Wiedza funkcjonariuszy policji o zdrowotnych skutkach palenia tytoniu

Transkrypt

1 PRACE Andrzej GERSTENKORN Iwona WIÊC AWSKA Ma³gorzata SUWA A Wiedza funkcjonariuszy policji o zdrowotnych skutkach palenia tytoniu The Police officers' knowledge about the health consequences of smoking tobacco Katedra Medycyny Spo³ecznej i Zapobiegawczej, Uniwersytet Medyczny, ódÿ Kierownik: Prof. dr hab. med. Wojciech Drygas Dodatkowe s³owa kluczowe: palenie tytoniu wiedza policjanci Additional key words: smoking knowledge policeman Palenie tytoniu przez funkcjonariuszy s³u b mundurowych stanowi wa - ny problem zdrowotny i spo³eczny, szczególnie, e nastêpstwa zdrowotne palenia mog¹ ograniczyæ ich sprawnoœæ zdrowotn¹. Celem badañ by³a ocena wiedzy policjantów na temat wp³ywu palenia na stan zdrowia. Narzêdziem badania by³ kwestionariusz wywiadu zawieraj¹cy pytania dotycz¹ce wiedzy po zdrowotnych nastêpstwach palenia. Analiz¹ objêto 2 policjantów z Komendy Powiatowej Policji w Tomaszowie Mazowieckim. Œredni wiek badanych wynosi³ 36,0 ± 7,36 lat. W badanej grupie czêstoœæ palenia wynosi³a 66,7, a regularni palacze stanowili 56,9. Stwierdzono zró nicowany stan wiedzy wœród osób pal¹cych i niepal¹cych. Pal¹cy wykazywali gorsz¹ wiedzê ni niepal¹cy, szczególnie w zakresie wp³ywu palenia na uk³ad kr¹ enia i wydolnoœæ fizyczn¹. Najwiêkszy niedostatek wiedzy dotyczy³ wp³ywu palenia na narz¹dy zmys³ów. Z przeprowadzone badania wskazuj¹, e konieczne jest prowadze- Smoking tobacco by the public service workers is a serious health and social problem as its consequences may restrict their efficiency. The aim of the test was assessing police officers' knowledge about smoking affecting health condition. The research tool was a questionnaire that included questions about knowledge on health consequences of smoking. The research included 2 police officers of District Police Headquarters in Tomaszow Mazowiecki. The average age was 36.0±7.36 years. The frequency of smoking in the group was 66.7, the regular smokers constituted The level of knowledge among smokers and non-smokers was diverse. The smokers knew less than the nonsmokers, especially in the area of the influence of smoking on cardiovascular system and physical efficiency. The police officers knew about the influence of smoking on sense organs the least. It is recommended to implement systematic educational actions to increase the knowledge level about the health consequences of smoking tobacco. Adres do korespondencji: Dr. n med. Andrzej Gerstenkorn Katedra Medycyny Spo³ecznej i Zapobiegawczej Uniwersytet Medyczny ódÿ, ul. eligowskiego 7/9 Tel.