Znaczenie kosztów energii w zale no ci od typu gospodarstw rolnych 1

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe Szko y G ównej Gospodarstwa Wiejskiego Ekonomika i Organizacja Gospodarki ywno ciowej nr 108, 2014: Piotr Go asa Katedra Polityki Europejskiej, Finansów Publicznych i Marketingu Szko a G ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Znaczenie kosztów energii w zale no ci od typu gospodarstw rolnych 1 Wst p We wspó czesnej gospodarce coraz wi ksze znaczenie odgrywaj zagadnienia zwi zane z zu yciem energii i efektywno ci energetyczn. Ma to kilka podstaw. Pierwsz z nich s kwestie rodowiskowe. Udzia odnawialnych róde energii w Unii Europejskiej wynosi zaledwie 12,5% 2, wi c ka de jej u ycie skutkuje spaleniem paliw kopalnych. Prowadzi to do wzrostu poziomu CO 2 w atmosferze. Zgodnie z najnowszym raportem Intergovernmental Panel on Climate Change, to w a nie antropogeniczna emisja CO 2 z 95-procentowym prawdopodobie stwem jest przyczyn zachodz cym zmian klimatycznych i b dzie prowadzi a do wzrostu redniego poziomu temperatury i intensyfikacji nag ych, niekorzystnych zjawisk pogodowych [IPCC 2013]. Drugi powód jest równie znacz cy. Chodzi o koncepcje Peak Oil (szczytu wydobycia), która powsta a w latach 50. XX wieku. Zak ada, e wydobycie ropy metodami konwencjonalnymi osi gnie w pewnym momencie maksimum, a nast pnie zacznie stopniowo spada. Przewidywania te sprawdzi y si co do USA, gdzie Peak Oil osi gni to w 1971 roku [Bowden 1985]. Badania prowadzone w kolejnych latach dotycz ce globalnego wydobycia podawa y niezwykle rozbie ne daty osi gni cia tego punktu: od 2017 roku do okre lenia nie wcze niej ni 2035 [Chapman 2014]. Pojawiaj si równie g osy, i teorie Peak Oil nale y porzuci ze wzgl du na to, e ignoruje ona post p technologiczny, pozwala- 1 Badania finansowe w ramach projektu NCN Ekonomiczne uwarunkowania produkcji bioenergii w gospodarstwach rolnych. Umowa UMO-2011/01/B/HS4/ European Environment Agency, (data dost pu: ).

2 46 j cy na korzystanie z do tej pory niedost pnych róde, tzw. tight oil, upków ropono nych czy te ropy wydobywanej z dna morskiego z du ych g boko ci [Maugeri 2012]. Jednak e jeden fakt jest niezaprzeczalny wzrost cen ropy naftowej. Od 2005 roku cena bary ki ropy brent wzros a z 52 do 107 dolarów w 2014 roku. W tym czasie równie wzrasta o ogólne zu ycie energii na ca- ym wiecie, które do 2035 roku ma wzrosn o jedn trzeci 3. Te wszystkie sprawy powoduj, e coraz wi kszego znaczenia nabiera kwestia zu ycia energii w rolnictwie oraz jej kosztów. Jest to jednak skomplikowane zagadnienie. W przeprowadzonych badaniach stwierdzono, e trudno odnale zale no pomi dzy warto ci bezpo rednich nak adów energii w rolnictwie a warto ci produkcji, gdy istnieje tutaj wiele innych czynników, takich jak zmienno pogody, wzrost cen poszczególnych no ników energii czy zmiany technologii produkcji [Pawlak 2012]. Cel i metody Celem badawczym artyku u jest okre lenie wielko ci kosztów energii ponoszonych przez polskie indywidualne gospodarstwa rolne i ich udzia u w kosztach ogólnych w zale no ci od typu gospodarstwa. Do oblicze wykorzystano dane dotycz ce indywidualnych gospodarstw rolnych pozyskiwanych przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywno ciowej Pa stwowy Instytut Badawczy w ramach systemu FADN (Farm Accountancy Data Network) za lata W polu obserwacji FADN znajduj si gospodarstwa towarowe. Minimalna wielko ekonomiczna, po przekroczeniu której w cza si gospodarstwo rolne do pola obserwacji FADN, ustalana jest od 2010 roku obrachunkowego na podstawie analizy sum standardowej produkcji (SO). Jest to u redniona z pi ciu lat warto produkcji z okre lonej dzia alno ci rolniczej uzyskanej z 1 ha lub od 1 zwierz cia [FADN 2013]. W praktyce prowadzony jest rachunek polegaj cy na obliczeniu skumulowanej sumy SO z poszczególnych klas, zaczynaj c od najwi kszej, a do osi gni cia ok. 90% SO z populacji badawczej. Dolna granica przedzia- u, w którym to nast pi, jest minimalnym progiem wielko ci ekonomicznej. W 2012 roku wyniki obliczono dla gospodarstw o wielko ci ekonomicznej wi kszej lub równej 4000 euro. Typ rolniczy gospodarstwa rolnego okre lany jest na podstawie udzia u poszczególnych dzia alno ci rolniczych w tworzeniu ca ej produkcji standardowej 3 International Energy Agency 2012: World Energy Outlook 2012, Synthesis, Paris.

