Prawo międzynarodowe publiczne

Transkrypt

1 STUDIA PRAWNICZE Jacek Barcik Tomasz Srogosz Prawo międzynarodowe publiczne 3. wydanie

2 STUDIA PRAWNICZE Prawo międzynarodowe publiczne

3 W sprzedaży: A. Kidyba PRAWO HANDLOWE, wyd. 18 Studia Prawnicze M. Stepaniuk APLIKACJA NOTARIALNA. PYTANIA, ODPOWIEDZI, TABELE, wyd. 10 Aplikacje Prawnicze KODEKS SPÓŁEK HANDLOWYCH, wyd. 26 Twoje Prawo PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ Z WPROWADZENIEM, wyd. 22 Twoje Prawo

4 dr hab. Jacek Barcik dr Tomasz Srogosz Prawo międzynarodowe publiczne 3. wydanie zaktualizowane i zmienione WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2017

5 Propozycja cytowania: J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, wyd. 3, Warszawa 2017 Poszczególne rozdziały napisali: Jacek Barcik: Rozdział I, III, VI, VIII, XIII, XV, XVII, XVIII, XIX Tomasz Srogosz: Rozdział II, IV, V, VII, IX, X, XI, XII, XIV, XVI Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H.Beck 2017 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: Marta Świerk Druk i oprawa: Totem, Inowrocław ISBN ISBN

6 Wstęp Podręcznik napisany został głównie z myślą o studentach prawa i administracji. Zawiera on przystępną i klarowną analizę zagadnień prawa międzynarodowego. W książce znajdują się również liczne odniesienia do praktyki stosunków międzynarodowych oraz przykłady w postaci cytowań aktów prawnych i orzecznictwa sądów międzynarodowych. Nawiązano także do najnowszych trendów w prawie międzynarodowym (odpowiedzialność za ochronę, międzynarodowe prawo karne, zwalczanie terroryzmu, reforma ONZ, rozwój systemów ochrony praw człowieka itd.). Podręcznik może okazać się zatem pomocną lekturą także dla studentów politologii i stosunków międzynarodowych. Jego zadaniem jest poszerzanie wiedzy na temat procesów zachodzących we współczesnym świecie, związanych m.in. z globalizacją. Struktura podręcznika obejmuje tradycyjny wykład prawa międzynarodowego, poczynając od genezy i cech charakterystycznych tego systemu prawa, poprzez jego źródła, podmioty, klasyfikacje i elementy charakterystyczne państwa, aż po zagadnienia odpowiedzialności międzynarodowej, pokojowego rozstrzygania sporów i last but not least, prawa konfliktów zbrojnych. Kolejność nie jest przypadkowa, zaś każdy rozdział stanowi samodzielne opracowanie, wprowadzając zarazem do rozważań w kolejnych rozdziałach. Intencją autorów jest, by Czytelnik mógł elastycznie wykorzystywać podręcznik, wybierając kolejne odpowiadające Mu rozdziały oddzielne kapsułki wiedzy, w celu wzbogacenia procesu dydaktycznego. Podczas pisania podręcznika wykorzystano literaturę polską oraz obcojęzycz ną. Każdy rozdział zaczyna się od proponowanej literatury, która może uzupełnić wiedzę Czytelnika na wybrany temat. Autorzy dziękują wszystkim Czytelnikom i Komentatorom poprzednich wydań podręcznika, w tym studentom prawa, których cenne uwagi pozwoliły na uatrakcyjnienie formy i treści przekazu w niniejszej, trzeciej edycji. Częstochowa Katowice, styczeń 2017 r. Jacek Barcik Tomasz Srogosz