(+42) ; Fax. (+42) agerst@go2.pl Wstêp Wed³ug ŒOZ palenie tytoniu jest drug¹, z dziesiêciu g³ównych przyczyn chorób w Europie, odpowiedzialn¹ za wszystkich zachorowañ. Dym tytoniowy zmniejsza rezerwê oddechow¹ p³uc, zwiêksza czêstoœæ wystêpowania i wyd³u a czas trwania infekcji uk³adu oddechowego, zmniejsza wydolnoœæ fizyczn¹ oraz zmniejsza skutecznoœæ dzia³ania wielu leków. Badanie palenia tytoniu wœród funkcjonariuszy s³u b mundurowych jest szczególnie wa ne ze wzglêdu na wp³yw na stan zdrowia i zdolnoœæ do pe³nienia s³u by oraz skutecznoœæ wykonywanych zadañ. Dotychczasowe badania wskazuj¹, e palenie tytoniu wœród funkcjonariuszy s³u b mundurowych stanowi wa ny problem zdrowotny i spo³eczny [5,9,,]. Celem badania by³a ocena wiedzy funkcjonariuszy policji na temat wp³ywu palenia tytoniu na stan zdrowia. Materia³ i metoda Badanie wykonano w styczniu 2008 roku wœród funkcjonariuszy wydzia³ów kryminalnego i prewencji Komendy Powiatowej Policji w Tomaszowie Mazowieckim. Narzêdziem badania by³ kwestionariusz ankiety zawieraj¹cy pytania dotycz¹ce palenia tytoniu (intensywnoœæ, stopieñ uzale nienia) oraz wiedzy o zdrowotnych nastêpstwach palenia ( wp³ywie palenia na przemianê materii, sprawnoœæ fizyczn¹, oœrodkowy uk³ad nerwowy, uk³ad kr¹ enia, proces uzale nienia, powstawanie chorób nowotworowych) oraz wiedzy na temat korzyœci z zaprzestania palenia. Wyodrêbniono zgodnie z kryteriami WHO grupy palaczy regularnych (codziennych),, okazjonalnych, nigdy niepal¹cych oraz by³ych. Badanie zosta³o zrealizowane metod¹ ankiety audytoryjnej. Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodê Komisji Bioetyki UM w odzi (nr RNN/48/08/KB) oraz Komendanta Komendy Powiatowej Policji w Tomaszowie Mazowieckim. Do opracowania statystycznego wyników zastosowano: - dla cech jakoœciowych - czêstoœæ wystêpowania frakcjê lub odsetek) poszczególnych kategorii, - dla oceny ró nic czêstoœci wystêpowania ró nych kategorii zmiennych jakoœciowych w podgrupach badanych- test niezale noœci c 2, test niezale noœci c 2 z poprawk¹ Yates'a, test Fishera. Hipotezê zerow¹ o braku wp³ywu rozpatrywanych zmiennych odrzucano na poziomie < 0,05. Analizê przeprowadzono z wykorzystaniem pakietu statystycznego STATISTICA v.6.0 (Statsoft). Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 791

2 Grupa badana Badaniem objêto 7 czynnych zawodowo funkcjonariuszy policji mê czyzn. Do opracowania wyników zakwalifikowano 2 kompletnie wype³nione ankiety. Najliczniejsz¹ grupê badanych stanowili mê czyÿni w wieku lat. Œredni wiek badanych wynosi³ 36,0 ± 7,36 lat. Wiêkszoœæ policjantów legitymowa³a siê wykszta³ceniem œrednim. Dok³adn¹ charakterystykê badanych opisano w innej pracy [7]. Tabela I Wiedza badanych na temat palenia tytoniu. The tested patients' knowledge about smoking. Pytania 1. Czy palenie tytoniu zawsze wp³ywa negatywnie na stan zdrowia palacza? 2. Czy palenie papierosów typu,,light" jest mniej szkodliwe ni palenie papierosów tzw.,,mocnych"? 3. Czy prawd¹ jest, e dym tytoniowy zawiera oko³o 40 zwi¹zków rakotwórczych? 4. Czy nikotyna zawarta w papierosach jest substancj¹ uzale niaj¹c¹? 