C 34,4 C 0,2 R.M. K 11 35,6 C 33,2 C 34,1 C 35,1 C 32,5 C 33,8 C 0,3 R.T. M 11 35,6 C 34,1 C 34,8 C 35,6 C 33,1 C 34,2 C 0,6 K.B. M 11 35,9 C 33,7 C 34,8 C 35,9 C 33,1 C 34,8 C 0 S.A. M 8 34,4 C 32,4 C 33,4 C 34,7 C 32,8 C 33,8 C 0,4 Ś.N. K 10l 35,7 C 31,7 C 33,7 C 35,5 C 32,7 C 34,0 C 0,3 R.K. M 9l 35,8 C 34,1 C 34,7 C 35,6 C 34,2 C 34,8 C 0,1 Z.U. K 13l 35,9 C 34,5 C 35,4 C 35,7 C 34,3 C 35,2 C 0,2 W.H. K 4 34,9 C 31,4 C 33,4 C 35,5 C 32,1 C 33,8 C 0,4 K.M. K 11 35,6 C 33,2 C 34,1 C 35,1 C 32,5 C 33,8 C 0,3 L max maksymalna temperatura w obszarze lewej zatoki szczękowej P max maksymalna temperatura w obszarze prawej zatoki szczękowej L min minimalna temperatura w obszarze lewej zatoki szczękowej P min minimalna temperatura w obszarze prawej zatoki szczękowej L śr - średnia temperatura w obszarze lewej zatoki szczękowej P śr średnia temperatura w obszarze prawej zatoki szczękowej t różnica temperatur średnich między stroną lewą i prawą L max maximal temperature of left sinus area P max maximal temperature of right sinus area L min - minimal temperature of left sinus area P min minimal temperature of right sinus area L śr average temperature of left sinus area P śr average temperature of right sinus area t differences in average temperatures between left and right side termograficzny jest inny, charakteryzuje się większą asymetrią i większymi różnicami średnich temperatur strony lewej i prawej. Subiektywną ocenę obu metod leczenia dokonały dzieci za pomocą prostego kwestionariusza obejmującego tylko dwa pytania, dotyczące głównych dolegliwości: zatkanego nosa i bólu głowy. Objawy te wybrano ze względu na łatwość komunikowania się z dziećmi, zwłaszcza najmłodszymi, a co za tym idzie na wiarygodność odpowiedzi. Wyniki badań poddano analizie statystycznej. Tabela 3 zawiera dane dotyczące średniej arytmetycznej różnic temperatur między lewą i prawą zatoką szczękową dla obu analizowanych grup, odchylenia standardowe i ocenę statystyczną obu grup. Przy użyciu testu U Manna- Whitney a nie stwierdzono istotnej różnicy pomiędzy analizowanymi grupami, a więc są one porównywalne. Tabele 4 i 5 przedstawiają graficznie, jak zmienia się liczebność chorych, podających objawy zatkanego nosa i bóle głowy w czasie terapii w obu grupach badanych. Porównując obie tabele widać wyraźnie, że dzieci poddane laseroterapii wcześniej odczuwały poprawę, zwłaszcza drożności nosa. Tabela 6 zawiera analizę statystyczną subiektywnych dolegliwości i czasu ich ustępowania. Ryzyko względne trwania zaburzenia potwierdza fakt wcześniejszego ustępowania subiektywnych dolegliwości w grupie dzieci leczonych laserem biostymulacyjnym. Dla antybiotykoterapii ryzyko względne trwania zaburzenia wynosi 1, dla laseroterapii 0,67 (dla objawu zatkany nos ) i 0,81 (dla bólów głowy). Test Walda określa istotność statystyczną ryzyka względnego trwania zaburzenia (beta). Mimo różnic widocznych w przedstawieniu graficznym, nie stwierdzono istotności statystycznej miedzy obu grupami chorych.

6 80 Acta Bio-Optica et Informatica Medica, Vol. 10, 2004 Streszczenie Tab. 3 Różnice temperatur średnich (t) w grupach Laseroterapia i Antybiotykoterapia Parametr statystyczny Laseroterapia Antybiotykoterapia Liczebność Średnia arytmetyczna 0,24 0,29 Mediana 0,20 0,30 Odchylenie standardowe 0,18 0,15 Test Shapiro-Wilka normalności rozkładu p<0,03 NS Test U Manna-Whitney a porównania grup U=113,5 ; NS

