Rozdział VII. Marcin Piszczek AR im. Hugona Kołłątaja w Krakowie. Wstęp

Transkrypt

1 Marcin Piszczek AR im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Rozdział VII Nadzwyczajne koszty ochrony przyrody w lasach będące następstwem klęsk żywiołowych: pożarów i huraganowych wiatrów na wybranych przykładach Wstęp Można założyć, że prowadzona przez leśników gospodarka służy ochronie przyrody, ponieważ ma na celu utrzymanie i powiększanie zasobów leśnych oraz ich korzystnego wpływu na całe środowisko przyrodnicze (Ustawa O lasach 1991). Nabiera ona jednak szczególnego znaczenia w sytuacjach zaistnienia klęsk żywiołowych. Wówczas leśnicy nie tylko usuwają skutki tych zjawisk, ale również dążą do pełnego odtworzenia stanu środowiska przyrodniczego sprzed kataklizmu. Stosunkowo często występują w lasach szkody powodowane przez klęski żywiołowe: huraganowe wiatry i pożary. Niewątpliwie prowadzona gospodarka leśna, a szczególnie powszechne w przeszłości monokultury czyniły las podatnym na ich negatywne skutki. Wielkość powodowanych przez nie strat w środowisku przyrodniczym i gospodarce prowadzonej przez człowieka jest zależna od skali zjawisk szkodotwórczych. W dniach płonęły lasy w nadleśnictwach Rudy Raciborskie, Kędzierzyn i Rudziniec. Pożar strawił 9062 ha lasu z tego w Nadleśnictwie Rudy Raciborskie 4480 ha. W dniu 19 listopada 2004 roku przez Polskę południową przeszła wichura powodując duże szkody w drzewostanach. Tylko w Nadleśnictwie Wisła huragan powalił około 200 tys. m 3 drewna. Przytoczone powyżej przykłady katastrof nie tylko drastycznie obniżają rentowność gospodarstwa leśnego, ale również w istotny sposób redukują pełnione przez las funkcje pośrednio i pozagospodarcze. Ich przywrócenie wiąże się z ponoszeniem dodatkowych kosztów i trwa niejednokrotnie wiele lat. Celem niniejszego rozdziału jest określenie wysokości nadzwyczajnych kosztów jakie zostały poniesione w nadleśnictwach: Rudziniec i Wisła na odbudowę środowiska przyrodniczego i szeroko rozumianą ochronę przyrody w wyniku zaistnia- 77

2 łych klęsk żywiołowych: pożaru i huraganu. Ponadto w rozdziale ukazano w jakim stopniu PGL LP jest zaangażowane finansowo w ochroną przyrody w Polsce. Metodyka Dane pierwotne uzyskano w nadleśnictwach Rudy Raciborskie oraz Wisła. W pierwszym z nich dokonano analizy gospodarki leśnej w latach i na podstawie elaboratów Planów Urządzania Lasu, a obrót środków pieniężnych opracowano na podstawie bilansów pochodzących z archiwum nadleśnictwa W Nadleśnictwie Wisła niezbędne dane dotyczące wydatków w 2005 roku, otrzymano z działu księgowego oraz z wywiadów bezpośrednich ze specjalistami Służby Leśnej, którzy udzielali informacji w oparciu o właściwe raporty. Wtórnymi źródłami danych były: maszynopis opracowania Z. Pietrasa pt. Koszty odbudowy pożarzyska w nadleśnictwie Rudy Raciborskie i roczniki statystyczne GUS, które dostarczyły informacji na temat średniorocznej inflacji w latach , co pozwoliło przeliczyć koszty poniesione na odbudowę pożarzyska w Rudach Raciborskich na ceny bieżące z 2005 roku. Wyniki Skutki analizowanych klęsk żywiołowych w nadleśnictwach: Rudy Raciborskie i Wisła są bardzo wielostronne. Ze względu na niedoskonałości przyjętej metodyki, analizie zostały poddane wyłącznie koszty ponoszone przez te jednostki. Były one związane z prowadzoną gospodarką leśną, która ma na celu nie tylko dbanie o względy przyrodnicze, ale również produkcję drewna. Praca nie uwzględnia zatem np. kosztów związanych z ochroną lub restytucją zwierząt i roślin chronionych. Koszty odbudowy pożarzyska poniesione w latach Odtworzenie lasu i infrastruktury w Nadleśnictwie Rudy Raciborskie w latach kosztowało zł (w cenach bieżących z 2005 roku). Najwyższe nakłady były ponoszone w latach W roku 1992 wydatkowano stosunkowo niewielką kwotę w porównaniu z trzema następnymi latami, ponieważ po pożarze pozostało zaledwie 4 miesiące do końca roku. Z kolei począwszy od 1996 roku wydatki zaczęły stopniowo maleć. Pełne zestawienie nakładów poniesionych na odbudowę pożarzyska w Nadleśnictwie Rudy Raciborskie przedstawia Tabela 1. Dla łatwiejszej percepcji danych zawartych w tabeli w pierwszej kolumnie zestawiono koszty rzeczywiste w złotych po denominacji, w drugiej koszty skorygowane o wskaźnik inflacji podawany przez GUS, gdzie za punkt odniesienia przyjęto rok

