Stratygraficzne cechy osadów na wspó³czesnych stanowiskach Carex chordorrhiza L. f. na Pomorzu

Transkrypt

1 Stratygraficzne cechy osadów na wspó³czesnych stanowiskach Carex chordorrhiza L. f. na Pomorzu Stratigraphical features of deposits in contemporary Pomeranian localities of Carex chordorrhiza L. f. JOANNA BLOCH-OR OWSKA*, MARIA HERBICHOWA J. Bloch-Or³owska, M. Herbichowa, Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdañski, Al. Legionów 9, Gdañsk, *biojo@univ.gda.pl (do korespondencji), biojh@univ.gda.pl ABSTRACT: The paper presents the results of stratigraphical research carried out in 6 still existing (out of more than 30 previously noted) localities of Carex chordorrhiza within the Pomorze region (northern Poland). Characteristics of deposit lithology are given. The development of each mire as well as the occurrence of peat deposits built up of plant communities potentially suitable for String Sedge were analyzed in the context of the relic character of the species. KEY WORDS: Carex chordorrhiza, boreal species, peat deposits, relic, northern Poland Wstêp Turzyca strunowa Carex chordorrhiza L. f. reprezentuje grupê gatunków borealnych, z optimum zasiêgowym w pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej Europie (Hultén 1964; Hultén, Fries 1986). W Polsce gatunek ten osi¹ga po³udniowo-zachodni¹ granicê swojego zwartego zasiêgu i zaliczany jest do reliktów glacjalnych (Kulczyñski 1927; Czubiñski 1950; Szafer 1964). W pó³nocnej czêœci kraju obserwuje siê stopniowe wygasanie stanowisk turzycy strunowej, od Polski Pó³nocno-Wschodniej, gdzie wystêpuje ich najwiêksza koncentracja, po pojedyncze stanowiska w centralnej i zachodniej czêœci kraju (Bloch, Kruszelnicki 2001; Bloch-Or³owska 2007). Carex chordorrhiza w przesz³oœci by³a niezbyt czêstym sk³adnikiem flory pomorskich torfowisk przejœciowych i wysokich. Czubiñski (1950) wspomina o ponad 30 stanowiskach tego gatunku na Pomorzu, skupionych g³ównie na ob- BLOCH-OR OWSKA J., HERBICHOWA M Stratygraficzne cechy osadów na wspó³czesnych stanowiskach Carex chordorrhiza L.f. na Pomorzu. Acta Bot. Cassub. 7-9:

2 " Joanna Bloch-Or³owska, Maria Herbichowa szarze Borów Tucholskich, Wysoczyzny Z³otowskiej i Pojezierza Wa³eckiego. Z terenu Pomorza Gdañskiego podawane by³y 23 stanowiska turzycy strunowej, ale tylko 6 z nich istnieje wspó³czeœnie (Bloch-Or³owska 2009). Turzyca strunowa uznawana jest na Pomorzu za relikt glacjalny (Czubiñski 1950). Przyjmuje siê, e relikty glacjalne nale ¹ do reliktów klimatycznych, których zasiêg zmniejszy³ siê na skutek zmian klimatu i które obecnie wystêpuj¹ na pojedynczych, oderwanych stanowiskach, korzystnych ze wzglêdów mikroklimatycznych (por. Kornaœ, Medwecka-Kornaœ 2002). Czas rzeczywistego osiedlania siê gatunków reliktowych i ich trwa³oœci na poszczególnych stanowiskach s¹ jednak nadal s³abo zbadane. Celem opracowania by³o rozpoznanie ogólnej budowy stratygraficznej z³ó pomorskich torfowisk, w miejscach aktualnego wystêpowania Carex chordorrhiza, w kontekœcie hipotetycznie reliktowego charakteru stanowisk tego gatunku. 1. Charakterystyka stanowisk Wiêkszoœæ aktualnych stanowisk turzycy strunowej znajduje siê we wschodniej czêœci Pomorza (ryc. 1), w granicach mezoregionu Pojezierze Kaszubskie (Kondracki 2005), jedynie torfowisko Bagno Stawek le y w mezoregionie Równina Charzykowska. Torfowisko Bagno Stawek znajduje siê w obni eniu rynnowym, oko³o 2,5 km na pó³nocny zachód od wsi Asmus. W czêœci wschodniej obni enia znajduje siê niewielkie jezioro Stawek, z którego wyp³ywa naturalny ciek przep³ywaj¹cy przez ca³e torfowisko i wpadaj¹cy do jeziora P³êsno, po³o onego na po³udniowy zachód od Bagna Stawek. Carex chordorrhiza wystêpuje w pó³nocno- i po³udniowo-zachodniej czêœci torfowiska, w których dominuj¹ nieleœne fitocenozy turzycowo-mszyste (mechowiskowe) i turzycowiskowe, a miejscami pojedynczo wkracza sosna. Mineralne zbocza otaczaj¹ce torfowisko porastaj¹ g³ównie fitocenozy borów sosnowych. Torfowisko Go³ubie jest zlokalizowane oko³o 2 km na po³udniowy zachód od miejscowoœci Go³ubie, w obni eniu rynnowym na po³udnie od Jeziora D¹browskiego, z którym jest po³¹czone sztucznym ciekiem odwadniaj¹cym. W przesz³oœci by³o ono w niewielkim zakresie eksploatowane. Na torfowisku dominuj¹ szuwary trzcinowe i pa³kowe, mniejszy udzia³ maj¹ zbiorowiska turzycowo-mszyste. Stanowisko Carex chordorrhiza znajduje siê w czêœci zachodniej, w strefie przejœcia miêdzy szuwarem trzcinowym a fitocenozami mechowiskowymi z pojedyncz¹ pa³k¹. Torfowisko otacza pas ³¹k i muraw napiaskowych, a wy ej po³o one partie zboczy porastaj¹ m³ode drzewostany sosnowe. Torfowisko Miszewo rozwinê³o siê w niewielkiej, g³êbokiej rynnie, przedzielonej obecnie nasypem drogi ³¹cz¹cej wsie Miszewo i Kczewo, oko³o 1,5 km na po³udniowy zachód od Miszewa. Na obrze ach jego niecki poprowadzono sztuczny ciek odwadniaj¹cy, który odprowadza wody w kierunku po³udniowo-zachodnim ku naturalnemu ciekowi o nazwie Trzy Rzeki. Na torfowisku

3 Stratygraficzne cechy osadów na wspó³czesnych stanowiskach Carex chordorrhiza L. f Ryc. 1. Lokalizacja wspó³czesnych stanowisk Carex chordorrhiza na Pomorzu, w odniesieniu do siatki kwadratów ATPOL Fig. 1. Location of contemporary sites of Carex chordorrhiza in the Pomorze region against the background of the ATPOL grid dominuj¹ nieleœne zbiorowiska turzycowiskowe i turzycowo-mszyste, do których miejscami wkraczaj¹ pojedyncze drzewa: Pinus sylvestris, Betula pendula i B. pubescens, ponadto wystêpuj¹ p³aty ³ozowisk. Stanowisko Carex chordorrhiza znajduje siê w czêœci pó³nocno-wschodniej obni enia, w odleg³oœci oko³o 200 m na po³udniowy zachód od wspomnianej drogi. Na zboczach otaczaj¹cych torfowisko wystêpuj¹ zbiorowiska leœne, g³ównie nasadzenia sosny, a od strony pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej s¹siaduj¹ z nim pola uprawne. Torfowisko Przywidz stanowi niewielki fragment rozleglejszego obni enia rynnowego, po³o onego oko³o 2 km na po³udniowy zachód od miejscowoœci Przywidz. Fragment torfowiska z populacj¹ Carex chordorrhiza znajduje siê w pó³nocnej czêœci rynny i obecnie odciêty jest od jej pozosta³ej czêœci drog¹ ³¹cz¹c¹ miejscowoœci Przywidz i Grabowo Koœcierskie. Z torfowiska odp³ywa w kierunku po³udniowym niewielki, prawie niewidoczny, naturalny ciek, ³¹cz¹cy siê z rowami odwadniaj¹cymi uchodz¹cymi na po³udniu do rzeki Wietcisy. Powierzchniê torfowiska porastaj¹ zbiorowiska nieleœne, g³ównie turzycowo-mszyste, wœród których wystêpuj¹ równie p³aty ³ozowisk oraz pojedynczo ró nowiekowe osobniki Pinus sylvestris, Betula pendula i B. pubescens. Na zboczach otaczaj¹cych torfowisko wystêpuj¹ zbiorowiska leœne.