3 gospodarstwa. W zale no ci od po danego stopnia szczegó owo ci bada typy rolnicze mo na przedstawi na trzech p aszczyznach: 8 typów ogólnych, 21 typów podstawowych, 61 typów szczegó owych. Na potrzeby pracy przyj to pierwszy z podzia ów. Obliczenia dokonano wed ug rachunku wyników obowi zuj cych w systemie FADN (tab. 1). Tabela 1 Grupowanie gospodarstw rolnych wed ug typów rolniczych Typy rolnicze Typy rolnicze podstawowe Symbol Nazwa Symbol Nazwa 1 2 Uprawy polowe Uprawy ogrodnicze Specjalizuj ce si w uprawie zbó ( cznie z ry em), ro lin oleistych i wysokobia kowych na nasiona 16 Specjalizuj ce si w uprawie polowej ró nych gatunków ro lin Specjalizuj ce si w uprawach ogrodniczych (warzyw, truskawek, kwiatów i ro lin ozdobnych) pod wysokimi os onami Specjalizuj ce si w gruntowych uprawach ogrodniczych (warzyw, truskawek, kwiatów i ro lin ozdobnych) Specjalizuj ce si w uprawie grzybów i w szkó karstwie oraz uprawach ogrodniczych (warzyw, truskawek, kwiatów i ro lin ozdobnych) 3 Winnice 35 Specjalizuj ce si w uprawie winoro li Uprawy trwa e Krowy mleczne Zwierz ta trawo erne Zwierz ta ziarno- erne 36 Specjalizuj ce si w uprawie drzew i krzewów owocowych (bez winoro li i oliwek) 37 Specjalizuj ce si w uprawie oliwek 38 Specjalizuj ce si w uprawie drzew i krzewów owocowych (uprawy trwa e) 45 Specjalizuj ce si w chowie byd a mlecznego 46 Specjalizuj ce si w chowie byd a rze nego (w tym hodowla) Specjalizuj ce si w chowie byd a mlecznego i rze nego (w tym hodowla) Specjalizuj ce si w chowie owiec, kóz i innych zwierz t ywionych paszami obj to ciowymi 51 Specjalizuj ce si w chowie trzody chlewnej 52 Specjalizuj ce si w chowie drobiu 53 Specjalizuj ce si w chowie zwierz t ywionych paszami tre ciwymi

4 48 cd. tabeli 1 Typy rolnicze Typy rolnicze podstawowe Symbol Nazwa Nazwa 8 Mieszane 61 Mieszane ró ne uprawy Mieszane ró ne zwierz ta, z przewag zwierz t ywionych paszami obj to ciowymi Mieszane ró ne zwierz ta, z przewag zwierz t ywionych paszami tre ciwymi Mieszane uprawy polowe i zwierz ta ywione paszami obj to ciowymi 84 Mieszane ró ne uprawy i zwierz ta ród o: Wyniki standardowe 2012 uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestnicz ce w polskim FADN. Do kosztów energii zaliczono nast puj ce kategorie kosztów: materia y opa- owe (w giel, mia, brykiet, drewno, koks, gaz opa owy, olej opa owy), materia y p dne kupowane do baków zbiorników (benzyna, olej, gaz nap dowy, inne materia y p dne), materia y p dne kupowane do du ych zbiorników (benzyna, olej nap dowy, inne materia y p dne, drewno opa owe), op aty (energia elektryczna, podgrzanie wody, centralne ogrzewanie). Wyniki bada i dyskusja Okres to czas bardzo istotnych zmian koniunktury w rolnictwie. Generalnie mo emy wyró ni dwa okresy. Do 2007 roku ceny produktów rolnych (z wyj tkiem wieprzowiny) wzrasta y. W latach nast pi gwa towny spadek cen i pogorszenie koniunktury w rolnictwie. W kolejnych latach jednak sytuacja si poprawi a, ale nie osi gn a takiego poziomu, jak w szczycie 2007 roku [Grzelak 2013]. Jednak e w ca ym badanym okresie zanotowano sta y wzrost kosztów energii we wszystkich typach gospodarstw (z wyj tkiem typy gospodarstwa ogrodnicze) rysunek 1. W celu pokazania tych relacji w sposób jak najbardziej czytelny typ gospodarstwa ogrodnicze przeniesiono na kolejny wykres (rys. 2). Najwi ksze koszty energii bezsprzecznie zanotowano w gospodarstwach ogrodniczych. By y one 3 4-krotnie wy sze ni w drugim pod wzgl dem typie uprawy polowe. W 2012 roku w ród pozosta ych gospodarstw najwy sze koszty energii poniesiono w gospodarstwach uprawy polowe (34 611,03 z ), najni sze dla typu uprawy trwa e (15 239,81 z ) i zwierz ta trawo erne (14 745,69 z ).

