ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE JAKO WYNIK ZMIAN W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA

Transkrypt

1

2

3

4

5 ROZDZIAŁ VII ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE JAKO WYNIK ZMIAN W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA Analogicznie do poprzednich trzech części, siódmy rozdział monografii został poświęcony kolejnemu wymiarowi zakorzeniania społecznego autonomii podmiotowej. Zawartość tematyczna rozdziału koncentruje się wokół przedstawienia istoty tego czynnika, jego osobowościowych korelatów oraz sposobów jego kształtowania i/lub umacniania. 1. Istota zakorzeniania w społeczeństwie dzięki odczuwaniu autonomii osobistej Doświadczanie osobistej autonomii odnosi się głównie do tego, że dyrektywy nakazy i zakazy dotyczące określonego postępowania nie są subiektywnie interpretowane jako przymus zewnętrzny, lecz jako osobista decyzja 1. Niezależność dokonywanych wyborów od wpływów otoczenia społecznego jest związana z tym, że jednostka ludzka odznacza się większą gotowością do tego, aby działać według standardów wewnętrznych, czyli zinterioryzowanych wartości i norm zachowania 2. Szczegółowa charakterystyka uwewnętrzniania obowiązujących w społeczeństwie standardów postępowania została zaprezentowana w rozdziale IV. Jednocześnie w charakteryzowaniu autonomii osobistej należy z jednej strony podkreślić jej znaczenie w procesie zarządzania własnym życiem, zaś z drugiej wskazać na jej związki z kapitałem przystosowawczym człowieka. Analizując pierwszą z wymienionych kwestii, należy podkreślić, że wybory dokonywane przez człowieka powinny w krótkiej perspektywie czasowej 1 K. Ostrowska. Znaczenie kształtowania postaw moralno-światopoglądowych w profilaktyce przestępczości nieletnich. W: Zapobieganie demoralizacji nieletnich. Red. Z. Sobolewski, F. Kozaczuk. Rzeszów: WSP 1990, s D. Rosenhan, M. Seligman. Psychopatologia, t. 1. Warszawa: PTP, s. 23.

6 154 ROZDZIAŁ VII prowadzić do efektywnego dopasowania jednostki do wymogów środowiska, zaś w dłuższym okresie do spójnego kierowania własnym życiem 3. Integrację różnorodnych czynników psychicznych w procesie podejmowania decyzji odzwierciedlają sprzężenia zwrotne między trzema osobowościowymi mechanizmami 4 : 1. selekcją 2. optymalizacją 3. wynagradzaniem. Ad 1) Mechanizm selekcji. Znaczenie tego procesu polega na tym, że biologiczne, społeczne i indywidualne cele tworzą zasięg alternatywnych wymiarów działania. Liczba potencjalnych dążeń, zazwyczaj przewyższa istniejące możliwości człowieka w kontekście ich osiągania. W procesie wyboru dochodzi do skupiania osoby na najważniejszych dla niej celach. Dlatego na selekcję składa się szereg procesów poznawczych, związanych z przewidywaniem rozwoju sytuacji, organizowaniem działań w czasie oraz planowaniem ich efektów. Poznawczy charakter procesów odpowiedzialnych za selekcję wyraża się okresami warunkowymi jeśli, to, dzięki czemu osoba rozważa dostępność celów, możliwości ich osiągania oraz różne skutki podejmowanej aktywności 5. Ad 2) Mechanizm optymalizacji. W autonomicznym procesie decyzyjnym są również uwzględniane elementy odnoszące się do optymalizacji postępowania m.in. do jego organizowania, uporządkowania i dostosowania do zaistniałych okoliczności. Uwzględnianie analizowanego mechanizmu w procesach dokonywania wyboru wynika z motywacji do tego, aby postępowanie miało efektywny charakter. Skuteczne zarządzanie własnym życiem zależy w dużej mierze od tego, w jakim stopniu zachowania służące realizacji celów są przez osobę ćwiczone, ulepszane, integrowane, koordynowane i automatyzowane 6. 3 S. Hobfoll. Stres, kultura i społeczność. Gdańsk: GWP 2006, s A. Freund, S. Baltes. Selection, optimization, and compensation: an action-theoretical conceptualization of processes of developmental regulation. W: Control of Human Behavior: Mental Processes and Consciousness. Red. W. Perrig, A. Grob. Mahwah: Erlbaum 2000, s P. Oleś. Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa: Wyd. Nauk. Scholar 2005, s Tamże s. 216.