4 $ Joanna Bloch-Or³owska, Maria Herbichowa Torfowisko Rotenbark znajduje siê w obni eniu rynnowym na zachód od niewielkiego jeziora zwanego Ma³e P³ocice, nieopodal jeziora P³ocice, oko³o 1,5 km na pó³nocny zachód od miejscowoœci Rotenbark. W przesz³oœci przypuszczalnie ca³¹ nieckê, w której obecnie wystêpuje torfowisko i oba jeziora, wype³nia³ jeden zbiornik wodny. Populacja Carex chordorrhiza znajduje siê w czêœci centralnej dawnej zatoki jeziornej, obecnie ca³kowicie zl¹dowionej w efekcie akumulacji torfu. Przewa aj¹ca czêœæ torfowiska, zw³aszcza jego obrze a, zarasta sosn¹, która wkracza do fitocenoz typu mszarów torfowisk przejœciowych i wysokich, w których utrzymuj¹ siê gatunki minerotroficzne. W otoczeniu dominuj¹ bory sosnowe, porastaj¹ce zbocza rynny, jedynie od po³udniowego wschodu torfowisko s¹siaduje z ³¹kami i polami uprawnymi. Torfowisko uromino zajmuje pó³nocn¹, l¹dowiej¹c¹ zatokê Jeziora uromiñskiego w obrêbie bezodp³ywowego, wytopiskowego zag³êbienia, oko³o 1 km na pó³nocny wschód od wsi uromino, w kierunku Borucina. Na torfowisku, poza uk³adami turzycowiskowymi i turzycowo-mszystymi, znacz¹c¹ rolê odgrywaj¹ szuwary trzcinowe. Carex chordorrhiza wystêpuje w czêœci zachodniej i centralnej torfowiska. Zbocza otaczaj¹ce torfowisko od strony pó³nocno-zachodniej s¹ poroœniête przez m³ode drzewostany sosnowe, natomiast ni sze zbocza od strony pó³nocnej i wschodniej zajête s¹ przez pola uprawne i ³¹ki. 2. Materia³ i metody Materia³ do badañ zosta³ pobrany na 6 wspó³czeœnie istniej¹cych stanowiskach Carex chordorrhiza na Pomorzu, w miejscu wystêpowania populacji tego gatunku. W przypadku jednego stanowiska Bagna Stawek wykonano dwa odwierty, z uwagi na przestrzenny rozdzia³ populacji turzycy strunowej na dwie subpopulacje. Rdzenie pobrano œwidrem rêcznym typu Instorf, firmy Eijkelkamp, z puszk¹ o œrednicy 5 cm i d³ugoœci 50 cm, naprzemiennie z dwóch blisko siebie po³o onych otworów, zarówno z warstw torfowych, jak i z warstw podœcielaj¹cych. Ka dy rdzeñ by³ na bie ¹co opisywany pod wzglêdem charakteru poszczególnych warstw, ich granic, struktury, barwy, typu torfu oraz stopnia jego rozk³adu wed³ug skali von Posta (por. Tobolski 2000). W wybranych czêœciach rdzeni wykonano równie pomiary odczynu osadu ph-metrem terenowym firmy WTW. Po oznakowaniu i zabezpieczeniu, rdzenie przetransportowano do laboratorium, gdzie by³y przechowywane w temperaturze +4 C. Ogó³em pobrano 7 profili o ³¹cznej d³ugoœci blisko 27 m. W trakcie prac laboratoryjnych sporz¹dzono szczegó³owe opisy wszystkich pobranych rdzeni, zgodnie z klasyfikacj¹ osadów Troels-Smitha (Troels-Smith 1955; Tobolski 2000). W odniesieniu do sk³adnika piaszczysto- wirowego przyjêto uproszczony podzia³, zaproponowany przez Aabyego i Berglunda (1986; por. te Tobolski 2000). Dodatkowo z ka dej wyró nionej warstwy pobrano próby o objêtoœci oko³o 10 cm!, które przeszlamowano, a nastêpnie zbadano pod k¹tem jakoœciowej i iloœciowej zawartoœci szcz¹tków makroskopowych. W przy-

5 Stratygraficzne cechy osadów na wspó³czesnych stanowiskach Carex chordorrhiza L. f... % padku osadów limnicznych badano obecnoœæ wêglanu wapnia, wykonuj¹c próbê na tzw. burzenie (por. Tobolski 2000). Na podstawie opisów rdzeni wykonanych w terenie bezpoœrednio po ich pobraniu oraz póÿniejszej analizy szcz¹tków makroskopowych, sporz¹dzono opisy wszystkich warstw wyró nionych w profilach, w których uwzglêdniono po³o enie warstwy oraz s³own¹ charakterystykê nastêpuj¹cych cech osadu: barwy, stopnia rozk³adu, sk³adu botanicznego oraz struktury. Ponadto, zgodnie z symbolik¹ przyjêt¹ w systemie Troels-Smitha, podano zapis formu³y osadu oraz jego w³aœciwoœci fizycznych, a tak e stopieñ rozk³adu w skali Troels-Smitha (humo) oraz von Posta (H). Wyniki przedstawiono równie na rycinie zbiorczej, obrazuj¹cej zwi¹zek poszczególnych warstw profili z typem œrodowiska akumulacyjnego, ich mi¹ szoœæ i udzia³ g³ównych sk³adników, z zastosowaniem sygnatur graficznych (por. Aaby, Berglund 1986; Tobolski 2000). Osobno wykonano rycinê obrazuj¹c¹ rozk³ad wartoœci ph w poszczególnych profilach. 3. Wyniki 3.1. Charakterystyka poszczególnych profili Bagno Stawek, profil nr 1 Profil, o mi¹ szoœci 2 m, zosta³ pobrany w po³udniowo-zachodniej czêœci torfowiska, w odleg³oœci oko³o 60 m od jego brzegu i oko³o 25 m od granicy lasu, w obrêbie fitocenozy Caricetum chordorrhizae (Bloch-Or³owska 2005). Szczegó³owy opis 4 podstawowych warstw przedstawiono w tabeli 1. Torfowisko powsta³o wskutek terrestrializacji zbiornika wodnego. Sp¹gow¹ czêœæ z³o a stanowi warstwa gytii wapiennej, z niewielkim udzia³em detrytusu zielnego i drobnych frakcji piasku (tab. 1, warstwa nr 4). Warstwa ta ma w badanym profilu mi¹ szoœæ 30 cm, jednak z badañ prowadzonych na tym stanowisku przez Kowalewskiego i in. (1997) wynika, i pok³ady gytii w tej czêœci torfowiska osi¹gaj¹ mi¹ szoœæ oko³o 2,5 m, a w czêœci centralnej rynny nawet ponad 8 m i zalegaj¹ na pod³o u mineralnym zbudowanym z piasków drobnych. Pierwszymi zbiorowiskami torfotwórczymi w tej czêœci stanowiska Bagno Stawek by³y przypuszczalnie szuwary wielkoturzycowe, przekszta³caj¹ce siê stopniowo w zbiorowiska zaroœlowe (³ozowiska) lub inicjalne zbiorowiska leœne, o czym œwiadcz¹ warstwy torfu turzycowego (warstwa 3), a nastêpnie drzewno-turzycowego, zielno-drzewnego i drzewno-zielnego (warstwa 2). Stopieñ rozk³adu torfu stopniowo maleje, od wartoœci H6 (wg skali von Posta) w dolnych warstwach, do H3 na g³êbokoœci oko³o 77 cm. Stropow¹ warstwê z³o a stanowi¹ bardzo s³abo roz³o one torfy mszyste i zielno-mszyste, budowane g³ównie przez szcz¹tki mchów brunatnych z rodzaju Drepanocladus, Polytrichum, miejscami równie Paludella. Ponadto bardzo niewielki, ale sta³y udzia³ maj¹

