PRAWO NATURALNE: DAR CZY FIKCJA?
|
|
- Amalia Szczepańska
- 9 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Zeszyty Naukowe KUL 53 (2010), nr 3 (211) ANDRZEJ SZOSTEK MIC * PRAWO NATURALNE: DAR CZY FIKCJA? Prawo naturalne to oczywiście nie jest termin biblijny; ani w Starym, ani w Nowym Testamencie go nie spotkamy. Nie znaczy to jednak, by brakowało mu podstaw w tekstach Pisma Świętego. Niektóre jego fragmenty wręcz prowokują do skonstruowania tego pojęcia, które choć bezpośrednio odnosi się do rzeczywistości dostępnej naturalnemu poznaniu i w tym sensie nie wchodzi w treść Objawienia to jednak nie przypadkiem podjęte zostało przez chrześcijańskich teologów. Przypomnijmy, że św. Tomasz z Akwinu, autor najbardziej rozwiniętej teorii prawa naturalnego, zaprezentował swe poglądy na ten temat przede wszystkim w swej Sumie teologicznej: dziele nie przypadkiem tak właśnie zatytułowanym. A jeśli ktoś skłonny byłby traktować prawo naturalne jako niefortunną konstrukcję myślową, bardziej rodzącą kłopoty niż przydatną do naświetlenia istotnych prawd wiary (jak to utrzymują niektórzy współcześni autorzy), to niech ma świadomość tego, że tym zarzutem obejmuje także Urząd Nauczycielski Kościoła. Przypomnijmy, że Międzynarodowa Komisja Teologiczna, wspomagająca Prefekta Nauki Wiary, na polecenie tegoż Prefekta (a był nim wówczas kard. Josef Ratzinger), skupiła uwagę właśnie na problematyce prawa naturalnego. Komisja ta, po kilku latach pracy, opublikowała w grudniu 2008 roku dokument zatytułowany W poszukiwaniu etyki uniwersalnej. Nowe ujęcie prawa naturalnego, w którym przywołana została i w pewnych punktach rozwinięta doktryna sformułowana przez Akwinatę 1. Warto wspomnieć też, że w roku 2002 również Papieska Komisja Biblijna, na zlecenie jej przewodniczącego (a był nim także obecny Papież), postawiła pytanie o znaczenie natchnionego tekstu dla moralności naszych czasów. Efektem prac tej Komisji jest opublikowany w maju 2008 roku, szczególnie interesujący dla uczestników tegorocznego cyklu wykładów, dokument zatytułowany Biblia a moralność. * KS. PROF. ANDRZEJ SZOSTEK filozof, etyk, kierownik Katedry Etyki na Wydziale Filozofii KUL, rektor KUL w latach Dokument ten jest dostępny m.in. w wersji włoskiej (Alla ricerca di un etica universale. Nuovo sguardo sulla legge naturale [online], [dostęp: ]. Dostępny w Internecie:< vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/cti_documents/rc_con_cfaith_doc_ _leggenaturale_it.html>).
2 40 ANDRZEJ SZOSTEK MIC Biblijne korzenie postępowania chrześcijańskiego 2, gdzie silny nacisk kładzie się m.in. na uniwersalne znaczenie przesłania etycznego zawartego w chrześcijańskim Objawieniu; na jego otwartość na różne kultury 3. Zobaczymy, jak dalece właśnie kategoria prawa naturalnego, choć ma z istoty filozoficzny charakter, pozwala odsłonić i uaktualnić ową uniwersalność objawionej moralności. Już te wstępne uwagi wskazują na to, że potraktowanie prawa naturalnego jako fikcji niegodnej dalszej refleksji, byłoby krokiem nie tylko nierozważnym, ale uderzającym w istotne elementy chrześcijańskiej wizji moralności, przynajmniej w jej katolickim wydaniu. Czy prawo naturalne jest darem? Czy można o nim mówić w kontekście przymierza Boga z ludźmi? Tak, ale w szczególnym sensie, który przyjdzie nam wyjaśnić później. Najpierw musimy krótko przypomnieć podstawowy sens prawa naturalnego, sformułowany szczególnie trafnie przez św. Tomasza i podtrzymywany we współczesnej nauce Kościoła ( 1). Następnie przypomnimy niektóre istotne elementy doktryny prawa naturalnego, wraz z trudnościami, na jakie narażona jest jego interpretacja ( 2), by na koniec wskazać na zapisy ewangeliczne szczególnie trafnie ukazujące miejsce i doniosłość argumentacji prawno-naturalnej ( 3). Nie muszę dodawać, że poruszone tu będą tylko niektóre zagadnienia związane z problematyką prawa naturalnego i to bardzo skrótowo; pełniejsza ich prezentacja zasługiwałaby na obszerną monografię. 1. PRAWO NATURALNE JAKO DAR STWORZENIA Zasadniczy wywód zawarty w pierwszej części drugiego tomu Sumy teologicznej, w artykule 2 kwestii 91, w całości poświęconej pytaniu, czy możemy w sobie odnaleźć jakieś prawo naturalne (utrum sit in nobis aliqua lex naturalis) wieńczy św. Tomasz konkluzją, iż prawo naturalne, to nic innego, jak uczestnictwo rozumnej natury w odwiecznym prawie ( lex naturalis nihil aliud est, quam participatio legis aeternae in rationali creatura ) 4. Definicję tę poprzedza on jednak ważnym wprowadzeniem dotyczącym z jednej strony istoty prawa, z drugiej zaś relacji pomiędzy prawem naturalnym a Boską opatrznością obejmującą całe stworzenie. Otóż prawo powiada Tomasz z Akwinu jako reguła i miara postępowania, rozumiane może być dwojako: albo czynnie, jako to, co reguluje i mierzy postępowanie, albo biernie, jako to, co tej regule i mierze podlega. W sensie czynnym autorem prawa 2 W tłumaczeniu ks. prof. R. Rubinkiewicza tekst ten ukazał się w roku 2009, nakładem Verbum w Kielcach. 3 Por. tamże, s S. T h o m a e A q u i n a t i s, Summa theologiae (dalej: S. th.), cura et studio P. Caramello, vol. 1-2, Torino 1963, I-II, q. 91, a. 2.
3 PRAWO NATURALNE: DAR CZY FIKCJA? 41 obejmującego cały świat, jest Bóg Stwórca a całe stworzenie podlega temu prawu, które Akwinata, idąc w tym za długowieczną już w jego czasach tradycją, określa mianem Boskiej opatrzności (providentia divina) 5. Wpisane w naturę stworzenia prawo rozumieć natomiast należy jako prawo w sensie biernym, czyli jako to, co poddane jest nadanej przez Boga regule i mierze działania. Zobaczymy jednak, że w przypadku prawa naturalnego obydwa te aspekty: bierny i czynny, w znamienny sposób się przenikają. Warto w tym miejscu na chwilę się zatrzymać, by uprzytomnić sobie powszechne przekonanie o panującym w świecie porządku, który chrześcijanie traktują jako przejaw Boskiej opatrzności, a który niezależnie od swych teistycznych czy ateistycznych poglądów uznają wszyscy. Poznając przyrodę, poznajemy prawa nią rządzące czyli wpisaną w nią niejako jej racjonalność, zasadniczą zrozumialność. Tak rozwija się nauka, a dzięki możliwości wykorzystania przez człowieka poznanych praw, także technika. Ten rozwój nabrał gwałtownego przyspieszenia po genialnym odkryciu I. Newtona, że prawidłowości obserwowane w przyrodzie dadzą się ująć w języku matematyki. Zdumiewająca matematyczność przyrody, którą tak zafascynowany jest ks. prof. M. Heller 6, szczególnie dobitnie świadczy o tym, że nie żyjemy w świecie chaosu; chaosu nie da się zrozumieć. I nawet jeśli jak na to wskazuje m.in. tzw. zasada nieoznaczoności Heisenberga w mikroświecie nie obowiązuje taki determinizm praw przyrody, jaki odnajdujemy w naszym makroświecie, to i ta nieoznaczoność ujęta jest w pewne ramy, które czynią ten świat poznawalnym i przewidywalnym. Przekonanie o zasadniczej racjonalności świata jest zresztą bardzo stare i bardzo biblijne. Przypomnijmy, że pierwszy opis aktu stworzenia, jakim rozpoczyna się Księga Rodzaju i całe Pismo Święte, przedstawia Boga Stwórcę, który wprowadza ład (kosmos) w bezład i pustkowie (chaos) 7. Ten sam opis podpowiada, że aktem wieńczącym całe Boskie dzieło stwórcze jest stworzenie człowieka. Człowiek zaś tak różni się od przyrody dotąd powołanej przez Stwórcę do istnienia i życia, że autor Księgi Rodzaju podkreśla moment kreacji człowieka swoistą, uroczystą formułą: A wreszcie rzekł Bóg:»Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam. Niech panuje nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym, nad bydłem, nad całą ziemią i nad wszelkim zwierzątkiem naziemnym«8. Interesujący nas tu szczególnie dokument Papieskiej Komisji Biblijnej Biblia a moralność zwraca uwagę na przynajmniej sześć charakterystycznych cech związanych z określeniem człowieka jako obrazu Boga. Cechy te wymienione są w następującym, logicznie skonstruowanym porządku: 1. rozumność, czyli zdolność i obowiązek poznania i zrozumienia świata stworzonego, 2. wolność, która implikuje zdolność i obowiązek decydowania oraz odpowiedzialność za podjęte 5 Por. w tej sprawie m.in.: M.A. K r ą piec, Człowiek i prawo naturalne, Lublin 1975, s Por. m.in. jego: Uchwycić przemijanie, Kraków 2010, s Por. Rdz 1, Tamże, 1,24-26 (tłum. Biblia Tysiąclecia, Poznań 1971).