7 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 155 Ad 3) Mechanizm wynagradzania. Proces ten prowadzi zarówno do dostosowywania standardów wewnętrznych do zamierzonych celów, jak również do koncentrowania zasobów na najważniejszych dążeniach. Atrakcyjny lub awersyjny cel nie wywołuje automatycznie działania. Dopiero wtedy, gdy pojawi się przeświadczenie, że istnieje możliwość zrealizowania efektu pozytywnego lub uniknięcia skutku negatywnego, powstaje dążenie (tendencja motywacyjna) do inicjowania czynności ukierunkowanych na jego osiągnięcie 7. Wymienione powyżej mechanizmy stanowią ważne składniki autonomicznych zachowań człowieka 8. Przedstawiony wniosek potwierdzają wyniki analiz empirycznych w populacji osób naruszających normy prawa karnego. Zauważono mianowicie, że sprawcy przestępstw często poszukują uzasadnienia dla swoich czynów, aby w ten sposób zmniejszyć odpowiedzialność za ich skutki 9. Ponadto, stosowanie różnych technik neutralizacji można traktować jako przesłankę świadczącą o istnieniu wewnętrznych norm postępowania, ponieważ ich przestrzeganie stanowi sposób redukowania negatywnych stanów psychicznych (np. poczucia winy, wstydu, lęku, wyrzutów sumienia) w sytuacji naruszania wewnętrznego systemu aksjo-normatywnego 10. Dodatkowo, pozornie irracjonalne działania przestępcy mają określoną logikę, która może być wyjaśniona poprzez stosowanie heurystycznych metod, dzięki którym można zrekonstruować czynniki motywacyjne 11. Związki między autonomicznym zachowaniem a psychospołecznymi zasobami wynikają z przyjęcia założenia, że ludzkie wysiłki są w pierwszym rzędzie skierowane na zachowanie posiadanego kapitału adaptacyjnego, a nie na osiąganie celów i zdobywanie nagród. Osoba doświadcza napięcia psychicznego w okolicznościach związanych z groźbą utraty lub z faktyczną utratą dóbr niezbędnych do przetrwania w określonym środowisku społecznym. Występowanie stresu psychologicznego można przewidywać również w sytuacji, gdy zainwestowane zasoby nie przynoszą człowiekowi satysfakcjonującego zysku, co jest równoznaczne z poniesieniem straty, ponieważ jednostka ludzka 7 W. Hacker. Occupational psychology between basic and applied orientation some methodological issues. Le Travail Humain 1993 nr 56, s Hobfoll, jw. s T. Scheff. Rationality and Emotion. Hommage to Norbert Elias. W: Rational Choice Theory. Advocacy and Critique. Key Issues in Sociological Theory, t 7. Red. J. Coleman, T. Fararo. Newbury: Park Sage 1992, s W. Haan, J. Vos. A crying shame: The over-rationalized conception of man in the rational choice perspective. Theoretical Criminology 2003 nr 1, s Tamże s

8 156 ROZDZIAŁ VII dokonuje ryzykownych inwestycji po to, aby osiągać dalsze zyski 12. Dynamika zachowywania cenionych dóbr odbywa się według dwóch podstawowych zasad. Pierwsza reguła polega na tym, że utrata zasobów ma niewspółmiernie większe znaczenie niż zysk 13. Wynikiem przedstawionej normy jest to, że motywacja do zabezpieczania się przed stratami jest znacznie większa niż potrzebna do osiągania zysków. W związku z tym osoba podejmuje różnego rodzaju decyzje, które mają ją zabezpieczyć przed utratą posiadanego kapitału przystosowawczego. Profity spełniają dwa rodzaje funkcji pierwotną i wtórną. Pierwsza z nich polega na tym, że po doświadczeniu straty człowiek inicjuje cykl zysków w celu zrównoważenia poniesionych szkód. Funkcja wtórna jest natomiast związana z tym, że jednostka ludzka zwraca szczególną uwagę na osiągane profity w sytuacji spostrzegania strat. W takich okolicznościach uzyskane dobra służą redukcji napięcia psychicznego i łagodzeniu negatywnych reakcji na doświadczany stres. Reguła druga odnosi się do autonomicznych decyzji, które są związane z inwestowaniem zasobów. Według niej, człowiek inwestuje posiadany kapitał po to, aby zapobiegać utracie dóbr, rekompensować doznane już straty i/lub pozyskiwać nowe profity 14. Na podstawie przedstawionej zasady można zatem stwierdzić, że osoba jest w stanie zainwestować nieproporcjonalnie dużo po to, aby skompensować ewentualną utratę cenionych dóbr. Ukazany mechanizm konstytuuje więc motywację do tworzenia rezerw kapitałowych. Z przedstawionych prawidłowości wynikają również ważne implikacje. Pierwsza z nich polega na tym, że jednostki dysponujące większymi zasobami są mniej narażone na ich utratę i mają większe możliwości powiększania zysków 15. Ludzie dysponujący dużym potencjałem adaptacyjnym podejmują często autonomiczne decyzje, żeby zabezpieczyć się przed stratami. W tym celu często stosowane są takie strategie jak 16 : inwestowanie cenionych dóbr kontrolowanie poniesionych szkód zachowywanie rezerw wykorzystywanie zewnętrznych źródeł kapitałowych w celu uzupełniania lub zastępowania zasobów 12 Hobfoll, jw. s Tamże s Tamże s Tamże s Tamże s. 192.

9 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 157 odbudowywanie utraconego potencjału poprzez inicjowanie ciągu zysków. Implikacja druga jest związana z tym, że ubytek początkowy u osób z niewielkim potencjałem adaptacyjnym przyczynia się do cyklu strat, natomiast zysk w punkcie wyjścia u jednostek z dużym kapitałem przystosowawczym pociąga za sobą dalsze profity. Przedstawiona tendencja prowadzi do wniosku, że posiadanie większych rezerw kapitałowych decyduje o mniejszych ubytkach w istniejącym potencjale adaptacyjnym w sytuacji przeżywania porażek i mniej bolesnych konsekwencjach ponoszonych strat. Dlatego osoby posiadające duże rezerwy kapitałowe często podejmują autonomiczne decyzje, które polegają na ponoszeniu wysokiego ryzyka ewentualnych strat przy inwestowaniu zasobów 17. Natomiast trzecia implikacja odnosi się do tego, że jednostki, którym brakuje zasobów adaptacyjnych, są skłonne do podejmowania decyzji, aby przyjmować defensywne postawy wobec różnych okoliczności życiowych 18. Tendencja ta wynika z dwóch przyczyn z konieczności zachowania minimalnych rezerw po to, aby wykorzystać posiadane zasoby do przetrwania w przyszłych sytuacjach trudnych oraz z powodu dotkliwego odczuwania strat. Należy podkreślić to, że człowiek dysponujący skrajnie małym kapitałem przystosowawczym bardzo silnie odczuwa stres i negatywne reakcje emocjonalne w sytuacji ponoszenia początkowej straty. Dodatkowo, mechanizm gwałtownej spirali dalszych deficytów zwiększa już istniejące napięcie psychiczne i nasila negatywne emocje. W konsekwencji konieczność zwalczania negatywnych stanów psychicznych prowadzi do uszczuplenia istniejących rezerw adaptacyjnych. Trzeba również podkreślić, że szczególnie wysoki poziom stresu jest indukowany w okolicznościach, w których występuje z jednej strony duże wydatkowanie zasobów, zaś z drugiej niewielka możliwość uzyskania zysku. Doświadczanie tego rodzaju sytuacji często prowadzi do tego, że osoba zaczyna przeżywać duże trudności w zakresie przejawiania autonomii 19. Istnienie związków między autonomią ludzkiego postępowania a zasobami przystosowawczymi potwierdzają wyniki analiz empirycznych. Przeprowadzone badania wskazują na dwie ważne prawidłowości 20 : 17 Tamże s Tamże s Tamże s Tamże s. 148.

10 158 ROZDZIAŁ VII Jednostki mające niewielkie zasoby osobiste przyjmują obronny styl zachowania, ponieważ rozpatrują stan posiadanych zasobów pod kątem tego, co mają do stracenia, a nie w aspekcie tego, co mają do zyskania. Ludzie, którym brakuje zasobów podmiotowych, są bardziej skłonni do rezygnowania z zachowań służących rozwiązywaniu problemów na rzecz poszukiwania emocjonalnego wsparcia i/lub rozpamiętywania negatywnych emocji. 2. Funkcjonowanie osobowości a doświadczanie autonomii przez więźniów Wymiary osobowości istotnie współwystępujące z poczuciem autonomii. Na podstawie przeprowadzonych równań regresyjnych można sformułować konkluzję, że z wyjaśnianym wymiarem zakorzenienia odczuwaniem autonomii korelują następujące mechanizmy podmiotowego funkcjonowania: 1. zasoby adaptacyjne (por. tab. 19.; wykres 16.) 2. strategie zaradcze (por. tab. 20.; wykres 17.) 3. doświadczanie koherencji (por. tab. 21.; wykres 18.) 4. osobowościowa orientacja aksjologiczna (por. tab. 22.; wykres 19.) 5. poczucie własnej skuteczności (por. tab. 23.; wykres 20.). Ad 1) Zasoby adaptacyjne. W poszukiwaniu związków między poczuciem autonomii a kapitałem przystosowawczym wykorzystano 12 wskaźników: 1) znaczenie zasobów materialnych, 2) znaczenie zasobów osobowościowych, 3) znaczenie zasobów stanu, 4) znaczenie zasobów energetycznych, 5) utrata zasobów materialnych, 6) utrata zasobów osobowościowych, 7) utrata zasobów stanu, 8) utrata zasobów energetycznych, 9) zyski zasobów materialnych, 10) zyski zasobów osobowościowych, 11) zyski zasobów stanu, 12) zyski zasobów energetycznych. Na uzyskane prawidłowości w analizowanym względzie wskazuje tabela 19. Istotne zależności zaznaczają się między poczuciem autonomii jednostek osadzonych w zakładach karnych a pięcioma wyodrębnionymi wskaźnikami: 1) znaczeniem zasobów materialnych, 2) zyskami w zasobach energetycznych, 3) zyskami w zasobach stanu, 4) utratą zasobów materialnych, 5) utratą zasobów podmiotowych. Natomiast pozostałe wymiary dystrybuowania zasobów nie łączą się w istotny sposób z doświadczaniem autonomii w społeczności więźniów.

11 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 159 Tab. 19. Wyniki równania regresji: mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów adaptacyjnych (wyniki w Kwestionariuszu Oceny Zachowania Zasobów S. Hobfolla) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Mechanizmy dystrybucji zasobów adaptacyjnych B SE β t p (Stała) 35,852 7,426 4,828 0,000 Zasoby materialne (znaczenie) -0,498 0,200-0,391-2,487 0,015 Zasoby podmiotowe (znaczenie) 0,235 0,146 0,295 1,613 0,110 Zasoby energii (znaczenie) -0,171 0,170-0,177-1,005 0,318 Zasoby stanu (znaczenie) 0,196 0,123 0,302 1,597 0,114 Zasoby materialne (zysk) 0,203 0,187 0,204 1,082 0,282 Zasoby podmiotowe (zysk) 0,165 0,120 0,236 1,378 0,172 Zasoby energii (zysk) 0,498 0,149 0,650 3,332 0,001 Zasoby stanu (zysk) -0,437 0,132-0,837-3,313 0,001 Zasoby materialne (utrata) 0,488 0,160 0,512 3,053 0,003 Zasoby podmiotowe (utrata) -0,272 0,093-0,561-2,913 0,005 Zasoby energii (utrata) 0,049 0,121 0,083 0,403 0,688 Zasoby stanu (utrata) -0,067 0,099-0,161-0,674 0,502 Skorygowane R 2 =0,331; F(12;88)=5,129; p<0,001 Zaznaczają się dwa rodzaje korelacji dodatnich między poczuciem autonomii a zyskami w zasobach energetycznych oraz między zmienną wyjaśnianą a stratami w kapitale materialnym. Uzyskane prawidłowości wskazują więc na to, że wzrostowi identyfikacji z własnymi przekonaniami i posiadanymi standardami wewnętrznymi w istotny sposób towarzyszy: zwiększenie poziomu zasobów energetycznych m.in. w postaci sił do realizowania podjętych zadań oraz rozwoju osobistego (np. przez edukację i/ lub doskonalenie zawodowe) utrata zasobów materialnych (np. w formie zabezpieczeń finansowych, straty mieszkania, braku niezbędnych ubrań, deficytów w zakresie odpowiedniego odżywania się). Natomiast ujemne korelacje występują między doświadczaniem autonomii a trzema kategoriami dystrybuowanych zasobów znaczeniem dóbr

12 Wartości 160 ROZDZIAŁ VII materialnych, zyskami w kapitale stanu i stratami w zasobach podmiotowych. W związku z tym można stwierdzić, że wysoki poziom identyfikacji z własnymi poglądami i wartościami w istotny sposób współwystępuje z: przypisywaniem niskiej wartości zasobom materialnym niskimi zyskami w zasobach stanu m.in. w zakresie stabilności rodzinnej, relacji małżeńskiej, kontaktów społecznych, doświadczania pozytywnych uczuć ze strony otoczenia, stabilnej pracy, posiadania przyjaciół i/ lub angażowania się we wspólnoty religijne Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,500 0,000-0,500 Zasoby materialne (znaczenie) Zasoby podmiotowe (znaczenie) Zasoby energii (znaczenie) Zasoby stanu (znaczenie) Zasoby materialne (zysk) Zasoby podmiotowe (zysk) Zasoby energii (zysk) Zasoby stanu (zysk) Zasoby materialne (utrata) Zasoby podmiotowe (utrata) Zasoby energii (utrata) Zasoby stanu (utrata) Zmienne Wykres 16. Mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów przystosowawczych istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii w grupie więźniów

13 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 161 niewielkimi stratami w kapitale podmiotowym przede wszystkim w obszarze spostrzegania sensowności/celowości własnej egzystencji, samooceny (poczucia dumy z siebie i pozytywnych uczuć względem własnej osoby), nadziei, wewnętrznego spokoju, optymizmu, poczucia humoru, doświadczania niezależności, sprawowania kontroli nad własnym życiem, angażowania się w różnego rodzaju aktywności, niepoddawania się rutynie i samodyscypliny. Ad 2) Strategie zaradcze. W testowaniu statystycznym związków, jakie zachodzą między odczuwaniem autonomii a preferencją sposobów zaradczych w sytuacjach trudnych, wykorzystano 18 strategii: 1) działanie nie wprost, 2) działanie asertywne, 3) poszukiwanie wsparcia społecznego, 4) działanie instynktowne, 5) działanie ostrożne, 6) działanie agresywne, 7) współpracę społeczną, 8) unikanie, 9) działanie antyspołeczne, 10) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze negatywnym, 11) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze pozytywnym, 12) używanie alkoholu, 13) używanie amfetaminy, 14) używanie leków uspokajających/nasennych, 15) używanie konopi, 16) używanie halucynogenów, 17) używanie heroiny (metadonu), 18) używanie ekstazy. Wyniki przeprowadzonych analiz statystycznych zostały przedstawione w tabeli 20. Tab. 20. Wyniki równania regresji: strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych (wyniki w: Skali Strategicznego Podejścia do Radzenia Sobie S. Hobfolla, Kwestionariuszu Religijnych Sposobów Radzenia Sobie ze Stresem K. Pargamenta oraz Kwestionariuszu MAP J. Marsdena i in.) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Strategie zaradcze B SE β t p (Stała) 51,319 10,288 4,988 0,000 Działanie asertywne -0,128 0,263-0,058-0,488 0,627 Współpraca społeczna -0,570 0,390-0,197-1,463 0,147 Poszukiwanie wsparcia społecznego -0,003 0,237-0,002-0,012 0,990 Działanie ostrożne 0,100 0,373 0,037 0,269 0,789 Działanie instynktowne 0,002 0,311 0,001 0,006 0,995

14 162 ROZDZIAŁ VII Strategie zaradcze B SE β t p Unikanie -0,013 0,327-0,006-0,041 0,967 Działanie nie wprost 1,171 0,411 0,384 2,848 0,006 Działanie antyspołeczne -0,403 0,369-0,164-1,091 0,278 Działanie agresywne 0,668 0,403 0,228 1,658 0,101 Religijne strategie zaradcze (negatywne) Religijne strategie zaradcze (pozytywne) -0,455 0,244-0,257-1,863 0,066 0,094 0,165 0,069 0,568 0,572 Używanie alkoholu -1,598 0,929-0,194-1,721 0,089 Używanie heroiny (metadonu) 2,720 2,119 0,148 1,284 0,203 Używanie ekstazy 0,783 2,459 0,051 0,318 0,751 Używanie halucynogenów 0,058 2,595 0,003 0,022 0,982 Używanie amfetaminy 0,181 1,676 0,017 0,108 0,914 Używanie konopi -1,614 1,392-0,155-1,159 0,250 Używanie leków uspokajających/nasennych -0,035 0,977-0,004-0,036 0,971 Skorygowane R 2 =0,141; F(18;84)=1,931; p=0,024 Na podstawie rezultatów uzyskanych w równaniu regresyjnym można sformułować opinię, że istnieje jeden istotny związek między zmienną wyjaśnianą a strategiami radzenia sobie z doświadczanymi problemami. Mianowicie, identyfikowanie się z własnymi poglądami i wartościami w istotny sposób koreluje z działaniami nie wprost. W pozostałych przypadkach nie stwierdzono tego rodzaju zależności. Występowanie korelacji dodatniej między odczuwaniem autonomii a działaniami nie wprost wskazuje na fakt, że wzrostowi identyfikacji ze standardami wewnętrznymi towarzyszą często zachowania, które polegają na manipulowaniu innymi przede wszystkim w formie przejmowania kontroli nad zdarzeniami w taki sposób, aby inni sądzili, że to oni rządzą.

15 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 163 Współczynniki 0,400 Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 Wartości 0,000-0,200 Działanie asertywne Współpraca społeczna Poszukiwanie wsparcia społecznego Działanie ostrożne Działanie instynktowne Unikanie Działanie nie wprost Działanie antyspołeczne Działanie agresywne Religijne strategie zaradcze (negatywne) Religijne strategie zaradcze (pozytywne) Używanie alkoholu Używanie heroiny (metadonu) Używanie ekstazy Używanie halucynogenów Używanie amfetaminy Używanie konopi Używanie leków uspokajających/nasennych Zmienne Wykres 17. Strategie radzenia sobie ze stresem istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii w grupie więźniów Ad 3) Doświadczanie koherencji. W równaniu regresyjnym testowano zależności między odczuwaniem autonomii a trzema składnikami konstytuującymi koherencję poczuciem zrozumiałości, zaradności i sensowności. Rezultaty odnoszące się do tego zagadnienia ilustruje tabela 21.

16 Wartości 164 ROZDZIAŁ VII Tab. 21. Wyniki równania regresji: elementy poczucia koherencji (wyniki w Kwestionariuszu Orientacji Życiowej SOC-29 A. Antonovsky ego) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: odczuwanie autonomii (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia koherencji B SE β t p (Stała) 24,460 4,770 5,127 0,000 Poczucie zrozumiałości 0,282 0,106 0,295 2,651 0,009 Poczucie zaradności 0,219 0,140 0,204 1,565 0,121 Poczucie sensowności 0,085 0,146 0,068 0,586 0,559 Skorygowane R 2 =0,227; F(3;103)=11,379; p<0,001 Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,300 0,200 0,100 0,000 Poczucie zrozumiałości Poczucie zaradności Poczucie sensowności Zmienne Wykres 18. Elementy poczucia koherencji istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: odczuwanie autonomii w grupie więźniów

17 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 165 Wyniki równania regresyjnego stanowią podstawę do sformułowania wniosku, że występuje tylko jeden istotny związek między poczuciem autonomii a elementami, które składają się na doświadczanie koherencji. Istotna statystycznie korelacja zaznacza się między wyjaśnianym czynnikiem zakorzenienia a poczuciem zrozumiałości. Natomiast nie występują zależności między autonomią a odczuwaniem zaradności i sensowności. Dodatni związek między autonomią z zrozumiałością sugeruje, że silnej identyfikacji ze standardami wewnętrznymi towarzyszy duże nasilenie przekonania, że bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają uporządkowany, przewidywalny i wytłumaczalny charakter. Ad 4) Osobowościowa orientacja aksjologiczna. W tabeli 22. zaprezentowano rezultaty odnoszące się do istnienia istotnych statystycznie związków między doświadczaniem autonomii a czterema wymiarami procesu wartościowania poczuciem zagubienia wartości, dezintegracją wartościowania, odczuwaniem nierealizowania wartości, spostrzeganiem trudności w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię. Tab. 22. Wyniki równania regresji: elementy osobowościowej orientacji wartościującej (wyniki w Kwestionariuszu Kryzysu w Wartościowaniu P. Olesia) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary osobowościowej orientacji wartościującej B SE β t p (Stała) 56,523 1,883 30,012 0,000 Poczucie nierealizowania wartości Trudność w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię -0,885 0,497-0,201-1,993 0,049-0,338 0,369-0,118-0,917 0,362 Dezintegracja wartościowania -0,248 0,407-0,074-0,608 0,544 Poczucie zagubienia wartości -0,366 0,321-0,133-1,142 0,256 Skorygowane R 2 =0,146; F(4;102)=5,532; p<0,001 Dzięki przeprowadzonym analizom statystycznym można stwierdzić, że siła identyfikacji więźniów ze standardami wewnętrznymi łączy się w istotnie

18 166 ROZDZIAŁ VII z jednym czynnikiem podmiotowego wartościowania poczuciem nierealizowania wartości. Zaś pozostałe trzy elementy osobowościowej orientacji aksjologicznej (dezintegracja wartościowania, poczucie zagubienia wartości oraz trudności w ich porządkowaniu) nie współwystępują w istotny sposób z doświadczaniem autonomii w populacji więźniów. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,000-0,050 Wartości -0,100-0,150-0,200 Poczucie nierealizowania wartości Trudność uporządkowania systemu wartości w hierarchię Dezintegracja wartościowania Poczucie zagubienia wartości Zmienne Wykres 19. Elementy osobowościowej orientacji wartościującej istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii w grupie więźniów Ujemny związek między autonomią a poczuciem nierealizowania wartości stanowi podstawę do stwierdzenia, że wysokiemu poziomowi identyfikacji

19 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 167 skazanych z własnymi poglądami towarzyszy świadomość niewielkiej rozbieżności między zinterioryzowanym systemem aksjo-normatywnym a własnym postępowaniem (poczucie realizowania standardów wewnętrznych). Ad 5) Poczucie własnej skuteczności. Do testowania zależności między autonomią a doświadczaniem własnej skuteczności zostało wykorzystanych 9 wskaźników, które służą do pomiaru osobistego sprawstwa: 1) nasilenie minionych sytuacji trudnych, 2) poziom minionych porażek, 3) natężenie minionych sukcesów, 4) nasilenie aktualnych sytuacji trudnych, 5) poziom aktualnych porażek, 6) natężenie aktualnych sukcesów, 7) nasilenie przewidywanych sytuacji trudnych, 8) poziom przewidywanych porażek, 9) natężenie przewidywanych sukcesów. W tabeli 23. zostały przedstawione wyniki równania regresyjnego w analizowanym względzie. Tab. 23. Wyniki równania regresji: elementy poczucia własnej skuteczności (wyniki w Kwestionariuszu Oceny Własnego Życia I. Niewiadomskiej) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia własnej skuteczności B SE β t p (Stała) 49,173 7,920 6,209 0,000 Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości -0,331 0,227-0,182-1,461 0,147 0,006 0,197 0,004 0,031 0,975-0,290 0,266-0,157-1,090 0,278 Nasilenie sukcesów w przeszłości -0,064 0,391-0,019-0,165 0,869 Nasilenie sukcesów w teraźniejszości -0,102 0,300-0,037-0,341 0,734 Nasilenie sukcesów w przyszłości 0,931 0,374 0,303 2,489 0,015 Nasilenie porażek w przeszłości -0,657 0,395-0,216-1,663 0,100 Nasilenie porażek w teraźniejszości 0,406 0,335 0,162 1,213 0,228 Nasilenie porażek w przyszłości 0,229 0,388 0,069 0,591 0,556 Skorygowane R 2 =0,216; F(9;95)=4,190; p<0,001