6 128 Joanna Bloch-Or³owska, Maria Herbichowa szcz¹tki torfowców. Nieco wiêksze znaczenie odgrywaj¹ one jedynie w cienkiej warstwie na g³êbokoœci cm. Odczyn w ca³ym badanym profilu jest alkaliczny lub bliski obojêtnego: w warstwie gytii ph jest bliskie 8, natomiast w warstwach torfowych mieœci siê w zakresie od 6,5 do 7,3. Tabela 1. Opis warstw w profilu nr 1 z torfowiska Bagno Stawek Table 1. Layer description in the Bagno Stawek 1 profile Nr warstwy g³ównej Main layer no. G³êbokoœæ Depth [cm] Cechy osadu Deposit features ciemnobr¹zowy torf zielno-mszysty; udzia³ mchów z rodzaju Cinclidium, Polytrichum, Drepanocladus, Paludella, pojedynczo Sphagnum; liczne nasiona Betula; miejscami dominacja sk³adnika mszystego; jednorodna, w³óknista; Tb (hypn.)3, Th 1, Tb (Sphag.)+, Dl+, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.3; humo 0 (H2); ph=6,7-6,9 br¹zowo-czarny, b. s³abo roz³o ony torf mszysto-zielny; liczne nasiona Caryophyllaceae, orzeszki Carex; pojedynczo ga³¹zki Betula; struktura jednorodna, w³óknisto-g¹bczasta; Tb (hypn.)2, Th 2, Tb (Sphag.)+, Dl+, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.3; humo 0 (H1) szaro-czarny, s³abo roz³o ony torf drzewno-zielny; miejscami liczne radicelle turzyc, pojedynczo nasiona Caryophyllaceae; struktura jednorodna, w³óknisto-g¹bczasta, pilœniowata; Th 3, Tl 1, Tb (hypn.)+, Dl+; Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.3; humo 1 (H3); ph=6,5 prawie czarny, s³abo roz³o ony torf zielno-drzewny; struktura jednorodna, w³óknista; Tl 3, Th 1, Dl+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.3; humo 1 (H 4) prawie czarny, s³abo roz³o ony torf drzewno-turzycowy; struktura jednorodna, w³óknisto-pilœniowata; Th (radic.)3, Tl 1, Dh+, Dl+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.3; humo 1 (H 4); ph=6,8 prawie czarny, œrednio roz³o ony torf turzycowy;pojedynczo orzeszki Carex; struktura jednorodna, pilœniowata; Th (radic.)4, Dl+, Dh+, Tl +; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.3; humo 1 (H5) œrednio roz³o ony torf turzycowy z gyti¹ wapienn¹; struktura jednorodna, pilœniowata; Th (radic.)3, Lc1, Dh+, Dl+; lim.0, strf.0, elas.2, sicc.3; humo 2 (H6) jasnoszara gytia wapienna z detrytusem zielnym; pojedynczo orzeszki Cladium mariscus, nasiona Najas i ziarna piasku; struktura jednorodna, galaretowata; Lc3, Dh1, Th(radic.)+, Gmin+; lim.0, strf.0, elas.3, sicc.3; ph=7,7 Bagno Stawek, profil nr 2 Drugi profil, o mi¹ szoœci 3 m, pobrano w czêœci pó³nocno-zachodniej torfowiska, w odleg³oœci oko³o 60 m od skraju torfowiska i oko³o 30 m od granicy lasu, w fitocenozie Caricetum diandrae (Bloch-Or³owska 2005). W profilu wyró - niono 4 podstawowe warstwy (tab. 2). W sp¹gowej czêœci profilu wystêpuje gytia wapienna z udzia³em detrytusu zielnego, a w górnym odcinku tej warstwy równie z domieszk¹ torfu turzycowego (por. tab. 2, warstwa 4). W tej czêœci torfowiska ogólna mi¹ szoœæ gytii wynosi nieco ponad 1 m (por. Kowalewski i in. 1997). Powy ej zalegaj¹ warstwy torfu turzycowego (warstwa 3). Powsta³y one prawdopodobnie ze szcz¹tków roœlin tworz¹cych fitocenozy szuwarów wielkoturzycowych. Brak jest natomiast sk³adnika drzewnego, obecnego w wystêpuj¹cych na podobnych g³êbokoœciach

7 Stratygraficzne cechy osadów na wspó³czesnych stanowiskach Carex chordorrhiza L. f warstwach profilu nr 1. Kolejna warstwa torfu powsta³a z fitocenoz mechowiskowych. Pocz¹tkowo cechowa³y siê one znacznym udzia³em turzyc, a nastêpnie wybitn¹ przewag¹ mchów brunatnych, w tym Paludella i Cinclidium (warstwa 2). Stropow¹ czêœæ stanowi 25-centymetrowa warstwa bardzo s³abo roz³o onego torfu torfowcowego (warstwa 1). W profilu znacz¹co zmniejsza siê stopieñ rozk³adu torfu, od H6 w dolnych warstwach, do H2 w górnych, natomiast odczyn jest, podobnie jak w przypadku profilu 1, alkaliczny i doœæ wyrównany. Tabela 2. Opis warstw w profilu nr 2 z torfowiska Bagno Stawek. Table 2. Layer description in the Bagno Stawek 2 profile Nr warstwy g ³ównej Main layer no. G³êbokoœæ Depth [cm] Cechy osadu Deposit features ó³to-brunatny, b. s³abo roz³o ony torf torfowcowy; struktura g¹bczasta; Tb (Sphag.)4; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.3; humo 0 (H1); ph=7,6 jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony torf mszysty; bardzo licznie Paludella, Cinclidium i in. mchy brunatne; struktura g¹bczasta; Tb (hypn.)4, Th (radic.)+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.3; humo 0 (H1); ph=7,5 br¹zowy, b. s³abo roz³o ony torf mszysto-turzycowy; udzia³ Paludella, Tomentypnum i in. mchy brunatne; struktura g¹bczasta; Th (radic.)2, Tb (hypn.)2; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.3; humo 0 (H2); ph=7,2 br¹zowy, s³abo roz³o ony torf turzycowy; struktura g¹bczasto-w³óknista; Th (radic.)4, Dl+, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.3; humo 1 (H3); ph=7,7 br¹zowy, œrednio roz³o ony torf turzycowy; struktura g¹bczasto-w³óknista; Th (radic.)4, Dh+; lim.0, strf.0, elas.3, sicc.3; humo 2 (H5) szarobr¹zowa gytia wapienna z torfem turzycowym i z detrytusem zielnym; struktura w³óknisto-mazista; Lc2, Th! (radic.)1, Dh1; lim.0, strf.0, elas.1, sicc.3 szarobr¹zowa gytia wapienna z detrytusem zielnym; struktura mazista; Lc3, Dh1, Th(radic.)+; lim.1, strf.0, elas.1, sicc.3 Zmiany sukcesyjne zachodz¹ce w tej czêœci torfowiska Bagno Stawek s¹ w znacznej czêœci zbli one do sekwencji opisanej dla profilu nr 1. Przebiega³a ona od szuwarów wielkoturzycowych, zarastaj¹cych wyp³ycone jezioro, po uk³ady turzycowo-mszyste, które nastêpnie zosta³y zast¹pione przez zbiorowiska z dominacj¹ torfowców. W porównaniu do profilu nr 1 brak jest stadiów sukcesyjnych z udzia³em gatunków drzewiastych. Go³ubie Profil, o mi¹ szoœci 1,5 m, pobrany zosta³ oko³o 40 m od brzegu torfowiska, w fitocenozie Caricetum diandrae (Bloch-Or³owska 2005). W tabeli 3 przedstawiono szczegó³owy opis 4 wyró nionych podstawowych warstw. Torfowisko ko³o Go³ubia charakteryzuje siê najp³ytszym, spoœród wszystkich analizowanych obiektów, z³o em torfowym. Pok³ad torfu w miejscu pobrania profilu ma mi¹ szoœæ 43 cm (por. tab. 3, warstwy 1-3) i zalega na znaczniejszej warstwie gytii grubodetrytusowej (warstwa 4). Torfowisko to powsta³o wskutek zaroœniêcia zbiornika wodnego, przy czym proces l¹dowienia zosta³ przyspieszony po wykopaniu rowu odwadniaj¹cego. Œwiadcz¹ o tym wystêpuj¹ce tu