5 [zł] Uprawy polowe Uprawy trwałe Krowy mleczne Zwierzeta trawożerne Zwierzęta sianożerne Mieszane Rysunek 1 Koszty roczne energii w zale no ci od typu gospodarstw rolnych [zł] Rysunek 2 Koszty energii w gospodarstwach ogrodniczych Co ciekawe, poziom tych kosztów w gospodarstwach ogrodniczych w badanym okresie podlega niewielkim wahaniom i w badanym okresie zmniejszy si o 5,36%. W przypadku pozosta ych typów gospodarstw zanotowano znacz cy wzrost kosztów energii w szczególno ci dla typu krowy mleczne (90,72%) oraz typu mieszane i zwierz ta trawo erne (nieco ponad 70%). Koszty energii warto równie odnie do kosztów ogólnych gospodarstwa. Ponownie wyodr bniono typ uprawy ogrodnicze charakteryzuj cy si niezwykle wysokim udzia em kosztów energii w kosztach ca kowitych. W ca ym badanym okresie udzia ten wzrós z 28,65% w 2007 roku do 33,38% w 2012 roku.

6 50 Oznacza to, e 1/3 wszystkich kosztów w tych gospodarstwach to koszty szeroko rozumianej energii (rys. 3). [%] 34,00 32,00 30,00 28,00 26,00 24,00 Rysunek 3 Udzia kosztów energii w kosztach ogó em w gospodarstwach ogrodniczych W przypadku pozosta ych typów upraw obserwacje nie s tak jednoznaczne (rys. 4). Najwy szy udzia kosztów energii zanotowano dla upraw polowych. Udzia ten wzrós w badanym okresie z 13,57 do 15,75%. Podobna sytuacja mia- a miejsce w przypadku zwierz t ziarno ernych, gdzie wzrost ten by jeszcze gwa towniejszy z 6,23% w 2007 roku do 11,41% w 2012 roku. [%] 18,00 16,00 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 Uprawy polowe Uprawy trwałe Krowy mleczne Zwierzęta trawożerne Zwierzęta sianożerne Rysunek 4 Udzia kosztów energii w kosztach ogó em

7 Z kolei dla zwierz t trawo ernych typu mieszanego, upraw trwa ych zanotowano spadek udzia u kosztów energii w kosztach ogó em. Najwi ksz zmian odnotowano dla ostatniego typu z 9,62% w 2007 roku do 8,31% w 2012 roku. Dla typu krowy mleczne zmian praktycznie nie zaobserwowano. W latach ca y czas ros y koszty energii na 1 ha u ytków rolnych (tab. 2). Koszty te s niezwykle wysokie dla upraw ogrodniczych, w 2012 roku wynosi y ,21 z na 1 ha. Dla pozosta ych typów koszty te s kilkunastokrotnie ni sze i wahaj si od 458,22 z dla zwierz trawo ernych do 1005,92 z dla upraw trwa ych. W badanym okresie koszty te charakteryzowa y si du dynamik wzrostu, szczególnie dla krów mlecznych (69,38%) i zwierz t trawo ernych (65,82%). Nie mia o to jednak prze o enia na obci enie dochodu gospodarstw kosztami energii (rys. 5 i 6). Szczególna sytuacja ponownie mia a miejsce w przypadku gospodarstw typu uprawy ogrodnicze. W 2008 roku, aby osi gn 1 z dochodu nale a o ponie 1,1 z kosztów energii. W badanym okresie obci enie to zmniejsza o si, osi gaj c w 2012 z warto 73%. Zupe nie inaczej wygl da sytuacja dotycz ca obci e dochodu pozosta ych typów. Wida tutaj zdecydowany wp yw koniunktury w rolnictwie. Szczególne du e warto ci zosta y osi gni te w 2008 i 2009 roku, kiedy mia o miejsce za amanie cen produktów rolnych, a co za tym idzie spadek dochodów gospodarstw. Koszty energii w du ym stopniu s kosztami sta ymi i nie podlegaj szybkim zmianom. W badanym okresie stwierdzono du e wahania obci enia dochodu kosztami energii. Dla upraw polowych i krów mlecznych by to wzrost (odpowiednio: z 19,52 do 30,23% i z 14,09 do 21,43%). Z kolei zwierz ta trawo erne i typ mieszany zanotowa y spadek (odpowiednio z 19,61 do 16,25% i z 20,53 do 17,22%). 51 Tabela 2 Zmiana wielko ci kosztów energii na 1ha u ytków rolnych w latach Wyszczególnienie Koszty energii w 2007 r. na 1 ha Koszty energii w 2012 r. na 1 ha Wzrost [%] Uprawy polowe 353,74 537,25 51,88 Uprawy ogrodnicze 11257, ,21 7,63 Uprawy trwa e 755, ,92 33,16 Krowy mleczne 385,02 652,13 69,38 Zwierz ta trawo erne 276,33 458,22 65,82 Zwierz ta ziarno erne 583,42 825,12 41,43 Mieszane 359,30 549,05 52,81

8 52 [%] Rysunek 5 Obci enie dochodu gospodarstw ogrodniczych kosztami energii [%] 45,00 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 Uprawy polowe Uprawy trwałe Krowy mleczne Zwierzeta trawożerne Zwierzęta sianożerne Mieszane Rysunek 6 Obci enie dochodu kosztami energii Wnioski Przeprowadzone badania pozwalaj na wyci gni cie nast puj cych wniosków: 1. Wielko kosztów energii i udzia w kosztach ogólnych s silnie uzale nione od typu rolniczego.

9 2. W typie uprawy ogrodnicze koszty energii odgrywaj decyduj c rol, poniewa. S one na poziomie kilkukrotnie wy szym ni koszy energii w pozosta ych typach gospodarstw i stanowi do 33% wszystkich kosztów gospodarstwa. 3. W pozosta ych typach gospodarstw koszty energii stanowi od 7,24% kosztów dla typu uprawy trwa e do 15,75% dla typu uprawy polowe. 4. W badanym okresie zaobserwowano du e wahania obci enia dochodu gospodarstw kosztami energii uzale nione od koniunktury na rynkach rolnych W ostatnich latach w wiecie rosn cych cen energii i kurcz cych si zasobów coraz wi kszego znaczenia nabieraj kwestie kosztów energii w produkcji rolniczej oraz jej efektywnego wykorzystania. Rolnictwo krajów rozwini tych jest niezwykle mocno uzale nione od tego czynnika produkcji, a wszelkie problemy z dostawami no ników energii b d mia y bezpo rednie prze o enie na produkcje wszystkich p odów rolnych. 53 Literatura BOWDEN G., 1985: The social construction of validity in estimates of US crude oil reserves, Social Studies of Science 15, s CHAPMAN I., 2014: The end of Peak Oil? Why this topic is still relevant despite recent denials, Ian Chapman, Energy Policy 64, s European Environment Agency, (data dost pu: ). FADN: Wyniki standardowe 2012 uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestnicz ce w polskim FADN. Cz I, Wyniki standardowe, Warszawa GRZELAK A., 2013: Sytuacja ekonomiczna gospodarstw rolnych w warunkach zmian koniunktury gospodarczej ( ), Roczniki Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, t. 100, z. 1, Warszawa, s International Energy Agency, 2012: World Energy Outlook 2012, Synthesis, Paris. IPCC: Climate change 2013, The Physical Sciences Basis, Summary for Policymakers, IPCC, Switzerland. MAUGERI L., 2012: Oil: The Next Revolution, Discussion Paper , Belfer Center for Science and International Affairs, Harvard Kennedy School, Cambridge, s PAWLAK J., 2012: Efektywno nak adów energii w rolnictwie polskim, Rocznik Nauk Rolniczych, SERIA G, t. 99, z. 1, s