3 Tabela 1. Koszty odbudowy pożarzyska w Nadleśnictwie Rudy Raciborskie ponoszone w latach na podstawie danych GUS Podstawowe odnawianie pożarzyska zostało w zasadzie zakończone do roku 1997, niemniej w latach założono jeszcze 147 ha upraw i wykonano 334 ha poprawek. Dlatego przyjęto rok 2003 jako moment zakończenia procesu odtwarzania lasu. Oczywiście pełne przywrócenie stanu lasu sprzed pożaru będzie trwało znacznie dłużej. Rozmiar wykonanych prac w latach w Nadleśnictwie Rudy Raciborskie przedstawia Tabela 2. W zestawieniu tym nie ujęto roku 1992, ponieważ nie wykonywano wówczas typowych prac związanych z odtworzeniem drzewostanu, a jedynie prace związane z porządkowaniem terenu. Sztucznie odnowiono 54% spalonego lasu. Niemal cała ta powierzchnia była zabezpieczana repelentami, a mimo to aż 40% wymagało poprawek. Dane te wskazują na znaczną trudność z wprowadzeniem nowego drzewostanu na pożarzysku, pociągającą za sobą znaczny wzrost kosztów. Około 138 km wykonanych melioracji wodnych ma związek z koniecznością odbudowy systemu retencji i odprowadzeniem nadmiaru wody z odnawianych powierzchni. Były one zatem niezbędne dla odtworzenia pierwotnych stosunków wodnych, których przywrócenie siłami natury trwałoby wiele dziesięcioleci. Około ¾ spalonego drzewostanu poddano melioracjom agrotechnicznym, co również miało na celu przywrócenie pierwotnej równowagi i stworzenie warunków do lepszego funkcjonowania nowego drzewostanu. 79

4 Tabela 2. Rozmiar prac wykonanych na pożarzysku w nadleśnictwie Rudy Raciborskie w latach Źródło: Pietras Z., 2004, Koszty odbudowy pożarzyska w nadleśnictwie Rudy Raciborskie, Rudy Raciborskie W ramach odbudowy terenu pożarzyska zostało wykonanych szereg prac wzajemnie ze sobą powiązanych, prowadzonych kolejno, po sobie, lub też równolegle w tym samym czasie. Wielkość nakładów poniesionych w latach na poszczególne zadania skorygowaną o wartość inflacji przedstawiono na Rysunkach 1-6. Środki wydatkowane na odnowienie powierzchni dotkniętej pożarem były skorelowane z ilością wykonanych zadań. Największe wydatki przypadają na lata , osiągając w roku 1994 maksymalną wartość około zł (Rysunek 1). Wówczas wprowadzono nowy drzewostan na powierzchni 2296 ha Od roku 1998 do końca analizowanego okresu, koszty te były relatywnie niższe. Odnowiono wówczas kolejne 147 ha. Nakłady na wykonanie poprawek osiągają najwyższe wartości w środkowych latach analizowanego okresu, co jest adekwatne do wielkości ich wykonania w wymiarze powierzchniowym. Maksimum osiągają w roku 1996, kiedy to wydano zł na wykonanie 180 ha poprawek (Rysunek 2). Istotnym jest fakt, że wysokość tych wydatków jest w roku 1996 zaledwie o połowę niższa niż nakłady poniesione 80