8 130 Joanna Bloch-Or³owska, Maria Herbichowa nad gyti¹ warstwy s³abo roz³o onego torfu zielnego i mszystego. Ca³oœæ profilu jest silnie przewodniona. Odczyn osadu jest zbli ony do neutralnego i waha siê w zakresie 5,9-6,3. Tabela 3. Opis warstw w profilu z torfowiska Go³ubie Table 3. Layer description in the Go³ubie profile Nr warstwy g³ównej Main layer no. G³êbokoœæ Depth [cm] Cechy osadu Deposit features ciemnobrunatny, b. s³abo roz³o ony, silnie uwodniony torf mszysty; liczne ga³¹zki i listki Cinclidium; struktura jednorodna, w³óknista; Tb (Drep.)4, Th +; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=5, hiatus warstwa wody brunatny, s³abo roz³o ony, silnie uwodniony torf zielny; struktura jednorodna, pilœniowata; Th 4, Tb (hypn.)+; lim.0, strf.0, elas.3, sicc.2; humo 1 (H3) oliwkowo-br¹zowa, silnie uwodniona gytia grubodetrytusowa; ga³¹zki i listki Bryales oospory Charales, owoc Potamogeton; struktura jednorodna, gala- retowata; Ld4, Tb(hypn.)+, Dh+, Dg+; lim.0, strf.0, elas.1, sicc.2; ph=6,1-6,2 Miszewo Profil, o mi¹ szoœci 6 m, pobrany zosta³ w centralnej czêœci torfowiska, oko³o 50 m od jego brzegu, w fitocenozie Caricetum chordorrhizae (Bloch-Or³owska 2005). W profilu wyró niono 6 podstawowych warstw, scharakteryzowanych w tabeli 4. Tabela 4. Opis warstw w profilu z torfowiska Miszewo Table 4. Layer description in the Miszewo profile Nr warstwy g³ównej Main layer no. 1 G³êbokoœæ Depth [cm] Cechy osadu Deposit features 0-5 jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf torfowcowy; Sphagnum teres; struktura jednorodna, w³óknista; Tb (Sphag.)4, Tb(hypn.) +, Th +; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H1); ph=4,7 jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf mszysto-torfowcowy; udzia³ mchów z rodzaju Aulacomnium, Calliergon bardzo liczne orzeszki 5-10 Carex; struktura jednorodna, w³óknista; Tb (Sphag.)2, Tb (hypn.)2, Th +; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H1); ciemnobrunatny, b. s³abo roz³o ony, œrednio uwodniony torf mszysto-turzycowy; pojedynczo ziarna piasku; struktura jednorodna, w³óknisto-ziarnista; Th (radic.)3, Tb (hypn.)1, Tb (Sphag.)+, (Gmin+Gmaj)+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=4,9-5,6; ciemnobrunatny, b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf turzycowomszysty; pojedynczo ga³¹zki Oxycoccus palustris; struktura jednorodna, w³óknisto-g¹bczasta; Tb (hypn.)3, Th (radic.)1, Dh+; 0 lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=5,7; oliwkowo-brunatny, b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf mszystoturzycowy; pojedynczo ga³¹zki Betula, ziarna piasku; struktura jednorodna, w³óknista; Th (radic.)3, Tb (hypn.)1, Dl+, Gmin+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=5,3-6,1;

9 Stratygraficzne cechy osadów na wspó³czesnych stanowiskach Carex chordorrhiza L. f...! jasnobrunatny, s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf drzewno-turzycowy; pojedynczo ga³¹zki Betula, nasiona Comarum palustre, orzeszki Carex, ziarna piasku; struktura jednorodna, w³óknista; Th (radic.)3, Tl 1, Dl+, Dh+, Gmin+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 1 (H4); ph=5,6; ciemnobrunatny, s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf turzycowy; pojedynczo ga³¹zki Bryales, ziarna piasku miejscami nieco wiêkszy udzia³ sk³adnika mszystego; struktura jednorodna, w³óknisto-pilœniowata; Th (radic.)4, Tb (hypn.)+, Dl+, Dh+, Gmin+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 1 (H3); ph=5,6-6,2; ciemnobrunatny, œrednio roz³o ony torf turzycowy; bardzo liczne orzeszki Carex, pojedynczo tkanki Phragmites australis i ziarna piasku; struktura jednorodna, w³óknisto-mazista; Th (radic.)4, Dh+; lim.0, strf.0, elas.3, sicc.2; humo 2 (H5); ph=5,7; ciemnobrunatny, œrednio roz³o ony torf drzewno-turzycowy; pojedynczo mchy Bryales; struktura jednorodna, w³óknisto-pilœniowata; Th (radic.)2, Tl 2, Tb (hypn.)+, Dh+; lim.0, strf.0, elas.3, sicc.2; humo 2 (H5); ph=5,7; brunatny, s³abo roz³o ony torf turzycowy; pojedynczo owoce Alnus, Betula, orzeszki Carex; struktura jednorodna, w³óknisto-pilœniowata; Th (radic.)4, Tl +, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 1 (H4); brunatno-czarny, œrednio roz³o ony torf drzewno-zielny; struktura jednorodna, w³óknisto-mazista; Th 3, Tl 1, Dl+; lim.0, strf.0, elas.3, sicc.2; humo 2 (H5); ph=6,0; brunatno-czarny, silnie roz³o ony torf drzewno-zielny; pojedynczo ga³¹zki Bryales, ziarna piasku; miejscami wiêkszy udzia³ sk³adnika drzewnego; struktura jednorodna, w³óknisto-mazista; Th! 3, Tl! 1, Tb! (hypn.)+, Dl+, Dh+, Gmin+; lim.0, strf.0, elas.2, sicc.2; humo 3 (H7); ph=6,2-6,3; silnie roz³o ony torf zielny; liczne owoce Potamogeton, pojedynczo ga³¹zki Bryales, oospory Charales, ziarna piasku; struktura jednorodna, mazista; Th " 4, Tb(hypn.) " +, Dl+, Dg+; lim.0, strf.0, elas.2, sicc.2; humo 3 (H8); gytia grubodetrytusowa; pojedynczo ziarna piasku, drobne fragmenty korzeni Typha owoce Potamogeton, drobne szcz¹tki bezkrêgowców, owoc Alnus; struktura jednorodna, mazista; Ld4, Th(radic.)+, Gmin+; lim.0, strf.0, elas.1, sicc.2. Proces torfotwórczy na torfowisku Miszewo rozpocz¹³ siê od akumulacji szcz¹tków roœlinnych pochodz¹cych prawdopodobnie ze zbiorowisk szuwarowych, które rozwija³y siê na osadach limnicznych w postaci gytii grubodetrytusowej (por. tab. 4, warstwa 6). Fitocenozy szuwarowe wytworzy³y warstwê silnie roz³o onego torfu zielnego (warstwa 5). Kolejne warstwy silnie roz³o onego torfu drzewno-zielnego (warstwa 4), dokumentuj¹ tendencje sukcesyjne w kierunku zbiorowisk leœnych i równoczeœnie wskazuj¹ na stopniowe obni anie siê poziom wody w torfowisku. W wy szych partiach profilu wystêpuje seria naprzemiennie u³o onych warstw torfu turzycowego oraz drzewno-turzycowego, o zró nicowanym, stopniowo malej¹cym stopniu rozk³adu (warstwa 3). Taki uk³ad i cechy osadu s¹ dowodem znacz¹cych zmian hydrologicznych prowadz¹cych w efekcie do ogólnego podniesienia siê lustra wody na torfowisku. WskaŸnikiem takiego kierunku przemian warunków œrodowiskowych jest zanik sk³adnika drzewnego na g³êbokoœci 120 cm. Zalegaj¹ca powy ej warstwa torfu (warstwa 2) zbudowana jest w ró nych proporcjach ze sk³adników mszystego oraz turzycowego. Charakteryzuje siê ona bardzo s³abym stopniem rozk³adu, co wskazuje na stabilne i wysokie uwodnienie torfowiska na ówczesnym etapie jego rozwoju. Takie warunki hydrologiczne umo liwi³y rozwój fitocenoz me-