7

8 Spis treści Wstęp... Wykaz skrótów... Wykaz literatury i zbiorów dokumentów... V XVII XXI Rozdział I. Zagadnienia ogólne Definicja prawa międzynarodowego Pochodzenie nazwy Prawo międzynarodowe publiczne a prawo międzynarodowe prywatne Przestrzeń operacyjna prawa międzynarodowego Prawo międzynarodowe jako system prawa Różnice między prawem międzynarodowym a prawem wewnętrznym Przedmiot regulacji i cele prawa międzynarodowego Periodyzacja historii prawa międzynarodowego I. Antecedencje II. Okres klasycznego prawa międzynarodowego III. Okres współczesny Wyzwania dla współczesnego prawa międzynarodowego I. Sprawiedliwość a prawo międzynarodowe II. Moralność międzynarodowa i etyka a prawo międzynarodowe III. Problem uniwersalnego charakteru prawa międzynarodowego IV. Fragmentacja i konstytucjonalizacja V. Globalne zarządzanie VI. Legitymizacja prawa międzynarodowego Pozytywistyczne uzasadnienie obowiązywania prawa międzynarodowego Naturalistyczne uzasadnienie obowiązywania prawa międzynarodowego Solidarystyczne uzasadnienie obowiązywania prawa międzynarodowego Psychologistyczne uzasadnienie obowiązywania prawa międzynarodowego... 43

9 VIII Spis treści Rozdział II. Podstawowe zasady prawa międzynarodowego Pojęcie zasad podstawowych Katalog zasad podstawowych I. Zasady wyrzeczenia się siły, poszanowania integralności terytorialnej państw oraz nienaruszalności granic II. Zasada pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych III. Zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne i zewnętrzne państwa IV. Zasada współdziałania państw zgodnie z KNZ V. Zasada równouprawnienia i samostanowienia narodów VI. Zasada suwerennej równości VII. Zasada wykonywania przez państwa zobowiązań w dobrej wierze VIII. Zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności IX. Zasady prawa międzynarodowego we współczesnych stosunkach międzynarodowych Rozdział III. Prawo międzynarodowe a prawo krajowe Zagadnienia teoretyczne Prawo międzynarodowe w polskim porządku prawnym I. Zwyczaj międzynarodowy II. Umowy międzynarodowe Prawo międzynarodowe w porządkach konstytucyjnych wybranych państw Rozdział IV. Źródła prawa międzynarodowego Normy prawa międzynarodowego Katalog źródeł Umowa międzynarodowa I. Prawo traktatów II. Pojęcie umowy międzynarodowej III. Rodzaje umów międzynarodowych IV. Budowa umowy międzynarodowej V. Zawieranie umów międzynarodowych VI. Rejestracja i ogłoszenie umowy międzynarodowej VII. Zastrzeżenia VIII. Wejście w życie umowy międzynarodowej IX. Tymczasowe stosowanie umów międzynarodowych X. Przestrzeganie umów międzynarodowych XI. Stosowanie umów międzynarodowych XII. Interpretacja umów międzynarodowych XIII. Poprawki i modyfikacja umów międzynarodowych XIV. Nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie działania umów międzynarodowych XV. Konflikt zbrojny a umowa międzynarodowa

10 Spis treści IX 18. Zwyczaj Wiążące i prawotwórcze uchwały organów organizacji międzynarodowych Akty jednostronne państw Rozdział V. Podmioty prawa międzynarodowego Pojęcie podmiotowości prawnomiędzynarodowej Państwo I. Pojęcie państwa II. Rodzaje państw III. Powstanie i upadek państwa IV. Tożsamość i ciągłość prawnomiędzynarodowa państwa V. Sukcesja państw Organizacja międzynarodowa I. Pojęcie II. Podmiotowość organizacji międzynarodowych III. Rodzaje organizacji międzynarodowych IV. Funkcje organizacji międzynarodowych V. Struktura organizacji międzynarodowych (administracja międzynarodowa) VI. Funkcjonariusze międzynarodowi Stolica Apostolska (Watykan) Suwerenny Zakon Kawalerów Maltańskich Naród walczący o niepodległość Strona wojująca i powstańcy Osoby fizyczne Osoby prawne Rozdział VI. Uznanie w prawie międzynarodowym Definicja i przedmiot uznania Formy i rodzaje uznania Uznanie przedwczesne i opóźnione Brak obowiązku uznania Obowiązek nieuznawania sytuacji sprzecznych z prawem Uznanie państwa I. Kryteria uznania państwa II. Konsekwencje uznania państwa Uznanie rządu Uznanie za naród Uznanie za stronę wojującą i powstańców Rozdział VII. Terytorium Klasyfikacja terytoriów Skład terytorium państwowego Zwierzchnictwo terytorialne Nabycie terytorium państwowego

11 X Spis treści 43. Granica państwowa Terytoria zależne Rozdział VIII. Międzynarodowe prawo morza Zagadnienia wstępne Podział obszarów morskich I. Obszary wchodzące w skład państwa nadbrzeżnego Morskie wody wewnętrzne Morze terytorialne Wody archipelagowe II. Obszary podlegające ograniczonym prawom suwerennym państwa nadbrzeżnego Morska strefa przyległa Strefa wyłącznego rybołówstwa/wyłączna strefa ekonomiczna Szelf kontynentalny III. Obszary niepozostające pod jurysdykcją państwa nadbrzeżnego Morze otwarte Dno mórz poza granicami jurysdykcji państwowej Cieśniny i kanały morskie Rozstrzyganie sporów Rozdział IX. Międzynarodowe prawo cieków wodnych Rozwój norm prawa międzynarodowego dotyczących cieków wodnych Rzeki międzynarodowe Rozdział X. Międzynarodowe prawo lotnicze i kosmiczne Kwestia granicy przestrzeni powietrznej i przestrzeni kosmicznej Międzynarodowe prawo lotnicze I. Pojęcie i źródła II. Zasada zwierzchnictwa państwa w przestrzeni powietrznej III. Statki powietrzne IV. System chicagowsko-bilateralny V. System warszawsko-montrealski VI. System tokijsko-hasko-montrealski Międzynarodowe prawo kosmiczne I. Pojęcie i źródła II. Status prawny przestrzeni kosmicznej i ciał niebieskich III. Status prawny obiektów kosmicznych oraz osób wysyłanych w przestrzeń kosmiczną i na ciała niebieskie IV. Współpraca międzynarodowa w badaniu i pokojowym wykorzystaniu kosmosu

12 Spis treści XI Rozdział XI. Obszary podbiegunowe Antarktyka Arktyka Rozdział XII. Ludność państwa Obywatelstwo I. Pojęcie i źródła II. Ogólne zasady dotyczące obywatelstwa III. Nabycie i utrata obywatelstwa IV. Podwójne lub wielorakie obywatelstwo V. Obywatelstwo UE Cudzoziemcy Rozdział XIII. Ochrona praw człowieka w prawie międzynarodowym Definicja i cechy praw człowieka I. Godność osobowa jako uzasadnienie prawa człowieka II. Wertykalne obowiązywanie praw człowieka III. Prawa a wolności IV. Prawa i wolności w znaczeniu materialnym i formalnym V. Absolutny charakter praw człowieka VI. Derogacja i limitacja praw człowieka VII. Prawa człowieka a demokracja VIII. Prawa człowieka a postęp i rozwój IX. Problem uniwersalnego charakteru praw człowieka X. Prawa człowieka jako zobowiązania erga omnes XI. Prawa człowieka a globalne dobra publiczne Generacje praw człowieka Uniwersalny system ochrony praw człowieka I. Prawa człowieka w KNZ II. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka III. Pakty Praw Człowieka IV. Inne umowy powszechne w zakresie ochrony praw człowieka i instytucje ONZ wyspecjalizowane w tym zakresie Regionalne systemy ochrony praw człowieka I. System ochrony praw człowieka na kontynencie europejskim Ochrona praw człowieka w ramach RE Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Europejski Trybunał Praw Człowieka Ochrona praw jednostki w systemie prawnym Unii Europejskiej Karta Praw Podstawowych UE Ochrona praw człowieka a przystąpienie UE do EKPC