5 Rysunek 1. Koszty odnowienia pożarzyska w latach Rysunek 2. Koszty poprawek na terenie pożarzyska w latach na odnowienia. W roku 1997 koszty poprawek osiągają ok. 70% wysokości nakładów ponoszonych na odnowienia. Począwszy od 1998 roku koszty poprawek wielokrotnie przewyższają nakłady na odnowienie. Wysokość nakładów ponoszony na poprawki dowodzi trudności jakie napotyka wprowadzanie nowego drzewostanu na powierzchni dotkniętej klęską pożaru. 81

6 Rysunek 3. Koszty pielęgnowania lasu na terenie pożarzyska w latach Pielęgnacja lasu jest niezbędna dla jego zdrowego rozwoju. Koszty związane z wykonywaniem tych prac zaczynają osiągać znaczne kwoty od roku 1995, uzyskując w roku następnym wartość najwyższą wynosząca około zł. Kolejne lata cechuje stopniowy spadek kosztów. Ma to zapewne związek z coraz rzadszą koniecznością wykonywania zabiegów wykaszania chwastów wraz ze wzrostem upraw. W roku 2003 obserwujemy ponowny wzrost nakładów, co jest konsekwencją wzrostu ilości wykonywanych zabiegów czyszczeń wczesnych i późnych (Rysunek 3). Rysunek 4. Koszty melioracji agrotechnicznych na terenie pożarzyska w latach

7 Nakłady poniesione na wykonanie melioracji agrotechnicznych uzyskały najwyższe wartości w początkowym okresie odbudowy pożarzyska, osiągając maksimum w 1994 roku. Wydano wówczas około zł obejmując zabiegami powierzchnię 1183 ha. W kolejnym roku następuje spadek kosztów, które ulegają dalszemu zmniejszeniu w kolejnych latach analizowanego okresu (rysunek 4). Rysunek 5. Koszty ochrony przed zwierzyną na terenie pożarzyska w latach Pomimo znacznych start jakie spowodował pożar w pogłowiu zwierzyny leśnej, koszty ochrony przed nią odtwarzanych drzewostanów okazały się stosunkowo wysokie. Szczególnie w 1994 roku, gdy osiągnęły poziom 1,8 mln złotych. W zdewastowanym biotopie zwierzyna poszukując pożywienia niszczyła zakładane uprawy. Podjęto wówczas decyzję o ogrodzeniu siatką 122 ha upraw, oraz zabezpieczeniu repelentami kolejnych 149 ha. W 1996 roku wydatki na ochronę przed zwierzyną przekroczyły 0,5 mln zł i w kolejnych latach malały (Rysunek 5). Istotnym problemem dla odtwarzanego lasu okazały się szkodniki owadzie. Wzrastające w warunkach ekstremalnego stresu drzewa były bardzo podatne na uszkodzenia przez owady. W związku z tym sfinansowano działania ograniczające ich destrukcyjny wpływ na las. Największe wydatki miały miejsce w latach wahając się między 1,3-1,4 mln zł. Począwszy od 1996 roku, w którym osiągnęły poziom niespełna 0,8 mln zł, zaobserwowano stałą tendencją spadkową (Rysunek 6). 83

8 Rysunek 6. Koszty ochrony przed owadami, na terenie pożarzyska w latach Tabela 3. Źródła i wielkość dotacji na odbudowę pożarzyska w nadleśnictwie Rudy Raciborskie w latach Źródło: Pietras Z., 2004, Koszty odbudowy pożarzyska w nadleśnictwie Rudy Raciborskie, Rudy Raciborskie W związku z katastrofalnym pożarem PGL LP uzyskało dotacje na prowadzenie restytucji lasu. Pochodziły one z budżetu państwa, NFOŚiGW, WFOŚiGW i EKOFUNDUSZU. Wartość dotacji osiągnęła łącznie sumę zł, co oznacza, że PGL LP wydało z własnych środków w ciągu 11 lat kwotę zł na odtwarzanie i ochronę środowiska przyrodniczego (Tabela 1 i 3). 84