10 132 Joanna Bloch-Or³owska, Maria Herbichowa chowiskowych, charakterystycznych dla torfowisk soligenicznych, zasilanych przez wody podziemne dop³ywaj¹ce z warstw wodonoœnych przyleg³ych terenów. Przypowierzchniowy odcinek profilu sk³ada siê z dwóch bardzo p³ytkich warstewek torfu mszysto-torfowcowego i torfowcowego (warstwa 1), co wskazuje na zmiany sukcesyjne w kierunku rozwoju uk³adów przejœciowotorfowiskowych. Odczyn w przewa aj¹cej czêœci profilu by³ zbli ony do neutralnego i waha³ siê w w¹skim zakresie: od 5,5 do 6,0 ph. Nieco ni szy odczyn zanotowano jedynie w warstwie przypowierzchniowej, gdzie wartoœci wspó³czynnika ph mala³y od 5,1 do 4,7. Ogóln¹ cech¹ omawianego profilu jest wystêpowanie w wiêkszoœci warstw niewielkiej iloœci piasku, pochodz¹cego przypuszczalnie ze sp³ywów powierzchniowych lub eolicznego transportu z okresowo odlesionych wyniesieñ otaczaj¹cych torfowisko. Przywidz Profil, o mi¹ szoœci 4 m, pobrano w czêœci po³udniowo-wschodniej torfowiska, w odleg³oœci oko³o 50 m od jego brzegu, w obrêbie fitocenozy zbiorowiska zaklasyfikowanego do zwi¹zku Caricion lasiocarpae, lecz ze wzglêdu na znaczn¹ domieszkê gatunków wysokotorfowiskowych nawi¹zuj¹cego do inicjalnych fitocenoz mszarnych ze zwi¹zku Sphagnion magellanici (Bloch-Or³owska 2005). Szczegó³owy opis 6 podstawowych warstw przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5. Opis warstw w profilu z torfowiska Przywidz Table 5. Layer description in the Przywidz profile Nr warstwy g³ównej Main layer no. G³êbokoœæ Depth [cm] Cechy osadu Deposit features oliwkowo-brunatny, b. s³abo roz³o ony torf torfowcowy; struktura jednorodna, g¹bczasta; Tb (Sphag.)4, Tb (Polyt.)+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H1); ciemnobrunatny, b. s³abo roz³o ony torf mszysto-torfowcowy; Sphagnum sect. Palustria, pojedynczo listki i ga³¹zki Polytrichum, liœcie Oxycoccus palustris, korzonki Ericaceae; struktura jednorodna, g¹bczasta; Tb (Sphag.)3, Tb (Polyt.)1, Th+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=6,8-6,9; jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony, silnie uwodniony torf mszysto-zielno- -torfowcowy; Sphagnum sect. Palustria, licznie Polytrichum, Aulacomnium, doœæ licznie liœcie Oxycoccus palustris, korzonki Ericaceae; struktura jednorodna, g¹bczasto-w³óknista; Tb (Sphag.)2, Tb (Polyt.)1, Th 1; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=6,8; ciemnobrunatny, b. s³abo roz³o ony,silnie uwodniony torf mszysto-zielny; licznie ga³¹zki Polytrichum, pêdy Oxycoccus palustris, korzonki Ericaceae; stru ktura jednorodna, w³óknista; Th 2, Tb (hypn.)2, Tb (Sphag.)+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=5,4; hiatus ciemnobrunatny b. s³abo roz³o ony, silnie uwodniony torf torfowcowoturzycowy; Sphagnum teres, Sphagnum sect. Cuspidata et Palustria; pojedynczo nasiona Menyanthes trifoliata, ziarna piasku; struktura jednorodna, w³óknista; Th (radic.)3, Tb (Sphag.)1, Gmin+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); hiatus warstwa wody

11 Stratygraficzne cechy osadów na wspó³czesnych stanowiskach Carex chordorrhiza L. f...!! ciemnobrunatny, b. s³abo roz³o ony, silnie uwodniony torf mszysto-turzycowy; ga³¹zki Polytrichum, Sphagnum teres, pojedynczo pêdy Oxycoccus palustris, korzonki Ericaceae; struktura jednorodna, w³óknista; Th (radic.)3, Tb (hypn.)1, Tb (Sphag.)+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=5,6; jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony, silnie uwodniony torf torfowcowo-turzycowy; Sphagnum sect. Cuspidata, pojedynczo pêdy Oxycoccus palustris, korzonki Ericaceae; struktura jednorodna, w³óknista; Th (radic.)3, Tb (Sphag.)1, Tb (hypn.)+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H1); hiatus warstwa wody jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony, œrednio uwodniony torf mszysty; dominacja mchów z rodzaju Drepanocladus; struktura jednorodna, w³óknista; Tb (hypn.)4, Th (radic.)+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.3; humo 0 (H1); ph=5,4; ciemnobrunatny, œrednio roz³o ony torf mszysto-turzycowy; udzia³ tkanek Menyanthes trifoliata, kora Betula; struktura jednorodna, ziarnisto-mazista; Th! (radic.)3, Tb! (hypn.)1; lim.0, strf.0, elas.3, sicc.3; humo 2 (H6); ph=5,3-5,5; brunatny, s³abo roz³o ony torf drzewno-mszysto-zielny; struktura jednorodna, ziarnista; Th 2, Tb (hypn.)1, Tl 1; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.3; humo 1 (H4); ph=5,6; brunatny, œrednio roz³o ony torf zielny; orzeszki Carex, liœcie i ga³¹zki Oxycoccus palustris, Bryales, nasiona Menyanthes trifoliata, ziarna piasku; miejscami za znacza siê struktura jednorodna, ziarnista; Th 4, Tl +, Tb (hypn.)+, (Gmaj+ Gmin)+; lim.0, strf.0, elas.3, sicc.3; humo 2 (H5); ph=5,4; ciemnobrunatny, silnie roz³o ony torf zielny; liczne orzeszki Carex; struktura jednorodna, ziarnisto-w³óknista; Th! 4, Gmin+; lim.0, strf.0, elas.2, sicc.3; humo 3 (H8); brunatno-czarna gytia drobnodetrytusowa; tkanki Nymphaea, liczne oospory Charales, owoc Potamogeton, ziarna piasku; struktura jednorodna, ziarnisto- -mazista; Ld4, Dh+, Gmin+; lim.0, strf.0, elas.1, sicc.3; ph=7,2; oliwkowo-brunatna gytia elazista, pod³u ne ciemne smugi; struktura jednorodna, mazista; Lf4; lim.1, strf.0, elas.1, sicc.3; ph=6,8; Sekwencja warstw w badanym profilu rozpoczyna siê od mi¹ szego, ponad metrowego pok³adu, budowanego pocz¹tkowo przez warstwê gytii elazistej, a nastêpnie gytii drobnodetrytusowej (por. tab. 5, warstwa 6). W warstwach tych odnaleziono liczne oospory Charales oraz tkanki i owoce roœlin wodnych z rodzajów Nymphaea i Potamogeton. Powy ej zalegaj¹ grube warstwy torfu zielnego i mszysto-turzycowego, przedzielone p³ytk¹ warstw¹ torfu drzewno- -mszysto-zielnego (warstwy 4-5). Ca³a omawiana czêœæ profilu charakteryzuje siê zró nicowanym stopniem rozk³adu torfu oraz s³abo kwaœnym odczynem (ph=4,5-5,1), znacznie ni szym od odczynu sp¹gowych warstw gytii (ph=5,9-6,4). Czêœæ podstropow¹, pocz¹wszy od poziomu 120 cm, tworz¹ torfy mszyste, mszysto- i torfowcowo-turzycowe, ze sta³ym, znikomym udzia³em szcz¹tków roœlin z rodziny Ericaceae, zw³aszcza Oxycoccus palustris (warstwa 3). Na g³êbokoœci cm ci¹g³oœæ osadu torfowego zaburzona jest przez 3 luki wype³nione wod¹. Powy ej 50 cm znacz¹co wzrasta udzia³ sk³adnika torfowcowego (warstwa 2), a po jego ca³kowit¹ dominacjê w wierzchniej warstwie (warstwa 1). Pocz¹wszy od g³êbokoœci 45 cm zaznacza siê znaczny wzrost odczynu torfu, z wartoœci ph zbli onych do 5,0 na 6,7-6,9. Fakt ten wskazuje na zwiêkszenie oddzia³ywania zasobniejszych w jony zasadowe wód zasilaj¹cych torfowisko. Kierunek zmiany kwasowoœci w po³¹czeniu z typem torfu w przypowierzchniowej czêœci profilu wskazuje, e na tym etapie rozwoju torfowisko w przewadze