4 42 ANDRZEJ SZOSTEK MIC decyzje (Rdz 2), 3. pozycja przewodnika, jednak w żadnym wypadku absolutna, bo pod zwierzchnictwem Bożym, 4. zdolność działania zgodnie z tym obrazem, który osoba ludzka nosi w sobie, czyli naśladowanie Boga, 5. godność bycia osobą, bytem»w relacji«, zdolnym mieć osobowe kontakty z Bogiem i z innymi istotami ludzkimi (Rdz 2), 6. świętość życia ludzkiego 9. Wszystkie te cechy uwzględnia św. Tomasz w swej antropologii, a jej zwieńczeniem jest właśnie jego teoria prawa naturalnego. Owszem, człowiek także jak całe stworzenie podlega Bożej opatrzności, ale podlega inaczej, a to za sprawą rozumnej natury, w jaką go wyposażył Stwórca. Inne stworzenia poddane są Bożym prawom bezwiednie i bezwolnie, bo też rozumem i wolnością nie dysponują. Człowiek natomiast zdolny jest Boże prawo poznać i dalej nim się, w sposób wolny, kierować. Dając człowiekowi rozum, Bóg dopuścił go nie tylko do poznania świata, ale do poznania Jego Boskich zamysłów. W genialnie zwięzłym korpusie cytowanego artykułu św. Tomasz pisze: Wśród innych zaś (stworzeń) stworzenie rozumne w pewnym sensie najdoskonalej podległe jest Bożej opatrzności, o ile jest ono tejże opatrzności uczestnikiem, zdolnym do kierowania sobą samym i innymi (sibi ipsi et aliis providens) i tak uczestniczy w odwiecznym (Boskim) rozumie, dzięki któremu znamionuje się naturalnym ukierunkowaniem do spełnienia właściwych czynów 10. A skąd ma człowiek wiedzieć, jakie czyny w danej sytuacji są właściwe? Otóż stąd, że Bóg wyposażył go w światło naturalnego rozumu, mocą którego zdolny jest on odróżniać dobro od zła. Innymi słowy, w rozumnej naturze Stwórca odcisnął piętno swego Boskiego światła 11. Czy więc prawo naturalne jest darem? Jest i to jakże wielkim! Darem udzielonym w akcie stworzenia; darem otwierającym człowiekowi drogę do rozpoznania Bożych zamysłów wobec świata i wobec niego samego. Obdarzony rozumną naturą i odblaskiem Bożego światła pozwalającym mu odróżnić dobro od zła, człowiek zostaje niejako powierzony własnej pieczy, choć jest to autonomia podległa Bożej suwerenności. Jest sibi ipsi et aliis providens: ma zdolność i zadanie kierowania sobą samym i światem go otaczającym: ziemią wraz z jej zasobami oraz żyjącymi na niej istotami nierozumnymi, a wreszcie społecznością, którą wraz z innymi ludźmi tworzy. Użyty przez św. Tomasza termin: providens, nie jest przypadkowy: przypomina i ma być wyrazem Bożej opatrzności: providentia divina. Idąc dalej tym tropem, Doktor Anielski podkreśla, że w tejże providentia ma swe źródło podstawowa cnota kardynalna, będąca woźnicą wszelkich cnót (auriga virtutum), mianowicie roztropność prudentia 12. Czyniąc człowieka uczestnikiem swej mądrości, Bóg poniekąd nadaje mu godność współautora praw, jakimi odtąd świat się 9 Papieska Komisja Biblijna, Biblia a moralność, s S. th., I-II, q. 91, a. 2 (tłum. własne). 11 Por.: Unde cum Psalmista dixisset [ ] Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine: quasi lumen rationis naturalis, quo discernimus quid sit bonum, et quid malum, quod pertinet ad naturalem legem, nihil aliud sit, quam impressio divini luminis in nobis (tamże). 12 Por. S. th., vol. 2, Torino 1963, II-II, q. 49, a. 6, ad 1.
5 PRAWO NATURALNE: DAR CZY FIKCJA? 43 będzie rządził. Niech panuje, a więc niech wprowadza w siebie i w otaczający go świat poznany przezeń Boży ład; ład, który ze zrządzenia Boskiego domaga się niejako ludzkiego wykończenia. Innymi słowy, człowiek zostaje wezwany do tego, by nie tylko odczytywać zawarte w jego naturze i naturze przyrody bierne prawo Boże, ale by je zarazem aktywnie (czynnie) konkretyzował. Ta dwoistość prawa naturalnego okaże się źródłem niemałych trudności w jego prawidłowym odczytaniu. 2. STRUKTURA PRAWA NATURALNEGO I KŁOPOTY Z JEGO INTERPRETACJĄ Przywołana wyżej koncepcja prawa naturalnego wymaga rozwinięcia. Jak rozumieć to, że Bóg odciska piętno swego światła w rozumnej naturze człowieka? A skoro prawo naturalne pochodzi od Boga, ale człowiek w nim aktywnie partycypuje to jak należy wpisać aktywność człowieka w pierwotne i zasadnicze autorstwo Boga? Zatrzymamy się na tych dwóch pytaniach, pozostawiając na boku inne, skądinąd ważne (np. relacja prawa naturalnego do prawa stanowionego), ale wymagające obszerniejszych wywodów ZASADA BONUM FACIENDUM I JEJ ZNACZENIE W DOKTRYNIE PRAWA NATURALNEGO Jak więc interpretować impressio divini luminis in nobis (odblask światła Bożego w nas)? Św. Tomasz odpowiada: nade wszystko w podstawowej zasadzie rozumu praktycznego (a więc rozumu ukierunkowanego na działanie zmierzające do dobra-celu). Zasada ta, wszystkim znana i przez wszystkich uznawana, brzmi: Czyń dobro, unikaj zła (Bonum est faciendum et prosequendum, et malum vitandum) 13. Sens i znaczenie tej zasady trzeba nieco wyjaśnić, by nie sprowadzić jej do jałowej tautologii. Jeśli bowiem przez dobro pojmie się to, co należy czynić, a przez zło to, czego należy unikać, to przybierze ona kształt tyleż oczywisty, co mało odkrywczy: Należy czynić to, co należy czynić, a unikać tego, czego należy unikać. Akwinacie nie o taki jej sens jednak chodzi. Raczej o to, że zasada ta wyraża podstawową zdolność poznania dobra jako tego, co należy czynić oraz zła jako tego, czego należy unikać. To już nie jest jałowy banał. Tak jak podstawowa zasada rozumu teoretycznego ( Nie może to samo i pod tym samym względem zarazem być i nie być ) jest podstawą pozwalającą głosić jakiekolwiek zdania pre- 13 Por. tamże, I-II, q. 94, a. 2.