7 Acta Bio-Optica et Informatica Medica, Vol. 10, Tab. 6 Regresja proporcjonalnego hazardu Coxa w określeniu czasu trwania zaburzenia zatkany nos oraz bólu głowy dla zmiennej niezależnej sposób leczenia. Zatkany nos Bóle głowy Beta Błąd standardowy Test Walda Beta Błąd standardowy Test Walda -0,40 0,37 p=0,27 (NS) -0,21 0,37 p=0,56 (NS) Sposób leczenia Farmakoterapia Ryzyko względne trwania zaburzenia Sposób leczenia Ryzyko względne trwania zaburzenia 1,00 Farmakoterapia 1,00 Laseroterapia 0,67 Laseroterapia 0,81 Dyskusja Termografia kliniczna jest metodą o dużej czułości, ale małej specyficzności. Spotykamy się częściej z wynikami fałszywie dodatnimi niż fałszywie ujemnymi (1, 2, 3, 9). Termografia twarzy zajmuje szczególne miejsce w laryngologii, chirurgii szczękowej lub badaniach wysokościowych, jako niezwykle czuły instrument badawczy (4, 6, 7). Zastosowanie tej nieinwazyjnej techniki badawczej u dzieci w połączeniu z badaniem laryngologicznym i oceną subiektywnych dolegliwości pozwala u wielu chorych zrezygnować z badań jonizujących. Niestety badania termograficzne nie są jeszcze powszechnie dostępne, a wiara w ich wartość kliniczną wśród lekarzy pozostawia wiele do życzenia. Podobnie wygląda stosunek lekarzy do laseroterapii - nadal cechuje go duży sceptycyzm. Chociaż laseroterapia wydaje się wcześniej dawać poprawę subiektywną w leczeniu zatok obocznych nosa u dzieci, niż antybiotyki, nie sposób pominąć kilku istotnych aspektów leczenia. Antybiotyki można podawać w domu, natomiast laseroterapia wymaga od dziecka i jego rodziców codziennych wizyt w wyspecjalizowanym ośrodku zajmującym się taką terapią. Koszt terapii antybiotykami ponoszą rodzice, a laseroterapii szeroko rozumiana służba zdrowia. Przewlekłe leczenie antybiotykami niesie za sobą ich działania niepożądane i efekty uboczne, laseroterapia natomiast jest bezpieczna i nieszkodliwa. Możliwe, że połączenie obu metod pozwoli skrócić terapię antybiotykami dla dobra pacjenta i wygody jego i rodziny. Wnioski Na podstawie przeanalizowanego materiału doświadczalnego możemy postawić następujące wnioski: termografia pozwala monitorować przebieg leczenia zapalenia zatok obocznych nosa u dzieci, natomiast laseroterapia może być cennym uzupełnieniem antybiotykoterapii w leczeniu przewlekłego zapalenia zatok lub może je zastąpić. Literatura 1 E. Marszał: Termowizja jako nieinwazyjna metoda diagnostyczna w neurologii dziecięcej. Monografia - Rozprawa habilitacyjna, Śląska Akademia Medyczna, Katowice K. Wojaczyńska-Stanek: Ocena termograficzna płuc dzieci zdrowych od 1 miesiąca do 7 roku życia. Rozprawa doktorska, Śląska Akademia Medyczna, Katowice E.F.J. Ring: Thermal Symmetry of Human Skin Temperature Distribution. Thermology international, Vol 9, 53 55, J. Łaszczyńska: Thermographic Evaluation of the Head and Face Under Differentiated Altitude Hypoxia. Thermology international, Vol 9, K. Wojaczyńska-Stanek: Zastosowanie termografii w pediatrii. Lekarz Wojskowy, supl. III, 93 99, M. Anbar, B.M. Gratt, D. Hong: Thermology and facial telethermography: Part I: history and technical review. Dentomaxillofacial Radiology 27, 61 67, B.M. Gratt, M. Anbar: Thermology and facial telethermography: Part II. Current and future clini-

8 82 Acta Bio-Optica et Informatica Medica, Vol. 10, 2004 cal applications in dentistry. Dentomaxillofacial Radiology 27, 68 74, B.F. Jones: A Reappraisal of the Use of Infrared Thermal Image Analysis in Medicine. IEEE Transactions on Medical Imaging. VOL 17, NO. 6, , E. Marszał, K. Wojaczyńska-Stanek: Badanie termograficzne w schorzeniach zatok obocznych nosa u dzieci. Przegl. Ped. t. XXI, 2, , A.M. Vaida, J.A. Stankiewicz: Zapalenie zatok przynosowych u dzieci w: A.J. Hotaling, J.A. Stankiewicz: Otolaryngologia Dziecięca; Via Medica 2000; s E. Kossowska: Otolaryngologia Polska. PZWL Warszawa Z. Garnuszewski, B. Madziar Karaśkiewicz, J.A. Szymański, W. Wandel: Laseropunktura i biostymulacje laserowe. PTA A. Sieroń, G. Cieślar, M. Adamek: Magnetoterapia i laseroterapia. Wydawnictwo ŚAM, 1994.