12 134 Joanna Bloch-Or³owska, Maria Herbichowa by³o zasilane wzglêdnie stabilnie przez wody podziemne, co sprzyja³o rozwojowi emersyjnych, bezdrzewnych fitocenoz mechowiskowych. Z kolei wspó³czesne warunki hydrologiczne cechuje rosn¹ca rola wód opadowych, na co wskazuje m.in. udzia³ w obecnej fitocenozie torfowców w³aœciwych dla torfowisk przejœciowych i wysokich, które wypieraj¹ mchy brunatne i czynnie obni aj¹ kwasowoœæ na powierzchni torfowiska. Rotenbark Profil, o mi¹ szoœci 6 m, pobrano w centralnej czêœci torfowiska, oko³o 15 m od jego brzegu, w fitocenozie Sphagnetum magellanici (Bloch-Or³owska 2005). W tabeli 6 przedstawiono szczegó³owy opis 4 wyró nionych warstw podstawowych. Tabela 6. Opis warstw w profilu z torfowiska Rotenbark Table 6. Layer description in the Rotenbark profile Nr warstwy g³ównej Main layer no. G³êbokoœæ Depth [cm] Cechy osadu Deposit features jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf torfowcowy; Sphagnum sect. Cuspidata et Acutifolia, pojedynczo Eriophorum vaginatum, Oxycoccus palustris; struktura jednorodna, w³óknista; Tb (Sphag.)4, Th +, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, +sicc.2; humo 0 (H1); ph=3,3; brunatny, b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf mszysto-turzycowy; pojedynczo liœcie Oxycoccus palustris, nasiona Menyanthes trifoliata; struktura jednorodna, w³óknista; Th (radic.)2, Tb (hypn.)2, Tb (Sphag.)+, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=3,8; jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony torf turzycowy; miejscami nasiona Menyanthes trifoliata, orzeszki Carex; miejscami wiêkszy udzia³ sk³adnika mszystego; struktura jednorodna, w³óknisto-pilœniowata; Th (radic.)4, Tb (hypn.)+, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=4,8-5,7; jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf mszysto-turzycowy; orzeszki Carex; struktura jednorodna, w³óknista; Th (radic.)3, Tb (hypn.)1, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=5,6-5,9; b. s³abo roz³o ony, silnie uwodniony torf turzycowo-mszysty; jednorodny, struktura w³óknista; Tb (hypn.)2, Th (radic.)2, Dh+; 1 lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=5,6; jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony torf turzycowo-mszysty; struktura jednorodna, w³óknista; Tb (hypn.)3, Th (radic.)1, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=5,7-6,0 brunatny, b. s³abo roz³o ony, œrednio uwodniony torf mszysty; nasiono Menyanthes trifoliata; struktura jednorodna, w³óknisto-pilœniowata; Tb (hypn.)4, Th (radic.)+, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H1); ph=5,6; jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony torf mszysto-turzycowy; orzeszki Carex; nasiono Menyanthes trifoliata; struktura jednorodna, pilœniowato-mazista; Th (p.cari.)3, Tb (hypn.)1, Dh+; lim.0, strf.0, elas.3, sicc.2; humo 0 (H1); brunatny, b. s³abo roz³o ony torf turzycowo-mszysty; nasiono Menyanthes trifoliata; struktura jednorodna, w³óknisto-pilœniowata; Tb (hypn.)3, Th (p.cari.)1, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); jasnobrunatny, s³abo roz³o ony torf turzycowy; owoc Nymphaea, nasiono Menyanthes trifoliata; struktura jednorodna, mazisto-pilœniowata; Th (p.cari.)4, Tb (hypn.)+, Dh+; 0 lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 1 (H4); jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony torf turzycowo-mszysty; nasiona Menyanthes trifoliata; struktura jednorodna, pilœniowata; Tb (hypn.)2, Th (p.cari.)2, Dl+, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H1);

13 Stratygraficzne cechy osadów na wspó³czesnych stanowiskach Carex chordorrhiza L. f...!# jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony torf mszysty; miejscami bardzo liczne nasiona Menyanthes trifoliata; struktura jednorodna, pilœniowata; Tb (hypn.)4, Th (p.cari.) +, Dh+; lim.1, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H1); ph=5,8; brunatny, b. s³abo roz³o ony torf turzycowy z ciemnymi smugami; struktura jednorodna, pilœniowata; Th (p.cari.)4, Tb (hypn.)+, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); brunatna gytia grubodetrytusowa; liczne nasiona Najas marina, pojedynczo owoce Potamogeton, ziarna piasku; struktura jednorodna, galaretowata; Ld4, Tb(hypn.)+; lim.1, strf.0, elas.1, sicc.2; ph=6,1-6,4; Torfowisko powsta³o w wyniku zl¹dowienia wyp³yconego zbiornika wodnego. Na ponad metrowej gruboœci warstwie gytii grubodetrytusowej (por. tab. 6, warstwa 4) rozpoczê³a siê akumulacja torfu turzycowego, budowanego przez szcz¹tki drobnych turzyc oraz pojedynczo mchów brunatnych (warstwa 3). Przypuszczalnie roœliny te tworzy³y p³o, które nasunê³o siê na taflê jeziora lub te tworzy³y fitocenozy w p³ytkiej wodzie pokrywaj¹cej pok³ad gytii. W kolejnej warstwie, stanowi¹cej przewa aj¹c¹ czêœæ profilu (warstwa 2), oba sk³adniki turzycowy i mszysty wystêpuj¹ ze zmienn¹ iloœciowoœci¹. Na uwagê zas³uguje bardzo niski stopieñ rozk³adu, utrzymuj¹cy siê niemal w ca³ym omawianym profilu. Wyj¹tek stanowi p³ytka, 3-centymetrowa warstwa torfu turzycowego na g³êbokoœci cm, której stopieñ rozk³adu by³ nieco wy szy. Podobnie odczyn torfu jest w tej czêœci profilu doœæ wyrównany i waha siê w zakresie ph od 5,5 do 6,2. Tak d³ugi odcinek profilu torfowego wytworzony ze zbiorowisk roœlinnych zdominowanych przez turzyce i mchy brunatne, bez udzia³u drzew, wskazuje na znaczn¹ stabilnoœæ warunków siedliskowych, w tym g³ównie czynnika hydrologicznego i troficznego. Stabilnoœæ ta polega³a na wysokim i równoczeœnie s³abo zmiennym uwodnieniu torfowiska, wynikaj¹cym z alimentacji przez mezotroficzne wody podziemne, nap³ywaj¹ce do rynny, w której rozwija³o siê torfowisko. Najwy sz¹ warstwê o mi¹ szoœci 27 cm stanowi torf torfowcowy, z niewielkim udzia³em Eriophorum vaginatum i Oxycoccus palustris (warstwa 1). Tak istotna zmiana sk³adu botanicznego torfu œwiadczy o przyspieszeniu sukcesji zmierzaj¹cej do powstania zbiorowisk typowych dla torfowisk wysokich. Potwierdzaj¹ to tak e pomiary kwasowoœci torfu, która w omawianym odcinku profilu spada z wartoœci ph=5,0 do ph=3,2 (por. tab. 6). uromino Profil, o mi¹ szoœci 4 m, pobrano w czêœci pó³nocnej torfowiska, w odleg³oœci oko³o 20 m od jego brzegu, w obrêbie fitocenozy Caricetum lasiocarpae (Bloch- -Or³owska 2005). Wyró niono w nim 8 podstawowych warstw, które scharakteryzowano poni ej (tab. 7). Torfowisko powsta³o, podobnie jak poprzednio omówione, wskutek zl¹dowienia zatoki jeziora, którego znaczna czêœæ istnieje do dziœ. Sekwencjê warstw w profilu rozpoczynaj¹ stosunkowo p³ytkie (oko³o 0,5 m) osady gytii grubodetrytusowej, z nieznacznym udzia³em sk³adnika mszystego i zielnego oraz ziaren piasku (tab. 7, warstwa 8). Na nich wytworzy³y siê warstwy torfu budowanego przez sk³adniki mszysty, zielny i torfowcowy, wystêpuj¹ce w ró nych pro-