6 44 ANDRZEJ SZOSTEK MIC tendujące do prawdziwości, tak zasada bonum faciendum umożliwia człowiekowi formułowanie jakichkolwiek ocen i norm. Każda z nich, niezależnie od swej treści, zawiera ją w sobie jako źródło jej normatywnej mocy. Jeśli powiadam, że obietnic należy dotrzymywać, albo uznaję, że wszelkie tortury są moralnie niedopuszczalne, albo wreszcie dyskutuję z kimś na temat dopuszczalności kar cielesnych to każdy mój szczegółowy osąd moralny, a nawet niepewność co do tego, który osąd jest słuszny, ma u swego podłoża tę zasadę, która czyni sensownymi zarówno moje osądy, jak i wątpliwości. Jest to sąd, czyli akt rozumu praktycznego, nie zaś manifestacja mego emocjonalnego nastawienia. Nastawienie to towarzyszy z reguły sądom moralnym (jak zresztą wszystkim przekonaniom dotyczącym naszego życia), ale sądy te nie dają się sprowadzić do samej manifestacji uczuć; świadczy o tym m.in. wysiłek uzasadnienia naszych przekonań moralnych. Nie tu miejsce na szczegółową dyskusję z emotywizmem i innymi poglądami podważającymi racjonalny charakter moralnych sądów, nie ma jednak wątpliwości, że sądy te traktujemy jako niedowolne, jako pretendujące do prawdziwości nawet jeśli trudno nam racje za nimi stojące wyraźnie wskazać. Jeśli pociąga nas akt oddania życia przez św. Maksymiliana Kolbego za Gajowniczka, to dlatego, że dostrzegamy w tym akcie wielkie dobro; jeśli oburza lub przygnębia nas okrutna zasada nakazująca dziesiątkować więźniów Auschwitz za ucieczkę jednego z nich, to dlatego, że dostrzegamy w tej zasadzie wielkie zło. To jest właśnie owo światło naturalnego rozumu, które wyraża się zasadą bonum faciendum. Ma ona nie tylko charakter czysto formalny ( dobro czynić, zła unikać ), ale wskazuje na to, że potrafimy to dobro w konkretnej sytuacji dostrzec. Oczywiście, możemy się w tych osądach mylić. Św. Tomasz jest tego świadom, dlatego odróżnia zasady obowiązujące powszechnie, na czele z zasadą bonum faciendum, od dość powszechnych, choć podlegających możliwości błędu norm ogólnych, które odnajdujemy w drugiej tablicy Dekalogu, a także w ogólnej zasadzie sprawiedliwości. Te zasady wymagają jakiegoś stopnia rozwoju w naszym człowieczeństwie i są w pewnej mierze uwarunkowane kulturowo. Z zasad tych wynikają z kolei szczegółowe oceny i nakazy, przybierające postać aktów sumienia (conclusiones remotae), które z powodu ich uwikłania w pojedynczą, niepowtarzalną sytuację, najbardziej narażone są na ryzyko błędu 14. Dodajmy jednak, że możliwość popełnienia błędu nie zwalnia nas z wysiłku unikania go. Podobnie jak w przypadku rozumu teoretycznego ryzyko błędu nakłada na badacza obowiązek jeszcze bardziej skrupulatnego i wnikliwego poznania badanej rzeczy, tak też w przypadku trudnych rozstrzygnięć moralnych: ich wielorakie uwikłanie sytuacyjne oraz rozbieżność głoszonych opinii nie zwalnia podmiotu od wysiłku rozpoznania, co w danej sytuacji uznać za słuszne, co zaś za niegodne moralnej aprobaty. Powiedzenie Pięknie się różnimy brzmi efektownie i jest modne, ale nie może zadowolić tego, kto uczciwie poszukuje prawdy i dobra. 14 Por. tamże, a. 3; T. Ś lipko, Zarys etyki ogólnej, wyd. 3 poszerz., Kraków 2002, s
7 PRAWO NATURALNE: DAR CZY FIKCJA? PRAWO POZNANE I WSPÓŁTWORZONE. POMIĘDZY NATURALIZMEM A KREATYWIZMEM Zasada bonum faciendum wymaga więc konkretyzacji, a w jej ramach aktywnego udziału ludzkiego rozumu. Rozum to władza poznawcza; nawet jeśli jest to rozum praktyczny, nastawiony na realizację określonego dobra i motywujący w tym duchu naszą wolę, to jest to wciąż rozum poszukujący prawdy: prawdy o dobru. Człowiek musi więc podjąć wysiłek poznania siebie i świata, by odczytać zawarte w tej rzeczywistości dobro, zawsze odniesione do celu: osiągnięcia właściwej sobie pełni. Św. Tomasz wskazuje na trzy podstawowe kierunki zdynamizowania ludzkiego bytu, określone przezeń jako skłonności naturalne (inclinationes naturales): dążenie do zachowania i rozwoju własnej egzystencji (właściwe wszelkim substancjom), inklinację do rozwoju swego gatunku (charakteryzującą świat zwierząt) oraz specyficzną tylko dla człowieka jako istoty rozumnej skłonność do poznania prawdy, która pozwala budować społeczność ludzką, świat kultury i otwiera człowieka na Boga 15. Trzeba jednak pamiętać, że również dwie pierwsze naturalne skłonności nie sprowadzają się do instynktów zawartych w biologicznej naturze człowieka. Inklinacje, o których mówi św. Tomasz, są wpisane w rozumną naturę człowieka. Instynkt nakazywałby żołnierzowi uciekać z pola walki, by chronić swe życie. Inklinacja do zachowania życia każe mu trwać na tym polu, gdy właśnie przez walkę o dobro (np. wolność swej ojczyzny) osiągnąć może on pełnię swego osobowego życia. Przemożny instynkt seksualny pcha często człowieka do czynów zaspakajających partykularne cele wpisane w dynamizm tego instynktu, ale rozumny podmiot musi pamiętać, że instynkt ten służyć ma realizacji inklinacji do budowania głębokiej, międzyosobowej miłości, nie może więc opanować człowieka, sprowadzając go do statusu nierozumnych zwierząt. Nawet jednak przy tych zastrzeżeniach wspomniane inklinacje wyznaczają generalny kierunek rozwoju osobowego człowieka, nie determinując jego szczegółowej treści; ta ostatnia konkretyzowana jest przez indywidualne predyspozycje i plany życiowe poszczególnych ludzi, warunki życia i rozwoju, osobiste projekty życiowe, jakie rozumny człowiek sobie wyznacza, formułując je w postaci sądów sumienia. I tu natrafiamy na dwie skrajne i błędne przez swą skrajność interpretacje prawa naturalnego. Jedna z nich określana jest często jako błąd naturalizmu. Polega on na tym, że traktuje się zbyt pochopnie zastane prawidłowości jako moralnie wiążące. Powołując się na tak rozumiane prawo naturalne, niektórzy stoicy podobno krytykowali praktykę golenia brody i wąsów przez mężczyzn, bo gdyby Bóg chciał, by mężczyzna nie miał zarostu, to by go zarostu pozbawił, jak pozbawił go większość kobiet. Czy trzeba dowodzić, do jakich absurdów taki sposób pojmowania prawa naturalnego prowadzi? Jeśli cały zastany porządek rzeczy jest opatrzony pieczęcią 15 Por. S. th., I-II, q. 94, a. 2.
8 46 ANDRZEJ SZOSTEK MIC Bożej opatrzności, to nie powinienem nosić okularów: widocznie Bóg chciał, bym był krótkowidzem. Nie należy też bronić się przed falą powodzi; widocznie Bóg chce, by nas i cały nasz dobytek zalała woda itd. W gruncie rzeczy błąd naturalizmu pozbawia człowieka tych praw, które mu Bóg nadał w akcie stwórczym: nie pozwala mu rozumnie panować nad światem, nie pozwala mu tworzyć cywilizacji i kultury, twórczość ta bowiem zakłada nie tylko zdolność poznania praw rządzących światem, ale i prawo a nawet obowiązek wykorzystania tych praw do modyfikowania świata tak, by jak najlepiej wspomagał on rozwój zarówno siebie samego, jak i innych ludzi, jak wreszcie całej otaczającej nas przyrody. Prawo naturalne nie ogranicza ludzkiej aktywności, raczej pobudza człowieka do kontynuowania dzieła stworzenia. Jak czytamy w Gaudium et spes: chrześcijanie nie sądzą, jakoby dzieła zrodzone przez pomysłowość i sprawność ludzi przeciwstawiały się potędze Boga, a stworzenie stawało się jak gdyby współzawodnikiem Stwórcy; przeciwnie, są przekonani, że zwycięstwa rodzaju ludzkiego są oznaką wielkości Boga i owocem niewypowiedzianego Jego planu 16. W opozycji do tej skrajności pojawiła się druga: tendencja do traktowania całego zastanego świata jako aksjologicznie neutralnego materiału, z którym człowiek może czynić co zechce, korzystając z wszelkich technicznych możliwości, jakie przed nim stoją. Zwolennicy tego poglądu skłonni są traktować akty sumienia, stanowiące ostateczną konkluzję wpisanego w naturę rozumną prawa, raczej jako akty twórcze niż akty poznania 17. Dlatego pogląd ten proponuję nazwać kreatywizmem. Jest on bardziej pociągający niż naturalizm, zdaje się bowiem promować tak modną dziś wolność człowieka. W imię tej wolności człowiek miałby czynić ze swym życiem, co zechce, byle by to nie naruszało prawa innych do podobnej autokreacji. Kto więc chce realizować swe życie w małżeństwie i rodzinie, niech to czyni wedle własnego upodobania, ale niech nie protestuje, gdy kto inny wybiera życie w samotności, albo nawet gdy decyduje się popełnić samobójstwo, widząc w nim jak jeden z bohaterów Biesów F. Dostojewskiego najwyższe spełnienie swej egzystencji. Nikt nie wzbrania, by mężczyzna i kobieta łączyli się w małżeństwie w jedno ciało ale niech też nikt nie wzbrania realizacji miłości homoseksualnej tym, którzy w takiej właśnie miłości upatrują realizację swego projektu życiowego. Rodzice mogą pragnąć dzieci, ale jeśli ich nie pragną, to cóż przeszkadza im zastosować takie środki, które pozbawiają akt seksualny jego płodności? A z drugiej strony: dlaczego nie skorzystać z zapłodnienia in vitro, jeśli zaistniały przeszkody uniemożliwiające zapłodnienie in vivo, a małżonkowie 16 Sobór Watykań ski II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, nr 34, w: Sobór Watykański II. Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, Poznań 1967, s Pogląd ten głoszony jest także przez niektórych teologów. Krytyczną analizę tych poglądów przedstawia m.in. A. L a u n, Das Gewissen. Oberste Norm sittlichen Handelns. Eine kritische Analyse, Innsbruck-Wien Por. też: A. S z o s t e k, Natura rozum wolność. Filozoficzna analiza koncepcji twórczego rozumu we współczesnej teologii moralnej, Rzym 1990.
