50 lat geomorfologii w Uniwersytecie Gdañskim. pod redakcj¹ Stanis³awa Fedorowicza

Transkrypt

1 50 lat geomorfologii w Uniwersytecie Gdañskim pod redakcj¹ Stanis³awa Fedorowicza Gdañsk 2009

2 Recenzent Prof. dr hab. Józef Edward Mojski Redakcja techniczna Wojciech Tylmann Projekt ok³adki Rados³aw Wróblewski Korekta Wojciech Tylmann Sk³ad i ³amanie Urszula Jêdryczka Publikacja sfinansowana ze œrodków Rektora Uniwersytetu Gdañskiego, Dziekana Wydzia³u Oceanografii i Geografii Uniwersytetu Gdañskiego oraz Komitetu Badañ Czwartorzêdu Polskiej Akademii Nauk ISBN Wszelkie prawa zastrze one Copyright by Katedra Geomorfologii i Geologii Czwartorzêdu Uniwersytetu Gdañskiego Gdañsk, ul. R. Dmowskiego 16a, tel. (+48) geomorf@univ.gda.pl Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdañskiego ul. Armii Krajowej 119/121, Sopot tel./fax: , tel , poligraf@gnu.univ.gda.pl

3 Spis treœci Przedmowa... 7 Stanis³aw Fedorowicz Trochê historii Powstanie i rozwój organizacyjny zespo³u Katedry Geomorfologii i Geologii Czwartorzêdu Uniwersytetu Gdañskiego Piotr Pawe³ WoŸniak Twórcy gdañskiej geomorfologii Prof. dr hab. Boles³aw Augustowski Roman Go³êbiewski Prof. dr hab. Bogus³aw Rosa Stanis³aw Fedorowicz, Roman Go³êbiewski, El bieta Zawadzka-Kahlau Prof. UG dr hab. Roman Go³êbiewski Wojciech Tylmann Problematyka badañ Badania osadów i rzeÿby polodowcowej Piotr Pawe³ WoŸniak Badania procesów i form w strefie brzegowej po³udniowego Ba³tyku Rados³aw Wróblewski, El bieta Zawadzka-Kahlau Badania osadów jeziornych Wojciech Tylmann, Roman Go³êbiewski Datowanie osadów plejstoceñskich i holoceñskich Stanis³aw Fedorowicz, Wojciech Tylmann Edukacja Dzia³alnoœæ dydaktyczna Katedry Geomorfologii i Geologii Czwartorzêdu. 79 Karolina Czarnecka, Janusz Dworniczak Studenckie Ko³o Naukowe Geomorfologów PINGO Ma³gorzata Kinder, Gra yna Wysiecka Wykaz autorów... 97