14 136 Joanna Bloch-Or³owska, Maria Herbichowa porcjach (warstwy 2-7), a w warstwie stropowej z dominacj¹ sk³adnika torfowcowego (warstwa 1). Charakterystyczn¹ cech¹ ca³ego omawianego profilu jest brak szcz¹tków drewna wystêpuj¹ce w nim naprzemiennie torfy mszysto-zielne, mszyste, torfowcowe, zielno-torfowcowe i zielno-mszyste wype³niaj¹ ca³e z³o e torfowe. Stopieñ rozk³adu torfu jest w przypadku wiêkszoœci warstw bardzo niski, nieznacznie wiêksz¹ wartoœæ ma tylko w czêœci sp¹gowej i przystropowej (por. tab. 7). Odczyn osadów na ca³ej d³ugoœci profilu zmienia siê stopniowo i w bardzo ma³ym zakresie od wartoœci ph=6,5 na g³êbokoœci 395 cm do ph=5,6 na g³êbokoœci 30 cm. Wymienione cechy œwiadcz¹, e kolejne warstwy torfu tworzy³y siê w warunkach stale wysokiego uwodnienia torfowiska, z okresami znacz¹cego podniesienia sie poziomu wody w jeziorze, na co wskazuje seria przerw w ci¹g³oœci torfu na odcinku cm. W takich warunkach roœlinnoœæ tworzy³y emersyjne, bezdrzewne fitocenozy z wybitnym udzia³em mchów brunatnych, na obecnym etapie sukcesji zast¹pionych przez torfowce. Tabela 7. Opis warstw w profilu z torfowiska uromino Table 7. Layer description in the uromino profile Nr warstwy g³ównej Main layer no. G³êbokoœæ Depth [cm] Cechy osadu Deposit features jasnobrunatny, b. s³abo roz³o ony, œrednio uwodniony torf zielno-torfowcowy; struktura jednorodna, w³óknista; Tb (Sphag.)3, Th 1, Tb (hypn.)+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H1); br¹zowy, s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf mszysto-zielny; ga³¹zki i liœcie Oxycoccus palustris; struktura jednorodna, w³óknista; Th 2, Tb (hypn.)2, Tb (Sphag.)+, Dh+, Gmin+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 1 (H3); ph=5,6-5,9; hiatus warstwa wody br¹zowy, s³abo roz³o ony torf mszysto-zielny; struktura jednorodna, w³óknista; Th 2, Tb (hypn.)2, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 1 (H3); hiatus warstwa wody jasnobr¹zowy, b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf zielno-mszysty; struktura jednorodna, w³óknista; Tb (hypn.)3, Th 1; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H1); hiatus warstwa wody b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf zielno-mszysty; struktura jednorodna, w³óknista; Tb (hypn.)3, Th 1, Tb (Sphag.)+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H1); ph=6, hiatus warstwa wody ciemnobr¹zowy, b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf mszysto-torfowcowo zielny; ga³¹zki Oxycoccus palustris, pojedynczo liœcie Andromeda polifolia; struktura jednorodna, w³óknista; Th 2, Tb (Sphag.)1, Tb (hypn.)1, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); brunatny, b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf zielno-torfowcowy; korzonki Ericaceae; struktura jednorodna, w³óknista; Tb (Sphag.)3, Th 1, Tb (hypn.) +, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=6,0; brunatny, b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf zielno-mszysty; ga³¹zki Oxycoccus palustris, korzonki Ericaceae; listki mchów z rodzaju Camptothecium; struktura jednorodna, w³óknista; Tb (hypn.)3, Th 1, Tb (Sphag.)+, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=6,1;

15 Stratygraficzne cechy osadów na wspó³czesnych stanowiskach Carex chordorrhiza L. f...!% brunatny, b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf torfowcowy; ga³¹zki Oxycoccus palustris; struktura jednorodna, w³óknista; Tb (Sphag.)4, Tb (hypn.)+, Th +, Dh+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H2); ph=6,2; jasnobrunatny b. s³abo roz³o ony, dobrze uwodniony torf mszysty; pojedynczo tkanki Menyanthes trifoliata; struktura jednorodna, w³óknista; Tb (hypn.)4, Tb (Sphag.)+, Th +; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 0 (H1); jasnobrunatny, s³abo roz³o ony torf mszysto-zielny; orzeszki Carex, pojedynczo nasiona Menyanthes trifoliata i Comarum palustre; struktura jednorodna, w³óknista; Th 3, Tb (hypn.)1, Tb (Sphag.)+, Dl+, Dh+, Gmin+; lim.0, strf.0, elas.4, sicc.2; humo 1 (H4); ph=6,7; brunatny, œrednio roz³o ony torf zielny; pojedynczo ziarna piasku; struktura jednorodna, w³óknista; Th 4, Tb (hypn.)+, Dh+, Gmin+; lim.0, strf.0, elas.3, sicc.2; humo 2 (H5); br¹zowa gytia grubodetrytusowa z torfem mszystym; orzeszki Carex, nasiona Menyanthes trifoliata, owoce Potamogeton, k³¹cze Thelypteris palustris; jednorodna, w³óknista; Ld3, Tb(hypn.)1, Th+; lim.0, strf.0, elas.2, sicc.2; br¹zowo-czarna gytia grubodetrytusowa; orzeszki Carex i Eleocharis, nasiona Menyanthes trifoliata, ga³¹zka Salix, owoc Potamogeton, pojedynczo ziarna piasku struktura jednorodna, mazisto-gruze³kowata; Ld4, Tb(hypn.)+, Th+, Dl+, (Gmin+Gmaj)+; lim.0, strf.0, elas.1, sicc.3; ph=6,5; 3.2. Analiza porównawcza wybranych cech osadów badanych torfowisk Wyniki badañ wskazuj¹, e torfowiska, na których obecnie wystêpuje Carex chordorrhiza na Pomorzu, s¹ pod wzglêdem niektórych cech stratygraficznych znacz¹co odmienne, podczas gdy w przypadku innych wykazuj¹ szereg podobieñstw. Zasadnicz¹ cech¹ jest bardzo zró nicowana mi¹ szoœæ pok³adów torfu (ryc. 2). Wynosi ona od 43 cm na stanowisku Go³ubie do 575 cm w Miszewie, co mimo braku datowañ wieku bezwzglêdnego œwiadczy o ró nym czasie powstania badanych torfowisk, a przynajmniej tych ich czêœci, na których wspo³czeœnie wystêpuje turzyca strunowa. W odniesieniu do przebiegu serii sukcesyjnych roœlinnoœci i œrodowiskowych warunków akumulacji biogenicznej, rozpatrywane torfowiska ³¹czy fakt, e wszystkie powsta³y na osadach jeziornych w postaci gytii wapiennej (torfowisko Bagno Stawek), gytii detrytusowej (torfowiska Go³ubie, Miszewo, Rotenbark i uromino) b¹dÿ gytii elazistej z nak³adk¹ gytii detrytusowej (torfowisko Przywidz). Inicjalne zbiorowiska torfotwórcze w zdecydowanej wiêkszoœci przypadków tworzy³y gatunki bagienne, rozwijaj¹ce siê w œrodowisku telmatycznym (wyj¹tkiem jest torfowisko uromino). Mi¹ szoœæ warstw wytworzonych przez roœlinnoœæ w³aœciw¹ dla tego typu œrodowiska akumulacyjnego jest zró - nicowana od paru decymetrów do niemal 140 cm, przy czym najwiêksza ró - nica wystêpuje pomiêdzy dwoma profilami z torfowiska Bagno Stawek, co œwiadczy o zró nicowaniu warunków lokalnosiedliskowych w obrêbie tego stanowiska. Kolejne etapy sukcesyjne nastêpowa³y w œrodowisku terrestrycznym, ale zró nicowanie botaniczne i sekwencja fitocenoz zwi¹zana z tym etapem s¹ nieco odmienne na poszczególnych torfowiskach. Czêœæ z badanych torfowisk charak-

16 138 Joanna Bloch-Or³owska, Maria Herbichowa Ryc. 2. Zró nicowanie stratygraficzne profili na pomorskich stanowiskach Carex chordorrhiza oraz zakres warstw powsta³ych ze zbiorowisk, w których gatunek móg³ wystêpowaæ 1 torf torfowcowy, 2 torf mszysty, 3 torf drzewny, 4 torf zielny, 5 detrytus zielny, 6 gytia wapienna, 7 gytia detrytusowa, 8 gytia elazista, 9 piasek, 10 œrodowisko limniczne, 11 œrodowisko telmatyczne, 12 œrodowisko terrestryczne, 13 hipotetyczne mo liwoœci wystêpowania Carex chordorrhiza Fig. 2. Stratigraphical differentiation of deposits in the Pomeranian localities of Carex chordorrhiza and a range of deposits built by plant communities, in which the species could occur 1 Sphagnum peat, 2 brown moss peat, 3 ligneous peat, 4 herbaceous peat, 5 herbaceous detritus, 6 calcareous gyttja, 7 detritus gyttja, 8 iron gyttja, 9 sand, 10 limnic environment, 11 telmatic environment, 12 terrestric environment, 13 hypothetic possibility of Carex chordorrhiza occurrence