20 Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości Nasilenie sukcesów w przeszłości Nasilenie sukcesów w teraźniejszości Nasilenie sukcesów w przyszłości Nasilenie porażek w przeszłości Nasilenie porażek w teraźniejszości Nasilenie porażek w przyszłości 168 ROZDZIAŁ VII Informacje zawarte w tabeli uzasadniają stwierdzenie, że między siłą identyfikacji z własnymi przekonaniami a wskaźnikami świadczącymi o poczuciu osobistej skuteczności występuje jedna statystycznie istotna relacja z nasileniem przewidywanych sukcesów w przyszłej perspektywie czasowej. W pozostałych przypadkach nie zaznaczają się związki na statystycznie istotnym poziomie. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 Wartości 0,000-0,200 Zmienne Wykres 20. Elementy poczucia własnej skuteczności istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: odczuwanie autonomii w grupie więźniów Istnienie pozytywnej korelacji między autonomią i nasileniem sukcesów w przyszłej perspektywie czasowej pozwala sformułować konkluzję, że silna identyfikacja skazanych ze standardami wewnętrznymi współwystępuje

21 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 169 z przewidywaniem przez nich dużego prawdopodobieństwa osiągnięć w sferze osobistej, rodzinnej, zawodowej i/lub społecznej. Czynniki osobowości, które nie współwystępują w istotny sposób z poczuciem autonomii w społeczności więźniów. Przeprowadzone testowanie statystyczne uzasadnia pogląd, że doświadczanie autonomii przez osoby odbywające sankcje izolacyjne nie łączy się w sposób istotny statystycznie z następującymi mechanizmami osobowościowego funkcjonowania: 1. przystosowanie osobiste 2. poczucie jakości życia. Ad 1) Przystosowanie osobiste. Wyniki równania regresyjnego (F=1,333; p 0,257; R 2 =0,016) uzasadniają wniosek, że nie istnieją istotne związki między poczuciem autonomii a pięcioma wymiarami konstytuującymi osobistą adaptację (wyniki w Teście Niedokończonych Zdań J. Rottera) nasileniem doświadczanych problemów, jakością relacji rodzinnych, specyfiką kontaktów pozarodzinnych, stosunkiem do siebie, preferencją dążeń i celów. Ad 2) Poczucie jakości życia. Rezultaty przeprowadzonej analizy statystycznej (F=1,952; p 0,054; R 2 =0,041) stanowią podstawę do konkluzji, że z poziomem alienacji nie korelują również czynniki, które kształtują doświadczanie jakości życia w wymiarze: 1) zdrowia fizycznego, 2) funkcjonowania psychicznego, 3) relacji społecznych, 4) wpływów środowiskowych. Model końcowy istotne związki między funkcjonowaniem czynników osobowościowych a poczuciem autonomii w populacji więźniów. Efektem przeprowadzonego testowania statystycznego jest model, dzięki któremu można stwierdzić, że wysoki poziom doświadczania własnej autonomii koreluje z takimi mechanizmami osobowościowego funkcjonowania jak (F=8,187; p 0,001; R 2 =0,446): wysoki poziom zasobów energetycznych np. sił do realizowania podjętych zadań czy też zmian osobistych ze względu na uczestnictwo w zajęciach edukacyjnych i/lub w kursach doskonalenia zawodowego spostrzeganie strat w dobrach materialnych (np. finansowych, mieszkaniowych, odzieżowych i/lub związanych z odpowiednim odżywaniem) przypisywanie niskiej wartości zasobom materialnym ocenianie niewielkich zysków w zasobach stanu m.in. w zakresie stabilności rodzinnej, relacji małżeńskiej, kontaktów społecznych, doświadczania