9 PRAWO NATURALNE: DAR CZY FIKCJA? 47 pragną mieć potomstwo? Każdy z przytoczonych tu przykładów obrósł już i nadal obrasta w obfitą literaturę, nie sposób tu tę dyskusję detalicznie przeprowadzać. Zwróćmy jednak uwagę, że w takiej wizji prawa naturalnego rozum przestaje być władzą poznawczą odczytującą Boże prawo zapisane w ludzkiej naturze, a zasada bonum faciendum sprowadzona zostaje do czysto formalnej, by nie rzec: banalnej formuły utożsamiającej dobro z tym, co człowiek zechce mianować dobrem i czynić. Człowiek układa sobie życie etsi Deus non daretur, jak gdyby Bóg nie istniał. Prawo naturalne jako dar staje się fikcją. Boży zamysł rzeczywiście niełatwo często rozeznać. Ludzka natura jest złożona, a człowiek podlega ewolucji ukierunkowanej przez określony krąg kulturowy, w którym żyje. Czy nie jest jednak tak, że w naturze tej można wydobyć elementy istotne, decydujące o możliwości osobowego dojrzewania człowieka, tak jak je wydobył św. Tomasz, wskazując na trzy jego zasadnicze skłonności naturalne? Czy można ignorować to, że człowiek jest duchowo-cielesnym compositum, że Bóg uczynił człowieka mężczyzną i niewiastą i w to wzajemne odniesienie ich obojga wpisał program osobowego rozwoju ich samych oraz ich dzieci? 18 Pismo Święte ukazuje nam wszak Boga, który jest Miłością, i człowieka, który stworzony został na podobieństwo tego właśnie Boga. Ale czy i ta prawda o miłości, która ostatecznie i najgłębiej stanowi o wartości i spełnieniu ludzkiej osoby, nie została nam dana w ramach owego lumen rationis naturalis, światła naturalnego rozumu, które dostępne jest również dla niechrześcijan? Sofokles nie był chrześcijaninem, a to w jego tragedii bohaterka, Antygona, wyznaje: Współkochać przyszłam, nie współnienawidzić 19 i tym tłumaczy swoją gotowość poniesienia śmierci za brata. Oto kontekst, w ramach którego każdy, a zwłaszcza chrześcijanin, rozważać winien swe pomysły na szczęście własne i bliźnich, pokornie i uważnie szukając zapisanej w swej naturze prawdy o dobru, której lekceważenie kosztować go może zmarnowanie jedynego życia, jakie mu na tej ziemi zostało dane. 3. ZNACZENIE PRZYPOWIEŚCI O MIŁOSIERNYM SAMARYTANINIE Idea prawa naturalnego rozwinięta została w bogatą teorię, której tylko niektóre elementy tu przypomnieliśmy, jej zrozumienie natrafia na niemałe trudności, jednakże nie jest tak, by odwołanie się do niego wymagało zawsze gruntownej edukacji filozoficznej i teologicznej. Znakomity przykład nawiązania do światła 18 Trudno tu nie przypomnieć rozległej i głębokiej analizy więzi małżeńskiej i rodzinnej, jaką przedstawił Jan Paweł II w serii swych katechez środowych zatytułowanych Mężczyzną i niewiastą stworzył ich (Città del Vaticano 1986). 19 Sofokles, Antygona, przeł. K. Morawski, Warszawa 1972, s. 30.
10 48 ANDRZEJ SZOSTEK MIC naturalnego rozumu, stanowiącego istotę prawa naturalnego, daje Jezus Chrystus, zwłaszcza w swej przypowieści o miłosiernym Samarytaninie. Samej tej przypowieści nie śmiem tu przypominać, by nie być posądzonym o traktowanie Wysokiego Audytorium jak grona kompletnych ignorantów. Przypomnieć jednak warto dialog, który sprowokował Pana Jezusa do jej opowiedzenia. Oto jeden z uczonych w Piśmie pyta Go, co czynić, aby osiągnąć życie wieczne. Zbawiciel odwraca pytanie, odsyłając rozmówcę do tego, co jest napisane w Prawie. Pada odpowiedź, w której uczony w Piśmie przytoczył dwa przykazania miłości: Boga i bliźniego. Pan Jezus gotów jest zakończyć rozmowę, mówiąc: Dobrześ odpowiedział. To czyń, a będziesz żył. Uczony jednak dalej pyta: A kto jest moim bliźnim? (najwyraźniej przykazanie miłości Boga nie nastręczało mu większych kłopotów interpretacyjnych). I tu rzecz ciekawa: tym razem Chrystus nie odwołuje się do autorytetu Pisma, choć mógłby w nim znaleźć stosowne cytaty. Nie powołuje się też na własny autorytet jako Nauczyciela, do którego takim właśnie tytułem zwrócił się pytający. Zamiast tego opowiada przypowieść. I choć dobór jej bohaterów odpowiedzi nie ułatwia (kapłani i lewici cieszyli się większym poważaniem, niż półpogańscy i nielubiani przez Żydów Samarytanie), to przecież na kończące przypowieść pytanie: Któryż z tych trzech okazał się, według twego zdania, bliźnim tego, który wpadł w ręce zbójców?, mogła paść tylko jedna odpowiedź 20. I dałby tę odpowiedź każdy, kto by tej przypowieści wysłuchał; nawet ten, kto z Pismem Świętym i z Panem Jezusem nigdy dotąd się nie zetknął. Podkreślmy, że ta wymiana zdań dotyczyła kwestii fundamentalnie ważnej dla zrozumienia całego przesłania moralnego zawartego w Starym Przymierzu. W wersji św. Mateusza sam Pan Jezus przytacza oba przykazania miłości, zaznaczając, że na tych dwóch przykazaniach opiera się całe Prawo i Prorocy 21. Tak oto okazuje się, że fundamentalne prawo moralne przynajmniej to, które odnosi się do relacji międzyludzkich choć zapisane w Piśmie Świętym i w tym sensie należące do jego przebogatego skarbca, poznawalne jest i obowiązujące nie na mocy objawionego prawa, ale na mocy tej elementarnej zdolności poznania dobra, jaką dysponuje każda rozumna ludzka istota. Co więcej: właśnie dlatego, że na tym przykazaniu i tak rozumianym opiera się Prawo i Prorocy, w jego świetle pojmowane być powinny i zachowywane inne nakazy zawarte w Prawie; także te, które odnoszą się szczególnie do Narodu Wybranego. Przypomnijmy sobie dyskusję Pana Jezusa z faryzeuszami na temat sposobu zachowywania szabatu. Po uzdrowieniu w dzień szabatu chorego na wodną puchlinę zwrócił się On do uczonych w Prawie i faryzeuszy: Któż z was, jeśli jego syn albo wół wpadnie do studni, nie wyciągnie go zaraz, nawet w dzień szabatu? 22. Podobne pytanie 20 Por. Łk 10, Mt 22, Łk 14,5.
11 PRAWO NATURALNE: DAR CZY FIKCJA? 49 stawia po uzdrowienia człowieka, który miał uschłą rękę 23, tyle że konkluzją tej dyskusji było postanowienie faryzeuszy, aby Jezusa zgładzić. Scena ta przytoczona przez wszystkich synoptyków jest szczególnie pouczająca, pokazuje bowiem, jak odejście od tego elementarnego prawa moralnego, które zapisane jest w ludzkim sercu i które stanowić powinno kryterium interpretacji innych norm moralnych, prowadzi do fanatyzmu: do zamiany prawa miłości na prawo nienawiści. Nie pomstujmy tylko na faryzeuszy; czy historia Kościoła nie dostarcza nam aż nadto wielu przygnębiających dowodów świadczących o tym, jak odejście od podstawowego rozeznania dobra i zła w imię rzekomo szczytnych i nader pobożnych racji, prowadzi do nienawiści i wojen religijnych? Czy i dziś, także w Polsce, nie mamy do czynienia z powoływaniem się na szczytne ideały chrześcijańskie, które pobudzają niektórych do aktów wrogości i pogardy wobec innych? Nie chcę przez to podważać znaczenia tych elementów przesłania moralnego, które wyróżniają moralność chrześcijańską i nie dadzą się sprowadzić do powszechnej świadomości moralnej. Zawarte w Piśmie Świętym przesłanie jest drogocenne i godne rozważenia nie tylko przez chrześcijan, ale przez wszystkich ludzi dobrej woli; o tym usiłuje nas przekonać m.in. wspomniany dokument Papieskiej Komisji Biblijnej. Niech jednak w pamięci nam pozostanie stara, mądra zasada głosząca, iż gratia non destruit naturam, sed supponit et perficit eam 24 : łaska (a więc cały porządek nadprzyrodzony) nie niszczy natury, ale ją zakłada i umacnia. Tylko tą drogą idąc, możemy poznać i przyjąć całe bogactwo objawionej nauki moralnej: daru Przymierza, u którego podstaw leży prawo naturalne: dar Stworzenia. Słowa kluczowe: moralność, etyka, prawo naturalne NATURAL LAW: THE GIFT OR A FICTION? Summary The author s answer to the question from the title is that natural law is a priceless gift. The Bible presupposes the understanding of morality that refers to those elements of human nature which are accessible to natural cognition and morally significant. It allows to enter into a dialogue with non- Christians and recognise basic life rules of particular human persons and societies that is obligatory for all. In the first part of the article there are mentioned the most important elements of St. Thomas Aquinas doctrines of natural law. The importance of human activity is emphasized especially in 23 Por. Mt 12, Por. S. th., I-II, q. 109, a. 2.