5. Czy palenie powoduje choroby uk³adu sercowo-naczyniowego? 6. Czy nikotyna zawarta w papierosach obni a ciœnienie têtnicze krwi? 7. Czy nikotyna zawarta w papierosach zmniejsza czêstoœæ akcji serca (têtno)? Wyniki W badanej grupie zachowania dotycz¹ce palenia tytoniu kszta³towa³y siê nastêpuj¹co: dominuj¹c¹ czêœæ badanych - 66,7 stanowili palacze papierosów (56,9 pal¹cy codziennie i 9,8 pal¹cy okazjonalnie), 28,4 nigdy nie pali³o tytoniu, a 4,9 to byli palacze. Regularni palacze wypalali œrednio,5 ± 6,95 sztuk papierosów dziennie. Najliczniejsz¹ grupê regularnie pal¹cych stanowili policjanci wypalaj¹cy od do 20 sztuk papierosów dziennie (f=). Najmniej liczn¹ podgrupê codziennie pal¹cych stanowili wieloletni palacze (pal¹cy i wiêcej papierosów dziennie) (f=0,). Do wszystkich badanych zwrócono siê z pytaniami dotycz¹cymi wiedzy o zdrowotnych skutkach palenia tytoniu (tabela I). Najczêœciej prawid³owe odpowiedzi udzielono na trzy pytania dotycz¹ce nastêpstw zdrowotnych palenia czynnego tj. negatywnego wp³ywu palenia na stan zdrowia palacza odpowiedzi takich by³o 87,3, wp³ywu palenia na choroby sercowo-naczyniowego 84,3, obni enia wydolnoœci fizycznej palacza 81,4. na pozosta³e pytania z tego zakresu kszta³towa³y siê nastêpuj¹co oko³o ankietowanych by³o przekonanych o tym, e nikotyna zawarta w papierosach podwy sza ciœnienie têtnicze krwi i czêstoœæ akcji serca, a,7 e jest g³ówn¹ przyczyn¹ raka pêcherza moczowego. Zaledwie,8 wiedzia³o, e palenie papierosów wp³ywa negatywnie na wzrok, na przyk³ad obni aj¹c zdolnoœæ adaptacji oka do ciemnoœci i zwiêkszaj¹c ryzyko rozwoju zaæmy. Badani mieli trudnoœæ z odpowiedzi¹ na pytanie dotycz¹ce wp³ywu palenia tytoniu na poziom cholesterolu oko³o 74 badanych nie wiedzia³o, e palenie tytoniu podwy sza poziom cholesterolu we krwi. Blisko po³owa badanych nie wiedzia³a nic na temat wp³ywu palenia na pamiêæ œwie ¹ i koncentracjê oraz poziom stresu. Na nisk¹ wiedzê z zakresu toksykologii dymu tytoniowego wskazuj¹ odpowiedzi badanych na pytania czy palenie papierosów typu light jest mniej szkodliwe ni palenie papierosów tzw. mocnych, czy wypalenie codziennie ma³ej liczby papierosów jest mniej szkodliwe ni palenie du ej liczby papierosów. Z problematyki uzale nienia zadano badanym pytanie dotycz¹ce nikotyny jako substancji uzale niaj¹cej. Uzyskano na nie najwiêkszy odsetek prawid³owych odpowiedzi 90,2. Ankietowani znali skutki zdrowotne nara enia na bierne palenie (pyt.), natomiast nie wiedzieli o odmiennym dzia³aniu niektórych leków przyjmowanych przez osoby pal¹ce (pyt.). Na rycinach przedstawiono pytania, które uzyska³y najwiêkszy odsetek prawid³owych i nieprawid³owych odpowiedzi oraz pytania o najwiêkszym odsetku odpowiedzi nie wiem (rycina 1, 2,3). Dokonano sumarycznej oceny wiedzy na temat palenia tytoniu badanych funkcjonariuszy. Nikt z badanych nie odpowiedzia³ prawid³owo na wszystkie