17 Stratygraficzne cechy osadów na wspó³czesnych stanowiskach Carex chordorrhiza L. f...!' teryzuje siê obecnoœci¹ torfu wytworzonego z okresowo wystêpuj¹cych zbiorowisk z udzia³em gatunków drzewiastych (Bagno Stawek 1, Miszewo, Przywidz), natomiast na pozosta³ych torfowiskach ca³oœæ z³o a torfowego powsta³a ze zbiorowisk budowanych przez zielne roœliny naczyniowe i mchy. W niemal ca³ych przeanalizowanych profilach s¹ to mchy brunatne, jedynie w stropowych partiach na Bagnie Stawek 2, w Miszewie, Przywidzu, Rotenbarku i urominie zosta³y one wyparte przez torfowce. Na trzech spoœród analizowanych torfowisk (Go³ubiu, Przywidzu i w najwiêkszym stopniu na urominie) proces narastania torfu wytworzonego przez fitocenozy mszysto-turzycowe i mszyste by³ czasowo zaburzony wskutek okresowego zalania powierzchni tych torfowisk, co jednak nie spowodowa³o zmiany kierunku sukcesji roœlinnej. W odniesieniu do jednego z podstawowych czynników ekologicznych, jakim jest kwasowoœæ œrodowiska, w którym rozwijaj¹ siê fitocenozy torfotwórcze, badane torfowiska wykazuj¹ niejednakowe cechy (ryc. 3). We wszystkich przypadkach pocz¹tki ich rozwoju nastêpowa³y w œrodowisku alkalicznym lub co najmniej bliskim neutralnego. Na czêœci obiektów (Bagno Stawek 1, 2, Go³ubie), wysokie wartoœci ph wystêpuj¹ na ca³ej d³ugoœci profili, przy czym równoczeœnie s¹ to trzy najkrótsze spoœród wszystkich analizowanych rdzeni. Wskazuje to na nieprzerwane œcis³e powi¹zanie hydrologiczne roœlinnoœci torfotwórczej z oddzia³ywaniem wód podziemnych zasobnych w jony zasadowe. W przypadku torfowiska Przywidz wartoœci odczynu gytii i torfu w ca³ym 4-metrowym profilu wykazuj¹ odrêbny wzorzec: niemal ca³a warstwa gytii ma odczyn neutralny, wystêpuj¹ce powy ej niej warstwy torfu do g³êbokoœci oko³o 1m s¹ s³abo kwaœne (ph=4,5-5,1), natomiast przypowierzchniowa i powierzchniowa warstwa torfu wytworzy³y siê w warunkach œrodowiska neutralnego, co wskazywa³oby, e ostatnie etapy rozwoju torfowiska ponownie odby³y siê pod wp³ywem wód dop³ywaj¹cych z warstw wodonoœnych w utworach mineralnych. Wkraczaj¹cy obecnie miejscami na powierzchniê torfowiska Sphagnum magellanicum, z którego powsta³a bardzo cienka warstwa torfu sfagnowego, œwiadczy jednak, e oddzia³ywanie tych wód zanika w miejscach intensywnego rozwoju kêp. W przypadku utrzymania siê fitocenozy z udzia³em tego gatunku kwasowoœæ torfu bêdzie dalej spada³a. Na pozosta³ych torfowiskach (Miszewo, Rotenbark, uromino), które równoczeœnie maj¹ najgrubsze pok³ady torfu, wartoœci ph spadaj¹ w stropowych warstwach z³o a. Najbardziej wyraÿnie zaznacza siê to na torfowisku Rotenbark, najs³abiej na torfowisku uromino. Taki przebieg krzywych ph œwiadczy o kierunkowych zmianach warunków siedliskowych, spowodowanych stopniowym zanikiem kontaktu powierzchni torfowisk z ruchliwymi wodami podziemnymi lub powierzchniowymi, stykaj¹cymi siê uprzednio z pod³o em mineralnym i zawieraj¹cymi jony zasadowe. Pozostaje to w pe³nej zgodnoœci z botanicznymi cechami torfu i wspó³czesnymi fitocenozami, które na wymienionych torfowiskach odznaczaj¹ siê, w wiêkszoœci przypadków, wkraczaniem lub utrwalon¹ ju obecnoœci¹ torfowców i innych gatunków acydofilnych.

18 140 Joanna Bloch-Or³owska, Maria Herbichowa Ryc. 3. Zró nicowanie kwasowoœci gytii i torfu w profilach badanych torfowisk 1 wartoœæ ph, 2 hipotetyczne mo liwoœci wystêpowania Carex chordorrhiza Fig. 3. Differentiation of gyttja and peat reaction in profiles of the investigated mires 1 ph value, 2 hypothetic possibility of Carex chordorrhiza occurrence 4. Dyskusja Zespó³ wymienionych stratygraficznych, botanicznych i fizyko-chemicznych cech profili torfowych pozwala na przynajmniej ograniczon¹ interpretacjê zagadnienia czasu pojawienia siê i mo liwoœci trwania Carex chordorrhiza na badanych stanowiskach pomorskich. W literaturze brak jest danych o szcz¹tkach subfosylnych turzycy strunowej z terenu Pomorza, zaœ z obszaru pó³nocnowschodniej Polski notowane one by³y w profilach z Pradoliny Biebrzy w warstwach stropowych (do 50 cm) (Pa³czyñski 1975), z g³êbokoœci cm (Oœwit

19 Stratygraficzne cechy osadów na wspó³czesnych stanowiskach Carex chordorrhiza L. f... " 1973) oraz z cm i cm (To³pa 1958). Wspomniane profile nie by³y jednak datowane. Bazuj¹c na wynikach badañ fitosocjologicznych w³asnych i literaturowych, dokumentuj¹cych spektrum fitocenotyczne turzycy strunowej, jak równie nielicznych danych stratygraficznych, dotycz¹cych subfosylnych uk³adów z udzia³em Carex chordorrhiza (por. To³pa 1958; Oœwit 1973; Rybníèek 1973; Pa³czyñski 1975; Jankowská, Rybníèek 1988; Bloch-Or³owska 2005), podjêto próbê okreœlenia, od kiedy na badanych torfowiskach istnia³y warunki potencjalnie dogodne dla osiedlenia siê i trwania omawianego gatunku. Na poszczególnych stanowiskach hipotetyczne mo liwoœci pojawienia siê Carex chordorrhiza s¹ ró ne. Pok³ady torfów powsta³ych ze zbiorowisk, w których mog³a siê pojawiæ turzyca strunowa, maj¹ najwiêksz¹ mi¹ szoœæ na torfowiskach w Rotenbarku i urominie (odpowiednio 473 i 370 cm). Jednoczeœnie w obu przypadkach stanowi¹ one prawie ca³e z³o a torfowe, zatem Carex chordorrhiza hipotetycznie mog³a wystêpowaæ na tych stanowiskach niemal od pocz¹tków rozwoju wymienionych torfowisk (por. ryc. 2). Podobnie jest w przypadku torfowiska w Go³ubiu. Tutaj jednak mi¹ szoœæ ca³ego z³o a torfowego wynosi zaledwie 43 cm, a zatem torfowisko to powsta³o stosunkowo niedawno i zdecydowanie najpóÿniej ze wszystkich badanych. Bagno Stawek oraz torfowiska w Przywidzu i Miszewie maj¹ pok³ady torfu o zró nicowanej mi¹ szoœci od 167 do 575 cm, zaœ warunki siedliskowe i zbiorowiska potencjalnie korzystne dla badanego gatunku pojawi³y siê w póÿniejszym etapie rozwoju tych torfowisk i wytworzy³y pok³ady o mi¹ szoœci od 80 do 200 cm (por. ryc. 2). Rozpatruj¹c uzyskane wyniki badañ w kontekœcie reliktowego charakteru Carex chordorrhiza, czyli przyjmuj¹c maksymalnie d³ugi czas trwania gatunku w warunkach korzystnych dla jego wystêpowania, mo na za³o yæ, e torfowisko w Rotenbarku mog³oby byæ najstarszym a Go³ubie najm³odszym spoœród wszystkich badanych stanowisk. Jednoczeœnie nale y podkreœliæ, e sam fakt wystêpowania siedlisk potencjalnie dogodnych nie przes¹dza o rzeczywistym wystêpowaniu gatunku i równie prawdopodobne jest to, e turzyca strunowa na wszystkich stanowiskach pojawi³a siê dopiero na ostatnim etapie ich rozwoju. Niemniej jednak bardzo zró nicowana mi¹ szoœæ z³ó torfowych oraz warstw powsta³ych ze zbiorowisk potencjalnie dogodnych dla turzycy strunowej, mog¹ stanowiæ przes³anki do traktowania tego gatunku jako reliktu wêdruj¹cego na obszarze Pomorza. Opracowania z innych regionów Europy wskazuj¹ na ró ny czas wystêpowania omawianego taksonu w przesz³oœci. W pó³nocnej Holandii stwierdzono obecnoœæ szcz¹tków Carex chordorrhiza w warstwach datowanych na œrodkowy plejstocen ( /-1500 B.P.) (Cappers, Bottema 2003), natomiast w po³udniowych Czechach odnaleziono jej szcz¹tki pochodz¹ce zarówno z póÿnego glacja³u, jak i holocenu (Jankovská, Rybníèek 1988). Wspomniane materia³y subfosylne datowane by³y na okresy: m³odszy dryas i preborealny na torfowisku Èervené Bláto, okres preborealny na torfowisku Bláto oraz okresy: borealny i atlantycki na torfowisku Mokré Louky (por. Jankowská, Rybníèek 1988). Mo e to œwiadczyæ o mo liwoœci przemieszczania siê gatunku w skali re-