12 50 ANDRZEJ SZOSTEK MIC this doctrine. In the second part of the article the author emphasizes the meaning and significance of the basic rule of natural law: Do good and avoid evil. In this context he discusses two extreme interpretations of this law: naturalistic fallacy (which underplays human activity by its realisation of natural law) and the mistake of creationism (where freedom is unduly accentuated). The third part of the article is devoted to the meaning of the parable of the Good Samaritan. Its analysis leads to a conclusion that although biblical morality is original, at the bottom of this morality is accessible for natural cognition basic moral law, which has to be respected, so that morality based on the Bible was not distorted by fundamentalist interpretations, which can lead to change of the rule of love into the opposite: disdain and detestation. Key words: morality, ethic, natural law
Moralność objawiona w kontekście prawa naturalnego
1 Moralność objawiona w kontekście prawa naturalnego Prawo naturalne nie jest terminem biblijnym, nie pojawia się ani w Starym, ani w Nowym Testamencie. Nie znaczy to jednak, by brakowało mu podstaw w
Etyka Tożsamość i definicja. Ks. dr Artur Aleksiejuk
Etyka Tożsamość i definicja Ks. dr Artur Aleksiejuk 1. ETYKA A FILOZOFIA PYTANIA PROBLEMOWE: Czy etyka musi być dyscypliną filozoficzną? Czy etyka może być wolna od filozoficznych założeń? Czy i jak dalece
Podstawy moralności. Prawo moralne
Podstawy moralności Prawo moralne Po co mi prawo? Prawo drogowe (kodeks drogowy) chroni użytkowników pojazdów i dróg przed wypadkami. Prawo karne zabezpiecza przed przestępczością, a przynajmniej przed
Studium Katechetyczne Wychowując w Wierze tłumaczenie po Polsku. OBJAWIENIE W PIŚMIE ŚWIĘTYM I TRADYCJI
Polish FF Curriculum Translation in Polish Studium Katechetyczne Wychowując w Wierze tłumaczenie po Polsku. OBJAWIENIE W PIŚMIE ŚWIĘTYM I TRADYCJI 1. Objawienie: Pismo Św. i Tradycja a. Pismo Święte: Części,
Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH
Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół podstawowych. Minimum programowe nie uwzględnia podziału treści materiału
Etyka problem dobra i zła
Etyka problem dobra i zła Plan wykładu Definicje i podstawowe odróżnienia Problem dobrego życia w klasycznej etyce Arystotelesowskiej Chrześcijańska interpretacja etyki Arystotelesowskiej Etyka - problem
Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH
Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół ponadpodstawowych: liceum, technikum oraz szkół zawodowych. Katechezy
IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA
IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA PROJEKT ETYKI KANTA W POSZUKIWANIU OBIEKTYWNYCH PODSTAW ETYKI Wobec krytyki Huma Immanuel Kant stara się znaleść jakąś obiektywną podstawę dla etyki, czyli wykazać, że
Wiesław M. Macek. Teologia nauki. według. księdza Michała Hellera. Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Wiesław M. Macek Teologia nauki według księdza Michała Hellera Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2010 Na początku było Słowo (J 1, 1). Książka ta przedstawia podstawy współczesnej
Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II
Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II Wojciech Kosek Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, Bielsko-Biała, 10. kwietnia 2014 r. Konferencja Personalistyczna koncepcja wychowania
FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY
EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 2013/2014 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY ROZWIĄZANIA ZADAŃ I SCHEMAT PUNKTOWANIA MAJ 2014 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0 3) Obszar standardów
Ze Zmartwychwstałym w społeczeństwie. Podręcznik do religii dla I klasy szkoły zawodowej
Ze Zmartwychwstałym w społeczeństwie Podręcznik do religii dla I klasy szkoły zawodowej Człowiek sumienia 19 Każdy dzień życia człowieka wypełniony jest dużymi i małymi wyborami. To one nadają ludzkiemu
przedstawienie biblijnej prawdy o stworzeniu człowieka przez Pana Boga; ukazanie podobieństwa człowieka do Boga;
Klasa IV Temat: Bóg stwarza człowieka. Cele ogólne: przedstawienie biblijnej prawdy o stworzeniu człowieka przez Pana Boga; ukazanie podobieństwa człowieka do Boga; kształtowanie postawy wdzięczności Panu
Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności
Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności Rozdział II Pojęcie każdej istoty rozumnej, która dzięki wszystkim maksymom swej woli musi się uważać za powszechnie prawodawczą, by z
UJĘCIE SYSTEMATYCZNE ARGUMENTY PRZECIWKO ISTNIENIU BOGA
UJĘCIE SYSTEMATYCZNE ARGUMENTY PRZECIWKO ISTNIENIU BOGA ARGUMENTY PRZECIW ISTNIENIU BOGA ARGUMENTY ATEISTYCZNE 1 1. Argument z istnienia zła. (Argument ten jest jedynym, który ateiści przedstawiają jako
SEMINARIUM ODNOWY W DUCHU ŚWIĘTYM
SEMINARIUM ODNOWY W DUCHU ŚWIĘTYM Tydzień wprowadzający Bóg nas "...wezwał świętym powołaniem nie na podstawie naszych czynów, lecz stosownie do własnego postanowienia i łaski, która nam dana została w
WYMAGANIA EDUKACYJNE W ZAKRESIE IV KLASY SZKOŁY PODSTAWOWEJ. Zaproszeni przez Boga z serii Drogi przymierza
WYMAGANIA EDUKACYJNE W ZAKRESIE IV KLASY SZKOŁY PODSTAWOWEJ Zaproszeni przez Boga z serii Drogi przymierza Wymagania edukacyjne śródroczne Ocena celująca Ocenę celującą przewiduję dla uczniów przejawiających
Słowo wstępne. Z PRACY swojej ma człowiek pożywać chleb: bo z pracy rąk twoich będziesz pożywał, będziesz szczęśliwy i dobrze ci będzie (Ps 128,2)
Słowo wstępne Z PRACY swojej ma człowiek pożywać chleb: bo z pracy rąk twoich będziesz pożywał, będziesz szczęśliwy i dobrze ci będzie (Ps 128,2) Człowiek od początku przez Boga powołany do pracy: uczyńmy
Odpowiedzialne rodzicielstwo. Strumienie, 20 XI 2010 r.
Odpowiedzialne rodzicielstwo Strumienie, 20 XI 2010 r. Płodność miłości małżeńskiej (1) Bóg im błogosławił, mówiąc do nich: «Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię» (Rdz 1, 26-18)
Panorama etyki tomistycznej
Panorama współczesnej etyki tomistycznej w Polsce Artur Andrzejuk Ramy organizacyjne organizacyjne 1946 - Wydział Filozoficzny KUL J. Keller, W. Bednarski, K. Wojtyła, T. Styczeń, A. Szostek. J. Gałkowski,
Cele i zadania stawiane przed uczniem w ramach zajęć etyki.
Etyka w szkole podstawowej klasy IV VI (zajęcia międzyoddziałowe) Autor programu. Magdalena Środa, Program lekcji etyki. Szkoła podstawowa kl. IV VI. Dopuszczony do użytku przez MEN pod numerem DKW-4014-3/00
TEMAT PRACY SOKRATEJSKA IDEA NIEWIEDZY JAKO ŹRÓDŁA ZŁA MORALNEGO A ETYKA ŚW. TOMASZA Z AKWINU ANALIZA PORÓWNAWCZA ETYKA SOKRATESA ETYKA ŚW.
TEMAT PRACY SOKRATEJSKA IDEA NIEWIEDZY JAKO ŹRÓDŁA ZŁA MORALNEGO A ETYKA ŚW. TOMASZA Z AKWINU ANALIZA PORÓWNAWCZA ETYKA SOKRATESA ETYKA ŚW. TOMASZA 399 0 1274 2012 PLAN PRACY I. Etyka Sokratesa II. System
Tytuł jednostki Treści Wymagania uczeń potrafi Nabywane postawy Uwagi
Rozkład materiału do podręcznika W rodzinie dla 3 klasy liceum oraz 4 technikum zgodnego z Programem nauczania religii nr AZ-4-01/10 (liceum) oraz AZ-6-01/10 (technikum) Grupa tematyczna Tytuł jednostki
Cele nauczania w ramach przedmiotu - religia.