22 170 ROZDZIAŁ VII pozytywnych uczuć ze strony otoczenia, stabilnej pracy, posiadania przyjaciół i/lub angażowania się we wspólnoty religijne spostrzeganie małych strat w kapitale podmiotowym przede wszystkim w obszarze sensowności/celowości własnej egzystencji, samooceny, nadziei, wewnętrznego spokoju, optymizmu, poczucia humoru, doświadczania niezależności, sprawowania kontroli nad własnym życiem, angażowania się w różnego rodzaju aktywności, niepoddawania się rutynie i samodyscypliny częste stosowanie działań nie wprost głównie w postaci manipulowania innymi i/lub przejmowania kontroli nad zdarzeniami w taki sposób, aby inni sądzili, że to oni podejmują decyzje wysoki poziom zrozumiałości (elementu konstytuującego koherencję), dzięki któremu bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają uporządkowany, przewidywalny i wytłumaczalny charakter świadomość niewielkiej rozbieżności między zinterioryzowanym systemem aksjo-normatywnym a własnym postępowaniem (niewielkie nasilenie poczucia nierealizowania wartości) duże natężenie przewidywanych w przyszłości sukcesów o charakterze osobistym, rodzinnym, zawodowym i/lub społecznym. 3. Sposoby kształtowania autonomii wśród osadzonych Wyniki przeprowadzonych analiz uzasadniają pogląd, że podmiotowa wolność więźniów, urzeczywistniająca się w podejmowanych decyzjach, jest ściśle powiązana z różnymi mechanizmami osobowościowymi. Dlatego w oddziaływaniach korekcyjnych, mających na celu kształtowanie podmiotowej autonomii więźniów, należy zwracać szczególną uwagę na: 1) wysoki poziom zrozumiałości napływających informacji z rzeczywistości zewnętrznej i ze standardów wewnętrznych, 2) uświadamianie realizacji zinterioryzowanego systemu aksjo-normatywnego, 3) duże prawdopodobieństwo osiągania celów, w przyszłej perspektywie czasowej, które wypływają ze standardów wewnętrznych. W działaniach ukierunkowanych na wzmacnianie autonomii należy też uwzględniać mechanizmy związane z funkcjonowaniem zasobów adaptacyjnych. W tym kontekście duże znaczenie posiadają: poziom dóbr o charakterze energetycznym i materialnym, spostrzeganie strat w kapitale podmiotowym i materialnym oraz ocenianie zysków w zasobach stanu.

23 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 171 Wzmacnianie autonomii podmiotowej skazanych jest zgodne z założeniami współczesnej resocjalizacji penitencjarnej, w której kładzie się szczególny nacisk na to, aby osoba odbywająca karę izolacyjną zarówno współtworzyła oddziaływania korekcyjne, jak również była współodpowiedzialna za proces zachodzących zamian, dzięki którym z jednej strony powinno dojść do wzmocnienia jej readaptacyjnych zdolności, a z drugiej do zmniejszenia ryzyka recydywy 21. Wyniki przeprowadzonych badań uzasadniają również wniosek, że w działaniach służących wzmacnianiu autonomii podmiotowej więźniów warto uwzględnić zasady udzielania pomocy, które zostały sformułowane na gruncie teorii zachowania zasobów (COR) S. Hobfolla. Według pierwszej zasady pomocowej COR, należy zapobiegać stratom w psychospołecznych zasobach jednostki lub doprowadzić do ich ograniczenia 22. Dbałość służb penitencjarnych o zapobieganie psychospołecznym stratom u osadzonych jest bardzo ważna, ponieważ działania interwencyjne powinny w pierwszej kolejności zapobiegać cyklom strat, ograniczać je lub przerywać. Jeżeli taki cykl nabierze rozpędu, to rozmiar zaburzeń funkcjonowania osadzonego może być tak duży, że ilość zasobów konieczna do zatrzymania spirali strat i jej następstw może przekroczyć zarówno możliwości samego więźnia, jak również podmiotów odpowiedzialnych za resocjalizację przestępców w warunkach penitencjarnych. Druga zasada pomocowa odnosi się do inicjowania działań zorientowanych na zyski 23. Dopiero w dalszej kolejności po zredukowaniu strat działania korekcyjne powinny prowadzić do gromadzenia nowych zasobów i/lub do ich wykorzystywania w procesie resocjalizacji osadzonych. Przedstawiona powyżej zasada wynika z tego, że cykle zysków 24 : mają mniejsze znaczenie niż cykle strat wolniej zachodzą nabierają rozpędu dopiero po pewnym czasie. Wymienione względy przemawiają za tym, że penitencjarne strategie, które są skierowane na pozyskiwanie zasobów, można przeprowadzić bardziej metodycznie i w większym stopniu dostosować do potrzeb resocjalizacyjnych jednostek odbywających kary pozbawienia wolności. 21 H. Machel. Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk: Arche 2003, s Hobfoll, jw. s Tamże s Tamże s. 271.

24 172 ROZDZIAŁ VII Podsumowując komentarz na temat dwu pierwszych zasad pomocowych w modelu zachowania zasobów, należy również zwrócić uwagę na fakt, że przy opracowywaniu strategii hamowania strat i/lub osiągania zysków, nie ma konieczności, aby na początku dążyć do przeobrażeń w funkcjonowaniu więźnia. Zmiany w otoczeniu np. w sposobie działania systemu penitencjarnego czy też w zachowaniu członków rodziny w warunkach wolnościowych mogą przekształcić ekologię działania środowiska tak, że z dużym prawdopodobieństwem powinno dojść do zatrzymania spirali strat i/lub zainicjowania cyklu zysków u osoby pozbawionej wolności 25. Trzecia reguła pomocowa w ramach teorii COR zakłada, że przy planowaniu działań należy uwzględniać siły i słabości zasobów adresata 26. Szczególną uwagę należy zwrócić na osoby, które cierpią na skrajny brak zasobów, ponieważ to właśnie tacy więźniowie stawiają największy opór wobec interwencji resocjalizacyjnej. Pasywny stosunek do oferty korekcyjnej wynika z tego, że aktywne włączenie się do procesu psychospołecznych zmian wymaga inwestowania dóbr, na które skazani o skrajnie małym kapitale przystosowawczym nie mogą sobie pozwolić. Według czwartej normy, w trakcie udzielania pomocy należy koncentrować się przede wszystkim na zasobach, a nie na zaburzeniach (deficytach) 27. Dlatego przedmiotem postępowania w procesie resocjalizacji więźniów nie powinny być tylko objawy demoralizacji, ale przede wszystkim rezerwy kapitałowe i warunki, które umożliwiają zdrowe funkcjonowanie człowieka. Rezerwy adaptacyjne więźniów należy wykorzystywać do kompensowania przewidywanych strat i/lub do inicjowania cyklu zysków szczególnie w obszarze obejmującym poprawę moralną. W ujęciu piątej zasady wsparcie readaptacyjne powinno skupiać się wokół kluczowych zasobów 28. To, które z nich mają centralny charakter w określonych społecznościach, zależy od natury interakcji: osoba otoczenie. Na podstawie przeprowadzonych analiz można stwierdzić, że do najważniejszych w zakresie kształtowania autonomii należą (por. paragraf drugi): poziom dóbr o charakterze energetycznym i materialnym straty w kapitale podmiotowym i materialnym zyski w zasobach stanu. 25 Tamże s Tamże s Tamże s Tamże.

