ZMIANY W KONSTRUKCJI SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE

Transkrypt

1 ZMIANY W KONSTRUKCJI SYSTEMU EMERYTALNEGO W POLSCE Ewa Szymkowicz Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie Streszczenie System emerytalny stanowi niezwykle ważną kwestię społeczną. Od jego konstrukcji zależy wysokość środków jakimi będziemy dysponować w momencie przejścia na emeryturę. W części pierwszej przedstawione zostały przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce w 1999 roku. Opisując trendy zachodzące w społeczeństwie polskim, odpowiada na pytanie dlaczego system repartycyjny nie spełniłby swojej funkcji w naszym kraju. Druga część poświęcona jest charakterystyce mieszanego systemu emerytalnego, który obowiązuje w Polsce od 1999 roku. W części trzeciej opisane zostały zmiany w systemie emerytalnym po wejściu w życie ustawy z dnia 25 marca 2011 roku. 1. Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w 1999 roku System emerytalny stanowi bardzo ważny element struktury instytucjonalnej, w której funkcjonuje społeczeństwo. Zapewnia on konsumpcję ludziom w okresie, gdy nie mogą już sami zarobkować. Realizacja tego celu na poziomie całego społeczeństwa wymaga powszechności udziału w systemie emerytalnym. Sposoby generowania środków na godziwe życie w czasie, gdy z racji wieku nie można samodzielnie zarabiać zmieniały się wraz z ewolucją struktury demograficznej ludności oraz innych zjawisk społecznych 1. System emerytalny obowiązujący w Polsce do 1998 roku., był systemem repartycyjnym. Istota tego systemu polegała na pokrywaniu bieżących wydatków na świadczenia z bieżących składek. Na podstawie tzw. umowy międzypokoleniowej dochodziło do redystrybucji dochodów pomiędzy pokoleniem czynnym zawodowo, a pokoleniem poprodukcyjnym 2. Po raz pierwszy omawiany system został 1 M. Góra, Inne spojrzenie na podstawowe zagadnienia ekonomii emerytalne j, Ekonomista, nr 4/2003, s K. Antonów, Finansowe aspekty ubezpieczeń społecznych, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, nr 11/2002, s ISSN , Nr 1 (9) 2012, s. 1-14

2 wprowadzony pod koniec XIX w. w Niemczech przez kanclerza Bismarcka. Bardzo dobrze sprawdzał się on w sytuacjach korzystnej struktury wiekowej, tzn. takiej gdzie na niewielką liczbę emerytów przypadała stosukowo duża liczba osób pracujących. Jednakże w Polsce pod koniec XX wieku zaistniały przesłanki, które uniemożliwiły efektywne funkcjonowanie systemu repartycyjnego 3. Podstawową przyczyną wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce był fakt, iż stary system był kosztowny, niestabilny i niesprawiedliwy. Finansowy kryzys modelu repartycyjnego w Polsce pojawił się na skutek ograniczenia aktywności zawodowej społeczeństwa. Przywileje emerytalne, ułatwienia w przechodzeniu na wcześniejszą emeryturę oraz rosnące bezrobocie sprawiały, że coraz szybciej rosła liczba osób w wieku poprodukcyjnym, a malała liczba osób aktywnych zawodowo. Dodać należy do tego fakt, iż w Polsce postępuje proces starzenia się ludności, który dodatkowo pogłębił tę dysproporcję 4. Celem zagwarantowania wypłacalności systemu zaczęto stopniowo podnosić wysokość obowiązkowych składek na ubezpieczenie społeczne. W roku 1998 były one blisko trzykrotnie wyższe niż w 1981 roku. Wykres 1. Wysokość obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne w latach jako procent podstawy wymiaru 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 15,50% 25% 33% 43% 38% 43% 45% 0, Źródło: J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce, Kwartalnik,,e-Finanse 2007, nr 3 s. 2, [z:] z dnia roku. Mimo rosnącej składki, bieżące wpłaty były niewystarczające na pokrywanie bieżących świadczeń. Kosztami zaistniałego stanu rzeczy obciążono budżet państwa. Udział wydatków w PKB na emerytury i renty wzrósł z 12,6% w 1991 roku. do 15,2% w roku Prognozy pokazują, że brak podjętych reform spowodowałby dalszy wzrost, aż do 22% w 2035 roku 5. Wysoka składka miała też negatywny wpływ na poziom konkurencyjności polskich przedsiębiorstw, przyczyniając się do spadku rentowności oraz hamowania działalności inwestycyjnej. Wysokie koszty pracy spowodowały rozwój tzw. szarej strefy. Znaczny stopień obciążenia pracodawców składkami na 3 J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce, Kwartalnik,,e-Finanse 2007, nr 3, s. 2,[z:] z dnia r. 4 R. Bugaj, Ocena reformy ubezpieczeń społecznych, Gospodarka Narodowa, nr 1-2/2004., s P. Zieliński., Reforma polskiego systemu emerytalnego pozytywny głos w dyskusji, Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Organizacja i Zarządzanie, z. 26/1999, s