Cele nauczania w ramach przedmiotu - religia. Katecheza jest wychowaniem w wierze dzieci i młodzieży. Obejmuje przede wszystkim wyjaśnianie nauki chrześcijańskiej, podawanej w sposób systematyczny i całościowy
Wizja teorii ewolucji człowieka Karola Darwina. SP Klasa VI, temat 3
Wizja teorii ewolucji człowieka Karola Darwina Wizja biblijnego stworzenia Adama według Michała Anioła Grupa 1 i 2 Z pewnością każdy z nas zastanawiał się, jak powstał człowiek. Czy to Bóg go stworzył,
Św. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997
Św. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997 ks. XI 1. Wyznania nie informują Boga, o czym i tak wie, lecz są wyrazem miłości Augustyna do Boga jako Ojca. 2. Augustyn pragnie poznać Prawo
Filozoficzna interpretacja doświadczenia mistycznego w ujęciu Mieczysława Gogacza. Izabella Andrzejuk
Filozoficzna interpretacja doświadczenia mistycznego w ujęciu Mieczysława Gogacza. Izabella Andrzejuk Doświadczenie mistyczne w filozofii i teologii Wydaje się, iż ujęcie doświadczenia mistycznego zarazem
Profesora Mieczysława Gogacza ujęcie etyki. Dawid Lipski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Profesora Mieczysława Gogacza ujęcie etyki Dawid Lipski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Definicja etyki : Etykę stanowi ustalenie, które działania ludzkie chronią zgodne z prawdą dobro osób
Chcę poznać Boga i duszę. Filozofowie o Absolucie
Chcę poznać Boga i duszę Filozofowie o Absolucie W jaki sposób można poznać Boga? Jak poznać Kogoś, Kto pozostaje niewidzialny i niepoznawalny? Szukając argumentów na istnienie Boga Świat (np. Teoria Wielkiego
Pismo Święte podstawowym źródłem treści w programach. Kościoła Zielonoświątkowego w RP
Pismo Święte podstawowym źródłem treści w programach nauczania biblijnego Kościoła Zielonoświątkowego w RP Podstawa Programowa katechezy zielonoświątkowej Za podstawowe źródło treści oraz główną przesłankę
Mieczysław Gogacz. Przedmowa
1 Mieczysław Gogacz Przedmowa Książka jest prezentacją krótkich opracowań poglądów i przytoczonych tekstów św. Tomasza z Akwinu. Poglądy są ułożone w zespoły nauk filozoficznych, wyjaśniających, kim jest
Olga Strembska, Duchowość w Polsce 16 (2014), ISSN 2081-4674, s. 244-245.
Duchowość w Polsce 16 (2014) ISSN 2081-4674 s. 244-245 Olga STREMBSKA JAK ŻYĆ PO CHRZEŚCIJAŃSKU? JAN PAWEŁ II ODPOWIADA NA NAJWAŻNIEJSZE PYTANIA opr. ks. Marek Chmielewski, Wydawnictwo AA, Kraków 2014,
GENERATOR MYŚLI HUMANISTYCZNEJ
Autorka: Małgorzata Kacprzykowska ETYKA W GIMNAZJUM Temat (1): Czym jest etyka? Cele lekcji: - zapoznanie z przesłankami etycznego opisu rzeczywistości, - pobudzenie do refleksji etycznej. Normy wymagań
Problem aksjologicznej legitymizacji uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka
Problem aksjologicznej legitymizacji uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka GLOBALNE PROBLEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA Warszawa 28-29 listopada 2013 Marek Piechowiak SWPS Instytut Prawa w Poznaniu
PRAWA CZŁOWIEKA W BIOMEDYCYNIE. ks. Artur Aleksiejuk
PRAWA CZŁOWIEKA W BIOMEDYCYNIE ks. Artur Aleksiejuk Pojęcie praw człowieka Przez prawa człowieka rozumie się te prawa, które są bezpośrednio związane z naturą człowieka jako istoty rozumnej i wolnej (osoby)
Wymagania edukacyjne z religii dla klasy VIII
Wymagania edukacyjne z religii dla klasy VIII ROZDZIAŁ CELUJĄCY BARDZO DOBRY DOBRY DOSTATECZNY DOPUSZCZAJĄCY NIEDOSTATECZNY I. ODPOWIEDZIALNI ZA ŚWIAT 2. Aktywnie uczestniczy w lekcji i biegle posługuje
ZESPÓŁ SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH IM. POWSTAŃCÓW WIELKOPOLSKICH W INOWROCŁAWIU
ZESPÓŁ SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH IM. POWSTAŃCÓW WIELKOPOLSKICH W INOWROCŁAWIU JAN PAWEŁ II ORĘDOWNIK RODZINY NASZA SPOŁECZNOŚĆ SZKOLNA ŁĄCZY SIĘ Z TYMI SŁOWAMI PAMIĘTAMY 27 kwietnia 2015 roku odbył się w naszej
I. Ty ścieżkę życia mi ukażesz
Ks. Michał Miecznik ROZKŁAD MATERAŁU W KLASACH LO (zgodny z programem nauczania nr AZ-4-0/). Ty ścieżkę życia mi ukażesz MESĄC LCZBA GODZN TREŚC NAUCZANA WYNKAJĄCE Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ KATECHEZY. Ukochani
Religia ks. Paweł Mielecki Klasa IV
Religia ks. Paweł Mielecki Klasa IV Na ocenę celującą uczeń: Posiada wiedzę i umiejętności przewidziane na ocenę bardzo dobrym (co najmniej w 90%), a nad to: Samodzielnie i twórczo rozwija własne zainteresowania
W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego
W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego Sens życia Gdy na początku dnia czynię z wiarą znak krzyża, wymawiając słowa "W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego", Bóg uświęca cały czas i przestrzeń, która otworzy
Kryteria ocen z religii kl. 4
Kryteria ocen z religii kl. 4 Ocena celująca - spełnia wymagania w zakresie oceny bardzo dobrej - prezentuje treści wiadomości powiązane ze sobą w systematyczny układ - samodzielnie posługuje się wiedzą
ZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH W KLESZCZOWIE. Liceum Ogólnokształcące Technikum Nowoczesnych Technologii PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA ETYKA
ZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH W KLESZCZOWIE Liceum Ogólnokształcące Technikum Nowoczesnych Technologii PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA ETYKA Realizowany przez nauczyciela etyki: Mgr Ewę Szczepaniak-Sieradzką
Ewangelizacja O co w tym chodzi?
Ewangelizacja O co w tym chodzi? Droga małego ewangelizatora ;) Warsztaty ewangelizacyjne: 11 maja 2013 r. Ks. Tomek Moch, Diecezjalna Diakonia Ewangelizacji Ruchu Światło-Życie Archidiecezja Warszawska
- uczeń posiadł wiedzę i umiejętności znacznie przekraczające program nauczania katechezy
Kryteria oceniania z religii kl. I gimnazjum Ocena celująca - uczeń posiadł wiedzę i umiejętności znacznie przekraczające program nauczania katechezy - twórczo rozwija własne uzdolnienia oraz dba o własną
Wpisany przez Redaktor niedziela, 20 listopada :10 - Poprawiony niedziela, 20 listopada :24
Jubileuszowy Akt Przyjęcia Jezusa Chrystusa za Króla i Pana Nieśmiertelny Królu Wieków, Panie Jezu Chryste, nasz Boże i Zbawicielu! W Roku Jubileuszowym 1050-lecia Chrztu Polski, w roku Nadzwyczajnego
Aby móc mówić o prawach człowieka, należy najpierw rozróżnić kilka aspektów słowa "prawo".
Aby móc mówić o prawach człowieka, należy najpierw rozróżnić kilka aspektów słowa "prawo". W ujęciu przedmiotowym rozumiane jest ono jako system norm prawnych, czyli ogólnych, które powstały w związku
KRYTERIUM WYMAGAŃ Z RELIGII. Uczeń otrzymujący ocenę wyższą spełnia wymagania na ocenę niższą.