25 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 173 Dyrektywa szóstej reguły nakazuje, aby inicjowane strategie pomocowe były skierowane na różnorodny kapitał przystosowawczy 29. Za stosowaniem przedstawionej zasady przemawia kilka argumentów. Po pierwsze, stresujące okoliczności działają na ludzi w kilku wymiarach jednocześnie (np. na poziomie somatycznym, emocjonalnym i społecznym). Po drugie, zmiany przeprowadzone w jednym obszarze funkcjonowania zasobów można wykorzystać do wzmacniania innych aspektów przystosowawczych. Po trzecie, dobra będące obiektem działań pomocowych powinny stanowić ogniwa naturalnie istniejącego łańcucha czynników wspomagających odporność na stres. Obrona oparta na pojedynczym zasobie bywa zawodna np. może się okazać, że nie jest on najważniejszy na określonym etapie rozwiązywania problemu. W treści siódmej normy pomocowej został podkreślony fakt, że adaptacja i zmiana pociągają za sobą różnego rodzaju koszty i/lub skutki uboczne 30. Przebieg spirali strat i zysków jest na ogół trudny do przewidzenia. Niektóre z nich będą pozytywne (np. uzyskanie kolejnego cyklu zysków), inne zaś negatywne. Przykładowo, uszczuplone zasoby skazanego mogą doprowadzić do nieadekwatnych reakcji przystosowawczych. Zachowanie, które jest interpretowane przez otoczenie jako dysfunkcyjne, może reprezentować twórcze zastosowanie zestawu zasobów, które znajdują się w dyspozycji osadzonego. Warto zatem wykorzystać tego rodzaju reakcje jako punkt wyjścia do wypracowania skuteczniejszych form adaptacji. W kontekście analizowanej reguły należy też zwrócić uwagę na znaczenie wieloetapowego podejścia w procesie zwiększania zasobów u osób odbywających sankcje izolacyjne. Mianowicie, specjaliści prowadzący resocjalizację powinni monitorować zamierzone i niezamierzone skutki zainicjowanych działań korekcyjnych. Pozytywne procesy można dalej rozwijać. Zaś zjawiskom negatywnym należy zapobiegać w miarę poznawania ich źródeł. Centralnym elementem ósmej zasady pomocowej jest dbałość o zmianę dopasowania w zakresie: środowisko zasoby jednostki 31. Często się zdarza, że ludzie mają potrzebne dobra, a mimo to doświadczają trudności adaptacyjnych. Dzieje się tak dlatego, że otoczenie albo odrzuca inwestycje, jakie są dokonywane przez te osoby, albo blokuje ich możliwości w zakresie czerpania korzyści z posiadanego kapitału. Oznacza to, że strategie nastawione na wzrost potencjału przystosowawczego więźniów powinny być również skierowane na zmianę otoczenia zarówno na przeobrażenia w funkcjonowaniu systemu 29 Tamże s Tamże s Tamże s

26 174 ROZDZIAŁ VII penitencjarnego, jak również na przekształcanie środowiska wolnościowego. Stosowanie tego rodzaju podejścia jest szczególnie ważne w przypadku redukowania ryzyka stygmatyzowania aktualnych i byłych więźniów przez tych członków społeczeństwa, którzy nie naruszają norm prawa karnego. Dziewiąta norma pomocowa w ramach COR wskazuje na prawidłowość, że traumatyczny ubytek zasobów powoduje trwałą podatność na stratę 32. Więźniowie, którzy we wczesnych etapach życia go doświadczyli np. z powodu niskiej odporności psychicznej czy też z uwagi na niemożność sprostania wymaganiom otoczenia są szczególnie narażeni na przeżywanie ubytków kapitałowych. Dlatego w ramach odbywanej kary, skazani charakteryzujący się trwałą podatnością na stratę wymagają częstych interwencji, mających na celu odbudowę utraconego kapitału. Podsumowując refleksję dotyczącą zasad pomocowych, które zostały sformułowane na gruncie teorii zachowania zasobów, należy podkreślić, że ich stosowanie powinno wpłynąć na wzrost skuteczności oddziaływań resocjalizacyjnych w zakładach karnych 33. Efektywność procesu poprawczego zależy bowiem z jednej strony od metod działania systemu penitencjarnego (m.in. od profesjonalizmu personelu, rodzaju oddziaływań korekcyjnych, wpływów subkulturowych), zaś z drugiej od autonomicznej decyzji (mającej na celu urzeczywistnianie konstruktywnych przeobrażeń wewnętrznych) i od sposobu funkcjonowania skazanego. 32 Tamże s W. Ambrozik. Resocjalizacja osadzonych w codzienności działania. W: Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej. Red. W. Ambrozik, P. Stępniak. Poznań- -Warszawa-Kalisz: UAM, CZSW, COSSW 2004, s ; L. Tyszkiewicz. Zakład karny w relacjach i opiniach recydywistów. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Kalisz: CZSW 1996, s ; Machel, jw. s. 30.