3 ubezpieczenie społeczne związany był także z dużą pracochłonnością czynności rozliczeniowych. Z prowadzonych szacunków wynikało, że na ok. 300 zatrudnionych pracowników potrzebna była jedna dodatkowa osoba do obsługi ZUS 6. Należy również zwrócić uwagę na niestabilność starego systemu oraz jego podatność na przetargi polityczne. Kwestie dotyczące systemu emerytalnego były bardzo często zmieniane, dotyczyły bowiem znacznej rzeszy wyborców. Partie polityczne w swoich kampaniach przedwyborczych głosiły populistyczne hasła obiecując liczne zmiany na korzyść emerytów i rencistów, po czym odstępowały od swoich zamiarów ze względu na niemożliwość ich realizacji. Oprócz tego istotną kwestią było finansowe uzależnienie systemu od sytuacji budżetu państwa oraz wahań na rynku pracy 7. Niesprawiedliwość starego sytemu emerytalnego wynikała z braku ścisłej zależności między wysokością otrzymywanej emerytury a stażem pracy i zarobkami. W ostatecznym rozrachunku system sztucznie zrównywał wielu świadczeniobiorców, nie dając gwarancji otrzymania świadczenia w wysokości adekwatnej do poniesionych kosztów 8. Poza tym, składki wszystkich pracujących stanowiły źródło finansowania niektórych grup zawodowych, a także minimalnych świadczeń dla osób, które ich sobie nie wypracowały. Możliwość przechodzenia na wcześniejszą emeryturę przez wybrane grupy zawodowe, łagodne warunki otrzymywania rent inwalidzkich przyczyniały się do nieefektywności starego systemu. Zwrócić należy także uwagę na zjawisko dofinansowywania systemu przez osoby zarabiające powyżej 250% średniej krajowej. Osoby takie były dyskryminowane, gdyż nie otrzymywały świadczenia emerytalnego od tej części dochodu, która przewyższała 2,5-krotność średniej krajowej. Zakład Ubezpieczeń Społecznych administrując system, pełnił funkcje preferowane przez aparat rządowy. Przejawiało się to m. in. w rozkładaniu na raty bądź umarzaniu części składek dla przedsiębiorstw państwowych albo o strategicznym znaczeniu dla państwa 9. Argumentem, który był często wysuwany przeciwko repartycyjnym ubezpieczeniom pracowniczym, jest marnotrawienie środków poprzez bezpośrednią zamianę składek na świadczenie. Znaczne środki obracane przez ubezpieczenia społeczne powinny,,pracować i w efekcie dostarczać dochodów z inwestycji kapitałowych. Poddawana była również krytyce,,anonimowość płacących składki, wszystkie środki trafiały do jednego worka. Składka powinna być przypisana do opłacającego, a świadczenie ekwiwalentne do sumy wpłaconych składek 10. Niezwykle ważnym aspektem wpływającym na konieczność zmiany systemu emerytalnego były zjawiska demograficzne. Należy tu wymienić ograniczenie procesu tworzenia nowych rodzin na skutek obniżania się częstości zawieranych małżeństw oraz odkładanie decyzji o założeniu rodziny w czasie 11. Na przestrzeni 10 lat od połowy lat 90. do 2005 roku średni wiek wstępowania w związki małżeńskie wydłużył się z 23 do 25 lat. Wiąże się z tym także obniżanie się współczynnika dzietności kobiet, który 20 lat temu wynosił ok. 2,1 a dziś już tylko ok. 1, Zachowanie równowagi między pokoleniami 6 J. Hrynkiewicz., Wybrane aspekty społeczne i ekonomiczne reformy ubezpieczeń społecznych, Gospodarka Narodowa, nr 3/1999, s J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy..., dz. cyt., s P. Zieliński., Reforma polskiego systemu emerytalnego..., dz. cyt., s J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy..., dz. cyt., s J. Hrynkiewicz., Wybrane aspekty społeczne..., dz. cyt., s J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy..., dz. cyt., s z dnia r. 3

4 jest możliwe jeśli wynosi on 2,1 a obserwowana od wielu lat tendencja spadkowa nie wskazuje, że owa równowaga może być osiągnięta. Kolejnym istotnym czynnikiem jest wydłużanie się średniej długości trwania życia. Na system emerytalny przekłada się to w znaczący sposób, bowiem wydłuża okres pobierania świadczeń emerytalnych. Wykres 2. Przeciętne trwanie życia w Polsce Źródło: GUS, [z:] z dnia roku. Przedstawiony wykres pokazuje, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety żyją coraz dłużej. Obecnie kobiety dożywają ok. 80 lat, a mężczyźni 71. Opisane powyżej trendy wpływają na zmianę struktury demograficznej kraju. Rośnie odsetek ludzi starszych, a maleje dzieci i młodzieży. W takiej sytuacji system repartycyjny opierający się na umowie międzypokoleniowej nie spełnią swojej redystrybucyjnej roli, gdyż liczba osób aktywnych zawodowo jest niewystarczająca aby móc sfinansować świadczenia emerytalne. Analizując ten temat należy mieć na uwadze perspektywę długookresową, która może jedynie zwiększać opisane dysproporcje. Dodając do tego fakt, iż stary system był kosztowny, niesprawiedliwy i niestabilny, reforma systemu emerytalnego stała się koniecznością 13. Nowy system emerytalny miał spełniać sześć głównych zasad, których wprowadzenie w życie miało gwarantować jego powodzenie. Chodziło przede wszystkim o: zapewnienie bezpieczeństwa wszystkim obywatelom, możliwość udźwignięcia przez gospodarkę kosztów reformy i rozkład ich w długim okresie, możliwość wypełnienia zobowiązań zaciągniętych w przeszłości, stabilność, zapewniającą sprawne funkcjonowanie systemu przez wiele pokoleń, sprawiedliwość oraz uwzględnienie nowoczesnych koncepcji funkcjonowania zabezpieczenia społecznego. Modelem docelowym stał się system 13 J. Rodzinka, J. Hady, E. Hospod, Przyczyny wprowadzenia reformy..., dz. cyt., s. 4. 4

5 mieszany, zawiera on zarówno element repartycyjny, jak również kapitałowy. Źródłem świadczeń są w nim bieżące składki oraz oprocentowany kapitał. Nowy system emerytalny wszedł w życie 1 stycznia 1999 roku. Pracownicy zostali podzieleni na trzy grupy wiekowe: urodzeni przed 1 stycznia 1949 roku- nie mają oni możliwości uczestnictwa w nowym systemie, otrzymają emeryturę według dotychczasowych zasad, zachowując wszelkie nabyte uprawnienia. Dotyczą ich natomiast wszystkie te zmiany, które dokonają się w strukturze i sposobie funkcjonowania ZUS-u; urodzeni po 31 grudnia 1948 roku, a przed 1 stycznia 1969 roku- osoby te mają swobodę w wyborze kształty ich przyszłej emerytury. Mogą zdecydować się na emeryturę tylko z jednego filara bądź z dwóch filarów; urodzeni po 31 grudnia 1968 roku- obowiązkowo i w pełnym wymiarze przystępują do nowego systemu. Wszystkie wymienione wyżej grupy mogą zdecydować sie na dodatkowe oszczędzanie w trzecim, nieobowiązkowym filarze. 14. Nowy system emerytalny składa się z trzech filarów. Pierwszy filar ma charakter repartycyjny, lecz funkcjonuje według zasady zdefiniowanej składki lub zdefiniowanego świadczenia. Drugi filar jest prywatnie zarządzanym filarem kapitałowym, również działa według zasady zdefiniowanej składki. Trzeci filar jest nieobligatoryjny, stanowią go indywidualne konta emerytalne 15. Nowy system zabezpieczenia emerytalnego wprowadzony od 1 stycznia 1999 roku charakteryzuje zastosowanie w nim zasady finansowania kapitałowego. Podstawowym założeniem reformy emerytalnej było zwiększenie bezpieczeństwa systemu dzięki zapewnieniu wypłaty świadczeń z kilku źródeł, tzw.,,bezpieczeństwo dzięki różnorodności. 2. Zasady funkcjonowania systemu emerytalnego przed wprowadzeniem ustawy z dnia Pierwszy filar stanowił ZUS. Instytucja Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) została wprowadzona przez ustawę z 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych. Ustawa określiła ten Fundusz jako państwowy fundusz celowy, który powołany został w celu realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. W jego ramach wyodrębniano fundusze: emerytalny, rentowy, chorobowy i wypadkowy. Dysponentem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych był Zakład Ubezpieczeń Społecznych 16. Zakład Ubezpieczeń Społecznych określono jako państwową jednostkę organizacyjną posiadającą osobowość prawną, zajmującą się gromadzeniem składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne obywateli oraz dystrybucją świadczeń (np. emerytur, rent, zasiłków chorobowych lub macierzyńskich) w wysokości i na zasadach ustalonych w przepisach powszechnie obowiązujących 17. ZUS sta- 14 P. Zieliński., Reforma polskiego systemu, dz. cyt., s M. Góra, Inne spojrzenie, dz. cyt., s G. Szpor (red.), System ubezpieczeń..., dz. cyt., s Ustawa z dnia 13 października 1998 r.o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U nr 137 poz

6 nowił zatem pewnego rodzaju kasę, która przyjmowała wpłaty i realizowała wypłaty na podstawie przepisów prawa. Podlegał on kontroli przez NIK 18. Składka na ubezpieczenie emerytalne została rozłożona w równych częściach pomiędzy pracodawcę i pracownika. Stopa procentowa do jej obliczenia wynosiła 19,52% podstaw wymiaru. Połowa tj. 9,76% finansowana była przez ubezpieczonego (pracownika), drugą połowę natomiast finansował płatnik składek (pracodawca). 19. Składka należna od pracodawcy przekazywana była do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tj. do ZUS) w wysokości 9,7%. Natomiast składka od ubezpieczonego albo w całości przekazywana była na I filar albo dzielona między FUS i otwarty fundusz emerytalny w proporcjach: 7,3% do funduszu otwartego i 2,46% do FUS. Powyższy podział składki był obowiązkowy dla osób, które urodziły się po 31 grudnia 1968 roku tj. obowiązkowo należały do nowego systemu emerytalnego. Osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 roku. całość składki (9,76%) przekazywały do FUS. Z kolei osoby urodzone po 31 grudnia 1949 roku a przed 1 stycznia 1969 roku mogły same zadecydować czy chcą przystąpić do nowego systemu i dzielić składkę między FUS, a otwarty fundusz emerytalny, czy też pozostać w starym systemie i całość składki odprowadzać do FUS. Zatem, na koncie prowadzonym przez FUS gromadzona była składka na emeryturę w wysokości albo 19,52% albo 12,22% podstawy wymiaru 20. W ramach drugiego filaru wyróżniano trzy instytucje: Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE), Powszechne Towarzystwa Emerytalne (PTE) oraz Zakłady Emerytalne. Otwarty fundusz emerytalny miał za zadanie gromadzić środki pieniężne i lokować je z przeznaczeniem uzyskanego kapitału na wypłatę członkom funduszu, kiedy ci osiągną wiek emerytalny. Był on odrębnym podmiotem posiadającym osobowość prawną, lecz nie posiadającym zdolności upadłościowej (nie mógł on ogłosić bankructwa). Zwrot,,otwarty oznaczał, iż ubezpieczony mógł dobrowolnie wybrać fundusz i zrezygnować z uczestnictwa w nim, przy czym odnosiło się to do kwestii zmiany funduszu, a nie rezygnacji z uczestnictwa w II filarze, gdyż było ono obowiązkowe. Otwarty fundusz emerytalny nie mógł powstać bez inicjatywy innego podmiotu, a mianowicie powszechnego towarzystwa emerytalnego. Powszechne towarzystwo emerytalne było organem otwartego funduszu emerytalnego, zarządzało nim i reprezentowało fundusz w stosunkach z osobami trzecimi. Jego władzami były: zarząd, rada nadzorcza oraz walne zgromadzenie. Towarzystwa odpowiadały wobec członków funduszu za wszelkie szkody wynikające z niewykonania bądź nieprawidłowego wykonania swoich zadań 21. Natomiast zakłady emerytalne miały dokonywać wypłaty świadczeń. Ich funkcjonowanie stanowić miało realizację zasady rozdzielenia funkcji inwestowania i wykorzystywania funduszy zgromadzonych w okresie aktywności zawodowej. Wyrażać miały także regułę, zgodnie z którą otwarty fundusz emerytalny stanowi część oszczędnościową I filaru, a zakład emerytalny jego część ubezpieczeniową 22. Zwrócić należy jednak uwagę na fakt, że zakłady emerytalne do tej pory nie powstały i nie zna się terminu ich powstania. Omawiając strukturę organizacyjno-prawną drugiego filaru wymienić jeszcze należy depozytariusza, którym mógł być bank lub Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych. Jego zadaniem było przechowywanie instrumentów finansowych zakupionych przez fundusz emerytalny za składki. 18 R. Gwiazdowski., ZUS-ik mój widzę malutki, Forbes, nr 5/2006, s E. Łopacińska, Zreformowany ZUS- ubezpieczenia według nowych zasad, Wydawnictwo Fundacji Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1999, s I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie emerytalne, dz. cyt., s J. Wantoch-Rekowski, Charakter i status prawny otwartych funduszy emerytalnych, [w:] Zagadnienia prawne i ekonomiczne systemu emerytalnego, A. Borodo (p. red.), Wydawnictwo,,Dom Organizatora, Toruń 2004, s T. Bińczycka-Majewska (p.red.), Konstrukcje prawa emerytalnego, Wyd. Zakamycze, Kraków 2004, s

7 Depozytariusz prowadził rejestr aktywów funduszu zapisywanych na właściwych rachunkach oraz ponosił finansową odpowiedzialność za niezgodne z prawem decyzje inwestycyjne PTE 23. Nadzór nad działalnością otwartych funduszy emerytalnych sprawowała Komisja Nadzoru Finansowego. Miała ona prawo dostępu do kopii dokumentów związanych z działalnością funduszu oraz żądania wszelkich informacji, wyjaśnień od zarządzających i pracowników funduszu. Działania mogły być podejmowane z inicjatywy samej Komisji Nadzoru Finansowego bądź na podstawie skargi członków funduszu lub organizacji społecznych nieprowadzących działalności gospodarczej. W wypadku stwierdzenia nieprawidłowości w funkcjonowaniu funduszu Komisja Nadzoru miała prawo nałożyć na niego sankcje, a także karę pieniężną. Najdalej idącym uprawnieniem Komisji była możliwość cofnięcia zezwolenia na utworzenie towarzystwa 24. Zgodnie z ustawa z dnia 13 października 1998 r. członkostwo w OFE było obowiązkowe, objęcie ubezpieczeniem emerytalnym następowało automatycznie z mocy prawa. W przypadku otwartych funduszy emerytalnych przymus oszczędzania na starość był realizowany poprzez zawarcie pisemnej umowy z wybranym funduszem emerytalnym. Niezachowanie terminu do zawarcia takiej umowy powodowało, że fundusz został danemu ubezpieczonemu przydzielony w drodze losowania przeprowadzonego przez ZUS 25. Z chwilą przystąpienia do OFE fundusz otwierał członkowi imienny rachunek, na który wpłaca się składki. Stopa procentowa składki odprowadzana przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych do wybranego przez danego ubezpieczonego Otwartego Funduszu Emerytalnego wynosiła 7,3% podstawy wymiaru. Składki wpłacane do OFE oraz otrzymywane wypłaty transferowe przeliczane były na jednostki rozrachunkowe. Jednostki rozrachunkowe kupowane były po ich aktualnej cenie, która zmieniała się w zależności od wyników lokowania aktywów (inwestowania) OFE. Lokowaniem natomiast zajmowało się Powszechne Towarzystwo Emerytalne, które odpłatnie zarządzało OFE. PTE to podmiot prywatny w formie spółki akcyjnej, kwota kapitału własnego miała wynosić min. 5 mln EURO. Każde PTE mogło zarządzać tylko jednym OFE 26. OFE mogło pobierać opłaty bezpośrednio obciążające członków funduszu w dwóch formach. Równowartość powyższych opłat OFE przekazywało na rzecz PTE. Pierwszą formą było potrącanie określonej procentowo kwoty z wpłacanych składek (opłata od składki) przed dokonaniem przeliczenia składki na jednostki rozrachunkowe 27. Nowelizacja ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych z dnia 26 czerwca 2009 roku. stanowi, że opłata ta nie mogła przewyższać 3,5% kwoty z wpłacanych składek. Druga forma stanowiła opłatę wnoszoną przez członka funduszu, gdy dokonywał on wypłaty transferowej do innego OFE przed okresem stażu wynoszącym 24 miesiące (tzw. opłata za zmianę funduszu). Nie mogła ona wynosić więcej niż 20% minimalnego wynagrodzenia. Ponadto, OFE pokrywało bezpośrednio ze swoich aktywów także koszty zarządzania funduszem przez PTE (tzw. opłata za zarządzanie). 23 Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie emerytalne, dz. cyt., s Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych, Dz.U nr 124 poz K. Antonów, Otwarte fundusze emerytalne w systemie zabezpieczenia emerytalnego w Polsce,,,Praca i zabezpieczenie społeczne, nr 11/1999, s z dnia r. 27 G. Szpor (red.), System ubezpieczeń..., dz. cyt., s.7. 7

8 Opłata ta nie mogła przekraczać stawki według następującej skali: do mln aktywów netto- 0,045 % wartości aktywów netto, w skali miesiąca ponad do mln aktywów netto - 3,6 mln zł + 0,04 % nadwyżki ponad mln zł wartości aktywów netto, w skali miesiąca ponad do mln aktywów netto- 8,4 mln zł + 0,032 % nadwyżki ponad mln zł wartości aktywów netto, w skali miesiąca ponad do mln aktywów netto- 13,2 mln zł + 0,023 % nadwyżki ponad mln zł wartości aktywów netto, w skali miesiąca ponad mln aktywów netto- 13,2 mln zł + 0,023 % nadwyżki ponad mln zł wartości aktywów netto, w skali miesiąca. Stawka obliczana była na każdy dzień ustalania wartości aktywów netto funduszu i płatna w ostatnim dniu roboczym każdego miesiąca 28. Istotnym składnikiem finansów otwartych funduszy emerytalnych była realizowana przez nie polityka lokacyjna (inwestycyjna). Lokaty funduszów emerytalnych stanowiły instrument pomnażania środków, których jedynym źródłem były składki emerytalne. Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych i rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1998 roku stanowi, iż podstawowym założeniem realizacji lokat aktywów powinno być osiągnięcie maksymalnego stopnia bezpieczeństwa i rentowności. Aby zagwarantować omawiany poziom bezpieczeństwa określone zostały zbiory dopuszczalnych instrumentów finansowych oraz pułapy zaangażowania inwestycyjnego w poszczególne instrumenty 29. Preferowanymi instrumentami finansowymi zapewniającymi duży stopień pewności m.in. były: obligacje, bony i inne papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa lub NBP oraz kredyty i pożyczki udzielane tym instytucjom, a także obligacje i inne dłużne papiery wartościowe gwarantowane bądź poręczane przez te podmioty depozyty bakowe i bankowe papiery wartościowe akcje spółek notowanych na regularnym rynku giełdowym, pozagiełdowym albo nie notowanych na tych rynkach lecz dopuszczonych do publicznego obrotu akcje narodowych funduszy inwestycyjnych jednostki uczestnictwa zbywane przez fundusze inwestycyjne otwarte lub specjalistyczne fundusze inwestycyjne otwarte certyfikaty inwestycyjne emitowane przez fundusze inwestycyjne zamknięte lub fundusze inwestycyjne otwarte obligacje i inne dłużne papiery wartościowe emitowane przez gminy, związki komunalne i miasto stołeczne Warszawa, które zostały dopuszczone do publicznego obrotu bądź nie zabezpieczone całkowicie obligacje emitowane przez inne podmioty niż te wymienione w poprzednim punkcie. 30 Trzeci filar stanowiły Indywidualne Konta Emerytalne oraz Pracownicze Programy Emerytalne. Podstawowym założeniem funkcjonowania trzeciego filaru było uzupełnienie wysokości emerytur pod- 28 Ustawa z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz ustawy o zmianie organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U., nr 127, poz B. Hadyniak, J. Monkiewicz, Fundusze Emerytalne II filar, Wyd. Poltext, Warszawa 1999, s I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie emerytalne, dz. cyt., s

9 stawowych z pierwszego i drugiego filara. Stanowiły go różne formy przezorności mające zapewnić przyszłemu emerytowi dodatkowe środki do egzystencji. Uczestnictwo w III filarze, w którym charakter gromadzenia środków był kapitałowy, nie było obowiązkowe. Do wyboru były dwie formy gromadzenia środków: indywidualne- Indywidualne Konta Emerytalne (IKE) oraz zbiorowe- Pracownicze Programy Emerytalne (PPE). 3. Jakie zmiany w systemie emerytalnym wprowadza ustawa z dnia 25 marca 2011 roku? Z dniem 1 maja 2011 roku weszła w życie ustawa z dnia 25 marca 2011 roku o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych. Zmiany te dotyczą m.in. przesunięcia części składki emerytalnej z otwartych funduszy emerytalnych do ZUS, z zachowaniem integralności II filaru. Do tej pory 12,22% podstawy wymiaru składki trafiało do ZUS-u, a 7,3% do otwartych funduszy emerytalnych. Z dniem 1 maja wprowadzone zostało trzecie konto emerytalne. Oprócz OFE i ZUS oszczędności będą lokowane na specjalnym subkoncie ZUS. W latach trafi tam 5% podstawy wymiaru składki. W latach kolejnych wartość ta będzie maleć i w 2017 roku osiągnąć ma docelową wartość 3,8%. Składka przekazywana do otwartych funduszy emerytalnych początkowo zostanie obniżona do 2,3% wymiaru składki, w roku 2017 osiągnąć ma wartość docelową w wysokości 3,5%. Zabieg ten ma na celu uniknięcie przekroczenia drugiego progu zadłużenia, który wynosi 55% wartości PKB. 60% środków gromadzonych na otwartych funduszach emerytalnych musiało być lokowane w obligacjach. OFE najczęściej kupowały obligacje Skarbu Państwa, zatem środki emerytalne trafiały do budżetu państwa w celu pokrycia jego bieżących potrzeb. Otwarte fundusze emerytalne były pośrednikiem i od wykonywanych transakcji pobierały prowizje. Wprowadzone zmiany spowodują, że środki emerytalne trafiać będą bezpośrednio do Skarbu Państwa, co pozwoli na uniknięcie płacenia prowizji. Jak podaje dziennik Gazeta Prawna w bieżącym roku budżet państwa zaoszczędzi z 11 mld zł z tytułu operacji zmniejszenia przelewów gotówkowych do OFE, a w kolejnych latach ponad 18 mld zł. Tabela 1 pokazuje w jaki sposób składka emerytalna będzie dzielona między OFE a subkontem w ZUS. Tabela 1. Podział składki emerytalnej między OFE a subkontem ZUS Wysokość składki emerytalnej odprowadzanej do I i II filaru Odpowiedni procent podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne przekazywany W okresie Do I filaru Do OFE Do II filaru Na nowe subkonto w ZUS Razem Do 30 kwietnia 2011 roku 12,22% 7,3% - 19,52% od 1 maja 2011 roku. do 31 grudnia 2012 roku 12,22% 2,3% 5,0% 19,52% od 1 stycznia do 31 grudnia 2013 roku 12,22% 2,8% 4,5% 19,52% od 1 stycznia do 31 grudnia 2014 roku 12,22% 3,1% 4,2% 19,52% od 1 stycznia 2015 r. do 31 grudnia 2016 roku 12,22% 3,3% 4,0% 19,52% od 1 stycznia 2017 roku 12,22% 3,5% 3,8% 19,52% Źródło: Gazeta Podatkowa nr 33 (761) z dn

10 Pierwszy filar (ZUS) ma charakter repartycyjny, środki które trafiają do ZUS są zapisywane na indywidualnym koncie ubezpieczonego następnie wydawane na bieżące świadczenia. Kapitał ten ma charakter księgowy, podlega i będzie podlegał waloryzacji. Waloryzacja uzależniona jest od wzrostu cen oraz liczby ubezpieczonych w ZUS osób. Jej celem jest niedopuszczenie do utraty wartości gromadzonych w ZUS składek, w jej wyniku stan konta nie może ulec obniżeniu. Dokonywana jest 1 czerwca każdego roku, poczynając od waloryzacji za 2000 rok. Kwotę zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego składek powiększa się o kwoty poprzednio przeprowadzonych waloryzacji i mnoży przez bieżący wskaźnik waloryzacji. Wskaźnik waloryzacji odpowiada wskaźnikowi cen towarów i usług konsumpcyjnych w roku kalendarzowym poprzedzającym termin waloryzacji. Zależy on od inflacji i dynamiki wpływu do ZUS składek ubezpieczeniowych. Wzrost gospodarczy powoduje, że rosną pensje oraz coraz więcej ludzi pracuje, co przekłada się na wzrost składek przekazywanych do ZUS. Jednakże w przypadku dekoniunktury gospodarczej składek w ZUS jest coraz mniej. Dlatego też wskaźnik waloryzacji musi uwzględniać co najmniej poziom inflacji, aby składki gromadzone na emeryturę nie traciły na swojej wartości. Środki, które trafiają do otwartych funduszy emerytalnych są inwestowane. Wysokość przyszłej emerytury z OFE zależeć będzie zatem od umiejętności inwestycyjnych osób zarządzających nimi. Duży wpływ na wysokość środków w OFE ma sytuacja na rynkach finansowych. W 2008 roku otwarte fundusze emerytalne straciły 20,5 mld zł 31. Wpływ na tę sytuację miała bossa na giełdzie. Ważnym zatem aspektem funkcjonowania OFE jest podatność ich wyników na sytuację gospodarczą kraju oraz koniunkturę na giełdzie. Mimo założeń polityki lokacyjnej, zgodnie z którą inwestowanie środków ma zapewnić ich maksymalna bezpieczność i rentowność, nie da się całkowicie uniknąć zawirowań i spadków na giełdzie. Składki gromadzone na subkoncie ZUS mają być waloryzowane wskaźnikiem, który ma być wyliczany na podstawie średniego nominalnego wzrostu PKB z pięciu lat poprzedzających termin waloryzacji. Kolejnym ważnym aspektem omawianych zmian w systemie emerytalnym jest możliwość dziedziczenia środków po zmarłych. W podstawowym koncie w ZUS nic się nie zmieni. Jeśli osoba umiera przed uzyskaniem wieku emerytalnego, jej bliscy nie otrzymują przelewu gotówkowego tego, co zgromadziła w ZUS na emeryturę. Jedyne świadczenie jakie otrzymują to zasiłek pogrzebowy w wysokości 4000 zł. Środki gromadzone na subkoncie ZUS podlegają częściowemu dziedziczeniu. Prawo do dziedziczenie maja osoby wskazane jako beneficjenci w OFE. W pierwszej kolejności dziedziczą: małżonek za okres wspólnoty majątkowej - w formie przelewu na jego subkonto w ZUS, osoby wskazane przez członka OFE jako beneficjenci -w formie przelewu na ich subkonta w ZUS. Jeśli członek otwartego funduszu emerytalnego umrze przed uzyskaniem wieku emerytalnego pieniądze po nim dziedziczą: małżonek za okres wspólnoty majątkowej - w formie przelewu na jego konto do OFE, osoby wskazane jako beneficjenci w formie gotówki ( jeśli nie ma wskazanych osób, kapitał wchodzi w skład spadku). Istotną kwestię stanowi fakt, iż osoba która będzie wpisana jako beneficjent OFE, będzie również osobą, która dostanie pieniądze z subkonta ZUS. Rząd wprowadza również zachętę dla dodatkowego oszczędzania na emeryturę. Obok istniejących Indywidualnych Kont Emerytalnych (IKE), od 1 stycznia 2012 roku. będą działały Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE). Tworzenie tych kont ma być dobrowolne. Konta będzie można zakładać w dowolnym OFE lub też w innych instytucjach finansowych. Zgromadzone w Indywidual z dnia r. 10

11 nych Kontach Zabezpieczenia Emerytalnego środki będą wypłacane odpowiednio: jako dożywotnia emerytura, w ratach w okresie minimum dziesięciu lat lub też jednorazowo. Ponadto członkowie IKZE będą mogli skorzystać ze specjalnej ulgi podatkowej. Według szacunkowych obliczeń rządu wprowadzone zmiany wpłyną pozytywnie na wysokość przyszłych emerytury. Stopy zastąpienia, czyli stosunek pierwszej emerytury do ostatniej pensji mają wzrosnąć o kilka punktów procentowych. Rok urodzenia Tabela 2. Stopy zastąpienia brutto Przed zmianą Kobiety Stopy zastąpienie brutto Po zmianie Z dodatkowym dobrowolnym ubezpieczeniem ,4% 36% 39,2% ,7% 28,4% 33,4% ,8% 24,3% 30,3% Rok urodzenia Przed zmianą Mężczyźni Stopy zastąpienie brutto Po zmianie Z dodatkowym dobrowolnym ubezpieczeniem ,6% 46,7% 51,7% ,5% 36,6% 43,6% ,5% 31,3% 39,3% Źródło: Dodatek do Gazety Prawnej, nr 20 (2906), z dnia roku. Tabela 2 prezentuje szacunkowe stopy zastąpienie dla kobiet i mężczyzn przed i po wprowadzonych zmianach, zakładając, że: kobiety wchodzą na rynek pracy w wieku 25 lat a okres aktywności zawodowej wynosi 35 lat, mężczyźni wchodzą na rynek pracy w wieku 25 lat a okres aktywności zawodowej wynosi 40 lat. Oprócz wzrostu przyszłych świadczeń emerytalnych rząd podkreśla, iż zmiany pozytywnie wpłyną na budżet państwa poprzez zmniejszenie jego deficytu. Stanie się to za sprawą zmniejszenia deficytu budżetu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który pokrywany jest ze środków budżetu państwa. Środki, które do tej pory trafiały do OFE w przeważającej części lokowane były w obligacje, bony i inne papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa, tym samym łatały dziurę budżetową. Skarb Państwa z kolei przekazywał środki na pokrycie deficytu ZUS i tak koło się zamykało. Reforma eliminuje jedno ogniwo w tym kole, jakim są OFE, oszczędzając tym samym na prowizji jaką owe fundusze pobierają. Z drugiej jednak strony pamiętać należy, iż środki przekazywane do ZUS są automatycznie przekazywane na wypłatę bieżących świadczeń. Przyszła emerytura z I filara wyrażona jest zatem w postaci wirtualnych zapisów księgowych, a nie jak w przypadku OFE fizycznie istniejących środków. Zadaniem przyszłych pokoleń będzie zatem zapewnienie środków na wypłatę świadczeń przyszłym emerytom. Jednakże zmiany demograficzne rodzą ryzyko, iż pracujący nie będą w stanie utrzymać rosnącej liczby 11

12 emerytów. Sukcesywne podwyższanie wieku emerytalnego ma być zatem lekarstwem na zachwianie proporcji pracujący - emeryci. W tej sytuacji OFE są gwarantem, iż faktycznie pewne środki przyszłym emerytom zostaną zapewnione. Dlatego też całkowita likwidacja OFE nie wchodzi w grę. Działania rządzących powinny skupić się na polepszeniu procesów efektywnościowych w OFE, możliwościach osiągania przez nich wyższych stóp zwrotu oraz obniżania prowizji. 4. Podsumowanie Reforma systemu emerytalnego z 1999 roku miała być lekarstwem na zmiany demograficzne zachodzące w polskim społeczeństwie. Wymieniano liczne korzyści jakie przyniesie emerytom, budżetowi państwa i gospodarce. Zawirowania na rynkach finansowych, sytuacja budżetu państwa stały się bodźcem do wprowadzenia kolejnych zmian. Należy zauważyć, iż konstrukcja systemu emerytalnego jest niezwykle istotną kwestią społeczną. Bieżąca ocena wprowadzanych reform jest niezwykle złożona, gdyż zmiany odczujemy w dalekiej przyszłości. Nie ma jednej uniwersalnej konstrukcji systemu emerytalnego, gdyż na jej wygląd ma wpływ szereg czynników społecznych, politycznych, demograficznych. 12

13 Bibliografia Pozycje książkowe i czasopisma: 1) Antonów K., Finansowe aspekty ubezpieczeń społecznych, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, nr 11/ ) Antonów K., Otwarte fundusze emerytalne w systemie zabezpieczenia emerytalnego w Polsce,,,Praca i zabezpieczenie społeczne, nr 11/ ) Bińczycka-Majewska T. (p.red.), Konstrukcje prawa emerytalnego, Wyd. Zakamycze, Kraków ) Bugaj R., Ocena reformy ubezpieczeń społecznych, Gospodarka Narodowa, nr 1-2/ ) Góra M., Inne spojrzenie na podstawowe zagadnienia ekonomii emerytalnej, Ekonomista, nr 4/ ) Gwiazdowski R., ZUS-ik mój widzę malutki, Forbes, nr 5/ ) Hadyniak B., Monkiewicz J., Fundusze Emerytalne II filar, Wyd. Poltext, Warszawa ) Hrynkiewicz J., Wybrane aspekty społeczne i ekonomiczne reformy ubezpieczeń społecznych, Gospodarka Narodowa, nr 3/ ) Jędrasik-Jankowska I., Ubezpieczenie emerytalne. Trzy filary, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa ) Łopacińska E., Zreformowany ZUS- ubezpieczenia według nowych zasad, Wydawnictwo Fundacji Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa ) Rodzinka J., Hady J., Hospod E., Przyczyny wprowadzenia reformy systemu emerytalnego w Polsce, Kwartalnik,,e-Finanse 2007, nr 3. 12) Szpor G. (red.), System ubezpieczeń społecznych, Wydawnictwo Prawnicze Lexis-Nexis, Warszawa ) Wantoch-Rekowski J., Charakter i status prawny otwartych funduszy emerytalnych, [w:] Zagadnienia prawne i ekonomiczne systemu emerytalnego, A. Borodo (p. red.), Wydawnictwo,,Dom Organizatora, Toruń ) Zieliński P., Reforma polskiego systemu emerytalnego pozytywny głos w dyskusji, Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Organizacja i Zarządzanie, z. 26/ ) Dodatek do Gazety Prawnej, nr 20 (2906), z dnia r. 16) Gazeta Podatkowa nr 33 (761) z dn r. Strony internetowe: 17) 18) 19) 20) 13

14 Akty prawne: 21) Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz. U nr 137 poz ) Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych, Dz.U nr 124 poz ) Ustawa z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz ustawy o zmianie organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz niektórych innych ustaw, Dz. U., nr 127, poz