KRYTERIUM WYMAGAŃ Z RELIGII Uczeń otrzymujący ocenę wyższą spełnia wymagania na ocenę niższą. KLASA I Semestr I Ocena dopuszczająca -Umie wykonać znak krzyża, -Zna niektóre modlitwy i wymaga dużej pomocy
7. Bóg daje ja wybieram
7. Bóg daje ja wybieram 1. CELE LEKCJI WYMAGANIA OGÓLNE wprowadzenie w problematykę powołania życiowego i chrześcijańskiego powołania do świętości. 2. TREŚCI NAUCZANIA WYMAGANIA SZCZEGÓŁOWE uczeń: po lekcji
SPIS TREŚ CI KSIĘGA PIERWSZA
SPIS TREŚ CI Wprowadzenie... 5 Przedmowa Rufina... 45 KSIĘGA PIERWSZA Przedmowa... 51 ROZDZIAŁ I. O Bogu... 58 (1 3. Bóg Istota niecielesna. 4 7. Bóg jest duchem. 8 9. Bóg jest niepodzielny.) Fragmenty
Człowiek stworzony do szczęścia
Człowiek stworzony do szczęścia 8 1 Cele katechetyczne wymagania ogólne: ukazanie teologicznego i literackiego sensu opisu stworzenia świata z Rdz 2, 4b 10.15 25; przypomnienie nauki Bożej o szczególnej
I Z A B E L L A A N D R Z E J U K
I Z A B E L L A A N D R Z E J U K bo bez przyjaciół nikt nie mógłby pragnąć żyć, chociażby posiadał wszystkie inne dobra; wszak i ci, którzy mają bogactwa, stanowisko i władzę, zdają się najbardziej potrzebować
Na zakończenie nauki w klasie IV uczeń potrafi:
Na zakończenie nauki w klasie IV uczeń potrafi: - dostrzega działanie Boga w świecie - potrafi odczytać przesłanie dekalogu i poznanych tekstów biblijnych - rozwiązuje sytuacje konfliktowe w duchu przesłania
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z RELIGII
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z RELIGII - klasa I Opracowała: Grażyna Gąsior Ks. Paweł Sulicki dopuszczający 1znajomość przynajmniej jednej modlitwy chrześcijańskiej, 2wyjaśnienie pojęć: Bóg, człowiek, dobro, zło
Przewodnik. Do egzaminu z Filozofii Człowieka. Kierunek Filozofia semestr III. opracował Artur Andrzejuk (na prawach maszynopisu)
Przewodnik Do egzaminu z Filozofii Człowieka Kierunek Filozofia semestr III opracował Artur Andrzejuk (na prawach maszynopisu) Katedra Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej Warszawa 2004 Treści
Wybór podstawowych myśli z nauczania Kościoła o ludzkiej płciowości..
Wybór podstawowych myśli z nauczania Kościoła o ludzkiej płciowości.. 1. Trudności dziś a) kiedyś kultura była przesiąknięta szacunkiem dla wartości, strzegła tych wartości, by je zachowywać, b) dziś dzieci
Trójca Święta wzór doskonałej wspólnoty
Trójca Święta wzór doskonałej wspólnoty Prawda o Bogu w Trójcy Jedynym należy do największych tajemnic chrześcijaństwa, której nie da się zgłębić do końca. Można jedynie się do niej zbliżyć, czemu mają
WYMAGANIA Z RELIGII. 1. Świadkowie Chrystusa
WYMAGANIA Z RELIGII 1. Świadkowie Chrystusa często nie przynosi go na lekcje. definiuje, czym jest lęk; określa sposoby odnoszenia się do Boga na wzór Jezusa. potrafi podać z nauczyciela zasady życia wspólnoty
Kryteria ocen z religii klasa IV
Kryteria ocen z religii klasa IV dopuszczający znajomość podstawowych modlitw chrześcijańskich: Ojcze nasz, Pozdrowienie Anielskie..., formuła spowiedzi świętej, warunki sakramentu pokuty, wyjaśnienie
Cele nauczania w ramach przedmiotu - religia.
Cele nauczania w ramach przedmiotu - religia. Katecheza jest wychowaniem w wierze dzieci i młodzieży. Obejmuje przede wszystkim wyjaśnianie nauki chrześcijańskiej, podawanej w sposób systematyczny i całościowy
Dokumenty Kościoła o małżeństwie i rodzinie
Dokumenty Kościoła o małżeństwie i rodzinie Kościół rzymskokatolicki zawsze otaczał małżeństwo i rodzinę szczególną troską. Wskazywał na ich niezastąpioną rolę w rozwoju człowieka i społeczeństwa. Genezy
SPIS TREŚCI. Wstęp 3.
SPIS TREŚCI Wstęp 3 I. ROZWAŻANIA WSTĘPNE 23 1. Luteranizm i jego znaczenie dla filozofii 23 1.1. Główne założenia doktrynalne luteranizmu 24 1.2. Luter i filozofia 33 2. Reakcja na Reformację - racjonalizacje
Rozkład materiału do podręcznika Jezus działa i zbawia dla klasy 2 gimnazjum zgodnego z Programem nauczania religii nr AZ-3-01/10
Rozkład materiału do podręcznika Jezus działa i zbawia dla klasy 2 gimnazjum zgodnego z Programem nauczania religii nr AZ-3-01/10 Grupa tematyczna Tytuł jednostki Treści Wymagania uczeń potrafi Nabywane
Koncepcja etyki E. Levinasa
Koncepcja etyki E. Levinasa Fragment wypowiedzi Jana Pawła II z: Przekroczyć próg nadziei : Skąd się tego nauczyli filozofowie dialogu? Nauczyli się przede wszystkim z doświadczenia Biblii. Całe życie
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z PRZEDMIOTU RELIGIA NA POSZCZEGÓLNE OCENY W KLASIE IV Ocena celująca: Uczeń: twórczo rozwija uzdolnienia i zainteresowania,
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z PRZEDMIOTU RELIGIA NA POSZCZEGÓLNE OCENY W KLASIE IV Ocena celująca: twórczo rozwija uzdolnienia i zainteresowania, dzieląc się zdobytą wiedzą z innymi. Ocena bardzo dobra w sposób
Hugo Grotius ( ) Franciszek Suarez ( ) Samuel Pufendorf ( )
Hugo Grotius (1583-1645) Franciszek Suarez (1548-1617) Samuel Pufendorf (1632-1694) Tomistyczna koncepcja prawa jako rozumnego urządzenia świata (Hugo Grotius) Woluntarystyczna wizja prawa, którego źródłem
XXVIII Niedziela Zwykła
XXVIII Niedziela Zwykła Dla wyeksponowania Bożej Mądrości wobec ludzkiego rozumu, Jezus buduje paradoksalną dysproporcję: za przykład stawia wielbłąda, zwierzę juczne, wytrwałe w pracy i wytrzymałe na
Kryteria oceniania z religii dla klasy VIII szkoły podstawowej
Kryteria oceniania z religii dla klasy VIII szkoły podstawowej ROZDZIAŁ CELUJĄCY BARDZO DOBRY DOBRY DOSTATECZNY DOPUSZCZAJĄCY NIEDOSTATECZNY I. ODPOWIEDZIALNI ZA ŚWIAT 2. Aktywnie uczestniczy w lekcji
Kryteria oceniania z religii klasa VII. Błogosławieni, którzy szukają Jezusa. Wydawnictwo Jedność. Ocena celująca:
Kryteria oceniania z religii klasa VII Błogosławieni, którzy szukają Jezusa Wydawnictwo Jedność Ocena celująca: Samodzielnie i twórczo wyjaśnia, że wiara jest wejściem w osobistą relację z Bogiem Charakteryzuje
Czym jest religia i czy filozofia może ją badać. Problem wiary, rozumu i logiki Definicja religii
Czym jest religia i czy filozofia może ją badać Problem wiary, rozumu i logiki Definicja religii Wiara i rozum Czy rozum potrafi udowodnić wszystkie prawdy religijne, czy tylko niektóre, czy może nie jest
2. Na to zaś wszystko przyobleczcie miłość, która jest więzią doskonałości (Kol 3, 14).
Miłość jest cnotą teologalną, dzięki której miłujemy Boga nade wszystko dla Niego samego, a naszych bliźnich jak siebie samych ze względu na miłość Boga. 1. "Bóg jest miłością" (1 J 4, 8. 16): miłość jest
Istotą naszego powołania jest tak całkowite oddanie się Bogu, byśmy byli jego ślepym narzędziem do wszystkiego, do czego tylko Bóg nas zechce użyć.
o. Walerian Porankiewicz Istotą naszego powołania jest tak całkowite oddanie się Bogu, byśmy byli jego ślepym narzędziem do wszystkiego, do czego tylko Bóg nas zechce użyć. To całkowite oddanie się Bogu
Wymagania edukacyjne
Wymagania edukacyjne PRZEDMIOT: Religia KLASA: II TECHNIKUM NUMER PROGRAMU NAUCZANIA (ZAKRES): RE-ZSP.T-11/12 Lp 1. Dział programu I. Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię Poziomy wymagań Konieczny K
Lekcja 10 na 9. marca 2019
Lekcja 10 na 9. marca 2019 Po ostatecznym ataku smoka, bestii i fałszywego proroka (Apokalipsa 13), Jan zobaczył ludzi, którzy zwyciężą w tym konflikcie (14:1-5), ich poselstwo (14:6-13), a także konsekwencje
Wiek XVIII wiek oświecenia, wiek rozumu. Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem tak oto brzmi hasło oświecenia (I. Kant).