pytania zawarte w ankiecie. Na -19 pytañ bezb³êdn¹ odpowiedÿ udzieli³o 2,0 respondentów, natomiast 78,4 ankietowanych odpowiedzia³o prawid³owo na mniej ni pytañ (rycina 4). Stwierdzono zró nicowany poziom wiedzy wœród osób pal¹cych (regularnie i okazjonalnie) i niepal¹cych (byli palacze i nigdy niepal¹cy) tabela II, III. Osoby pal¹ce istotnie czêœciej (p<0,02) odpowiada³y prawid³owo na mniej ni pytañ ni osoby niepal¹ce, które to znamiennie czêœciej (p<0,03) ni osoby pal¹ce odpowiada³y prawid³owo na - pytañ (tabela II). Osoby pal¹ce istotnie czêœciej ni niepal¹ce wykazywa³y lepsz¹ wiedzê, i rodzaj prawid³owe Nie wiem n n n 89 87, 3 5 4, 9 8 7, , , 2, , 8 2 2, , , 2 3 2, 9 7 7, , 3 3 2, 9, 7, , , 2, , , 0 8. Czy palenie tytoniu obni a wydolnoœæ fizyczn¹ palacza? 83 81, 4 4 3, 9, 7 9.Czy palenie papierosów jest g³ówn¹ przyczyn¹ raka pêcherza moczowego?. Czy w wyniku palenia tytoniu ryzyko rozwoju jest wiêksze u mê czyzn ni u kobiet? raka p³uc. Czy palenie papierosów wp³ywa negatywnie na wzrok np. obni aj¹c zdolnoœæ adaptacji oka do ciemnoœci i zwiêkszaj¹c ryzyko rozwoju zaæmy?, , , , 9, 8, , 5. Czy palenie tytoniu obni a poziom cholesterolu? 38 37, 2 5 4, Czy wypalanie codziennie ma³ej liczby papierosów (np. od 3-5 sztuk) jest mniej szkodliwe ni palenie du ej liczby papierosów (powy ej 20 sztuk)?. Czy osoby niepal¹ce przebywaj¹ce codziennie przez d³u szy czas w zadymionych pomieszczeniach nara one s¹ na te same choroby jak sami palacze?. Czy zmiany, jakie zachodz¹ w uk³adzie s¹ odwracalne? kr¹ enia pal¹cych 16. Czy ryzyko zawa³u serca po zaprzestaniu palenia pozostaje takie samo jak u nadal pal¹cych?. Czy niektóre leki przyjmowane przez pal¹cych papierosy dzia³aj¹ tak samo jak u niepal¹cych?. Czy palenie papierosów poprawia i koncentracjê? pamiêæ œwie ¹ 19. Czy palenie papierosów obni a poziom stresu (obni a poziom adrenaliny)? 57,8 26, , 9 20, , 3 5 4, 9 8 7, , , 2 26, , 1, , , , 9, , 9 34, 3 26, , 1 30, 4 papierosów ( light vs mocne ) ma podobnie szkodliwy wp³yw na organizm, natomiast niepal¹cy bardziej dostrzegali wp³yw nikotyny zawartej w papierosach na ciœnienie têtnicze krwi oraz odmienne dzia³anie niektórych leków u pal¹cych (tabela III). Pal¹cy istotnie czêœciej ni niepal¹cy uznawali palenie papierosów jako g³ówn¹ przyczynê raka pêcherza moczowego. Zaobserwowano równie ró nice poziomu wiedzy wœród pal¹cych i niepal¹cych na temat wp³ywu palenia na poziom cholesterolu, wydolnoœæ fizyczn¹, jednak ró nice w czêstoœci odpowiedzi nie by³y istotne statystycznie. Osoby niepal¹ce czêœciej udziela³y prawid³owych odpowiedzi. Pal¹cy czêœciej ni niepal¹cy byli przekonani, e zmiany w uk³adzie kr¹- enia s¹ odwracalne. Dyskusja Rozpowszechnienie palenia tytoniu w badanej grupie policjantów wynosz¹ce 66,7 nale y uznaæ za wysokie, odnosz¹c 792 Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / A. Gerstenkorn i wsp.

3 Tabela II Wiedza osób pal¹cych i niepal¹cych na temat palenia. The knowledge of smokers and non-smokers about smoking. Tabela III Porównanie wiedzy osób pal¹cych i niepal¹cych. The knowledge of smokers and non-smokers about smoking-the comparison. je do danych z badañ POLSCREEN, WO- BASZ, NATPOL PLUS w grupie mê czyzn w wieku lat, w której czêstoœæ ta nie przekracza³a 40 [1,6,8].Wœród innych grup s³u b mundurowych palenie równie stanowi istotny problem zdrowotny i spo- ³eczny. Wykazano, e w polskiej armii uzale nienie od nikotyny jest zjawiskiem szerszym ni w ca³ym spo³eczeñstwie, bowiem pal¹cy stanowi¹ 53 [5,]. Wœród stra- aków pal¹cy regularnie stanowili 46, a okajonalni [9,]. Nale a³oby siê spodziewaæ w tych grupach zawodowych mniejszej czêstoœci palenia, gdy mê czyÿni ci przechodz¹ coroczne obowi¹zkowe testy sprawnoœci fizycznej, których wynik, œwiadcz¹cy o dobrej kondycji fizycznej powinien decydowaæ o dalszej pracy zawodowej w s³u bach mundurowych. Przyczyny tak wysokiej czêstoœci palenia w badanej grupie czynnych zawodowo funkcjonariuszy policji upatrywaæ nale y w specyficznym charakterze wykonywanej pracy, warunkach s³u by oraz niewystarczaj¹cych dzia³aniach z zakresu promocji zdrowia. Mimo e 87 badanych zgadza siê ze stwierdzeniem, e palenie tytoniu zawsze wp³ywa negatywnie na stan zdrowia pala- prawid³owe Pal¹cy Niepal¹cy n f n f Pal¹cy vs niepal¹cy Poziom istotnoœci p na mniej ni pytañ 58 p<0,02 - pytañ 9 0, 0,32 p<0,03 - pytañ 1 0,02 wszystkie 19 pytañ - Razem 68 1, ,00 - Pal¹cy Niepal¹cy Numer Pal¹cy vs niepal¹cy pytania prawid³owe Nie wiem prawid³owe Nie wiem Poziom istotnoœci p z ankiety n f n f n f n f n f n f ,88 5 0,07 5 0, ,46 2 0, ,26 p<0, ,60 1 0, , , , , ,82 9 0, 30 0,88 4 0, 6 0, 0,31 5 0, 19 0,56 p<0, , 23 0,33 0,43 6 0, 8 0, 20 0, ,97 9 0,19 0, ,26 0,71 p<0,02 0, ,54 7 0,50 9 0, 9 0, , 25 0, ,50 0,44 0, 39 0,57 0, 0, , , ,41 8 0, 16 0,43 0, 0,40 0,26 36 p<0,05 8 0, 25 0,37 0, , 52 0,76 0, ,68 Czy nikotyna zawarta w papierosach jest substancj¹ uz ale niaj¹c ¹? Czy osoby niepal¹ce przebywaj¹ce codziennie przez d³u szy czas w zadymionych pomieszczeniach nara one s¹ na te same choroby jak sami palacze? Czy palenie tytoniu zawsze wp³ywa negatywnie na stan zdrowia palacza? Czy palenie powoduje choroby uk³adu sercowonaczyniowego? Czy palenie tytoniu obni a wydolnoœæ fizyczn¹ palacza? 87,3 87,3 84,3 81,4 90, Rycina1 Pytania o najwiêkszym odsetku prawid³owych odpowiedzi. The question on the tested patients' knowledge about smoking with the highest rate of correct answers. Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 793

4 Czy palenie papierosów poprawia pamiêæ œwie ¹ i koncentracjê? Czy wyplanie codziennie ma³ej liczby papierosów (np. od 3-5 sztuk) jest mniej szkodliwe, ni palenie du ej liczby papierosów (powy ej 20 sztuk)? Czy palenie papierosów obni a poziom stresu (obni a poziom adrenaliny)? 44,1 54,9 52, Rycina 2 Pytania o najwiêkszym odsetku nieprawid³owych odpowiedzi The questions on the tested patients' knowledge about smoking with the highest rate of incorrect answers Czy palenie papierosów wp³ywa negatywnie na wzrok np.obni aj¹c zdolnoœæ adaptacji oka do ciemnoœci i zw iê ks za j¹ c ryzyko ro zw oju za æm y? Czy palenie papierosów jest g³ówn¹ przyczyn¹ raka pêcherza moczowego? Czy palenie papierosów obni a poziom cholesterolu? Czy niektóre leki przyjmowane przez pal¹cych papierosy dzia³aj¹ tak samo jak u niepal¹cych? Czy w wyniku palenia tytoniu ryzyko rozwoju raka p³uc je s t w iê ks ze u m ê czyzn n i u ko b iet? 57,8 56,9 52,9 66,7 73, Rycina 3 Pytania o najwiêkszym odsetku odpowiedzi,,nie wiem". The questions on the tested patients' knowledge about smoking with the highest rate of "I don't know" answers. 19,6 2,0 prawid³owe Rycina 4 Badani wg odsetka prawid³owych odpowiedzi na temat nastêpstw palenia tytoniu. The tested patients according to the correct answers rate about smoking consequences. 78,4 na mniej ni pytañ - pytañ - pytañ cza, to odpowiedzi na pytania szczegó³owe œwiadcz¹, e wiedza funkcjonariuszy dotycz¹ca szkodliwoœci palenia jest ma³a. Zdecydowana wiêkszoœæ policjantów potrafi³a udzieliæ prawid³owej odpowiedzi tylko na mniej ni dziesiêæ pytañ (spoœród 19) z zakresu zdrowotnych i spo³ecznych skutków palenia. Oko³o 84 ankietowanych wiedzia³o, e palenie powoduje choroby sercowo-naczyniowe, lecz niewielki odsetek wykazywa³ wiedzê z zakresu dzia³ania nikotyny na uk³ad kr¹ enia. Nikotyna podnosi ciœnienie têtnicze i czêstotliwoœæ rytmu serca, uszkadza œródb³onek têtnic inicjuj¹c i nasilaj¹c mia d ycê. To dzia³anie mo e wp³ywaæ niekorzystnie na wydolnoœæ i sprawnoœæ fizyczn¹ organizmu. Pal¹cy osi¹gaj¹ ni sze wyniki sprawnoœciowe w porównaniu z niepal¹cymi. Jak wykazuj¹ badania ryzyko wyst¹pienia powik³añ sercowo-naczyniowych zmniejsza siê ju w pierwszym roku od zaprzestania palenia. Brak œwiadomoœci w tym zakresie oraz odwracalnoœci ryzyka zmian w uk³adzie kr¹ enia pal¹cych powinno byæ rozpropagowane jako jeden z powodów dla których warto rozstaæ siê z tym niebezpiecznym na³ogiem. Prawie 3 funkcjonariuszy nie wiedzia³o o negatywnym wp³ywie palenia na wzrok. Kieruj¹cy pojazdami mechanicznymi pal¹cy funkcjonariusze policji powinni liczyæ siê z faktem, e palenie obni a adaptacjê oka do ciemnoœci oraz reakcje na olœnienie, przyspiesza zmiany mia d ycowe w naczyniach siatkówki i zwiêksza ryzyko zaæmy [2,3]. Udowodniona jest wspó³zale noœæ miêdzy paleniem a rakiem pêcherza moczowego. O tym powi¹zaniu wiedzia³o tylko badanych. badanych dotycz¹ce wiedzy o negatywnych skutkach palenia by³y zró - nicowane w grupie pal¹cych i niepal¹cych. Niepal¹cy wykazywali istotnie lepsz¹ wiedzê, i szkodliwoœæ palenia papierosów typu light i mocnych jest podobna, a tak e w zakresie wp³ywu nikotyny na ciœnienie têtnicze. Ponadto niepal¹cy bardziej dostrzegali odmiennoœæ dzia³ania niektórych leków u pal¹cych oraz przyczynianie siê palenia do powstania raka pêcherza moczowego. Ryzyko przedwczesnej œmierci wœród mê czyzn w Polsce jest zwi¹zane z niskim statusem socjalno-ekonomicznym i dominuj¹cym na³ogiem palenia tytoniu [4].Pozostaje prawd¹ oczywist¹, e zaprzestanie palenia przez badan¹ czêœæ spo³eczeñstwa mo e przyczyniæ siê do unikniêcia chorób odtytoniowych i przedwczesnej œmierci pal¹cego oraz poprawê statusu ekonomicznego jego rodziny. Wnioski 1. Pal¹cy policjanci wykazywali mniejsz¹ wiedzê ni niepal¹cy w zakresie nastêpstw zdrowotnych palenia tytoniu, szczególnie w zakresie wp³ywu palenia na uk³ad kr¹ enia i wydolnoœæ fizyczn¹. Najwiêkszy niedostatek wiedzy dotyczy³ wp³ywu palenia na narz¹dy zmys³ów. 2. Wskazane jest prowadzenie systematycznej edukacji zdrowotnej wœród funkcjonariuszy policji w zakresie podnoszenia poziomu wiedzy dotycz¹cej zdrowotnych nastêpstw palenia tytoniu. 794 Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / A. Gerstenkorn i wsp.

5 Piœmiennictwo 1. Cieœliñski A., Paj¹k A., Podolec P i wsp.[red]. Ogólnopolski Program Prewencji Choroby Wieñcowej POLSCREEN. Wydawnictwo medyczne Termedia, Poznañ Gerstenkorn A., Suwa³a M.: Terapia antynikotynowa w praktyce lekarskiej Polskie Towarzystwo Medycyny Ogólnej i Œrodowiskowej, Lublin Grzybowski A.: Wspó³czesny stan wiedzy na temat wp³ywu palenia tytoniu na choroby narz¹du wzroku. Przegl. Lek. 2008, 65, Jha P., Peto R., Zatoñski W. et al.: Social inequalities in male mortality and in Male mortality from smoking: indirect estimation from national death rates in England, Wales, Poland and North America. Lancet 2006, 368, Kleczkowski M., Iwanek T. i wsp.: Palenie tytoniu w wojsku - aspekty zdrowotne, spo³eczne i œwiadomoœciowe. Sprawozdanie z badañ. Wojskowe Biuro Badañ Socjologicznych, Warszawa Polakowski M., Piotrkowski W., Tykarski A. i wsp.: Na³óg palenia tytoniu w populacji polskiej. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol. Pol. 2005, 63 (Supl.4), Suwa³a M., Wiêc³awska I., Gerstenkorn A.: Stosowanie minimalnej interwencji antytytoniowej wœród funkcjonariuszy policji. Przegl. Lek. 2008, 65, Wierucki., Zdrojewski T., Mogilnaya I i wsp.: Projekt 4000 Miast-wyniki badañ pilota owych. Nadciœn. Têtn. 2004, 8, Wit M., Pluczyñska J.: Czy rozpowszechnienie palenia tytoniu wœród stra aków stanowiæ mo e realny czynnik ryzyka rozwoju chorób sercowonaczyniowych? Przegl. Lek. 2007, 64, Wit M., Romañczukiewicz J.: Wstêpna ocena na³ogu palenia papierosów ratowników Pañstwowej Stra y Po arnej w województwie wielkopolskim. Przegl. Lek. 2006, 63, 90.. Witczak W., Papuæ J.: Wystêpowanie na³ogu palenia papierosów wœród o³nierzy Wojsk L¹dowych. Przegl¹d Wojskowo-Medyczny 2001, 43, 51. Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 795