dr nauk med. Dariusz Wasilewski - psychiatra Centrum Psychoprofilaktyki i Terapii w Warszawie DEPRESJA A LĘK

Transkrypt

1 dr nauk med. Dariusz Wasilewski - psychiatra Centrum Psychoprofilaktyki i Terapii w Warszawie DEPRESJA A LĘK Jak rozróŝnić lęk towarzyszący depresji od lęku nerwicowego? Lęk moŝe występować w wielu chorobach. I zawsze jest tak samo okrutny i nieprzyjemny. Więc jest to bardziej pytanie jak odróŝnić depresję od nerwicy. Lęk, niepokój, draŝliwość, bezsenność, trudności w koncentracji, dolegliwości somatyczne mogą się pojawić zarówno w zaburzeniach nerwicowych (lękowych) jak i afektywnych (nastroju). Z punktu widzenia medycyny to dwa odrębne schorzenia, choć ludzie często je mylą. Ale w rzeczywistości te stany często się mieszają. Współistnienie stanów lękowych i depresyjnych jest w ogóle najczęściej spotykanym w praktyce lekarskiej problemem zdrowotnym. RóŜnicowanie pomiędzy zaburzeniami lękowymi, a depresją oparte jest na ocenie stanu klinicznego, szczegółowym wywiadzie lekarskim, rodzinnym a takŝe dotyczącym problemów osobistych i zawodowych. W praktyce nie da się jednak tych zaburzeń tak łatwo oddzielić. Czy współistnienie lęku w depresji jest cięŝszą forma tej choroby? Współwystępowanie lęku i depresji powaŝnie upośledza funkcjonowanie społeczne, rodzinne i zawodowe, wpływa na ogólny stan zdrowia. Chorzy, u których występują oba te zaburzenia są zazwyczaj w gorszym stanie, zgłaszają więcej skarg niŝ pacjenci, z którymś z tych zaburzeń występujących oddzielnie. Jak często obserwuje się występowanie tych dwóch problemów jednocześnie? Z badań wynika, Ŝe około 70 proc. pacjentów z depresją cierpi z powodu lęku. Depresja z kolei pojawia się u 40-80% proc. osób z zaburzeniami nerwicowymi. To znaczące odsetki. Szczególnie widoczne staje się to w praktyce ogólnolekarskiej W gabinetach lekarzy rodzinnych trzy czwarte pacjentów z zaburzeniami lękowymi ma takŝe objawy depresyjne. Ze stanami lękowo-depresyjnymi lekarze róŝnych specjalności spotykają się często u pacjentów z zespołem jelita draŝliwego, łuszczycą, łysieniem plackowatym czy nadciśnieniem tętniczym. Lekarze pogotowia ratunkowego wzywani bywają do pacjentów z bólem zamostkowym bądź dusznością, których tłem są zaburzenia lękowo-depresyjne. Czym zatem charakteryzuje się depresja lękowa? W depresji lękowej oprócz objawów depresyjnych (obniŝenie nastroju i napędu, zaburzeń snu) na pierwszy plan wysuwają się

2 objawy lęku. Lęk moŝe być stały lub falujący, osiągać znaczne nasilenie i ujawniać się w sferze ruchowej (od niewielkiego niepokoju aŝ do silnego podniecenia ruchowego), moŝe wiązać się z obawą tego co się za chwilę stanie, zaburzeniami koncentracji i pamięci, zaburzeniami snu (bezsenności). Pacjentowi dość często towarzyszą myśli i tendencje samobójcze. W tej postaci depresji ryzyko samobójstwa jest dość duŝe. Czy zdarza się, Ŝe depresja i lęk są objawem innej choroby? ObniŜenie nastroju i lęk są dość powszechnymi gośćmi w krainie chorób wszelakich. W przebiegu chorób somatycznych i neurologicznych zarówno depresja jak i lęk mogą pojawić się jako reakcja na chorobę, a siła tej reakcji wiązać się z nasileniem choroby i rokowaniem. Gdy chorujemy to zazwyczaj jesteśmy zgnębieni i pełni obaw. To naturalne. PrzeraŜać moŝe narastająca niesprawność fizyczna lub intelektualna, trudności w pracy zawodowej, problemy rodzinne, inwalidztwo lub bezpośrednie zagroŝenie Ŝycia (zawał serca, choroba nowotworowa, choroba Alzheimera). W chorobach przewlekłych z reguły pogarsza się sytuacja socjalna, pojawia izolacja społeczna, zmniejsza społeczny prestiŝ. Wszystko to moŝe powodować przygnębienie, apatię a takŝe lęk przed przyszłością czy teŝ przed śmiercią. Z drugiej strony wiele chorób moŝe wpływać bezpośrednio na funkcje mózgu, a dotyczy zwłaszcza chorób układu krąŝenia i układu oddechowego, prowadzących do stanów niedotlenienia tkanki nerwowej, zaburzeń hormonalnych, czy teŝ schorzeń mózgu, które bezpośrednio uszkadzają komórki nerwowe. Czy wiek moŝe być czynnikiem ryzyka występowania zaburzeń depresyjno-lękowych? Wiek podeszły jest w ogóle takim okresem Ŝycia, gdzie pojawiają się skłonności do refleksji, podsumowań czy obaw. Starzejący się organizm jest równieŝ łapczywym kąskiem dla róŝnej maści choróbsk. TakŜe na pojawienie się depresji u starszych osób bierze udział wiele czynników: biologiczne, psychologiczne (urazy psychiczne), somatyczne. RównieŜ niekorzystny wpływ leków. W wielu przypadkach wszystkie te czynniki mogą współistnieć w tym samym czasie. W znaczący sposób utrudnia to diagnostykę i terapię. Lęk moŝe mieć związek zarówno z depresją jak i stanem somatycznym. Sytuację moŝe pogarszać nierzadka w tym wieku samotność związana z utratą bądź odejściem osób bliskich, przejście na emeryturę, poczucie utraty niezaleŝności, narastająca bezradność w coraz bardziej skomputeryzowanej rzeczywistości, pobyty w szpitalach bądź domach opieki. W naszym kraju jeszcze dodatkowo stosunek do ludzi starszych wymaga wiele do Ŝyczenia. Nie są szanowani, traktowani jak kula u nogi, system nie przewiduje, póki co, Ŝeby ludziom zapewnić godna i