4 Rados³aw Wróblewski El bieta Zawadzka Badania procesów i form w strefie brzegowej po³udniowego Ba³tyku Efekt pracy badawczej jest sum¹ wielu czynników na poziomie intelektualnym i technicznym. Udowodnienie koncepcji naukowej, szczególnie w strefie brzegowej i obszarach morskich wymaga wspó³pracy wielu specjalistów, nak³adu znacznych œrodków finansowych, specjalistycznego sprzêtu i czasu. Jednak pod³o em wszelkich dzia³añ jest przede wszystkim wizja badawcza, wykraczaj¹ca poza aktualny moment rozwoju wiedzy, u podstawy której le y umiejêtnoœæ po³¹czenia dotychczasowego stanu badañ osi¹gniêtego przez poprzedników, z potrzeb¹ likwidowania bia³ych plam w naszej znajomoœci œrodowiska geograficznego. Badania strefy brzegowej prowadzone przez pracowników Katedry Geomorfologii i Geologii Czwartorzêdu rozpoczê³y siê w 1959 roku. Pierwsze prace zwi¹zane by³y jeszcze z dzia³alnoœci¹ naukow¹ prof. Boles³awa Augustowskiego i jego zespo³u. Dotyczy³y g³ównie kwestii genezy i rozwoju strefy brzegowej po³udniowego Ba³tyku. Znacz¹cymi podsumowuj¹cymi publikacjami tego okresu s¹: Pobrze e Pomorskie (1984) i Ba³tyk po³udniowy (1987), w których istotne wyniki badañ dotycz¹cych rozwoju brzegów oraz pokrywy osadowej i rzeÿby dna zamieœci³ prof. Bogus³aw Rosa (1984, 1987). Zainteresowanie stref¹ brzegow¹, a szczególnie transportem rumowiska w Zatoce Gdañskiej na Mierzei Wiœlanej, wykazywali ówczeœni magistranci prof. Boles³awa Augustowskiego: Roman Go³êbiewski, póÿniejszy kierownik Katedry Geomorfologii i Geologii Czwartorzêdu i Stanis³aw Musielak, kontynuuj¹cy problematykê brzegow¹ przez ca³¹ dzia³alnoœæ naukow¹ w oœrodku gdañskim a nastêpnie szczeciñskim. Kolejny okres badañ strefy brzegowej rozpocz¹³ siê wraz z objêciem katedry przez prof. Bogus³awa Rosê i wi¹za³ siê z konsolidacj¹ œrodowiska i naukowców z ró nych oœrodków naukowych wybrze a. Autorytet prof. Bogus³awa Rosy przyci¹ga³ specjalistów miêdzy innymi z Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej i Instytutu Morskiego. Wa n¹ publi-

5 62 Rados³aw Wróblewski, El bieta Zawadzka-Kahlau kacj¹ z tego okresu wspó³pracy by³ Atlas Morza Ba³tyckiego pod redakcj¹ Aleksandra Majewskiego i Zbigniewa Lauera (1994). Profesor Bogus³aw Rosa opracowa³ geologiê obszaru, zamieszczaj¹c mapy geologiczne pokrywy czwartorzêdowej, zastoisk poprzedzaj¹cych fazê Morza Ba³tyckiego, transgresje morza na obszarze po³udniowego Ba³tyku, krzyw¹ zmian poziomu Ba³tyku w póÿnym glacjale i holocenie (Rosa 1994). Jak widaæ tematyka prowadzonych przez pracowników katedry prac dotycz¹cych strefy brzegowej zwi¹zana by³a g³ownie z rejonem po³udniowego Ba³tyku. Jednak wiod¹cym poligonem badawczym by³ rejon Zatoki Gdañskiej. Powsta³o tu kilka prac dotycz¹cych budowy i rzeÿby dna tego obszaru (Kêpiñska, Wypych 1990; Rosa 1990). W katedrze prowadzono równie badania geochemiczne oraz prace nad ich zastosowaniem w rekonstrukcji polodowcowej historii rozwoju Zatoki Gdañskiej. Poprzez analizê zmian sk³adu chemicznego uzupe³nion¹ danymi biostratygraficznymi rozpatrywano zmiany œrodowiska sedymentacyjnego (Kêpiñska 1996). Opublikowano równie wyniki badañ geochemicznych osadów powierzchniowych dna Zatoki Gdañskiej, oraz obejmuj¹ce ca³e polskie morze terytorialne charakterystykê osadów dennych. Zainicjowana na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych przez prof. Bogus³awa Rosê seria monograficzna Peribalticum sta³a siê forum umo liwiaj¹cym prezentowanie najnowszych wyników badañ obszaru po³udniowoba³tyckiego. W jego pierwszym zeszycie, poœwiêconym 65-leciu prof. Boles³awa Augustowskiego, artyku³ dotycz¹cy mierzei po³udniowego Ba³tyku zamieœcili Rosa i Wypych (1980), pracuj¹cy przez krótki okres w katedrze. Kolejne tomy Peribalticum w du ej mierze poœwiêcone by³ problematyce brzegowej w rejonie Zatoki Gdañskiej. Dotyczy³y budowy geologicznej G³êbi Gdañskiej, stratygrafii geochemicznej osadów dennych Zalewu Wiœlanego, zagadnieñ zmian poziomu po³udniowego Ba³tyku i wahañ poziomu morza wp³ywaj¹cych na dynamikê brzegów (Rosa 1991). Nieco póÿniej ukaza³y siê wyniki prac doktorskich prowadzonych pod kierunkiem prof. Bogus³awa Rosy, m.in. pracy dotycz¹cej tendencji rozwojowych brzegów po³udniowego Ba³tyku, opracowanej na postawie analizy map i planów z ostatniego stulecia, w kontekœcie oddzia³ywania czynników d³ugookresowych (Zawadzka 1999). Czêœæ prac prowadzonych w katedrze w latach dziewiêædziesi¹tych zwi¹zana by³a z zastosowaniem sztucznego zasilania w ochronie brzegów morskich oraz opisem procesów morfodynamicznych i litodynamicznych w warunkach zmienionych przez dzia³alnoœæ cz³owieka (Zawadzka 2000). By³ to efekt wieloletniej wspó³pracy z Instytutem Morskim w Gdañsku. Obecnie prowadzone w katedrze badania dotycz¹ zmian brzegów po³udniowego Ba³tyku w ró nych skalach czasowych, zagro eñ wynikaj¹cych ze wzrastaj¹cego poziomu morza (Pruszak, Zawadzka-Kahlau 2005; 2008), problematyki bilansu osadów strefy przybrze nej, transportu eolicznego i rozwoju paleogeo-