13 XII Spis treści 3. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie Wspólnota Niepodległych Państw II. Interamerykański system ochrony praw człowieka III. Afrykański system ochrony praw człowieka IV. Arabski system ochrony praw człowieka Rozdział XIV. Prawo międzynarodowe karne Pojęcie prawa międzynarodowego karnego Zbrodnie międzynarodowe a przestępstwa o charakterze międzynarodowym Współpraca międzynarodowa w zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości Jurysdykcja karna Ekstradycja Azyl Pomoc prawna w sprawach karnych Przekazanie i przejęcie ścigania Uznawanie i wykonywanie zagranicznych orzeczeń karnych Prawo norymberskie Rozdział XV. Prawo dyplomatyczne i konsularne Dyplomacja i prawo dyplomatyczne I. Znaczenie pojęcia dyplomacja II. Geneza działalności dyplomatycznej III. Typologie działalności dyplomatycznej IV. Źródła prawa dyplomatycznego V. Podział organów państwa występujących w stosunkach międzynarodowych Organy wewnętrzne Głowa państwa Rząd i szef rządu Minister Spraw Zagranicznych Parlamenty narodowe Inne organy wewnętrzne Organy zewnętrzne Stałe misje dyplomatyczne Ustanawianie stosunków dyplomatycznych Klasy szefów misji dyplomatycznej Funkcje misji dyplomatycznych Personel misji dyplomatycznej Przywileje i immunitety dyplomatyczne Zakres osobowy, czasowy i miejscowy przywilejów i immunitetów Obowiązki przedstawicieli dyplomatycznych Korpus dyplomatyczny Zakończenie pełnienia funkcji dyplomatycznych. 495

14 Spis treści XIII VI. Misje specjalne VII. Przedstawicielstwa handlowe VIII. Przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych IX. Misje wojskowe Prawo konsularne I. Pojęcie i źródła prawa konsularnego II. Zarys historyczny III. Ustanawianie stosunków konsularnych IV. Klasy kierowników urzędów konsularnych V. Funkcje konsularne VI. Personel konsularny VII. Przywileje i immunitety konsularne Przywileje i immunitety rzeczowe Przywileje i immunitety osobowe VIII. Korpus konsularny IX. Konsul honorowy X. Zakończenie funkcji konsularnych Rozdział XVI. Wybrane organizacje międzynarodowe (ONZ, RE) Organizacja Narodów Zjednoczonych I. Wprowadzenie II. ONZ a system Narodów Zjednoczonych III. Karta Narodów Zjednoczonych IV. Cele ONZ V. Członkostwo VI. Organy Zgromadzenie Ogólne Rada Bezpieczeństwa Rada Gospodarcza i Społeczna Rada Powiernicza Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości Sekretariat VII. Reforma ONZ Rada Europy I. Wprowadzenie II. Statut RE i konwencje statutowe III. Cele RE IV. Członkostwo V. Organy Komitet Ministrów Zgromadzenie Parlamentarne Sekretariat Organy wyspecjalizowane VI. Dorobek traktatowy

15 XIV Spis treści Rozdział XVII. Odpowiedzialność w prawie międzynarodowym Odpowiedzialność państwa za naruszenie prawa międzynarodowego I. Koncepcje odpowiedzialności w prawie międzynarodowym II. Przesłanki odpowiedzialności III. Zakres odpowiedzialności państwa IV. Zbrodnie i delikty międzynarodowe V. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność VI. Immunitet państwa VII. Formy odpowiedzialności Sankcje w prawie międzynarodowym Odpowiedzialność państwa za czyny niezabronione Odpowiedzialność organizacji międzynarodowych Odpowiedzialność osób prawnych za naruszenie prawa międzynarodowego Odpowiedzialność osób fizycznych za naruszenie prawa międzynarodowego Rozdział XVIII. Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych Zagadnienia ogólne Dyplomatyczne środki załatwiania sporów międzynarodowych I. Negocjacje II. Mediacja III. Dobre usługi IV. Komisje śledcze V. Koncyliacja Sądowe środki załatwiania sporów międzynarodowych I. Arbitraż międzynarodowy II. Sądy międzynarodowe Rozstrzyganie sporów przez ONZ Rozstrzyganie sporów w reżimach zamkniętych na przykładzie Światowej Organizacji Handlu Rozdział XIX. Użycie siły w stosunkach międzynarodowych Ius ad bellum I. Zakaz użycia siły w perspektywie historycznej II. Zakaz użycia siły w świetle KNZ III. Wyjątki od zakazu użycia siły Prawo do samoobrony Samoobrona a represalia zbrojne Prawo do samoobrony w dobie wojny z terroryzmem Definicja terroryzmu. Prawnomiędzynarodowe regulacje antyterrorystyczne Problemy związane ze stosowaniem samoobrony wobec aktów terroryzmu

16 Spis treści XV 2. Akcja zbrojna w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa Użycie siły a prawo do samostanowienia Interwencja Interwencja humanitarna Ius in bello I. Geneza i rozwój międzynarodowego prawa humanitarnego II. Źródła międzynarodowego prawa humanitarnego III. Zasady międzynarodowego prawa humanitarnego IV. Nowe tendencje w międzynarodowym prawie humanitarnym Redefinicja pojęcia konfliktu zbrojnego i obszaru wojny Kontrowersje co do statusu kombatanta Problem dzieci żołnierzy Kwestia najemnictwa Zmniejszające się znaczenie neutralności Zmiana koncepcji okupacji Próby ograniczenia i eliminacji niektórych rodzajów uzbrojenia V. Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża VI. Egzekwowanie Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Ius post bellum? Indeks rzeczowy

17

18 Wykaz skrótów 1. Umowy międzynarodowe TfUE... Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej TUE... Traktat o Unii Europejskiej KoPM... Konwencja Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza KWPT... Konwencja wiedeńska o prawie traktatów KWSD... Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych MPPGSiK... Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych MPPOiP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych 2. Organy i organizacje ASEAN... Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej ICJ... International Court of Justice KBWE... Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie MTK... Międzynarodowy Trybunał Karny MTKJ... Międzynarodowy Trybunał Karny ds. b. Jugosławii MTS... Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości NZ... Narody Zjednoczone OBWE... Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie OECD... Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju OJA... Organizacja Jedności Afrykańskiej ONZ... Organizacja Narodów Zjednoczonych OPA... Organizacja Państw Amerykańskich OWP... Organizacja Wyzwolenia Palestyny PCIJ... Permanent Court of International Justice RB ONZ... Rada Bezpieczeństwa ONZ RE... Rada Europy

19 XVIII Wykaz skrótów RSG... Rada Społeczno-Gospodarcza ONZ STSM... Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej UA... Unia Afrykańska UE... Unia Europejska ZG ONZ... Zgromadzenie Ogólne ONZ 3. Czasopisma i publikatory AJIL... American Journal of International Law Am. U. L. Rev.... American University Law Review Asper Rev. of Intl Bus. and Trade Law... Asper Review of International Business and Trade Law Aust. YBIL... Australian Yearbook of International Law Brooklyn J. IntL L.... Brooklyn Journal of International Law BSP... Białostockie Studia Prawnicze Cath. Law.... Catholic Lawyer EJIL... European Journal of International Law ELR... European Law Review Ga. J. Intl & Comp. L... Georgia Journal of International and Comparative Law Geo. L.J.... Georgetown Law Journal GSP... Gdańskie Studia Prawnicze ICLQ... International & Comparative Law Quarterly Intl Comm. L. Rev.... International Community Law Review Jnl of Int. Dispute Settlement... Journal of International Dispute Settlement Korean J. Intl & Comp. L.... Korean Journal of International & Comparative Law KSM... Krakowskie Studia Międzynarodowe KPP... Kwartalnik Prawa Publicznego Ky. L.J.... Kansas Law Journal L. Q. Rev.... Law Quarterly Review NP... Nowe Prawo PE... Przegląd Europejski PiP... Państwo i Prawo PP... Problemy Praworządności PPD... Polski Przegląd Dyplomatyczny PPPubl.... Przegląd Prawa Publicznego PSM... Przegląd Stosunków Międzynarodowych Queensland U. Tech. L. & Just. J.... Queensland University Technology Law & Justice Journal

20 Wykaz skrótów XIX PWPM... Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego R.G.D.... Revue generale de droit RNP... Roczniki Nauk Prawnych RPEiS... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SE... Studia Europejskie SM... Sprawy Międzynarodowe SP... Studia Prawnicze Tul. L. Rev.... Tulane Law Review U. Toronto Fac. L. Rev... University of Toronto Faculty of Law Review WPP... Wojskowy Przegląd Prawniczy 4. Inne skróty art.... artykuł lit.... litera m.in.... między innymi MPH... Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych nast.... następny (-a, -e) np.... na przykład Nr... numer pkt... punkt por.... porównaj r.... rok red.... redakcja s.... strona tekst jedn.... tekst jednolity