3 spokojną starość. Wyrzuca ich na śmietnik. To jest dodatkowym czynnikiem frustrującym. Czy uzaleŝnienie od alkoholu lub jego naduŝywanie moŝe stanowić czynnik ryzyka wystąpienia stanów depresyjnolekowych? Powiązania między nadmiernym spoŝyciem alkoholu, a zaburzeniami nastroju i emocji są zbyt złoŝone, aby omówić je w kilku zdaniach. Sam alkohol moŝe wpływać na aktywność substancji neuroprzekaźnikowych odpowiedzialnych za nasze emocje i nastrój. Z drugiej strony sytuacja psychospołeczna osób uzaleŝnionych jest znaczącym czynnikiem depresjo- i lękotwórczym. Osoby uzaleŝnione mają powaŝne trudności zawodowe, rodzinne, wchodzą w konflikty z prawem, chorują somatycznie. Warto równieŝ zaznaczyć, Ŝe u niektórych pacjentów uzaleŝnienie rozwija się wtórnie alkohol słuŝy rozładowywaniu napięcia, zmniejsza lęk, jest sposobem na nieśmiałość poprawia nastrój. Dlatego teŝ osoby z depresją lub zaburzeniami lękowymi stosują go jako swego rodzaju remedium. A czy istnieją jeszcze jakieś czynniki ryzyka wystąpienia depresji lękowej? Płeć jest czynnikiem ryzyka zarówno jeśli chodzi o depresję jak i zaburzenia lękowe. Depresja występuje u kobiet dwuczęściej, a niektóre zaburzenia lękowe dwu- do czterokrotnie częściej, niŝ u męŝczyzn. U kobiet częściej obserwuje się równieŝ współwystępowanie róŝnych zaburzeń psychicznych. Szczególnie dotyczy to okresu rozrodczego kobiety od rozpoczęcia miesiączkowania do menopauzy. Przygnębienie, napięcie, rozdraŝnienie, bezsenność mogą występować w łagodnej postaci w zespole przedmiesiączkowym oraz, w formie bardziej nasilonej, w tak zwanym przedmiesiączkowym zaburzeniu dysforycznym. Objawy te w depresji poporodowej czy teŝ depresji okresu przekwitania mogą osiągać znaczne nasilenie, czasem konieczna jest hospitalizacja psychiatryczna. Czy zdarza się, Ŝe lęk maskuje depresję? Zasadą w depresji maskowanej jest to, Ŝe objawy smutku lub apatii nie są dostrzegane przez pacjenta, trudno je równieŝ na pierwszy rzut oka dostrzec w badaniu lekarskim. Ich miejsce zajmują inne objawy lub grupa objawów najczęściej bezsenność lub dolegliwości bólowe. Ale maską depresji mogą teŝ być zaburzenia lękowe. Obraz choroby moŝe wówczas przypominać nerwicę z napadami lęku, bądź lękiem przewlekłym, często z objawami wegetatywnymi. Tego typu zaburzenia są bardzo częstą przyczyną uzaleŝnienia od leków uspokajająco-nasennych. Z drugiej strony obniŝenie nastroju w zaburzeniach lękowych jest częstym objawem, zwłaszcza jeśli choroba utrzymuje się długo. Podczas ośmioletniej obserwacji u 3/4 pacjentów z

4 rozpoznaniem zaburzenia lękowego uogólnionego (nerwicy lękowej) stwierdzono objawy depresji, chociaŝ w pierwszym roku stwierdzono jej współwystępowanie jedynie u 39 proc. chorych. Czyli bywa odwrotnie - lęk stanowi główna chorobę, a objawy smutku tylko mu towarzyszą? Bardzo często. Właściwie w kaŝdej postaci zaburzeń nerwicowych po pewnym czasie moŝe pojawić się depresja. Przewlekły niepokój, lęk, często powtarzające się napady paniki, nerwicowe objawy somatyczne sprzyjają pojawieniu się zniechęcenia, apatii, stanów obniŝonego nastroju. O depresji pacjenci częściej mówią, niŝ ujawnia się ona w ich wyglądzie i zachowaniu. Samopoczucie chorych zwykle jest zmienne, zaleŝne od tego co dzieje się wokół. Pacjenci poszukują pomocy, często zmieniają lekarzy leczących. A w jaki sposób odróŝnić taki zwykły lęk od paniki? Panika to jeszcze bardziej nasilone objawy. Są to napady silnego lęku (przeraŝenia) trwającego od kilku minut do godziny, które nie są ograniczone do jakichkolwiek szczególnych okoliczności, nie wiąŝą się z naraŝeniem na sytuacje niebezpieczne. Takiego napadu nie moŝna przewidzieć. Panice towarzyszy strach przed śmiercią lub przed chorobą psychiczną oraz, bardzo charakterystyczna, silna obawa przed kolejnymi atakami tak zwany lęk antycypacyjny. W trakcie napadu pojawiają się teŝ objawy somatyczne (cielesne): kołatanie serca, ból w klatce piersiowej, zawroty głowy, pocenie się, trzęsienie się ciała, wraŝenie braku tchu, uczucie dławienia w gardle, nudności, poczucie zbliŝającego się zasłabnięcia, cierpnięcie lub mrowienie kończyn, uderzenia gorąca. Wygląda to okropnie. Pacjenta zabierają na pogotowie, tam go badają i mówią, Ŝe nic mu nie jest. Co to są fobie? Fobie charakteryzują się lękiem przed określonymi sytuacjami, zjawiskami lub przedmiotami, które nie są obiektywnie niebezpieczne. W innych sytuacjach lęk nie występuje. Osoba, która takiego lęku doznaje w sposób unika tych sytuacji jak diabeł święconej wody lub wpada w panikę, gdy się pojawią. Najczęstszym rodzajem fobii jest agorafobia czyli lęk przed otwartą przestrzenią oraz takimi miejscami, które uniemoŝliwiają natychmiastową ucieczkę do bezpiecznego zakątka. MoŜe to być wejście do hipermarketu, w tłum, w miejsca publiczne, czy samotne podróŝowanie pociągiem, autobusem czy samolotem. W jaki sposób leczy się depresję lękową?

5 KaŜdą depresję niezaleŝnie od tego jakie objawy dominują leczy się przede wszystkim lekami przeciwdepresyjnymi. Wiele leków przeciwdepresyjnych ma znakomite działanie przeciwlękowe, toteŝ znajdują one bardzo szerokie zastosowanie. Sprawdzają się zarówno w leczeniu typowych depresji, jak i mieszanych stanach depresyjno-lękowych, a takŝe terapii zaburzeń lękowych (nerwicowych). A jak jest ze stosowaniem leków uspokajających, nasennych i przeciwlękowych? Wielu pacjentów nagminnie je przyjmuje. To prawda. NaleŜy tylko ubolewać, Ŝe niektórzy lekarze wypisują je tak lekka ręką. Owszem, oprócz leków przeciwdepresyjnych, w leczeniu zaburzeń depresyjnych czy lękowych stosuje się równieŝ leki uspokajająco-nasenne (leki te naleŝą do grupy tak zwanych pochodnych beznodiazepiny), ale tylko jako leczenie wspomagające. Podaje się je głównie w początkowym okresie leczenia do łagodzenia stanów lęku, niepokoju, problemów ze snem. Leczenie pochodnymi benzodiazepiny naleŝy prowadzić z duŝą ostroŝnością, ze względu na moŝliwość uzaleŝnienia. Terapia tymi lekami nie powinna przekraczać dwóch czterech tygodni. Co jeszcze warto wiedzieć o terapii depresji lękowej? Warto powiedzieć, Ŝe leczenie farmakologiczne jest tylko jedną z form terapii. Często niezbędna jest równieŝ psychoterapia, najczęściej poznawczo-behawioralna, a takŝe wsparcie środowiskowe. Czasem psychoterapia jest podstawową metodą leczenia (u pacjentów z psychologicznym tłem zaburzeń) i ma zadanie skonfrontowania pacjenta ze swoimi emocjami, doprowadzenia do zmiany stylu Ŝycia, zaakceptowania i polubienia siebie. Leczenie farmakologiczne, jeśli jest potrzebne, jest jedynie metodą wspomagającą. W kaŝdym razie, niezaleŝnie od wyboru metody leczenia, zarówno demon smutku jak i demon lęku są do okiełznania. I zawsze naleŝy o tym pamiętać. (Tekst ukazał się w formie broszury wydanej przez firmę Solvay Pharma)