MAKIETA ELEKTROWNI JĄDROWEJ HINKLEY POINT C-1, WIELKA BRYTANIA

Transkrypt

1 VOL. 57 Z. 4 ISSN WARSZAWA 2014 MAKIETA ELEKTROWNI JĄDROWEJ HINKLEY POINT C-1, WIELKA BRYTANIA INSTYTUT CHEMII I TECHNIKI JĄDROWEJ POLSKIE TOWARZYSTWO NUKLEONICZNE

2 2 PTJ SPIS TREŚCI CO ZROBIONO DOTYCHCZAS I CO TRZEBA ZROBIĆ, ABY W POLSCE POWSTAŁA PIERWSZA ELEKTROWNIA JĄDROWA? (CZĘŚĆ II) Władysław Kiełbasa... 2 POLSKI PRZEMYSŁ A ENERGETYKA JĄDROWA Andrzej Sidło... 9 DYREKTYWA RADY UNII 2013/59/EURATOM Tadeusz Musiałowicz DZIAŁALNOŚĆ WANO ŚWIATOWEGO STOWARZYSZENIA OPERATORÓW ELEKTROWNI JĄDROWYCH Dawid Witold Kulczyński POLAK WE WŁADZACH INSTYTUTU LAUEGO LANGEVINA Małgorzata Nowina Konopka Zając MARIA SKŁODOWSKA-CURIE Znane i mało znane fakty z życia Uczonej Barbara Gwiazdowska, Wojciech Bulski, Małgorzata Sobieszczak-Marciniak PROJEKT CTA - Cherenkov Telescope Array - czyli Sieć Teleskopów Czerenkowa Małgorzata Nowina Konopka CHEMIA JĄDROWA W PRAKTYCE Wiesława Łada, Danuta Wawszczak, Andrzej G. Chmielewski DONIESIENIA Z KRAJU DONIESIENIA ZE ŚWIATA Z HISTORII POLSKIEJ ATOMISTYKI IN MEMORIAM Kwartalnik naukowo-informacyjny Postępy Techniki Jądrowej Wydawca: Instytut Chemii i Techniki Jądrowej ul. Dorodna 16, Warszawa, Kontakt Telefoniczny: Tel Fax.: Redaktor naczelny: Stanisław Latek S.Latek@ichtj.waw.pl Komitet redakcyjny: Wojciech Głuszewski Maria Kowalska Łukasz Kuźniarski Andrzej Mikulski Marek Rabiński Edward Rurarz Elżbieta Zalewska Redakcja: PTJ-redakcja@ichtj.waw.pl Opracowanie graficzne: Hubert Stañczyk (Agencja Reklamowa TOP) Zastrzegamy sobie prawo skracania i adjustacji tekstów oraz zmian tytułów. Prenumerata Zamówienia na prenumeratę kwartalnika POSTĘPY TECHNIKI JĄDROWEJ należy składać na adres redakcji jak wyżej. Wpłaty proszę przekazać na konto: Bank Pekao SA, Koszt prenumeraty rocznej (4 zeszyty łącznie z kosztami przesyłki) wynosi 50 zł. Składając zamówienie należy podać adres osoby lub instytucji zamawiającej, na który ma być przesłane czasopismo oraz numer NIP. Skład i druk: Agencja Reklamowa TOP, ul. Toruńska 148, Włocławek więcej informacji na stronach 50 53

3 PTJ OD REDAKCJI 1 Szanowni Państwo, W poprzednim felietonie wstępnym pisałem, że w polskich mediach trudno znaleźć informacje o Programie polskiej energetyki jądrowej (PPEJ), który został przyjęty przez Radę Ministrów pod koniec stycznia bieżącego roku. Nawet na oficjalnej stronie Ministerstwa Gospodarki, którego Departament Energii Jądrowej odpowiada za sprawy związane z wykorzystaniem energii atomowej dla potrzeb społeczno-gospodarczych kraju, w tym za wdrożenie programu polskiej energetyki jądrowej po wpisaniu skrótu PPEJ znalazłem jedną tylko informację dotyczącą tego tematu. W notatce na stronie MG zatytułowanej Polski przemysł a energetyka jądrowa umieszczono następujący apel: Przedsiębiorstwa zainteresowane rozpoczęciem lub rozwinięciem współpracy z przemysłem jądrowym proszone są o kontakt z Departamentem Energii Jądrowej Ministerstwa Gospodarki. W szczególności prosimy o wypełnienie (...) ankiety, która pozwoli Ministerstwu Gospodarki zapoznać się z profilem i doświadczeniem poszczególnych przedsiębiorstw. Zwracamy się również z uprzejmą prośbą do polskich przedsiębiorstw o podzielenie się doświadczeniami zdobytymi przy realizacji prac dla światowej energetyki jądrowej, jak np. napotkane problemy czy wymagania specyficzne wyłącznie dla energetyki jądrowej celem kształtowania właściwej polityki państwa w zakresie wsparcia krajowego przemysłu. Dalsze poszukiwania na podstronie Energetyka jądrowa dały jednak lepsze wyniki. Oto tytuły informacji z okresu wrzesień - listopad: Polski program jądrowy: umowa wspólników podpisana, Atomowy autobus wyrusza w Polskę, Energetyka jądrowa w Centrum Europy - debata PISM, Ruszyły konsultacje publiczne projektu Krajowego planu postępowania z odpadami promieniotwórczymi, Spotkanie z fińskim przemysłem, Central & Eastern Europe Nuclear New Build Congress 2014 w Ożarowie Mazowieckim, Nowa wersja kodów RCC dla Ministerstwa Gospodarki (Francuskie stowarzyszenie AFCEN przekazało Ministerstwu Gospodarki ostatnią wersję kodów RCC w zakresie projektowania, produkcji komponentów, budowy, eksploatacji oraz innych obszarów związanych z energetyką jądrową). Nawet jeśli nie wszystkie wymienione powyżej informacje są bezpośrednio związane z PPEJ, to jednak coś się dzieje. Jeśli do tego dodamy ciekawe i ważne dla branży jądrowej konferencje (NUTECH, 7 Międzynarodowa Szkoła Energetyki Jądrowej, II Kongres Elektryki Polskiej), to można chyba uznać, że problematyka jądrowa jest wciąż obecna, przynajmniej w tzw. środowisku atomistycznym. Niestety, teza o nieobecności PPEJ w mediach i w świadomości Polaków jest chyba prawdziwa. Jak być może Czytelnicy PTJ pamiętają w poprzednim numerze czasopisma opublikowany był artykuł Władysława Kiełbasy, który m.in. uczestniczył w budowie EJ Żarnowiec, na temat: co zrobiono dotychczas i co trzeba zrobić aby w Polsce powstała pierwsza elektrownia jądrowa? W drugiej części artykułu, który publikujemy w bieżącym numerze naszego kwartalnika, W. Kiełbasa omawia bardziej dokładnie zadania związane z przygotowaniem i realizacją pierwszej elektrowni jądrowej. Do zadań tych należą m.in.: wybór i ustalenie lokalizacji dla pierwszej elektrowni jądrowej, a w tym przeprowadzenie badań lokalizacyjnych i dokonanie oceny lokalizacji wskazanych przez inwestora oraz wybór przez inwestora najkorzystniejszej lokalizacji, uzyskanie opinii wojewódzkiego inspektora sanitarnego dotyczącej oddziaływania na środowisko, rekrutacja i przygotowanie kompetentnych kadr dla potrzeb przygotowania inwestycji, wybór technologii EJ i jednocześnie strategicznego współ-inwestora branżowego, określenie modelu finansowania i opracowanie studium wykonalności inwestycji, uzyskanie decyzji zasadniczej dla pierwszej EJ, zawarcie kontraktu z dostawcą technologii/generalnym wykonawcą EJ, utworzenie przez inwestora Lokalnego Centrum Informacyjnego zgodnie z przepisami art. 39m Prawa atomowego, oraz Lokalnego Komitetu Informacyjnego przez społeczność lokalną zgodnie z przepisami art. 39n Prawa atomowego, uzyskanie zezwolenia Prezesa PAA na budowę pierwszej EJ zgodnie z przepisami ustawy Prawo atomowe. (Inne zadania znajdą Czytelnicy w tekście artykułu.) Z omówionym powyżej artykułem W. Kiełbasy wiąże się w pewnym zakresie temat kolejnego artykułu. Andrzej Sidło z Departamentu Energii Jądrowej Ministerstwa Gospodarki przygotował dla nas tekst Polski przemysł a energetyka jądrowa. W części wstępnej artykułu autor napisał: Energetyka jądrowa jest sektorem przemysłu o wysokich standardach bezpieczeństwa, wymaganiach technicznych i organizacyjnych porównywalnych a niekiedy nawet przekraczających wymagania obowiązujące w przemyśle chemicznym, lotniczym lub kosmicznym. W związku z tym sektor ten należy postrzegać przez pryzmat postępu technicznego, naukowego, cywilizacyjnego. Ponadto polski przemysł powinien uważać energetykę jądrową jako możliwość realizacji zaawansowanych technologicznie projektów przy znacznym poziomie rentowności, które w skali całej gospodarki mogą utworzyć stabilne i wysokopłatne miejsca pracy. Bardzo zachęcam do lektury obu tych ważnych artykułów. DDocent Tadeusz Musiałowicz z CLOR przygotował, a redakcja skierowała do publikacji omówienie Dyrektywy Rady Unii 2013/59/EURATOM z dnia 5 grudnia 2013 r. ustanawiającej PODSTAWOWE NORMY OCHRONY PRZED PROMIENIOWANIEM JONIZUJĄCYM. Omawiana Dyrektywa jest nowelizacją dyrektywy 96/29/Euratom oraz zastępuje dyrektywy: 89/618/ Euratom, 90/641/Euratom, 97/43/Euratom i 2003/122/Euratom. Nasz autor z Kanady Dariusz Witold Kulczyński publikuje na łamach PTJ artykuł pod tytułem Działalność WANO Światowego Stowarzyszenia Operatorów Elektrowni Jądrowych. O WANO pisaliśmy wielokrotnie z okazji posiedzeń tego gremium. Tym razem Czytelnicy mogą się zapoznać szerzej z historią Stowarzyszenia, celami, zadaniami i sposobem pracy WANO. Z kolei inna nasza poza - warszawska autorka Małgorzata Nowina - Konopka poleca naszym Czytelnikom dwa materiały: wywiad z dr hab. Wojciechem Zającem z IFJ PAN, członkiem władz Instytutu Lauego Langevina (ILL) - Europejskiego Centrum Promieniowania Synchrotronowego (ESRF), międzynarodowego ośrodka fizyki i technologii materii skondensowanej oraz krótki artykuł na temat Projektu CTA - Cherenkov Telescope Array - czyli Sieci Teleskopów Czerenkowa. Zespół autorów Barbara Gwiazdowska, Wojciech Bulski, Małgorzata Sobieszczak-Marciniak przygotował dla nas i naszych Czytelników niezmiernie ciekawy zestaw znanych i mało znanych faktów z życia Marii Skłodowskiej-Curie. Część artykułową kończy tekst Wiesławy Łady, Danuty Wawszczak i Andrzeja G. Chmielewskiego omawiający zastosowania praktyczne badań prowadzonych w dziedzinie chemii jądrowej. W części Doniesienia zamieszczamy jak zwykle - garść jądrowych informacji z Polski i ze świata. Piszemy m.in. o dyskusji na temat raportu Energetyka Jądrowa w Polsce wydanego przez Państwowy Instytut Spraw Międzynarodowych, laureatach tzw. Polskich Nobli, czyli nagród Fundacji na rzecz Nauki Polskiej i o światowej wystawie jądrowej, na której eksponowany był również PTJ! W ramach porozumienia o współpracy między Francuskim Towarzystwem Energii Jądrowej ( (SFEN) i PTN, nasi francuscy partnerzy przygotowali dla naszego pisma tekst pod tytułem Hinkley Point C: A good news for nuclear power in the UK and in Europe. Tekst ten publikujemy w wersji oryginalnej ( w języku angielskim). 28 listopada zmarł prof. Janusz Leciejewicz. Kilkanaście dni przed śmiercią Profesor przesłał nam swój tekst zatytułowany: IBJ - okruchy historii, część 7: Komisja Izotopów PAN. Artykuł znajdą Państwo na ostatnich stronach naszego kwartalnika. Publikujemy też krótką informacje o tym wybitnym naukowcu i naszym zmarłym autorze. Zamieszczamy również notę biograficzną o Tadeuszu Karolu Rzymkowskim z okazji 100-lecia urodzin, tego znanego atomisty (m.in. dyrektora CLOR), zmarłego 10 lat temu (w roku 2004). Publikujemy również przemówienie Stanisława Gębalskiego wygłoszone nad grobem zmarłego pracownika NCBJ Stefana Mikołajewskiego. Owocnej lektury! A z okazji nadchodzącego Nowego Roku w imieniu całej redakcji PTJ składam naszym Czytelnikom serdeczne życzenia wszelkiej pomyślności. Redaktor naczelny Stanisław Latek

4 2 PTJ CO ZROBIONO DOTYCHCZAS I CO TRZEBA ZROBIĆ, ABY W POLSCE POWSTAŁA PIERWSZA ELEKTROWNIA JĄDROWA? (CZĘŚĆ II) Władysław Kiełbasa Z adania związane z przygotowaniem i realizacją pierwszej elektrowni jądrowej 1. Wybór i ustalenie lokalizacji dla pierwszej elektrowni jądrowej. Dokonanie wyboru i ustalenie lokalizacji dla elektrowni jądrowej wymaga zrealizowania wielu złożonych i powiązanych ze sobą zadań, wymienionych poniżej. Spośród trzech lokalizacji wskazanych przez PGA S.A. (Choczewo, Gąski, Żarnowiec) badania lokalizacyjne rozpoczęto w rejonie dwóch lokalizacji: Choczewo i Żarnowiec (w Gąskach badań nie podjęto, z powodu ostrego sprzeciwu lokalnej społeczności oraz zaskarżania kolejnych decyzji o wskazaniu lokalizacji inwestycji). Lokalizacje Choczewo (na terenie Gminy Choczewo, w rejonie nadmorskich miejscowości Lubiatowo, Kierzkowo i Kopalino) i Żarnowiec (na terenie Gmin Krokowa i Gniewino, w rejonie byłej budowy EJ Żarnowiec, na południowo-wschodnim brzegu Jeziora Żarnowieckiego) mają oczywiście, oprócz zalet, też i wady. W razie gdyby wstępne wyniki badań wykazały istnienie zasadniczych wad tych lokalizacji, inwestor ma wskazać dodatkowo trzecią, a nawet czwartą lokalizację do badań. Dotychczas jednak nie ujawniono, które lokalizacje brane są pod uwagę jako alternatywne dla Choczewa lub Żarnowca. 1) Uzyskanie decyzji o wskazaniu lokalizacji inwestycji, które wydaje właściwy miejscowo wojewoda, zgodnie z przepisami art ustawy o o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ. Decyzje takie zostały już wydane dla lokalizacji Choczewo i Żarnowiec oraz Gąski. W przypadku ewentualnego wskazania przez inwestora trzeciej lub czwartej lokalizacji do przeprowadzenia badań lokalizacyjnych konieczne będzie uzyskanie decyzji o wskazaniu lokalizacji inwestycji także dla tych alternatywnych lokalizacji. 2) Przeprowadzenie badań lokalizacyjnych (badania terenowe muszą obejmować okres co najmniej 24 miesięcy) i dokonanie oceny lokalizacji wskazanych przez inwestora, oraz wybór przez inwestora najkorzystniejszej lokalizacji. Dla potrzeb badań i ocen lokalizacji założono potencjalne zastosowanie spektrum różnych technologii EJ z reaktorami generacji III/III+ rozpatrywanych we wstępnym studium wykonalności inwestycji, przy czym wykonawca badań ma przyjąć do analiz tzw. obwiednię ich charakterystyk. Badania lokalizacyjne w terenie rozpoczęto we wrześniu 2013 r., lecz np. maszt meteorologiczny na terenie lokalizacji Żarnowiec zainstalowano dopiero r., zatem badania terenowe potrwać muszą do II kw r. (wymagane jest ich prowadzenie przez 24 miesiące). Przeprowadzenie ocen potencjalnych lokalizacji oraz dokonanie wyboru przez inwestora najkorzystniejszej lokalizacji możliwe będzie prawdopodobnie najwcześniej w III-IV kw r. 3) Opracowanie dla wybranej przez inwestora lokalizacji: - raportu lokalizacyjnego, zgodnie z odpowiednimi przepisami 6 rozporządzenia lokalizacyjnego 1 ; - rozdziału 4. Wstępnego Raportu Bezpieczeństwa (dotyczy charakterystyk lokalizacji), w zakresie określonym w rozporządzeniu o analizach (Załącznik nr 2) 2 ; - raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko (raport OOŚ) 3 (na podstawie OOŚ przeprowadzonej przez inwestora), zgodnie z przepisami art ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku. 4) Uzyskanie opinii wojewódzkiego inspektora sanitarnego dotyczącej oddziaływania na środowisko, zgodnie z przepisami art. 78 ust. 1 lit. b ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku. 5) Przeprowadzenie postępowania w sprawie transgranicznego oddziaływania na środowisko dla pierwszej EJ, które koordynuje Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska, zgodnie z postanowieniami Konwencji z Espoo (art. 3 6) i przepisami ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku (art ). Zgodnie z wymogami art. 55 ust. 3 pkt 4, art. 80 ust. 1 pkt 4, art. 85 ust. 2 pkt 1 lit. b i art. 91 ust. 2 lit. c ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku wyniki i informacje postępowania w sprawie transgranicznego oddziaływania na środowisko bierze się pod uwagę przy wydawaniu decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach przedsięwzięcia.

5 PTJ CO ZROBIONO DOTYCHCZAS I CO TRZEBA ZROBIĆ, ABY W POLSCE POWSTAŁA PIERWSZA... 3 Zgodnie z przepisami art. 72 ust. 5a ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i art. 62 pkt e ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ Dla obiektu energetyki jądrowej wydaje się jedną decyzję o środowiskowych uwarunkowaniach, która ma być uzyskana przed decyzją o ustaleniu lokalizacji inwestycji. Wobec tego także postępowanie w sprawie trangranicznego oddziaływania na środowisko musi zostać przeprowadzone już na etapie postępowania o wydanie decyzji środowiskowej wymaganej dla uzyskania decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji (stosownie do art. 5 ust. 1, pkt 6 ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ ) czyli wówczas, gdy została wybrana lokalizacja, ale może nie być jeszcze wybrana technologia EJ przewidziana do zastosowania w tej lokalizacji. Jednakże postanowienia Konwencji z Espoo (art. 6 ust. 3 i art. 7) oraz przepisy ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku (art. 82 ust. 1 pkt 5, art. 83, art. 93 ust. 1 pkt 1 i art. 94) przewidują dodatkowe konsultacje transgraniczne ze Stroną narażoną w przypadkach gdy udostępniona zostanie dodatkowa informacja o znaczącym oddziaływaniu transgranicznym tej działalności, która to informacja nie była dostępna w czasie podejmowania decyzji w sprawie tej działalności, a która mogłaby istotnie wpłynąć na decyzję lub gdy informacje takie wynikać będą z analizy porealizacyjnej. Wynika stąd, że dodatkowe konsultacje transgraniczne mogą być wymagane i prowadzone także w ramach postępowania związanego z wydaniem pozwolenia na budowę zwłaszcza jeśli na etapie postępowania w sprawie transgranicznego oddziaływania na środowisko nie była jeszcze wybrana określona technologia EJ, a nawet i później, przed wydaniem zezwolenia na rozruch lub eksploatację. 6) Przeprowadzenie oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ) i uzyskanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach przedsięwzięcia, wydawanej przez Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska, zgodnie z przepisami art. 61, 62 i oraz art. 75 ust. 1 pkt 1 lit. a i pkt 1a ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku, art. 62 ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ oraz art. 39i ust. 2 ustawy Prawo atomowe. Przepisy art. 71 ust. 1 pkt 18a i 19 ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku wymagają, aby decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach przedsięwzięcia została uzyskana przed decyzją o ustaleniu lokalizacji inwestycji w zakresie budowy obiektu energetyki jądrowej oraz przed zezwoleniem na budowę obiektu jądrowego. Jednakże (jak wspomniałem powyżej), zgodnie z art. 72 ust. 5a tej ustawy ma być wydana tylko jedna decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach w związku z postępowaniem o ustalenie lokalizacji inwestycji, która wypełnia wymóg uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach przed wystąpieniem z wnioskiem o wydanie zezwolenia na budowę obiektu jądrowego. W przepisach nie ma jednak mowy o tym, czy raport OOŚ stanowiący podstawę takiej decyzji środowiskowej ma być opracowany przy założeniu parametrów konkretnej, wybranej do zastosowania w danej lokalizacji technologii EJ, czy też przy założeniu obwiedni parametrów potencjalnych technologii EJ (generacji III/III+). Wiadomo natomiast, że wykonawca badań lokalizacyjnych ma opracować raport z ponownej OOŚ, po dokonaniu wyboru technologii EJ, odpowiedni dla uzyskania zezwolenia na inwestycję w rozumieniu art. 1 Dyrektywy 85/337/EWG. Istnieje niespójność w przepisach dotycząca organu właściwego do wydawania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach przedsięwzięcia dla EJ, najbardziej widoczna w ustawie o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ, a mianowicie: - z art. 75 ust. 1 pkt 1 lit. a tiret 6 wynika, że w przypadku obiektów jądrowych (a EJ jest oczywiście obiektem jądrowym) organem właściwym jest regionalny dyrektor ochrony środowiska (zgodnie z art. 5 pkt 5 ustawy nowelizującej Prawo atomowe) 4, - natomiast z art. 75 pkt 1a wynika, że w przypadku inwestycji w zakresie budowy obiektu energetyki jądrowej i inwestycji towarzyszących organem właściwym jest Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska (zgodnie z art. 62 pkt 7 ustawy o o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ ), - ponadto w art. 61 ust. 3a napisano, że Ocenę oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko, stanowiącą część postępowania w sprawie wydania decyzji o pozwoleniu na budowę dla inwestycji w zakresie budowy obiektu energetyki jądrowej wydawanej na podstawie ustawy z dnia 29 czerwca 2011 r. o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów energetyki jądrowej przeprowadza Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska. Z ogólnego kontekstu wynika, że jednak organem właściwym do wydania decyzji środowiskowej dotyczącej EJ jest Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska, a nie regionalny dyrektor ochrony środowiska. Przy czym przepis art. 39i ust. 2 Prawa atomowego wymaga aby, przed wydaniem decyzji środowiskowej organ właściwy do jej wydania, zasięgnął opinii Prezesa PAA. 7) Uzyskanie wyprzedzającej opinii Prezesa PAA dotyczącej planowanej lokalizacji na podstawie przepisu art. 36a Prawa atomowego, wymaganej zgodnie z przepisami art. 5 ust. 1 pkt 7 i art. 17 ust. 2 pkt 3 ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ. Przepis art. 36a Prawa atomowego jest sformułowany jako fakultatywny inwestor obiektu jądrowego może wystąpić do Prezesa Agencji z wnioskiem o wydanie wyprzedzającej opinii dotyczącej planowanej lokalizacji obiektu jądrowego.. Jednakże zgodnie z przepisami ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ uzyskanie takiej opinii jest obligatoryjnie, gdyż wymaga się jej załączenia do wniosków o wydanie decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji (art. 5 ust. 1 pkt 7) oraz o wydanie pozwolenia na prace przygotowawcze (art. 17 ust. 2 pkt 3). 8) Uzyskanie opinii Operatora Systemu Przesyłowego dotyczącej możliwości przyłączenia pierwszej EJ

6 4 WŁADYSŁAW KIEŁBASA PTJ w wybranej lokalizacji do Krajowego Systemu Elektroenergetycznego. 9) Uzyskanie decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji, którą wydaje właściwy miejscowo wojewoda, zgodnie z przepisami art ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ. Do wniosku o wydanie decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji wymaga się załączenia bardzo licznych dokumentów wyspecyfikowanych w art. 5 ust. 1 ww. ustawy. Decyzję tę wydaje się na czas określony, nie dłuższy jak 5 lat (art. 5 ust. 2). Realnie biorąc decyzja taka może być uzyskana najwcześniej w 2017 r. (według wypowiedzi prezesa PGE EJ1 5 ostateczna decyzja lokalizacyjna może zapaść w latach ). 2. Rekrutacja i przygotowanie kompetentnych kadr dla potrzeb przygotowania inwestycji, oraz zarządzania i nadzoru budowy. Niezależnie od zakontraktowanych usług inżyniera kontraktu oraz planowanego zaangażowania w przyszłości strategicznego współinwestora branżowego, konieczny jest rozwój także własnych kompetencji inwestora. Należy pilnie rozpocząć rekrutację odpowiednich kadr dla potrzeb zarządzania i nadzoru budowy, spośród osób mających doświadczenie w przygotowaniu i prowadzeniu dużych inwestycji szczególnie w energetyce zawodowej (w tym zwłaszcza jądrowej) i rozpocząć ich szkolenie za granicą. 3. Wybór technologii EJ i jednocześnie strategicznego współinwestora branżowego. Wybór technologii EJ i strategicznego współinwestora branżowego ma być dokonany w ramach tzw. postępowania zintegrowanego. Według wypowiedzi prezesa PGE EJ1 6, postępowanie to ma być formalnie uruchomione na początku 2015 r. i potrwać co najmniej 2 lata, czyli co najmniej do początku 2017 r. 4. Określenie modelu finansowania i opracowanie studium wykonalności inwestycji. Zostanie wybrany model finansowania oraz sporządzone studium wykonalności inwestycji tj. realizacji EJ w określonej technologii i ustalonej lokalizacji. Ogłoszona r. decyzja Komisji Europejskiej 7, która udzieliła rządowi brytyjskiemu zgody na pomoc publiczną w postaci kontraktów różnicowych (dla źródeł niskoemisyjnych: OZE i elektrowni jądrowych) i rynku mocy (dla elektrowni gazowych, stanowiących główną część mocy rezerwowych na wypadek fluktuacji w wytwarzaniu energii z OZE), stanowi dobry prognostyk dla możliwości zastosowania podobnych rozwiązań (kontrakt różnicowy) dla wsparcia energetyki jądrowej także w Polsce. 5. Określenie granic (z uzyskaniem pozytywnej opinii Prezesa PAA) i ustanowienie obszaru ograniczonego użytkowania wokół pierwszej EJ (uchwałą właściwego sejmiku województwa) zgodnie z przepisami art. 36f-h Prawa atomowego oraz art. 135 i 36 Prawa ochrony środowiska 8 oraz opracowanie wstępnego planu ochrony fizycznej obiektu (wymaganego do uzyskania decyzji zasadniczej zgodnie z art. 23 pkt 6 ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ.). 6. Uzyskanie ogólnej opinii Prezesa PAA dotyczącej planowanych rozwiązań organizacyjno-technicznych dla pierwszej EJ na podstawie przepisu art. 39b Prawa atomowego, wymaganą przepisem art. 23 pkt 2 ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ. Przepis art. 39b Prawa atomowego jest sformułowany jako fakultatywny inwestor może wystąpić do Prezesa Agencji z wnioskiem o wydanie ogólnej opinii dotyczącej planowanych rozwiązań organizacyjno-technicznych w przyszłej działalności oraz projektów dokumentów, które należy złożyć wraz z wnioskiem o wydanie zezwolenia.. Jednakże zgodnie z przepisem art. 23 pkt 2 ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ uzyskanie takiej opinii jest obligatoryjnie, gdyż wymaga się jej dołączenia do wniosku o wydanie decyzji zasadniczej. 7. Uzyskanie decyzji zasadniczej dla pierwszej EJ, którą wydaje Minister Gospodarki, po zasięgnięciu opinii szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnetrznego w zakresie wpływu inwestycji na bezpieczeństwo wewnętrzne państwa zgodnie z przepisami art. 22 i 23 ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ. Do wniosku o wydanie decyzji zasadniczej inwestor ma załączyć dokumenty wyspecyfikowane w art. 23 ww. ustawy, m.in.: - ogólną opinię Prezesa PAA dotyczącą planowanych rozwiązań organizacyjno-technicznych; - decyzję o ustaleniu lokalizacji inwestycji; - raport ze studium wykonalności; - wstępny plan ochrony fizycznej obiektu. Uzyskanie decyzji zasadniczej jest warunkiem ubiegania się przez inwestora o wydanie pozwolenia na budowę obiektu energetyki jądrowej lub pozwolenia na prace przygotowawcze. 8. Zawarcie kontraktu z dostawcą technologii /generalnym wykonawcą EJ. Biorąc pod uwagę najkrótsze realne terminy dokonania wyboru i uzyskania decyzji o ustaleniu lokalizacji pierwszej EJ, wyboru technologii EJ i generalnego wykonawcy (EPC), oraz uzyskania decyzji zasadniczej (najwcześniej w II kw r.), wydaje się, że zawarcie kontraktu z dostawcą technologii / generalnym wykonawcą EJ możliwe jest najwcześniej do końca 2017 r., a bardziej prawdopodobny jest termin I-II kw r. Zatem zrealizowanie do końca 2016 r. I-go etapu PPEJ: ustalenie lokalizacji i zawarcie kontraktu na dostarczenie wybranej technologii dla pierwszej elektrowni jądrowej wydaje się być mało realnym. 9. Opracowanie dokumentacji technicznej pierwszej EJ, w tym dokumentacji bezpieczeństwa wymaganej do przedłożenia wraz z wnioskiem do Prezesa PAA o wydanie zezwolenia na budowę, w szczególności: - wstępnego Raportu Bezpieczeństwa; - klasyfikacji bezpieczeństwa, oraz - zintegrowanego systemu zarządzania dla etapu budowy, w szczególności wspierającego wysoką kulturę bezpieczeństwa, obejmującego m.in. system zapewnienia jakości budowy (i wdrożenie tego systemu). 10. Opracowanie harmonogramów oraz technologii, organizacji i zarządzania budową. 11. Opracowanie: - części programu rozruchu w zakresie testów przed-eksploatacyjnych realizowanych na etapie budowy, których mowa w 27 pkt 1 lit. a-m rozporządzenia eksploatacyjnego ; 9

7 PTJ CO ZROBIONO DOTYCHCZAS I CO TRZEBA ZROBIĆ, ABY W POLSCE POWSTAŁA PIERWSZA innych dokumentów wymaganych, zgodnie z rozporządzeniem o dokumentach (Załącznik nr 2, pkt 1) 10, do przedłożenia wraz z wnioskiem do Prezesa PAA o wydanie zezwolenia na budowę. 12. Uzyskanie opinii wojewódzkiego inspektora sanitarnego dot. oddziaływania na środowisko, zgodnie z przepisami art. 78 ust. 1 lit. b ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku. 13. Uzyskanie opinii Komisji Europejskiej, wydawanej na podstawie art. 43 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom). 14. Uzyskanie pozwolenia wodno-prawnego związanego z realizacją budowy pierwszej EJ, które wydaje odpowiednio marszałek województwa lub starosta zgodnie z przepisem art. 19 ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ. 15. Uzyskanie pozwolenia na prace przygotowawcze na terenie lokalizacji pierwszej EJ, które wydaje właściwy wojewoda na podstawie przepisów art. 17 ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ, oraz zrealizowanie tych prac. Przed uzyskaniem pozwolenia na budowę obiektu energetyki jądrowej inwestor może złożyć wniosek o wydanie pozwolenia na prace przygotowawcze obejmujące: 1) niwelację terenu, zagospodarowanie terenu budowy wraz z budową tymczasowych obiektów budowlanych, wykonanie przyłączy do sieci infrastruktury technicznej na potrzeby budowy oraz innych prac niewymagających sporządzenia projektu architektoniczno-budowlanego; 2) rozbiórkę istniejących obiektów budowlanych; 3) usunięcie drzew lub krzewów znajdujących się na nieruchomościach objętych decyzją o ustaleniu lokalizacji inwestycji w zakresie budowy obiektu energetyki jądrowej. Do wniosku o wydanie tego pozwolenia należy dołączyć: - decyzję o ustaleniu lokalizacji inwestycji; - decyzję zasadniczą; - wyprzedzającą opinię Prezesa PAA dotycząca planowanej lokalizacji EJ. W przypadku wybrania lokalizacji Żarnowiec konieczne jeszcze będzie uzyskanie dodatkowo: - pozwolenia wodno-prawnego na prowadzenie prac związanych z rozbiórką obiektów po porzuconej budowie EJ i rekultywacją terenu w rejonie tych obiektów; - pozwolenia na rozbiórkę obiektów po porzuconej budowie EJ, zgodnie z przepisami Prawa budowlanego (art. 31, art. 32 ust. 1-3, art. 33 ust. 4). 16. Utworzenie przez inwestora Lokalnego Centrum Informacyjnego zgodnie z przepisami art. 39m Prawa atomowego, oraz Lokalnego Komitetu Informacyjnego przez społeczność lokalną zgodnie z przepisami art. 39n Prawa atomowego. 17. Uzyskanie zezwolenia Prezesa PAA na budowę pierwszej EJ zgodnie z przepisami art. 4 ust. 1 pkt 2, art. 38g, art. 39, art. 39a pkt 1, art. 39c-g, art. 39i oraz art. 39k ustawy Prawo atomowe. Postępowanie o wydanie zezwolenia Prezesa PAA na budowę obiektu jądrowego jest złożonym i dość długotrwałym procesem, w ramach którego organy dozoru oceniają wypełnienie wymagań bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej przez: dogłębną analizę stosownej dokumentacji technicznej i licznych dokumentów dostarczonych przez inwestora, wykonanie własnych analiz bezpieczeństwa, zewnętrzne ekspertyzy lub badania, opinię Rady ds. Bezpieczeństwa Jądrowego i Ochrony Radiologicznej (art. 39f), konsultacje z wnioskodawcą i interesariuszami (art. 39d), oraz poprzez kontrole prowadzone przez organy dozoru jądrowego, dozoru technicznego i inne właściwe organy administracji w celu weryfikacji spełnienia określonych wymogów (art. 39e, 65a i 66). Niezależnie od tego kontrolę przygotowania uczestników do udziału w budowie prowadzić będzie także inwestor (w szczególności inżynier kontraktu ). W różnych publikacjach jako początek budowy EJ często określa się rozpoczęcie betonowania płyty fundamentowej budynku reaktora. Jednakże istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa prace budowlane takie jak: prace związane z wzmacnianiem podłoża (wymiana gruntów, zagęszczanie, palowanie), wykonaniem izolacji hydrotechnicznej, oraz montażem zbrojenia i innych elementów zabetonowywanych wykonywane są znacznie wcześniej. W Prawie atomowym nie sprecyzowano na rozpoczęcie jakich prac wymagane jest uzyskanie zezwolenia Prezesa PAA na budowę obiektu jądrowego, jednakże uprzednie uzyskanie tego zezwolenia warunkuje uzyskanie pozwolenia na budowę zgodnie z przepisami ustawy Prawo budowlane 11. Natomiast przepisy art. 141 Prawa budowlanego stanowią w szczególności, że: 1) Rozpoczęcie budowy następuje z chwilą podjęcia prac przygotowawczych na terenie budowy; 2) Pracami przygotowawczymi są: - wytyczenie geodezyjne obiektów w terenie; - wykonanie niwelacji terenu; - zagospodarowanie terenu budowy wraz z budową tymczasowych obiektów; - wykonanie przyłączy do sieci infrastruktury technicznej na potrzeby budowy. 3) Prace przygotowawcze mogą być wykonywane tylko na terenie objętym pozwoleniem na budowę lub zgłoszeniem. Pozwolenie na wykonanie części prac przygotowawczych (jak niwelacja terenu, budowa tymczasowych obiektów i przyłączy do sieci infrastruktury technicznej dla potrzeb budowy) inwestor może jednak uzyskać przed otrzymaniem pozwolenia na budowę na podstawie przepisów art. 17 ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ. Powyższe implikuje konieczność złożenia przez inwestora wniosku o wydanie zezwolenia Prezesa PAA na budowę obiektu jądrowego, z wystarczającym wyprzedzeniem przed rozpoczęciem prac budowlanych na wykonywanie których wymagane jest pozwolenie na budowę mając na uwadze, że (zgodnie z przepisem art. 39a pkt 1) Prezes PAA ma na wydanie tego zezwolenia 24 miesiące czasu. W przeciwieństwie np. do przepisów obowiązujących w USA 12, w Polsce nie jest

8 6 WŁADYSŁAW KIEŁBASA PTJ dopuszczalne, bez uprzedniego uzyskania odpowiedniego pozwolenia (na prace przygotowawcze lub na budowę), nie tylko wykonywanie wykopów, ale także niwelacji terenu oraz budowa tymczasowych obiektów i infrastruktury technicznej placu budowy. Szacowanie terminów związanych z postępowaniem o wydanie zezwolenia na budowę (a tym bardziej terminów dalszych działań) jest obarczone dużą niepewnością, zważywszy na wielość i złożoność zadań, których wykonanie jest konieczne przed złożeniem wniosku o wydanie zezwolenia Prezesa PAA na budowę. Jeśliby założyć, że kontrakt z dostawcą technologii / generalnym wykonawcą EJ zostanie zawarty w I kw r. (co jest raczej ambitnym terminem), to złożenie wniosku o wydanie zezwolenia wydaje się możliwe najwcześniej w III-IV kw r. zaś uzyskanie zezwolenia Prezesa PAA na budowę w terminie do III-IV kw r. 13. Wynika stąd, że zrealizowanie do końca 2018 r. II etapu PPEJ ( wykonanie projektu technicznego i uzyskanie wymaganych prawem decyzji i opinii ) jest praktycznie nierealne. 18. Uzyskanie pozwolenia na budowę pierwszej EJ, które wydaje właściwy wojewoda zgodnie z art. 15 ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ, na zasadach i w trybie określonym w ustawie Prawo budowlane. Do wniosku o udzielenie pozwolenia na budowę inwestor ma załączyć w szczególności: - zezwolenie Prezesa PAA na budowę, - decyzję zasadniczą (wydaną przez Ministra Gospodarki). W przypadku przedsięwzięcia podlegającego ocenie oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko albo ocenie oddziaływania przedsięwzięcia na obszar Natura 2000 (a takim przedsięwzięciem jest właśnie budowa EJ), przepisy Prawa budowlanego (art. 35 ust. 6a) nie określają okresu czasu na wydanie decyzji o pozwoleniu na budowę od daty złożenia wniosku. Nie określają tego również przepisy art. 15 ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ. Zakładając (raczej optymistycznie), że postępowanie związane z wydaniem pozwolenia na budowę potrwa 3 miesiące, pozwolenie to mogłoby zostać uzyskane najwcześniej IV kw r. lub w I kw r. 19. Zawarcie z Operatorem Systemu Przesyłowego (PSE -Operator S.A.) i Operatorem Systemu Dystrybucyjnego (Energa-Operator S.A.) umów o przyłączenie oraz o rezerwowe zasilanie pierwszej EJ, a także zasilanie terenu budowy, oraz zrealizowanie niezbędnych związanych z tym inwestycji sieciowych. 20. Realizacja budowy, włączając pierwszy etap prac rozruchowych (w zakresie tzw. testów przed-eksploatacyjnych), pod nadzorem inwestora i organów dozorowych. Zakładając, że inwestor wcześniej otrzymał pozwolenie na prace przygotowawcze na terenie lokalizacji EJ i je zrealizował, rozpoczęcie prac wymagających pozwolenia na budowę (wytyczenie geodezyjne obiektów w terenie, wykonanie wykopów) możliwe będzie po uzyskaniu tego pozwolenia, tj. według powyższego oszacowania: najwcześniej w IV kw r. lub w I kw r. Czas realizacji budowy (która obejmuje testy przed -eksploatacyjne prowadzone przed rozpoczęciem prób funkcjonalnych na zimno) i przeprowadzenia rozruchu zależeć będzie od różnych czynników, z których niektóre są na tym etapie niemożliwe do przewidzenia i zdefiniowania. Do czynników tych należą w szczególności wybór technologii EJ, generalnego wykonawcy i strategicznego współinwestora branżowego, oraz ich doświadczenie w zarządzaniu i realizacji budowy EJ. Podczas realizacji budowy inwestor (w szczególności inżynier kontraktu ), oraz organy dozoru jądrowego, dozoru technicznego i inne właściwe organy administracji, prowadzić będą inspekcje i kontrole prac wykonywanych zarówno na terenie budowy jak i u producentów materiałów i urządzeń. W PPEJ (etap III) założono uzyskanie pozwolenia na budowę oraz zrealizowanie budowy i rozruchu pierwszego bloku pierwszej EJ w ciągu 6 lat (od r. do r.). Jest to wykonalne (zakładając, że budowane będą seryjne bloki), jakkolwiek doświadczenie wskazuje, że realizacja pierwszego jądrowego bloku energetycznego zwykle trwa dłużej, więc bardziej realne wydaje się przyjęcie 7 lat. Jeśli więc założyć, że przeprowadzenie rozruchu (zakończonego ruchem próbnym na nominalnej mocy) może zająć nawet rok czasu, to na wykonanie prac budowlanych i testów przed-eksploatacyjnych (wymaganych do przeprowadzenia przed rozpoczęciem prób funkcjonalnych na zimno) pozostaje ok. 5-6 lat. Jeśliby zatem budowa pierwszego bloku pierwszej EJ została rozpoczęta w IV kw r., tj. w terminie który wydaje się najwcześniejszym realnym, to mogłaby ona zostać zakończona najwcześniej w IV kw r. 21. Uzyskanie zezwolenia Prezesa Urzędu Dozoru Technicznego na eksploatację urządzeń technicznych pierwszego jądrowego bloku energetycznego pierwszej EJ podlegających dozorowi technicznemu, o których mowa w rozporządzeniu1414 wydanym na podstawie art. 5 ust. 4 ustawy z dnia 21 grudnia 2000 r. o dozorze technicznym zgodnie z przepisami art. 14 tej ustawy. 22. Uzyskanie pozwolenia na użytkowanie pierwszego jądrowego bloku energetycznego pierwszej EJ, które wydaje wojewódzki inspektor nadzoru budowlanego na podstawie przepisów art. 18 ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów EJ, art. 39k ustawy Prawo atomowe, oraz ustawy Prawo budowlane (art , art. 59 i 59a). Ostateczna decyzja o pozwoleniu na użytkowanie obiektu budowlanego jest to decyzja administracyjna, określona w przepisach ustawy Prawo budowlane. Z przepisów nie wynika jednak, w którym momencie realizacji obiektu takiego jak jądrowy blok energetyczny ma być taka decyzja wydana szczególnie że w Prawie budowlanym nie używa się pojęcia rozruch. Przepis art. 39k ustawy Prawo atomowe stanowi wprawdzie, że Wydanie zezwolenia na budowę albo likwidację obiektu jądrowego jest warunkiem uzyskania pozwolenia na budowę, użytkowanie i rozbiórkę tego obiektu, wydawanego na zasadach określonych w przepisach ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane, lecz odpowiednie zmiany nie zostały dotychczas wprowadzone w Prawie budowlanym. Można więc jedynie domniemywać, że decyzja ta powinna być wydawana po zakończeniu budowy bloku tj. robót budowlano -montażowych i testów przed-eksploatacyjnych wykonywanych na etapie budowy (przed próbami funkcjonalnymi na zimno). Wydaje się jednak koniecznym odpowiednie doprecyzowanie tej kwestii w odpowiednich przepisach.

9 PTJ CO ZROBIONO DOTYCHCZAS I CO TRZEBA ZROBIĆ, ABY W POLSCE POWSTAŁA PIERWSZA Rekrutacja i przygotowanie kompetentnych kadr dla potrzeb przygotowania i prowadzenia rozruchu i eksploatacji, w tym uzyskanie uprawnień nadawanych przez Prezesa PAA dla osób przewidzianych na stanowiska, na których wykonywane są czynności mające istotne znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej zgodnie z wymaganiami zawartymi w rozporządzeniu o czynnościach. 24. Opracowanie: - dokumentacji powykonawczej pierwszego bloku pierwszej EJ; - Przed-eksploatacyjnego Raportu Bezpieczeństwa; - programu rozruchu i procedur rozruchowych; - zintegrowanego systemu zarządzania dla etapu rozruchu, obejmującego m.in. system zapewnienia jakości rozruchu, w szczególności wspierającego wysoką kulturę bezpieczeństwa (i wdrożenie tego systemu); - wstępnej wersji procedur eksploatacyjnych do wykorzystania i weryfikacji podczas rozruchu; - zakładowego planu postępowania awaryjnego oraz zewnętrznego planu awaryjnego, w szczególności określenie stref planowania awaryjnego; - innych dokumentów wymaganych do dołączenia do wniosku do Prezesa PAA o wydanie zezwolenia na rozruch, zgodnie z rozporządzeniem o dokumentach (Załącznik nr 2, pkt 2). 25. Uzyskanie pozwolenia zintegrowanego, które wydaje właściwy marszałek województwa na podstawie przepisów art ustawy Prawo ochrony środowiska 15. W pozwoleniu zintegrowanym ustala się warunki wprowadzania do środowiska substancji lub energii oraz pozwolenia wodno-prawnego na pobór wód (art. 181 ust. 1 pkt 2 4, art. 201 ust. 1). Zgodnie z przepisami art. 201 ww. ustawy: - ust. 1: Pozwolenia zintegrowanego wymaga prowadzenie instalacji, której funkcjonowanie, ze względu na rodzaj i skalę prowadzonej w niej działalności, może powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości. - ust. 2: Minister właściwy do spraw środowiska określi, w drodze rozporządzenia, rodzaje instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości. - ust. 3: W rozporządzeniu, o którym mowa w ust. 2, minister właściwy do spraw środowiska uwzględni rodzaj i skalę działalności prowadzonej w instalacjach. Z przepisu art. 201 ust. 1 jednoznacznie wynika, że prowadzenie rozruchu i eksploatacji elektrowni jądrowej wymaga uzyskania pozwolenia zintegrowanego. Jednakże w ciągle jeszcze obowiązującym rozporządzeniu Ministra Środowiska 16 z r., wydanym na podstawie ust. 2 i 3 art. 201, nie wymieniono elektrowni jądrowej. W załączniku do tego rozporządzenia pt.: Rodzaje instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości, w pkt 1 odnoszącym się do energetyki jest jedynie następujący zapis: W przemyśle energetycznym do spalania paliw o mocy nominalnej 50 MWt. tak więc przepis ten wymaga odpowiedniej nowelizacji. 26. Uzyskanie opinii Komisji Europejskiej, wydawanej na podstawie art. 37 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom). 27. Uzyskanie zezwolenia Prezesa PAA na rozruch pierwszego jądrowego bloku energetycznego pierwszej EJ zgodnie z przepisami art. 4 ust. 1 pkt 2, art. 38g, art. 39, art. 39a pkt 2, art. 39c, oraz art. 39e-g ustawy Prawo atomowe; oraz przeprowadzenie rozruchu (zakończonego ruchem próbnym bloku na pełnej mocy), opracowanie raportu z rozruchu i uzyskanie jego zatwierdzenia przez Prezesa PAA zgodnie z przepisami art. 37a-b ustawy Prawo atomowe. W ustawie Prawo atomowe nie określono na jaki etap rozruchu obiektu jądrowego wymagane jest uzyskanie zezwolenia Prezesa PAA, wynikać to będzie natomiast z przepisów nowelizowanego rozporządzenia o dokumentach. Zgodnie z projektem nowelizacji tego rozporządzenia, zezwolenie Prezesa PAA na rozruch będzie wymagane przed rozpoczęciem prób funkcjonalnych na zimno, tj. testów przed-eksploatacyjnych, o których mowa w 27 pkt 1 lit. a-m rozporządzenia eksploatacyjnego. Ponadto, pierwszy przywóz paliwa jądrowego na teren EJ wymagać będzie posiadania przez inwestora zezwolenia na rozruch jako, że od tego momentu obowiązywać już będzie reżim eksploatacyjny, obejmujący m.in. środki postępowania awaryjnego ( 20 ust. 1 rozporządzenia eksploatacyjnego ). Inwestor powinien złożyć do Prezesa PAA wniosek o wydanie zezwolenia na rozruch EJ, dołączając do niego liczne dokumenty wymagane przepisami rozporządzenia o dokumentach (Załącznik nr 2, pkt 2), z odpowiednim wyprzedzeniem przed planowanym rozpoczęciem prac rozruchowych, na które wymagane jest to zezwolenie mając na uwadze, że (zgodnie z art. 39a pkt 2) Prezes PAA na wydanie tego zezwolenia ma 9 miesięcy czasu. W trakcie postępowania o wydanie zezwolenia na rozruch i podczas rozruchu organy dozoru jądrowego, dozoru technicznego i inne właściwe organy administracji, prowadzić będą odpowiednie kontrole przygotowania i realizacji prac rozruchowych. Kontrole przygotowania i realizacji rozruchu prowadzić będzie także inwestor (w szczególności inżynier kontraktu ). Przyjmując oszacowany powyżej najwcześniejszy termin zakończenia budowy pierwszego bloku pierwszej EJ (IV kw r.), najwcześniejszy termin zakończenia jego rozruchu można oszacować na koniec II kw r. czyli byłoby to ok. półtora roku później niż założono w PPEJ (tj. zakończenie III etapu do r.). 28. Opracowanie: - Eksploatacyjnego Raportu Bezpieczeństwa; - zintegrowanego systemu zarządzania dla etapu eksploatacji, obejmującego m.in. system zapewnienia jakości eksploatacji, w szczególności wspierającego wysoką kulturę bezpieczeństwa (i wdrożenie tego systemu); - zaktualizowanych procedur eksploatacyjnych (zweryfikowanych podczas rozruchu); - innych dokumentów wymaganych do dołączenia do wniosku do Prezesa PAA o wydanie zezwolenia na eksploatację wyspecyfikowanych w rozporządzeniu o dokumentach (Załącznik nr 2, pkt 3).

10 8 WŁADYSŁAW KIEŁBASA PTJ 29. Uzyskanie zezwolenia Prezesa PAA na eksploatację pierwszego jądrowego bloku energetycznego pierwszej EJ zgodnie z przepisami art. 4 ust. 1 pkt 2, art. 38g, art. 39, art. 39a pkt 3, art. 39c i art. 39e-g ustawy Prawo atomowe; oraz oficjalne przekazanie bloku do komercyjnej eksploatacji. Inwestor/eksploatator EJ powinien złożyć do Prezesa PAA wniosek o wydanie zezwolenia na eksploatację pierwszego jądrowego bloku energetycznego pierwszej EJ, do którego należy załączyć liczne dokumenty wyspecyfikowane w rozporządzeniu o dokumentach (Załącznik nr 2, pkt 3), z odpowiednim wyprzedzeniem w stosunku do planowego terminu zakończenia rozruchu tego bloku mając na uwadze, że (zgodnie z art. 39a pkt 3) Prezes PAA na wydanie tego zezwolenia ma 6 miesięcy czasu. Zezwolenie może zostać udzielone po pomyślnym zakończeniu rozruchu bloku (ruchu próbnym na mocy nominalnej) oraz zatwierdzeniu przez Prezesa PAA raportu z rozruchu (art. 37b ust. 2 4) czyli zgodnie z powyższymi oszacowaniami najczęściej pod koniec II kw r. Postępowanie związane z zezwoleniem na eksploatację powinno zostać przeprowadzone przy tym w taki sposób, aby możliwe było płynne przejście od etapu rozruchu do etapu eksploatacji. Podsumowanie Założony w PPEJ harmonogram realizacji zadań związanych z budową dwóch elektrowni jądrowych został przesunięty w czasie o 4 lata w stosunku do pierwotnych planów (z lipca 2009 r.). Jest on jednak napięty, więc jego wykonanie wymagałoby dużej mobilizacji i zachowania dyscypliny czasowej. Aktualnie realizacja PPEJ jest jeszcze mało zaawansowana (zaledwie początek I etapu) i spóźniona, zaś ostateczne decyzje przesądzające o realizacji tego Programu są jeszcze odległe w czasie (zapewne zapadną nie wcześniej jak w 2017 r.). Pomimo tego, że terminowa realizacja niektórych zadań przewidzianych w PPEJ wydaje się być mało-realna lub wręcz nierealna, to jednak (uwzględniając ostatnie plany inwestora) w ocenie autora ciągle wykonalne jest przekazanie do eksploatacji pierwszego jądrowego bloku energetycznego pierwszej EJ z (zaledwie) ok. półtorarocznym opóźnieniem w stosunku do terminu przewidzianego w PPEJ. mgr inż. Władysław Kiełbasa, HYDROENERGO, Wejherowo NOTKA O AUTORZE: mgr inż. WŁADYSŁAW KIEŁBASA inżynier energetyk, absolwent Wydziału Mechanicznego Energetyki i Lotnictwa Politechniki Warszawskiej, ekspert w dziedzinie technologii i bezpieczeństwa energetyki jądrowej; główny autor najważniejszych rozporządzeń ustanawiających polskie wymagania bezpieczeństwa dla obiektów jądrowych; członek Komitetu Standardów Bezpieczeństwa Jądrowego MAEA; uczestnik budowy EJ Żarnowiec, gdzie m.in. odpowiadał za zagadnienia bezpieczeństwa jądrowego i licencjonowanie. 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 sierpnia 2012 r. w sprawie szczegółowego zakresu przeprowadzania oceny terenu przeznaczonego pod lokalizację obiektu jądrowego, przypadków wykluczających możliwość uznania terenu za spełniający wymogi lokalizacji obiektu jądrowego oraz w sprawie wymagań dotyczących raportu lokalizacyjnego dla obiektu jądrowego (Dz. U. z 2012 r., poz. 1025). 2 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 sierpnia 2012 r. w sprawie zakresu i sposobu przeprowadzania analiz bezpieczeństwa przeprowadzanych przed wystąpieniem z wnioskiem o wydanie zezwolenia na budowę obiektu jądrowego, oraz zakresu wstępnego raportu bezpieczeństwa dla obiektu jądrowego (Dz. U. z 2012 r., poz. 1043). 3 Oprócz raportu OOŚ opracowanego przy założeniu obwiedni parametrów potencjalnych technologii EJ, ma być także opracowany raport OOŚ z ponownej oceny dokonanej już po wyborze technologii EJ w szczególności spełniający wymogi Dyrektywy 85/337/EWG. 4 Ustawa z dnia 13 maja 2011 r. o zmianie ustawy Prawo atomowe i niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2011 r. Nr 132, poz. 766) postepowanie-zintegrowane.html Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 sierpnia 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013, poz. 1232). 9 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 lutego 2013 r. w sprawie wymagań dotyczących rozruchu i eksploatacji obiektów jądrowych (Dz. U. z 2013 r., poz. 281). 10 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 grudnia 2002 r. w sprawie dokumentów wymaganych przy składaniu wniosku o wydanie zezwolenia na wykonywanie działalności związanej z narażeniem na działanie promieniowania jonizującego albo przy zgłoszeniu wykonywania tej działalności (Dz. U. z 2000 r. Nr 220, poz. 1851; z późn. zm.). 11 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 1994 r. Nr 89, poz. 414, z późn. zm.). 12 U.S. Nuclear Regulatory Commission Regulations: Title 10, Code of Federal Regulations, Part 50 Domestic Licensing of Production and Utilization Facilities. ( 50.10(a)(2)). 13 Wcześniejszy termin wydania zezwolenia byłby ewentualnie możliwy w przypadku wykonania przez PAA, w dużym zakresie, odpowiednich analiz bezpieczeństwa jeszcze przed otrzymaniem wniosku o wydanie zezwolenia (np. w związku z wydaniem ogólnej opinii dotyczącej planowanych rozwiązań organizacyjno-technicznych, na podstawie przepisu art. 39b Prawa atomowego), oraz wykorzystania informacji od organów dozorowych innych krajów, które prowadziły licencjonowanie analogicznych bloków jądrowych. 14 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie rodzajów urządzeń technicznych podlegających dozorowi technicznemu w elektrowni jądrowej (Dz. U. z 2014 r., poz. 111). 15 Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 sierpnia 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013, poz. 1232). 16 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lipca 2002 r. w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości. (Dz. U. z 2002 Nr 122, poz. 1055). Przypisy

11 PTJ 9 POLSKI PRZEMYSŁ A ENERGETYKA JĄDROWA Andrzej Sidło E nergetyka jądrowa jest sektorem przemysłu o wysokich standardach bezpieczeństwa, wymaganiach technicznych i organizacyjnych porównywalnych a niekiedy nawet przekraczających wymagania obowiązujące w przemyśle chemicznym, lotniczym lub kosmicznym. W związku z tym sektor ten należy postrzegać przez pryzmat postępu technicznego, naukowego, cywilizacyjnego. Ponadto polski przemysł powinien uważać energetykę jądrową jako możliwość realizacji zaawansowanych technologicznie projektów przy znacznym poziomie rentowności, które w skali całej gospodarki mogą utworzyć stabilne i wysokopłatne miejsca pracy. Wdrożenie energetyki jądrowej w Polsce może również przyczynić się do przyśpieszenia rozwoju branż, w których wykorzystuje się te same lub pokrewne technologie co w energetyce jądrowej, jak np. produkcja bramek dozymetrycznych, urządzeń medycznych lub aparatury do badań nieniszczących wykorzystujących promieniowanie jonizujące w przemyśle, itd. Program Polskiej Energetyki Jądrowej (PPEJ) przyjęty uchwałą Rady Ministrów w dniu. 28 stycznia 2014 r. przewiduje podjęcie działań celem zapewnienia możliwie największego udziału krajowego przemysłu (rozdział XV PPEJ): Polski przemysł powinien w jak największym stopniu uczestniczyć w pracach związanych z budową polskich elektrowni jądrowych. Jego zaangażowanie w ten proces oznacza nie tylko utrzymanie już istniejących i stworzenie nowych miejsc pracy, ale także możliwość istotnego skoku technologicznego. Takie podejście w pełni wpisuje się w długoterminową strategię rozwoju gospodarczego kraju. W zakresie aktywizacji polskiego przemysłu program PPEJ przewiduje podjęcie działań przez dwóch głównych interesariuszy wyznaczonych przez stronę rządową: Inwestora oraz Ministerstwo Gospodarki. Inwestor, konsorcjum czterech spółek będących własnością Skarbu Państwa: PGE, Tauron, Enea, KGHM, wraz z wyłonionym w przyszłości dostawcą technologii reaktorowej powinien sporządzić listę produktów i usług, które będą mogły być zlecone polskim przedsiębiorstwom. W etapie późniejszym, natomiast Inwestor przeprowadzi klasyczny proces pozyskania podwykonawców ogłosi publicznie powyższą listę, dokona swoistej kwalifikacji zgłoszonych polskich podmiotów oraz przystąpi do kontraktowania poszczególnych usług. Z drugiej strony Ministerstwo Gospodarki opracuje efektywny system wsparcia polskiego przemysłu. W pierwszym etapie przewiduje się stopniowe przygotowywanie polskiego przemysłu w realizację projektu w Polsce, następnie będą podejmowane działania wspierające polskie przedsiębiorstwa w ekspansji zagranicznej. W ujęciu wartościowym rządowy program zakłada 10% całości projektu zlecone polskim przedsiębiorstwom w 2020 roku (pierwszym roku budowy), 30% w 2024 i 60% w 2030 r. oraz docelowo. Dla porównania brytyjski przemysł jądrowy zakłada, że w ramach realizacji nowego programu budowy 9-10 nowych reaktorów, będzie w stanie zaabsorbować 57% wartości całego projektu 1. Uwzględniając fakt, że Wielka Brytania dysponuje znaczną flotą cywilnych reaktorów jądrowych dla której duża część prac wykonywana jest przez lokalne przedsiębiorstwa można stwierdzić, że poziom docelowy w Polsce 60% - jest wysoki. Jego osiągnięcie będzie wymagało znacznych przygotowań ze strony samych przedsiębiorstw wspieranych przez instytucje otoczenia przemysłu (głównie izby gospodarcze, parki naukowo-technologiczne) oraz administrację państwową. Zintegrowany model postępowania przetargowego Inwestora zakłada wyłonienie w przyszłości strategicznego partnera, który między innymi: dostarczy stronie polskiej samą technologię jądrową, będzie uczestniczył kapitałowo w realizacji projektu, zaproponuje określone rozwiązania dotyczące cyklu paliwowego oraz wybuduje samą elektrownię jądrową. Dla polskiego przemysłu istotny jest fakt, że strategiczny parter będzie pełnił rolę głównego wykonawcy projektu budowlanego, tak więc krajowe przedsiębiorstwa będą jego podwykonawcami. Należy więc mieć na uwadze odwieczny problem realizacji projektów w segmencie podwykonawczym różnego szczebla jakim jest niska rentowność tego typu zleceń, która dodatkowo obniża się w miarę zwiększania stopnia podwykonawstwa 2. Polskie przedsiębiorstwa będą więc musiały zadbać o realizację możliwie dużej ilości kontraktów bezpośrednio dla głównego dostawcy technologii; zlecenia takie będą również najbardziej zaawansowane technicznie i technologicznie. Potencjalne korzyści dla polskich przedsiębiorstw i polskiej gospodarki Najnowsze analizy wskazują, że zrealizowane przez wykonawcę w przeszłości projekty budów, remontów i modernizacji elektrowni jądrowych mogą zaangażować dużą ilość krajowych przedsiębiorstw dając zatrudnienie setkom, a niekiedy nawet tysiącom wysoko-wykwalifiko-

12 10 ANRZEJ SIDŁO PTJ wanym miejscowym specjalistom. Określone zestawienia, np. dla projektów inwestycyjnych wskazują na możliwość zatrudnienia przeciętnie 1500 specjalistów w okresie do 6 lat a w szczycie natężenia prac nawet do 4500 specjalistów, z czego określony udział może przypaść krajowym przedsiębiorstwom. Należy jednak mieć na uwadze, że historycznie zrealizowane projekty w innych krajach nie są automatycznie gwarancją powtórzenia takiego samego wyniku w Polsce w przypadku niepodjęcia faktycznych przygotowań przez krajowe przedsiębiorstwa liczba prac zlecona polskim podmiotom będzie niewielka, a zrealizowany wynik finansowy może być mało satysfakcjonujący. Ponadto, w stosunku do innych branż przemysłu - w sektorze jądrowym częściej zatrudnia się specjalistów o wysokich kompetencjach oraz rzadziej występują miejsca pracy o tymczasowym charakterze. Ogólnie można stwierdzić, że zaangażowanie polskich przedsiębiorstw w światowy przemysł jądrowy przyniesie dodatkowo inne korzyści: tworzenie nowych, stabilnych miejsc pracy o wysokiej wartości dodanej, przyśpieszenie transferu technologii, pozyskiwanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, również w innych sektorach. Struktura przemysłu jądrowego krajów UE W 2011 r. PwC Francja opublikował raport dotyczący wpływu sektora jądrowego na gospodarkę krajową 3. Jego konkluzje wydają się interesujące między innymi w kontekście tworzącego się polskiego przemysłu jądrowego. Jedna z przeprowadzonych analiz obrazuje strukturę przemysłu jądrowego pod kątem udziału dużych, średnich oraz małych przedsiębiorstw. Wbrew utartym poglądom przemysł jądrowy nie jest zdominowany przez międzynarodowe koncerny zatrudniające dziesiątki tysięcy osób, które jako jedyne mogą udźwignąć ciężar finansowy i organizacyjny zadania. Blisko 70% podmiotów to małe i średnie przedsiębiorstwa zatrudniające odpowiednio do 50 i 250 pracowników (rys 2). Rys. 1. Struktura zatrudnienia we francuskim przemyśle jądrowym Natomiast - w przypadku podjęcia w Polsce realnych przygotowań, również przez krajowy przemysł, osiągnie się określone korzyści, przede wszystkim w postaci dużej ilości nowych kontraktów. Będą one realizowane najczęściej przez istniejące krajowe przedsiębiorstwa w ramach dywersyfikacji działalności. Kolejną korzyścią, jaką osiągają polskie przedsiębiorstwa angażując się w sektor jądrowy jest możliwość zapewnienia długoterminowych kontraktów. Spośród projektów energetycznych, przemysłowych i infrastrukturalnych sektor energetyki jądrowej cechuje się praktycznie najdłuższym horyzontem czasowym realizowanych prac. Częściej niż gdziekolwiek występują kontrakty wieloletnie, np. prace realizowane są w perspektywie do 3-5, a nawet do 7 lat. Pozyskanie wieloletnich zamówień pozwoli polskim podmiotom skoncentrować się na ich podstawowej działalności - długofalowe planowanie, poprzedzające samą realizację konkretnego projektu daje możliwość zoptymalizowania posiadanych zasobów, co przejawi się np. poprawą jakości realizowanych prac, lepszą alokacją zasobów, obniżką kosztów, itd. Rys. 2. Udział MŚP we francuskim przemyśle jądrowym 2009 r. Sytuacja przedstawia się podobnie w innych krajach o dojrzałej strukturze rynku, np. Wielkiej Brytanii, Finlandii, czy Hiszpanii. Kraje te rozwijają lub posiadają już dobrze roz-

13 PTJ POLSKI PRZEMYSŁ A ENERGETYKA JĄDROWA 11 winiętą cywilną energetykę jądrową oraz cywilny przemysł jądrowy (głównie podwykonawczy) wykonujący prace na rzecz krajowych i zagranicznych rynków. Przypadek brytyjskiego przemysłu jądrowego został przedstawiony na rys. 4. Szczególnie interesująca wydaje się struktura obrotów małych i średnich, przedsiębiorstw (MŚP) francuskiego przemysłu jądrowego. Znaczącą pozycję w przychodach stanowi działalność eksportowa, która, co warto zaznaczyć, jest wyraźnie wyższa niż przeciętny udział przychodów exportowych MŚP w całym sektorze przemysłowym. Rys. 5. Liczba rozpoczętych budów EJ, świat Rys. 3. Przeciętny udział eksportu francuskiego przemysłu jądrowego w całości obrotów; MŚP (%) Analiza sytuacji powyższych czterech krajów, funkcjonujących w zbliżonych do polskich - unijnych realiach gospodarczych - pozwala stwierdzić, że z całą pewnością identyczna struktura ukształtuje się w polskim przemyśle. Już teraz znakomita większość zidentyfikowanych polskich przedsiębiorstw, które w ostatnich 10 latach zrealizowały prace/dostawy dla światowego przemysłu jądrowego, to małe i średnie podmioty o znacznym potencjale eksportowym. Rys. 4. Brytyjski cywilny przemysł jądrowy, struktura rynku Strategia włączania się polskich przedsiębiorstw w kooperację ze światowym przemysłem jądrowym Obecnie przedsiębiorstwa polskie, realnie oceniając własne możliwości, stopniowo angażują się w realizację projektów na rzecz energetyki jądrowej. Zarysowuje się podobna do innych branż przemysłu tendencja, wedle której polskie podmioty podejmują się wykonania projektów o niskim stopniu skomplikowania, a w miarę ich pomyślnej realizacji przesuwają się w kierunku bardziej złożonych zadań. Analogicznie - pod koniec lat 90, panujący w Polsce zastój w segmencie zleceń przemysłowych zmusił krajowe przedsiębiorstwa do pozyskiwania kontraktów zagranicznych m.in. w krajach skandynawskich, które jako pierwsze na świecie budowały ultranowoczesne instalacje termicznego przekształcania odpadów. Technologie te, w tym okresie, były rozwijane przez niewielką liczbę wykonawców na świecie i były praktycznie nieznane w Polsce. Krajowe przedsiębiorstwa podejmowały się wówczas jedynie najprostszych zleceń. Jednakże stopniowo, w miarę pozyskiwania doświadczeń, przesuwano się w kierunku realizacji coraz to bardziej zaawansowanych technicznie i technologicznie projektów. Zdobyte zagraniczne doświadczenia sprzed kilku-kilkunastu lat zostały z sukcesem przeniesione do Polski. Na chwilę obecną polskie przedsiębiorstwa realizują istotną część prac w ramach programu budowy spalarni odpadów w Polsce. Podobne zjawisko zdobywania doświadczeń zagranicznych zauważa się także w innych segmentach przemysłowych, jak np. budowa instalacji HRSG, kotłów na parametry nadkrytyczne oraz fluidalne CFB, itd. Wśród części krajowych przedsiębiorstw, jeszcze do niedawna, występowała niechęć do podejmowania projektów w energetyce jądrowej wynikająca z obawy o brak kwalifikacji, doświadczenia i wymaganych certyfikatów 4. Często postawa taka opierała się na nieuzasadnionym, subiektywnym przeświadczeniu kadry menadżerskiej przedsiębiorstw. Powyższe podejście zdaje się stopniowo zanikać a przedsiębiorstwa polskie stają się coraz bardziej otwarte na projekty przemysłu jądrowego. Należy zaznaczyć, że fakt ten wynika obecnie w większej mierze z realnej oceny własnych możliwości niż z konieczności zapełniania portfela zamówień. Aktualnie polskie przedsiębiorstwa obierają następujące strategie włączania się w kooperację ze światowym przemysłem jądrowym:

14 12 ANRZEJ SIDŁO PTJ Budowa i rozwijanie własnych kompetencji poprzez inwestowanie w organiczny rozwój (szkolenie pracowników, zatrudnianie specjalistów, rozbudowa własnego zaplecza produkcyjnego). W tym przypadku - realizacja pozyskanych kontraktów winna iść w parze z ciągłym procesem samouczenia (analizowanie wszelkich działań pod kątem niepowtarzania błędów, silny nacisk na dokumentację ex-post projektów, zapewnienie przepływu wiedzy w ramach przedsiębiorstwa, audyty wewnętrzne/zewnętrzne). Strategia ta dominuje wśród krajowych przedsiębiorstw świadczących usługi na rzecz polskiego rynku (aparatura dozymetryczna stosowana w przemyśle, medycynie oraz określone prace na rzecz reaktora badawczego Maria w ośrodku Narodowego Centrum Badań Jądrowych Świerk). Partnerstwo strategiczne/ joint venture. W sektorze jądrowym taka strategia występuje szczególnie często - przedsiębiorstwa o znacznych kompetencjach (np. z obszaru zarządzania samym projektem) współpracują z podmiotami które nie posiadają doświadczenia jądrowego (np. z sektora energetyki konwencjonalnej). Przepływ wiedzy, pod warunkiem umiejętnego przeprowadzenia tego procesu, przyczynia się do podwyższenia standardów jądrowych tego ostatniego podmiotu. Do zalet strategii partnerstwa należy zaliczyć ponadto zwiększenie wiarygodności przedsiębiorstwa (poprzez fakt bycia certyfikowanym poddostawcą, np. światowego dostawcy technologii). Natomiast możliwość długoterminowego uzależnienia się od jednego zleceniodawcy jest najważniejszym zagrożeniem związanym z omawianą ścieżką pozyskiwania zleceń. Strategia ta dominuje wśród polskich przedsiębiorstw realizujących projekty na rzecz zagranicznych elektrowni jądrowych. Fuzje i przejęcia. W przemyśle jądrowym procesy te (na poziomie przedsiębiorstw podwykonawczych) występują z podobną częstością jak w pozostałych branżach przemysłu. W kontekście analizowanej tematyki strategia ta ma określone zalety, jak np. natychmiastowe pozyskanie rynku zleceń jądrowych (poprzez fakt przejęcia podmiotu z segmentu jądrowego). Dodatkowo, jeżeli podmiot przejmujący zamierza włączyć do własnych struktur organizacyjnych struktury podmiotu przejmowanego pojawia się również możliwość relatywnie szybkiego i taniego pozyskania kompetencji jądrowych. Jednakże, w przypadku niewłaściwego przeprowadzenia operacji integracji dwóch struktur (w następstwie fuzji) efekty tego działania mogą przynieść niewielką korzyść lub nawet wyrządzić szkodę dla nowopowstałej struktury. W sytuacji, gdy przedsiębiorstwo z segmentu energetyki konwencjonalnej przejmuje, a następnie włącza do swych struktur przedsiębiorstwo z kompetencjami jądrowymi, istnieje zagrożenie ich rozmycia, odejścia określonych specjalistów w następstwie degradacji funkcjonalnej, utrata certyfikacji, itd. Do powyższego może nałożyć się ogólne zderzenie dwóch różnych kultur organizacyjnych, kultury pracy, rozumienia standardów jakości, konflikty interesów kadry managerskiej dwóch podmiotów, itd. Znakomita większość polskich przedsiębiorstw zdecydowała się na realizację, w układzie mieszanym, pierwszych dwóch strategii. Na chwilę obecną zidentyfikowano również jeden przypadek przejęcia i pomyślnego zintegrowania przez polski podmiot struktur zagranicznego przedsiębiorstwa wykonującego prace na rzecz energetyki jądrowej. Niezależnie od wybranej strategii włączania się polskich przedsiębiorstw w kooperację z przemysłem jądrowym, należy zaznaczyć, że trwa i będzie intensyfikował się proces transferu technologii i wiedzy. Obecnie wiele polskich przedsiębiorstw, poprzez realizację zagranicznych projektów zdobywa cenne doświadczenie, które wkrótce zostanie wykorzystane w Polsce. Zachodzące zmiany i aktualna sytuacja światowego przemysłu jądrowego Realizacja projektów w sektorze jądrowym, podobnie jak i w całym przemyśle, podlega ciągłym zmianom. W ostatnich dekadach zarysowały się widoczne zmiany strukturalne, które polskie przedsiębiorstwa winny uwzględnić przed włączeniem się w światowe łańcuchy kooperacji. Na wstępie należy zaznaczyć, że w stosunku do lat siedemdziesiątych XX wieku, obecna sytuacja w europejskim i amerykańskim przemyśle jądrowym cechuje się znacznie mniejszą ilością projektów inwestycyjnych. Sytuacja taka wynika głównie z nasycenia rynku oraz zmian poszczególnych państw w podejściu do energetyki jądrowej. Dla przedsiębiorstw realizujących prace w tej branży skutkowało to: koniecznością częściowego lub całkowitego wycofania się z rynku, przeniesieniem punktu ciężkości z projektów inwestycyjnych w obszar projektów remontowych i modernizacyjnych, koniecznością zaangażowania się w pokrewne branże, gdzie można chociaż częściowo wykorzystać potencjał i doświadczenia z branży jądrowej 5. W kontekście zaobserwowanego w ostatnim dziesięcioleciu renesansu energetyki jądrowej na świecie (na koniec 2012 r. budowanych jest 67 bloków jądrowych, liczba planowanych nowych bloków wynosi ), przemysł jądrowy musi odbudować własne kompetencje poprzez rozwój nowych zasobów kadrowych, inwestycje w nowe moce produkcyjne, ponowne akredytowanie systemów zarządzania jakością, itd. Na tym tle pozycja polskich przedsiębiorstw, które planują włączyć się w kooperację ze światowym przemysłem jądrowym, różni się tylko w niewielkim stopniu od sytuacji podmiotów zagranicznych. Przedsiębiorstwa amerykańskie, brytyjskie, szwedzkie, czy hiszpańskie muszą w podobnym stopniu jak polskie (praktycznie od nowa) przyswoić sobie proces budowy nowych EJ; doświadczenia zrealizowanych projektów z lat 70, czy 80. XX wieku nie są możliwe do wykorzystania z powodu odmiennych warunków prowadzenia działalności oraz odejścia na emeryturę większości specjalistów. Drugą istotną cechą obecnego przemysłu jądrowego jest jego duży stopień powiązania i kooperacji międzynarodowej. Procesy globalizacji gospodarki nie ominęły i tej branży. Reaktory I i II generacji z lat 60. i 70. XX wieku były w znacznej

15 PTJ POLSKI PRZEMYSŁ A ENERGETYKA JĄDROWA 13 części budowane przez przedsiębiorstwa krajowe, a tylko niewielka ilość prac była zapewniona przez zagraniczne podmioty. Dla przykładu w USA w latach siedemdziesiątych takie przedsiębiorstwa jak Westinghouse czy General Electric były w stanie zapewnić budowę i dostawę praktycznie 100% komponentów EJ (łącznie z projektem, technologią, itd.). Obecnie główni dostawcy technologii zmienili swoją filozofię funkcjonowania skupiając się na kluczowych elementach projektu jądrowego jak np.: samym projekcie reaktora, najważniejszych elementach wyspy jądrowej, cyklu paliwowym, czy zarządzaniem całościowym projektem. Natomiast duża część prac, zwłaszcza niezaklasyfikowanych jako istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa jest podzlecana. Rysujący się od lat osiemdziesiątych proces znacznej rozbudowy łańcuchów dostaw przyniósł głównym podmiotom przemysłu jądrowego znaczne korzyści ekonomiczne (realizacja określonych prac przez podwykonawców okazała się w wielu przypadkach tańsza niż własnymi siłami). Natomiast przedsiębiorstwa podwykonawcze, poprzez włączenie się w łańcuchy dostaw, uzyskują praktycznie nieograniczony dostęp do światowego rynku uniezależniając się przez to od wahań koniunktury krajowej a nawet regionalnej. Dodatkowo, uczestniczenie w łańcuchu kooperacji zwiększa ilość pozyskiwanych, powtarzalnych projektów, co daje przedsiębiorcom możliwość skoncentrowania się na głównej działalności, bez konieczności poszukiwania zleceń z innych branż. Wreszcie, z perspektywy makroekonomicznej, fakt włączenia się krajowych przedsiębiorstw w międzynarodową kooperację przynosi liczne korzyści gospodarcze, takie jak utworzenie określonej ilości wysoko wykwalifikowanych i stabilnych miejsc pracy o dużej wartości dodanej oraz dodatkowe wpływy podatkowe. Główni dostawcy technologii jądrowych oraz generalni wykonawcy zlecają polskim podmiotom realizację określonych prac lub produkcję urządzeń/komponentów dla zagranicznych EJ. Dotyczy to np.: konstrukcji stalowych, rurociągów (w tym również rurociągów układu pierwotnego reaktora), elementów AKPiA (Aparatura Kontrolno-Pomiarowa i Automatyka), pomp i zaworów, elementów poszczególnych układów elektronicznych, oprogramowania sterującego, itd. Należy zaznaczyć, że podzlecanie prac lub produkcji podlega takim samym rygorom jakościowym, projektowym czy produkcyjnym jak realizacja projektu bezpośrednio dla głównego wykonawcy. Dotychczas zidentyfikowano kilkadziesiąt polskich przedsiębiorstw, które z powodzeniem przeszły proces kwalifikacji pod kątem realizacji projektów jądrowych. Czynnikiem ułatwiającym proces pre-kwalifikacji polskich przedsiębiorstw jest fakt, że w wielu przypadkach współpraca na linii polski - zagraniczny podmiot odbywa się już w innych niż jądrowy obszarach (np. energetyka konwencjonalna) 7. W kontekście globalizacji i włączania się polskich przedsiębiorstw w kooperację światową należy zwrócić uwagę na regułę, która została zaobserwowana w innych krajach wdrażających energetykę jądrową. Przedsiębiorstwa krajowe, które uprzednio podjęły się realizacji zagranicznych projektów zapewniły sobie przewagę konkurencyjną i to właśnie one jako pierwsze zdobywały późniejsze zlecenia w trakcie realizacji własnego programu jądrowego. Prawidłowość taka za kilka lat z całą pewnością wystąpi i w Polsce. Kolejnym zjawiskiem zaobserwowanym w światowym przemyśle jądrowym już w latach siedemdziesiątych XX wieku jest tendencja do standaryzacji projektów. Doskonałym przykładem w tym kontekście jest Francja, która poza początkowym okresem lat 60-tych oparła swoją energetykę jądrową wyłącznie na reaktorach lekkowodnych ciśnieniowych PWR (a dodatkowo - wśród 58 pracujących obecnie we Francji najczęściej wstępujące przedziały zainstalowanej mocy to 900, 1300, 1500 MWe). Pozwoliło to osiągnąć znaczne korzyści skali z punktu widzenia całej gospodarki, jak np. możliwość utrzymywania mniejszej ilości laboratoriów badawczych, obniżenie kosztów licencjonowania reaktorów oraz możliwość skoncentrowania się na konkretnej technologii w ramach wykonywanych obowiązków przez urząd dozoru jakim jest ASN 8. Standaryzacja przyczyniła się również do zniwelowania określonych barier wejścia na rynek zleceń dla przedsiębiorstw podwykonawczych, co skutkowało zwiększeniem konkurencji i obniżką cen. Przedsiębiorstwa podwykonawcze świadczące prace dla francuskiej energetyki odnoszą w związku z tym szereg korzyści; poprzez powtarzalność wykonywanych projektów zwiększono produktywność i skrócono czas realizacji, pozwoliło to także skoncentrować się w większym stopniu na jakości i bezpieczeństwie. Inną korzyścią zapewnioną w drodze standaryzacji, zarówno dla inwestora, głównego wykonawcy jak i przedsiębiorstw podwykonawczych, jest możliwość kontroli realizacji projektu zarówno od strony kosztowej jak i harmonogramu. W przypadku pojawienia się niezgodności można na każdym etapie wdrożyć działania korygujące, bazując na doświadczeniach podobnych, do uprzednio zrealizowanych projektów. Możliwość pozyskania wystandaryzowanych lub wręcz identycznych zleceń dla wielu elektrowni jądrowych skutkuje ponadto dużą ilością umów długoterminowych (okresy obowiązywania nawet do 7 lat), wiążących zleceniodawcę-zleceniobiorcę. Przedsiębiorstwa francuskie zapewniły sobie dzięki temu trwały rozwój poprzez możliwość długoterminowego planowania, właściwej alokacji inwestycji oraz zasobów (głównie kadrowych). W związku z dużym zainteresowaniem na świecie technologią lekkowodną ciśnieniową PWR, przedsiębiorstwa francuskie uzyskały także dodatkową ilość zleceń poza granicami kraju. W przeciwieństwie do Francji występuje przykład USA i Japonii, gdzie pomimo znacznej floty cywilnych reaktorów (104 w USA, 50 w Japonii) nie osiągnięto ogólnych korzyści skali (69 reaktorów lekkowodnych PWR i 35 BWR w USA oraz odpowiednio 24 i 26 reaktorów różnych mocy). Kolejną tendencją która zarysowała się w przemyśle jądrowym, jest zjawisko modularyzacji projektów. Koncepcja ta pojawiła się w latach 80. w Japonii oraz USA, choć była wcześniej już stosowana w innych branżach 9. Filozofia modułowej realizacji polega na wyodrębnieniu poszczególnych elementów funkcjonalnych danej instalacji na możliwie wczesnym etapie projektowym lub wykonawczym i zgrupowaniu ich w jeden obiekt fizyczny. Projekt staje się przez to bardziej skomplikowany i kosztowny na

16 14 ANRZEJ SIDŁO PTJ etapie planowania i wykonywanych prac inżynieryjnych, natomiast znaczne prostszy i tańszy w fazie budowlanej co w wielu przypadkach może przynieść łączne korzyści. Poprzez przeniesienie punktu ciężkości realizacji wielu prac z miejsca montażu (budowa) głównie do fabryk (lub innych miejsc poza budową jak np.: tymczasowo zaadoptowane nabrzeża portowe), osiągnięto wiele korzyści jak np.: skrócenie łącznego czasu realizacji projektu poprzez realizację równoległych zadań 10, zmniejszenie poszczególnych kategorii kosztowych projektu (prace ziemne, betonowe, ilość połączeń kablowych, rurociągów i izolacji 11 ), przeniesienie wielu czynności ze ścieżki krytycznej wykonywanych najczęściej na budowie (a więc w trudniejszych warunkach) do fabryk i warsztatów co przekłada się na poprawienie praktycznie wszystkich parametrów projektu głównie jakości i bezpieczeństwa, załagodzenie odwiecznego problemu dużych budów tj. szczytów natężenia prac, powtarzalność operacji, przez co można zwiększyć produktywność wielu elementów projektu, możliwość realizacji projektów w miejscach o mniejszej dostępności specjalistów i niewystarczającej infrastruktury socjalnej (wiele elementów wyprodukowanych w fabrykach zostaje na budowie wyłącznie złożona, bez konieczności angażowania na miejscu wysoko wykwalifikowanej kadry inżynieryjnej), niższe koszty rozbiórki elektrowni jądrowej po zakończeniu okresu eksploatacji. Należy zaznaczyć, że technologia modułowa w sektorze jądrowym może mieć również słabe strony, w zależności od specyfiki projektu lub zmieniających się uwarunkowań, jak np.: konieczność szczegółowych ustaleń technicznych i logistycznych pomiędzy wykonawcą, zleceniodawcą i inżynierem projektu (jeżeli taki występuje) na bardzo wczesnym etapie planowania prac, np. na etapie projektowym 12, zwiększenie rozmiarów i ciężarów elementów (gabaryty do kilkuset metrów i o wadze do kilkuset ton). Transport do miejsca budowy oraz podnoszenie modułów na określone wysokości został już technologicznie opanowany, jednakże w przypadku nawet niewielkich niedogodności terenu rachunek ekonomiczny projektu może zostać poważnie nadszarpnięty. Określone uwarunkowania transportowe winno się uwzględnić już na etapie projektowym i produkcyjnym. Zwiększone wymiary modułów mogą ponadto wymagać dodatkowej, tymczasowej infrastruktury lokalnej, zwiększona ilość operacji transportowych i podnoszenia zwiększa ryzyko uszkodzenia danych elementów (szczególnie istotne w obszarach o zwiększonej wietrzności), projekt/wykonanie danego modułu może być samo w sobie poprawne lecz niekompatybilne z innymi modułami) 13, modułowość przejawia się koniecznością wykonania większej ilości cięć określonych nośników mediów (kable, rurociągi), co obniża parametry instalacji (w szczególności ich żywotność). Realizacja modułowa w porównaniu do standardowego podejścia, wedle teoretycznych oraz empirycznych badań, może przynieść ok % redukcji kosztów i czasu projektu. Obecnie projekty budowy elektrowni jądrowych, gdzie zdecydowano się na taką technologię, obejmują od 110 do 370 modułów wyprodukowanych, oddzielnie transportowanych i montowanych w miejscu docelowym. Główni dostawcy technologii, którzy zdecydowali się na maksymalną, możliwą modularyzację projektów jądrowych to Hitachi, Westinghouse, Toshiba, Mitsubishi, AECL oraz częściowo AREVA. Należy zaznaczyć, że przedsiębiorstwa polskie, poprzez realizację licznych projektów, doskonale opanowały opisywaną technikę, a doświadczenia te będzie można wykorzystać również przy budowie krajowych elektrowni jądrowych. Środowiska przemysłowe postulują dalszą modularyzację projektów co może skrócić czas budowy elektrowni jądrowych (do ok. 36 miesięcy) poprzez przeniesienie znacznie większej ilości operacji inspekcyjnych/odbiorowych z miejsca budowy do fabryk 14. Jednakże w świetle zwiększających się wymogów bezpieczeństwa kwestie jakości stawiane są bezwzględnie wyżej niż możliwości skracania harmonogramów projektu 15. Rok Aktualne trendy światowego przemysłu jądrowego W lipcu 2014 r. brytyjski ośrodek Nuclear Energy Insider, analizujący określone trendy, zjawiska i problemy światowego przemysłu jądrowego przeprowadził w formie ankietyzacji badania na próbie ponad interesariuszy przemysłu jądrowego z USA oraz UE (dostawcy technologii, przedsiębiorstwa podwykonawcze, operatorzy elektrowni jądrowych, niezależni eksperci, członkowie administracji rządowych, itd.). Oprócz ogólnych problemów wskazywanych przez ankietowanych związanych z niepewnością polityczną, zwiększającymi się wymaganiami urzędów dozoru jądrowego czy spadającymi cenami, w obszarze samego przemysłu wskazano określone problemy wymienione poniżej (kolumna A). Tabela 1 A) Sygnalizowane problemy światowego przemysłu* Zmniejszenie ilości krajowych poddostawców Konieczność przebudowy modelu łańcucha dostaw poprzez jego znaczną internacjonalizację Nacisk na zaangażowanie lokalnych przedsiębiorstw w krajach rozwijających energetykę jądrową Dopływ młodych inżynierów i innych specjalistów do przemysłu jądrowego B) Szanse dla polskiego przemysłu* Rozpoczęcie kooperacji w miejsce upadających zagranicznych poddostawców Polskie przedsiębiorstwa coraz aktywniej podejmują działalność eksportową Polskie przedsiębiorstwa realizują coraz odważniej liczne projekty eksportowe wedle wszelkich możliwych modeli biznesowych (podwykonawstwo, konsorcjum, joint-venture) Problem podobny w polskim przemyśle, jednakże zjawisko jest na chwilę obecną mniej wyraźne Krótkie i nietypowe serie realizowanych zleceń Większość polskich przedsiębiorstw przemysłowych to MŚP, które operują już w wielu niszowych obszarach *Kolumna A zdiagnozowane w badaniu Nuclear Energy Insider problemy przemysłu jądrowego *Kolumna B Potencjalne szanse dla polskiego przemysłu (wnioski autora)

17 PTJ POLSKI PRZEMYSŁ A ENERGETYKA JĄDROWA 15 Należy stwierdzić, że wiele z powyższych problemów i tendencji zdiagnozowanych w światowym przemyśle jądrowym stwarza w rzeczywistości niebywałą szansę dla polskich przedsiębiorstw zdobycia określonej części rynku w segmencie podwykonawczym. Oczekiwane działania polskiego przemysłu w kontekście realizacji projektu jądrowego Wzorem innych państw, również i w Polsce powinny zachodzić określone procesy, które w efekcie mogą złożyć się na ogólny sukces programu jądrowego. Głównym, pożądanym działaniem w kontekście aktywizacji polskiego przemysłu powinna być konsolidacja pozioma w postaci utworzenia platformy organizacji zrzeszających podmioty przemysłowe, a docelowo jednej izby gospodarczej przemysłu jądrowego. Pozwoliłoby to skonkretyzować podejmowane działania i usprawnić dialog z innymi podmiotami (stroną rządową, dostawcami technologii reaktorowych, sektorem B+R, uniwersytetami, izbami gospodarczymi innych krajów, itd.). Obecnie kilka izb gospodarczych oraz klaster EUROPOLBUDATOM podejmują działania wpisujące się w powyższy postulat. Kolejnym procesem, sugerowanym np. przez wszystkich potencjalnych dostawców technologii jądrowych, jest konsolidacja pionowa polskiego przemysłu. Z wielu powodów dostawcy technologii preferują podzlecanie dużych i kompleksowych części zadań krajowym podmiotom niż samodzielnie rozdzielać, a następnie kontrolować z osobna dziesiątki, a nawet setki poszczególnych prac. Oczekiwane jest najczęściej zintegrowanie w ramach jednego pakietu oferowanych prac możliwie dużego zakresu, jak np. projektowanie połączone z produkcją, produkcja z montażem na budowie lub wszystkie trzy łącznie. Jest to układ oczekiwany w stosunku do polskiego przemysłu, zarówno przez dostawców technologii reaktorowych preferujących koncept modularyzacji projektów lub tzw. klasyczny model budowy. A) W kontekście aktywizacji polskiego przemysłu istotne jest również usprawnienie współpracy na linii polski przemysł-polska nauka oraz ośrodki naukowo-badawcze przy możliwie szybkim wdrażaniu i komercjalizacji wypracowanych efektów wspólnych prac. A na czym stoimy obecnie w kraju? Nie jest tak źle, ale droga przed nami daleka! Obecnie trwa inwentaryzacja możliwości polskiego przemysłu pod kątem uczestnictwa w projekcie jądrowym. Branże, w których polskie przedsiębiorstwa realizują już prace na rzecz zagranicznego przemysłu jądrowego to określone prace budowlane, produkcja i montaż konstrukcji stalowych, określonych wymienników ciepła i rurociągów, pomp, zaworów, urządzeń elektrycznych, aparatury dozymetrycznej, również z tzw. wyspy jądrowej (reaktor). W miarę postępu polskiego projektu jądrowego (i przygotowań polskiego przemysłu) branż tych będzie więcej. W ostatnich 10 latach polskie przedsiębiorstwa zrealizowały minimum kilkadziesiąt projektów dla światowej energetyki jądrowej. Zaobserwowano także zainteresowanie kolejnych polskich przedsiębiorstw rozpoczęciem kooperacji z energetyką jądrową (uczestniczenie w postępowaniach przetargowych, szkolenie specjalistów, określone inwestycje w zaplecze produkcyjne, itd.). W Polsce funkcjonują również zakłady będące częścią międzynarodowych koncernów przemysłowych, których polscy specjaliści/ polskie zakłady uczestniczyły już w kooperacji ze światową energetyką jądrową. Zakłada się ponadto, że duża grupa polskich przedsiębiorstw dysponuje wystarczającym potencjałem kadrowym, organizacyjnym i produkcyjnym, który przy rozsądnych (akceptowalnych) działaniach dostosowawczych może być zaadoptowany w celu rozpoczęcia kooperacji ze światową energetyką jądrową. Przypisy Andrzej SIDŁO, Departament Energii Jądrowej, Ministerstwo Gospodarki 1 Zob. Capability Report December 2012, Nuclear Industry Association UK 2 Zjawisko takie jest charakterystyczne w wielu innych branżach: budowlanej, projektów budownictwa drogowego, energetycznego, projektów infrastrukturalnych, itd. Jest to obserwowane szczególnie wyraźnie w Polsce w związku z dużym udziałem podmiotów zagranicznych realizujących jako główni wykonawcy różne projekty drogowe. 3 Raport PWC 2011: «Le poids socio-économique de l électronucléaire en France» ( 4 Zjawisko takie występowało już na etapie wstępnych zapytań ofertowych. 5 Jak np. energetyka konwencjonalna, przemysł lotniczy, kosmiczny, petrochemiczny, rafineryjny. Obecnie w Polsce obserwuje się odwrotne zjawisko, tj. polskie przedsiębiorstwa realizują głównie prace dla sektora energetyki konwencjonalnej, tzw. energetyki odnawialnej, przemysłu hutniczego, petrochemicznego, stoczniowego, górniczego, itd. oraz okazjonalnie dla sektora jądrowego. 6 Raport IAEA: Nuclear power reactors in the world, 2013 Edition 7 Procedura pre-kwalifikacji w obszarach energetyki jądrowej w pewnej części jest taka sama jak dla energetyki konwencjonalnej. 8 Dla przykładu określone zadania kontrolne ASN oraz EDF wykonywane są przez znacznie mniejszą ilość komórek inspekcyjnych, niektóre operacje wykonywane są na zasadzie telekonferencji. Obniża to znacznie koszty funkcjonowania całego systemu. 9 Jedną z pierwszych branż, gdzie rozpowszechniło się podejście modularyzacji projektów i w której do dziś z powodzeniem się ją stosuje jest przemysł chemiczny, petrochemiczny oraz stoczniowy - również w Polsce. W latach 70 rozpowszechnił się także koncept prefabrykacji/przed-montażu stosowany w budownictwie mieszkaniowym i przemysłowym, który jest pewną odmianą modularyzacji. 10 W przeciwieństwie do klasycznych projektów, gdzie zadania najczęściej wykonuje się jedno po drugim. 11 Jedyną kategorią, która zwiększa się wyraźnie w realizacji projektów modułowych to ilość konstrukcji stalowych, zwłaszcza pomocniczych (ok %). 12 Ma to też swoje dobre strony, gdyż konieczność uzgodnień nawet na kilka lat przez rozpoczęciem fizycznych prac daje podwykonawcy gwarancję pozyskania zlecenia. 13 W odróżnieniu od klasycznego projektu, gdzie wiele błędów i nieścisłości projektowych można skorygować na etapie budowy bez ryzyka obniżenia parametrów instalacji. 14 Na wzór rozwiązań z energetyki konwencjonalnej, sektora petrochemicznego i innych gdzie określone przepisy dozorowe dopuszczają możliwość przeprowadzania prób odbiorowych przez uprawnione jednostki w miejscu produkcji, np. zgodnie z postanowieniami tzw. Dyrektywy Ciśnieniowej 97/23/UE. 15 W kontekście operacji kontrolnych, dla dozoru jądrowego, kwestionowalna jest nadal sprawa transportu danego elementu wielkogabarytowego z fabryki na plac budowy, np. możliwości jego uszkodzenia czy zdeformowania.

18 16 PTJ OMÓWIENIE DYREKTYWY RADY UNII 2013/59/EURATOM Tadeusz Musiałowicz WSTĘP W oparciu o traktat Euratom, Wspólnota Europejska po raz pierwszy 2 lutego 1959 r. wydała dyrektywę ustanawiającą podstawowe normy bezpieczeństwa ochrony przed promieniowaniem (Basic Safety Standards BSS). Dyrektywa ta była szereg razy nowelizowana, a poprzednio obowiązującą wersją była dyrektywa Rady 96/29/Euratom. Obecna Dyrektywa Rady 2013/59/Euratom PODSTA- WOWE NORMY OCHRONY PRZED PROMIENIOWANIEM wydana została 5 grudnia 2013 r. Została ona uzupełniona tematyką, wydanych w między czasie poniższych dyrektyw dotyczących: informowania ludności w sytuacjach wyjątkowego narażenia radiologicznego (89/618/Euratom), ochrony przed promieniowaniem pracowników zewnętrznych narażonych przy pracy na terenie kontrolowanym (90/64/Euratom), ochrona zdrowia osób przed promieniowaniem przy narażeniu medycznym (97/43/Euratom), kontroli zamkniętych źródeł promieniotwórczych o dużej aktywności i źródeł niekontrolowanych (2003/122/Euratom) (uwaga - w oficjalnym tłumaczeniu 1 tytuł tej dyrektywy został błędnie podany). Podstawowe Normy Ochrony, tak jak i wszystkie poprzednie ich wydania, oparte są na zaleceniach Międzynarodowej Komisji Ochrony Radiologicznej (ICRP). Na wstępie dyrektywa zwraca uwagę na szereg istotnych zagadnień w ochronie przed promieniowaniem jak: długotrwałe narażenie na radon wewnątrz pomieszczeń na poziomie rzędu 100 Bq m -3 zwiększa statystycznie istotny wzrost ryzyka zachorowań na nowotwór płuc; przechodzenie radonu z gruntu do pomieszczeń pracy należy uznawać jako sytuację narażenia istniejącego, a gdy ekspozycja może przekraczać dawkę efektywną 6 msv/rok to należy traktować jako sytuację narażenia planowanego; narażenie załóg lotniczych na promieniowanie kosmiczne należy traktować jako sytuację narażenia planowanego; skażenie środowiska może stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzi i z tego powodu konieczna jest polityka ochrony środowiska przed szkodliwymi skutkami promieniowania; kluczowe znaczenie, dla zapewnienia właściwej ochrony pacjentów poddawanych działaniu promieniowania, ma wysoki poziom kwalifikacji (truizm) i jasne określenie odpowiedzialności personelu leczniczego, narażenie medyczne musi być uzasadnione i nie przekraczać poziomów referencyjnych; istnieje pilna potrzeba ustalenia zasad wymiany informacji, w przypadku zdarzeń radiacyjnych, między państwami trzecimi (poza Unią), a członkami Unii i Komisją; w państwach członkowskich powinny istnieć precyzyjne wymagania wydawania zezwoleń na odprowadzanie i monitorowanie uwolnień promieniotwórczych. Dyrektywa jest bardzo obszerna, posiada 73 strony, 109 artykułów i 19 załączników (poprzednia dyrektywa BSS miała 29 str. i 3 załączniki). Obecne przepisy są zbyt szczegółowe jak na podstawowe normy i zawierają niepotrzebne truizmy. Przedmiot i Zakres (rozdział I) W dyrektywie zostały ustalone podstawowe normy bezpieczeństwa dla ochrony zdrowia pracowników, ludności i pacjentów (narażenie medyczne) przed szkodliwym działaniem promieniowania jonizującego. Odnosi się do wszystkich sytuacji narażenia: planowanych, istniejących i wyjątkowych. Zakres dyrektywy został między innymi poszerzony o narażenie: od radonu w budynkach mieszkalnych; oraz na promieniowanie: gamma pochodzące z materiałów budowlanych; występujące na poziomie ziemi od radionuklidów w nienaruszonej skorupie ziemskiej; otrzymywane przez pasażerów w samolotach i statkach kosmicznych; pochodzące od radionuklidów w ciele człowieka i promieniowania kosmicznego występujące na poziomie ziemi. Definicje (rozdział II) W rozdz. II podano 99 definicji (w tym kilkadziesiąt nowych) przyjętych na potrzeby dyrektywy. Duża część definicji jest powtórzona z poprzednich BSS, z niektórych zrezygnowano (np. poziom interwencji, ang. intervention level), niektóre fatalnie zmieniono jak podane poniżej dwa przykłady. 1. W dyrektywie 96/29/WE zapisano Members of the public: individuals in the population, excluding exposed workers, apprentices and students during working hours and individuals during the exposures refered in Article 6. Dyrektywa 13/59/WE stanowi Members of the public means individuals who may be subject to public exposure. 2. Dyrektywa 96/29 - Authorization: a permission granted in a document by the competent authority, on application, or granted by national legislation, to carry out a practice or any other action within the scope of this Directive, a w dyrektywie 13/59 - Authorization means the registration or licensing of a practice (rejestracji nie można utożsamiać z licencją). Podaję kilka definicji terminów używanych w omówieniu, wymagających wyjaśnienia. Definicje te nie zawsze pozostają w pełnej zgodności z dokładnym tłumaczeniem

19 PTJ DYREKTYWA RADY UNII 2013/59/EURATOM 17 z poprzednimi z podanymi w dyrektywie, ale wiernie oddają ich znaczenie (językiem - wydaje mi się bardziej zrozumiałym dla czytelnika). S y t u a c j a N a r a ż e n i a P l a n o w a n e g o (warunki normalne) Sytuacja, która wynika z normalnych czynności ze źródłem promieniowania lub innej planowanej działalności w warunkach narażenia. Sytuacja narażenia planowanego to normalna działalność w warunkach narażenia, obejmuje także narażenie potencjalne. S y t u a c j a N a r a ż e n i a W y j ą t k o w e g o Sytuacja, która powstała w wyniku wypadku, szkodliwego działania lub innego niespodziewanego działania i wymaga bezzwłocznego działania dla uniknięcia nieszczęśliwych konsekwencji. S y t u a c j a N a r a ż e n i a I s t n i e j ą c e g o Sytuacja, która już istnieje w momencie, gdy należy podjąć decyzję o nadzorze. Obejmuje to naturalne tło promieniowania i pozostałości po działalności ze źródłami promieniotwórczymi w przeszłości. N a r a ż e n e M e d y c z n e Narażenie pacjentów podczas badania i leczenia oraz osób, które pomagają pacjentom i ochotników narażonych przy badawczych pracach medycznych i biomedycznych. P o z i o m R e f e r e n c y j n y W sytuacjach narażenia wyjątkowego i istniejącego, poziom dawki, stężenia promieniotwórczego lub ryzyka powyżej którego nie należy zezwalać na narażenie, chociaż nie jest to wartość graniczna, której nie można przekroczyć. System Ochrony przed Promieniowaniem (rozdział III) Podstawą systemu ochrony przed promieniowaniem są niezmiennie trzy zasady: uzasadnienie, optymalizacja i dawki graniczne Sekcja I Czynniki Optymalizacji Ograniczniki dawki ustala się dla narażenia zawodowego i ludności oraz narażenia medycznego za wyjątkiem pacjentów (chodzi tu o opiekunów pacjentów i ochotników uczestniczących w badaniach biomedycznych). Poziomy odniesienia ustala się dla sytuacji narażenia wyjątkowego i narażenia istniejącego. Sekcja II Dawki Graniczne Dawki graniczne w zasadzie nie uległy zmianom, uproszczono jedynie określenie rocznej efektywnej dawki granicznej. Przy narażeniu zawodowym nie ma uśredniania w okresie pięciu lat w normalnych warunkach pracy. Możliwość narażenia na dawkę roczną 50 msv, przy zachowaniu limitu średniej dawki 20 msv w ciągu pięciu lat pozostawiono jedynie dla sytuacji wyjątkowo uzasadnionych, określanych w przepisach krajowych. Podano także, zgodnie z nowymi zaleceniami ICRP, niższą dawkę graniczną dla soczewek oczu. Dawka ta wynosi obecnie 20 msv/rok przy możliwości zwiększenia do 50 msv/rok pod warunkiem nie przekroczenia 100 msv w ciągu kolejnych pięciu lat. Przy narażeniu ludności efektywna dawka graniczna wynosi 1 msv/rok. Nie można jej podnosić nawet, jak to było poprzednio, przy zachowaniu średniej wartości 1 msv w ciągu kolejnych pięciu lat. Wykształcenie, Szkolenie i Informacja (rozdział IV) Istotne są również określone ogólne obowiązki w zakresie kształcenia, szkolenia i informacji pracowników, praktykantów i studentów przy narażeniu od źródeł kontrolowanych i niekontrolowanych, pracowników ekip awaryjnych oraz przy narażeniu medycznym. Uzasadnienie i działalność zabroniona (rozdział V) Sekcja I Uzasadnienie i działalność zabroniona Każda nowa działalność powodująca narażenie na promieniowanie wymaga uzasadnienia. W uzasadnieniu należy określić klasę lub rodzaj działalności. Wprowadzono zakaz dodawania substancji promieniotwórczych do: artykułów spożywczych, paszy dla zwierząt, kosmetyków, zabawek i ozdób osobistych. Szczególną uwagę należy zwracać na uzasadnienie diagnostyki obrazkowej (stosowanie promieniowania w celu uzyskania obrazu) w celach pozamedycznych. Sekcja II Nadzór Administracyjny W zależności od klasy i rodzaju prowadzonej działalności, stwarzającej narażenie od promieniowania, wprowadzono cztery formy nadzoru administracyjnego: zgłoszenie, rejestracja, licencja i zezwolenie. Określono aparaturę emitującą promieniowanie, oraz aktywności materiałów promieniotwórczych poniżej których państwa mogą nie wymagać uzasadnienia przy zgłaszaniu. Niektóre rodzaje działalności, w określonych warunkach, mogą być całkiem zwolnione z obowiązku zgłaszania. Uzasadnienie i Administracyjny Nadzór Działalności (rozdział VI) Narażenie Zawodowe W rozdziale omówione są wymagania ochrony przy narażeniu wszystkich rodzajów pracowników, a więc także pracowników zewnętrznych, pracowników ekip awaryjnych, osób pracujących w pomieszczeniach gdzie jest podwyższone stężenie radonu oraz przy narażeniu załóg samolotów od promieniowania kosmicznego. Określono szczegółowo wymagania nadzoru lekarskiego nad pracownikami, zachowując niczym nie uzasadnione wymaganie specjalnej kontroli lekarskiej w przypadku przekroczenia którejkolwiek dawki granicznej (w takich przypadkach należałoby raczej wymagać specjalnej kontroli sposobu prowadzonej pracy, a pomocy lekarskiej wymagać od pewnego określonego poziomu przekroczenia dawki)

20 18 TADEUSZ MUSIAŁOWICZ PTJ W rozdziale tym podane są ponadto: klasyfikacja miejsc pracy, wymagania dla obszarów kontrolowanych i nadzorowanych oraz radiologicznego nadzoru środowiska pracy, podział pracowników na kategorie narażenia, zasady kontroli dawek indywidualnych oraz rejestracji wyników kontroli. Potrzebę wprowadzenia specjalnych wymagań dla potrzeb ochrony przed promieniowaniem, przyjmuje się, gdy istnieje możliwość przekroczenia, w warunkach pracy, w ciągu roku dawki efektywnej 1 msv, dawki w soczewkach oczu 15 msv oraz 50 msv w skórze lub kończynach. Nadzór nad narażeniem załogi samolotów należy wprowadzić, gdy istnieje możliwość przekroczenia w ciągu roku dawki efektywnej 1 msv, jeśli dawka może przekraczać 6 msv należy zwrócić szczególną uwagę na wymagania określone w dyrektywie. Wymaganie specjalnego postępowania już przy możliwości przekroczenia 1 msv wydaje się grubą przesadą (dawka statystycznego mieszkańca Polski od naturalnych źródeł promieniowania wynosi 2,5 msv/rok). Podział pracowników na kategorie narażenia A i B i odpowiednie wymagania kontroli pozostawiono w zasadzie bez zmian. Obniżono jedynie granicę kategorii dla narażenia oczu z 45 na 15 msv/rok. Zasady kontroli narażenia pracowników kategorii A i B pozostawiono bez zmian, kategoria A obowiązkowe pomiary dawek indywidualnych, kategoria B wystarcza monitoring otoczenia w stopniu zapewniającym, że narażenie nie przekracza granic ustalonych dla kategorii B. Wyniki kontroli dawek indywidualnych należy przechowywać co najmniej przez 30 lat od momentu zakończenia pracy. Nadzór medyczny powinien obejmować badanie lekarskie przed podjęciem zatrudnienia i okresowe badania co najmniej raz w roku. Dla każdego pracownika kategorii A należy prowadzić dokumentację nadzoru i zachowywać co najmniej przez 30 lat od zakończenia pracy w warunkach narażenia. W czasie akcji awaryjnej pracownicy w zasadzie nie powinni być narażeni na dawki większe niż w sytuacji normalnej pracy. Jeśli to niemożliwe poziomy referencyjne dla dawki efektywnej można podnieść do 100 msv, a w sytuacji ratowania życia ludzkiego, zapobiegania ciężkim uszkodzeniom zdrowia lub poważnym katastrofom poziom referencyjny można podnieść nawet do 500 msv. Szczegółowe wymagania dla pracowników zewnętrznych, w tym podział odpowiedzialności między pracodawcą i przedsiębiorcą w którym prowadzona jest działalność, powtórzono według poprzedniej dotyczącej tego tematu dyrektywy. Poziom referencyjny stężenia radonu w pomieszczeniach pracy nie powinien przekraczać 300 Bq m -3 chyba, że większa wartość jest nie do uniknięcia w konkretnych warunkach danego kraju. Narażenie Medyczne (rozdział VII) Narażenie medyczne musi być uzasadnione. Korzyści z zastosowania promieniowania muszą przewyższać ewentualny uszczerbek zdrowia zarówno pacjenta, jak i obsługi. Obowiązuje zasada optymalizacji, dawki muszą być możliwie jak najniższe. Każde narażenie medyczne musi odbywać się na kliniczną odpowiedzialność lekarza. Dla badań diagnostycznych należy ustanowić poziomy referencyjne narażenia pacjenta. Dla osób pomagających pacjentom należy określać ograniczniki dawek. Zarówno lekarze jak i fizycy medyczni muszą przechodzić odpowiednie szkolenia (truizm). Stosowany sprzęt musi być stale nadzorowany pod względem sprawności i ochrony radiologicznej. Aparaty diagnostyczne powinny posiadać wzmacniacze obrazu i przyrządy do automatycznej kontroli mocy dawki. (gruba przesada - wymaganie to będzie trudne do spełnienia, nie słyszałem, aby w Polsce była automatycznie kontrolowana moc dawki).to chyba błąd w Dyrektywie interesuje nas przecież dawka jaką otrzymuje pacjent, a nie moc dawki. Urządzenia do radiologii interwencyjnej i tomografii komputerowej muszą mieć aparaturę informującą lekarza o parametrach potrzebnych dla oceny dawki jaką otrzymał pacjent. Sprzęt stosowany do teleradioterapii przy energii powyżej 1MeV powinien posiadać urządzenie do weryfikacji kluczowych parametrów leczenia (co najmniej od 2018 r.). W miarę potrzeby w pracach radiologicznych powinien uczestniczyć fizyk medyczny. Narażenie Ludności (rozdział VIII) Sekcja I Ochrona w Warunkach Normalnych Wymagane jest uzyskanie, po odpowiedniej analizie, zatwierdzenia lokalizacji obiektu mogącego stwarzać narażenie. Zgoda na uruchomienie może być wydana po stwierdzeniu, że obiekt nie będzie stwarzał na zewnątrz żadnego zagrożenia od promieniowania i skażeń. W razie potrzeby muszą być zatwierdzone przewidywane uwolnienia substancji promieniotwórczych i ustalone ich limity. Należy przeprowadzać odpowiednią ocenę dawek otrzymywanych przez reprezentatywne osoby z ludności. Rejestr kontroli narażenia musi być przechowywany i udostępniany zainteresowanym stronom. Usuwane z obiektu do środowiska lotne i ciekłe odpady promieniotwórcze muszą być monitorowane, a wyniki kontroli przekazywane odpowiednim władzom. Sekcja II Sytuacje Narażenia Wyjątkowego Zaistniałą sytuację narażenia wyjątkowego należy natychmiast zgłosić kompetentnym władzom. Należy w miarę możliwości ograniczyć źródło zagrożenia, podjąć środki ochronne w stosunku do ludzi i środowiska oraz zorganizować w miarę potrzeby pomoc medyczną. Narażona ludność musi być poinformowana jak chronić zdrowie i jak należy się zachowywać. Informacje powinny być na bieżąco uaktualniane. Sekcja III Sytuacje Narażenia Istniejącego Określone jest postępowanie na obszarach, które pozostały skażone po dawnej działalności, w pomieszczeniach o podwyższonym stężeniu radonu oraz postępowanie z materiałami budowlanymi emitującymi promieniowanie gamma. Teren skażony musi być wydzielony i określone odpowiednie postępowanie. Należy ocenić narażenie poszczególnych grup ludności i ustalić poziomy referencyjne