Wiek XVIII wiek oświecenia, wiek rozumu. Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem tak oto brzmi hasło oświecenia (I. Kant). Epoka filozofów, którzy chcą przekształcać świat 4 główne
Baruch Spinoza ( )
Baruch Spinoza (1632-1677) Dla jednych: najszlachetniejszy i najbardziej godny miłości z wielkich filozofów (B. Russell). Dla innych: Największy heretyk XVII wieku. Obrońca diabła. Duchowy sabotaŝysta.
osobiste zaangażowanie, czysto subiektywna ludzka zdolność intuicja, jako warunek wewnętrznego doświadczenia wartości.
1. Czy wartości - choć nie mieszczą się w obiektywistycznej wizji świata - są jedynie subiektywną reakcją czy oceną podmiotu? Podmiot substancja, centrum wiedzy, działania, decyzji i wyborów. Filozofowie
WYMAGANIA PROGRAMOWE NA POSZCZEGÓLNE OCENY Z RELIGII DLA KLASY VI.
WYMAGANIA PROGRAMOWE NA POSZCZEGÓLNE OCENY Z RELIGII DLA KLASY VI. Przedmiot oceny 1. Cytaty z Pisma św., modlitwy, pieśni 2. Zeszyt przedmioto wy 3. Prace domowe 4. Testy i sprawdziany OCENA celująca
1. Dyscypliny filozoficzne. Andrzej Wiśniewski Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016
1. Dyscypliny filozoficzne Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Pochodzenie nazwy filozofia Wyraz filozofia pochodzi od dwóch greckich słów:
Zespół Szkół nr 21 w Bydgoszczy. Informacja zwrotna RELIGIA szkoła podstawowa klasa 4
Zespół Szkół nr 21 w Bydgoszczy Informacja zwrotna RELIGIA szkoła podstawowa klasa 4 Opracowanie: mgr Violetta Kujacińska mgr Małgorzata Lewandowska Zasady: IZ może być ustna lub pisemna, IZ pisemną przekazujemy
Artur Andrzejuk ISTOTA EDUKACJI KATOLICKIEJ
Artur Andrzejuk ISTOTA EDUKACJI KATOLICKIEJ Edukacja Kształcenie Wychowywanie SKUTEK SKUTEK Trafianie na prawdę i dobro Trwanie przy prawdzie i dobru Odnosi się do poznawania Odnosi się do postępowania
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FILOZOFII XIII WIEKU POWSTANIE UNIWERSYTETÓW Najwcześniej powstają dwa uniwersytety: Sorbona - Paryż Oxford Uniwersytety zostają zorganizowane na wzór struktury cechowej, w której
Lekcja szkoły sobotniej Kazanie Spotkania biblijne w kościele, w domu, podczas wyjazdów
Lekcja szkoły sobotniej Kazanie Spotkania biblijne w kościele, w domu, podczas wyjazdów sprawia, że otwieramy się na działanie Ducha Świętego prowadzi do zmian jest często początkiem i nauką duchowego
LEGENDA. Kolory pomarańczowy lub czarny oznaczają tematy i wiedzę obowiązkowe.
LEGENDA Kolory pomarańczowy lub czarny oznaczają tematy i wiedzę obowiązkowe. Kolor niebieski oznacza tematy dodatkowe (będzie można otrzymać za nie dodatkowe punkty, które będą mogły pozytywnie wpłynąć
Wymagania edukacyjne
Wymagania edukacyjne PRZEDMIOT: Religia KLASA: II ZSZ NUMER PROGRAMU NAUCZANIA (ZAKRES): RE-ZSP-Z-11/12 Lp 1. 2. Dział programu I.. Wędrując ku dorosłości II. Ty ścieżkę życia mi ukażesz Poziomy wymagań
Carlo Maria MARTINI SŁOWA. dla życia. Przekład Zbigniew Kasprzyk
Carlo Maria MARTINI SŁOWA dla życia Przekład Zbigniew Kasprzyk Wydawnictwo WAM Księża Jezuici Kraków 2015 WPROWADZENIE Każdego dnia wypowiadamy, słyszymy i czytamy wiele słów. Czujemy jednak, że niektóre
EGZAMIN MATURALNY 2011 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2011 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY MAJ 2011 2 Egzamin maturalny z filozofii poziom podstawowy Zadanie 1. (0 3) Obszar standardów A. Zenon z Kition
PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z RELIGII KLASA I
PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z RELIGII KLASA I I. Cele nauczania: Katecheza jest wychowaniem w wierze dzieci i młodzieży. Obejmuje przede wszystkim wyjaśnianie nauki chrześcijańskiej, podawanej w sposób
YK KKK
YK 367-377 KKK 2197-2257 1 1 brzmienie Wj 20, 12 Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie. Pwt 5, 16 Czcij swego ojca i swoją matkę, jak ci nakazał Pan, Bóg
PROJEKT NAUKOWEJ ETYKI ETYKA OSIEMNASTEGO WIEKU
PROJEKT NAUKOWEJ ETYKI ETYKA OSIEMNASTEGO WIEKU ETYKA I METODA NAUKOWA Metoda naukowa uniwersalne narzędzie poznania prawdy. pozwala ustalić prawdę ponad wszelką wątpliwość powoduje bardzo dynamiczny rozwój
WYMAGANIA Z RELIGII. I. Czy przyjaźnię się z Panem Jezusem? Ocena Dobra
WYMAGANIA Z RELIGII I. Czy przyjaźnię się z Panem Jezusem? Niedostateczna Dopuszczająca Dostateczna Dobra bardzo dobra Celująca Wykazuje rażący brak wiadomości programowych klasy IV. Wykazuje zupełny brak
LITURGIA DOMOWA. Modlitwy w rodzinach na niedziele Adwentu Spis treści. Gliwice 2017 [Do użytku wewnętrznego]
Spis treści LITURGIA DOMOWA Wstęp do Liturgii Domowej w Okresie Adwentu 2017 r.... 2 Spotkania na niedziele Adwentu: I Niedziela Adwentu [B]... 3 II Niedziela Adwentu [B]... 4 III Niedziela Adwentu [B]...
SpiS treści. Osoba ludzka
SpiS treści Sło wo Bi sku pa Płoc kie go... 5 Sło wo Prze wod ni czą ce go Ze spo łu Re dak cyj ne go... 7 Od re dak cji... 9 Osoba ludzka Godność osoby ludzkiej... 13 Powołanie do szczęścia... 16 Wolność
Dialektycy i antydialektycy. Filozofia XI w.
Dialektycy i antydialektycy Filozofia XI w. Stanowiska Odrodzenie filozofii w XI w. rozpoczęło się od postawienia pytania o to, jak możemy poznać prawdy wiary. Czy możemy je w pełni zrozumieć przy pomocy
A sam Bóg pokoju niechaj was w zupełności poświęci, a cały duch wasz i dusza, i ciało niech będą zachowane bez nagany na przyjście Pana naszego,
Lekcja 6 na 11 lutego 2017 A sam Bóg pokoju niechaj was w zupełności poświęci, a cały duch wasz i dusza, i ciało niech będą zachowane bez nagany na przyjście Pana naszego, Jezusa Chrystusa (1 Tesaloniczan
Czy i/lub w jakim sensie można uważać, że świat jest matematyczny? Wprowadzenie do dyskusji J. Lubacz, luty 2018
Czy i/lub w jakim sensie można uważać, że świat jest matematyczny? Wprowadzenie do dyskusji J. Lubacz, luty 2018 Do czego odnoszą się poniższe stwierdzenia? Do tego, czym jest matematyka dla świata, w
Efekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ. Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki
Efekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki Lp. K_W01 K_W02 Nazwa Wydziału: Wydział Filozoficzny Nazwa kierunku
Pozytywna atmosfera szkoły chrześcijańskiej
Pozytywna atmosfera szkoły chrześcijańskiej Co odróżnia szkoły chrześcijański? Zapisz trzy rzeczy, które - twoim zdaniem odróżniają szkołę chrześcijańską od innych szkół. Podziel się swoimi przemyśleniami
Ks. Michał Bednarz ZANIM ZACZNIESZ CZYTAĆ PISMO ŚWIĘTE
Ks. Michał Bednarz ZANIM ZACZNIESZ CZYTAĆ PISMO ŚWIĘTE 4 by Wydawnictw o BIBLOS, Tarnów 1997 ISBN 83-86889-36-5 SPIS TREŚCI Wstęp.................................. 9 :2 6.,H. 1998 Nihil obs tat Tarnów,
Wymagania programowe i kryteria oceniania z religii dla klasy IV
Wymagania programowe i kryteria oceniania z religii dla klasy IV I. Podstawowe: Na ocenę celującą uczeń: Spełnia wymagania na ocenę bardzo dobrą. Posiada wiedzę i umiejętności, które są efektem samodzielnej
a przez to sprawimy dużo radości naszym rodzicom. Oprócz dobrych ocen, chcemy dbać o zdrowie: uprawiać ulubione dziedziny sportu,
IMIENINY ŚWIĘTEGO STANISŁAWA KOSTKI- -Patrona dzieci i młodzieży (8 września) Opracowała: Teresa Mazik Początek roku szkolnego wiąże się z różnymi myślami: wracamy z jednej strony do minionych wakacji