9 Koszty poniesione na terenie Nadleśnictwa Wisła w następstwie przejścia huraganu. Nadzwyczajne koszty będące następstwem szkód spowodowanych przez huragan są związane z odnowieniem powierzchni poklęskowych, zwiększonymi wydatkami na ochronę lasu oraz odbudową i naprawą infrastruktury komunikacyjnej W wyniku przejścia huraganu fragmenty powierzchni leśnej zostały pozbawione drzew całkowicie lub w stopniu uniemożliwiającym pełnienie funkcji gospodarczych i pozagospodarczych. Część odnowienia naturalnego występująca w uszkodzonych drzewostanach uległa zniszczeniu przy usuwaniu drzew powalonych przez wiatr lub na skutek zmian w ich środowisku (nagłe pozbawienie osłony górnej, przesychanie na podniesionych karpach). Wystąpiła konieczność odnowienia większości z tych powierzchni. Ogółem do naprawy szkód spowodowanych wiatrowałami przewidziano 60,41 ha, zaś przewidywane wydatki oszacowano na zł, co w przeliczeniu na 1 ha dało kwotę zł. Realizacja zadań z zakresu ochrony lasu generowała największe koszty na zwalczanie szkodników owadzich przez korowanie surowca wielkowymiarowego oraz dodatkowe zakupy i obsługę pułapek feromonowych. W wyniku szkód w drzewostanach powstałych na skutek przejścia huraganu i zwiększania się zapasu drewna konieczne było korowanie dużych ilości surowca. W II kwartale 2005 r. okorowano ponad 35% pozyskania, a w IV kwartale ponad 45%. Łącznie w analizowanym roku okorowano m 3 drewna, co stanowiło 29% pozyskania rocznego. Dla porównania w roku 2004 korowano tylko drewno pozostające dłużej w drzewostanach ze względu na utrudnioną zrywkę, operacji tej poddano m 3, co stanowiło 5% pozyskania. Koszt korowania wyniósł zł i był prawie dziewięciokrotnie wyższy niż w roku poprzednim. Szeroko rozumiana ochrona przyrody obejmuje także rekreację i edukację przyrodniczą, do których niezbędna jest infrastruktura komunikacyjna. Na remonty dróg w latach w nadleśnictwie Wisła wydano łącznie 324 tyś. zł, w poszczególnych zaś latach odpowiednio: w tys. zł; tys.; tys. Wzrost wydatków w 2004 roku był wynikiem zaległych remontów z lat ubiegłych, możliwych dzięki większemu zyskowi osiągniętemu w tym roku. W 2005 roku koszty remontów dróg były prawie dwukrotnie większe niż łączna suma z trzech poprzednich lat i wyniosły 640 tys. zł. Tak duże nakłady na remonty były w dużym stopniu spowodowane przez nadmierne obciążenia dróg przez środki transportowe: większą ilość wywożonego drewna, nierównomierny rozkład surowca na terenie nadleśnictwa, konieczność korzystania z dróg gruntowych utwardzonych w okresach niesprzyjających, tj. po wiosennych roztopach i długotrwałych opadach. W sumie nadzwyczajne wydatki poniesione przez Nadleśnictwo Wisła w 2005 roku, będące następstwem usuwania skutków wichury z dnia r., które 85

10 można uznać za nadzwyczajne koszty związane z ochroną przyrody, której integralną częścią jest las, wyniosły zł. Podsumowanie W sytuacji zaistnienia klęsk żywiołowych gospodarstwo leśne ponosi dodatkowe koszty związane z ich usuwaniem. Część tych nakładów, związanych bezpośrednio z odtworzeniem lasu i pełnieniem przezeń funkcji pozagospodarczych można uznać za nadzwyczajne koszty poniesione na ochroną przyrody. Tylko niewielka ich część jest dofinansowana z budżetu państwa lub funduszy celowych. Przeprowadzone badania wykazały, że pożar wielkopowierzchniowy generuje znacznie większe szkody niż huraganowe wiatry. Znajduje to odzwierciedlenie w czasie usuwania skutków i ponoszonych w związku z tym nakładach finansowych. W poddanych analizie przykładach nakłady na odtworzenie lasu po pożarze były ok. pięciokrotnie wyższe niż wydatki poniesione na ochronę środowiska leśnego uszkodzonego przez wichurę. Literatura 1. Pietras Z. 2004: Koszty odbudowy pożarzyska w nadleśnictwie Rudy Raciborskie, Rudy Raciborskie, maszynopis. 2. Rocznik statystyczny GUS. 3. Ustawa o lasach, Dz. U. nr 101, poz. 444, z dnia r. (z późniejszymi zmianami). 86