6 Badania procesów i form w strefie brzegowej po³udniowego Ba³tyku 63 graficznego mierzei jezior przymorskich (Zawadzka i in. 2008). Podejmowane s¹ tematy regionalnej zmiennoœci procesów morfodynamicznych i litodynamicznych strefy brzegowej. Efekty wieloletnich badañ nad morfolitodynamik¹ strefy brzegowej zosta³y podsumowane w rozdzia³ach ksi¹ ki Przysz³oœæ ochrony polskich brzegów morskich wspó³redagowanej przez El bietê Zawadzk¹-Kahlau i Rajmunda Dubrawskiego (2006). Prowadzone s¹ równie badania dotycz¹ce rozwoju form barierowych pod k¹tem analizy facjalnej (Wróblewski 2009). Badane s¹ procesy kszta³tuj¹ce wybrze a barierowe, rozwój poszczególnych stref bariery oraz struktury sedymentacyjne (Wróblewski 2001, 2003). Poruszane s¹ równie zagadnienia dotycz¹ce zmian poziomu morza i wynikaj¹cych z tego zagro eñ dla gospodarki cz³owieka (Wróblewski 2008, Zawadzka 2008). Obok tradycyjnych metod badawczych wprowadzane s¹ najnowsze technologie umo liwiaj¹ce rejestracjê zmian i rozpoznanie budowy brzegu i dna oraz wp³ywu rzeÿby dna na procesy brzegowe, w zró nicowanych rejonach morfodynamicznych (Zawadzka- Kahlau i in. 2008). W ramach prowadzonych badañ strefy brzegowej nawi¹zywana jest coraz szersza wspó³praca z pracownikami Zak³adu Oceanografii Operacyjnej Instytutu Morskiego, Zak³adu Geologii Morza Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdañskiego oraz Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Gdañsku. Wynikiem tej wspó³pracy s¹ przygotowywane opracowania zwi¹zane z problematyk¹ budowy i rozwoju po³udniowego Ba³tyku. Profil katedry w zakresie badañ strefy brzegowej rozszerza siê równie o œcie kê dotycz¹c¹ zastosowania datowañ luminescncyjnych w badaniach form eolicznych w obrêbie wybrze y mierzejowych po³udniowego Ba³tyku. Literatura Augustowski B., 1984, Pobrze e Pomorskie, GTN, Gdañsk: Augustowski B., 1987, Ba³tyk po³udniowy, GTN, Gdañsk: Dubrawski R., Zawadzka-Kahlau E., 2006, Przysz³oœæ ochrony polskich brzegów morskich, Instytut Morski, Gdañsk: Kêpiñska U., 1996, Próba wykorzystania danych geochemicznych w badaniach paleogeograficznych Zatoki Gdañskiej, Wiadomoœci IMGW, t. XIX(XL), z.3: Kêpiñska U., Wypych K., 1990, Osady denne, (w:) A. Majewski (red.), Zatoka Gdañska, IMGW, WG, Warszawa: Majewski A., Lauer Z. (red.), 1994, Atlas Morza Ba³tyckiego, IMGW, Warszawa: Pruszak Z., Zawadzka-Kahlau E., 2005, Vurnerability of Polands coast to Sea- Level Rise, Coastal Engineering Journal, 47(2/3): Pruszak Z., Zawadzka-Kahlau E., 2008, Potential Implication of Sea-Level Rise for Poland, Journal of Coastal Research 24(2): Rosa B., 1984, Rozwój brzegu i jego odcinki akumulacyjne, (w:) B. Augustowski (red.), Pobrze e Pomorskie, GTN, Gdañsk:

7 64 Rados³aw Wróblewski, El bieta Zawadzka-Kahlau Rosa B., 1987, Pokrywa osadowa i rzeÿba dna, (w:) B. Augustowski (red.), Ba³tyk po³udniowy, GTN, Gdañsk: Rosa B., 1991, Zagadnienie zmian poziomu Ba³tyku po³udniowego dotychczasowe rozpoznania i perspektywy dalszych poszukiwañ, Peribalticum V, GTN, Gdañsk: Rosa B., 1994, Geologia, (w:) A. Majewski, Lauer Z. (red.), Atlas Morza Ba³tyckiego, IMGW, Warszawa: Rosa B., Wypych K., 1980, O mierzejach wybrze a po³udniowoba³tyckiego, Peribalticum I, GTN, Gdañsk: Wróblewski R., 2001, Facje sto ków przelewowych w rozwoju barier piaszczystych (w:) W. Florek (red.), Geologia i geomorfologia Pobrze a i po³udniowego Ba³tyku, 4, S³upsk: Wróblewski R., 2003, Wa³y eoliczno-przybojowe budowa, rozpoznanie, znaczenie w rozwoju bariery piaszczystej (w:) W. Florek (red.), Geologia i geomorfologia Pobrze a i po³udniowego Ba³tyku, 5, S³upsk: Wróblewski R., 2008, Zmiany zachodniej czêœci Pó³wyspu Helskiego, Landform Analysis, 9: Wróblewski R., 2009, Lithodynamical facies of a sandy barrier Hel Peninsula as an example, Oceanological and Hydrobiological Studies, vol. XXXVIII, Supplement 1: Zawadzka E., 1999, Tendencje rozwojowe polskich brzegów Ba³tyku Po³udniowego, GTN, Gdañsk: Zawadzka E., 2000, Wp³yw sztucznego zasilania na dynamikê osadów strefy brzegowej Pó³wyspu Helskiego, Mat. Konf. 50 lat Instytutu Morskiego, Gdañsk: Zawadzka-Kahlau E., 1999, Trends in South Baltic coast development during the last hundred years, Peribalticum VII, GTN, Gdañsk: Zawadzka-Kahlau E., 2008, Morfologiczne efekty oddzia³ywania czynników hydrometeorologicznych na Mierzei Karwieñskiej, Landform Analysis, 8: Zawadzka-Kahlau E., Miotk- Szpiganowicz G., Przezdziecki P., 2008, Pra- ebsko i pra-sarbsko zasiêg zbiorników i dynamika ich wspó³czesnych mierzei, (w:) K. Rotnicki, M. Woszczyk, J. Jasiewicz (red.), Holoceñskie przemiany wybrze y i po³udniowego Ba³tyku- przyczyny, uwarunkowania i skutki, Wyd. Tekst, Poznañ Bydgoszcz: