This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 J Stoma 2012; 65, 4: Polish Dental Society Headache as a symptom accompanying stomatognathic system dysfunctions* 480 Ból głowy jako objaw towarzyszący występowaniu dysfunkcji w obrębie układu stomatognatycznego* Jolanta Loster, Aneta Wieczorek, Stanisław Majewski Department of Dental Prosthodontics, Dental Institute, Faculty of Medicine, Medical College, Jagiellonian University, Cracow, Poland Head: dr n. med. G. Wiśniewska Summary Headache is a symptom accompanying a variety of diseases. Within the stomatognathic system (SS), the absence of stable occlusion leads to changes in the tension of the masseter muscles and may help trigger movement disorders in temporomandibular joints (TM), which in turn leads to their asymmetrical functioning. Long term, this may result in headaches. The objective of the study was to assess the frequency of headaches experienced by patients with SS dysfunctions taking into account type of edentulism. Material and methods. The study was carried out on 254 patients diagnosed with SS dysfunctions and a comparative group comprised 101 individuals without symptoms of such dysfunctions. Patients were examined using the Helkimo anamnestic questionnaire. All the respondents answered questions from the authors own survey regarding the occurrence of headaches. The occlusion supporting zones of the patients were assessed according to Eichner s occlusal-morphological classification. The results were assessed statistically with p<0.05. Results. The statistical assessment of the results showed that headaches occurred much more frequently in patients with SS dysfunctions than in the control group. A statistically significant result regarding headaches experienced by patients with complete dental arches compared with people without this dysfunction may indicate that the retaining complete dental arches does not prevent the onset of dysfunctions accompanied by headaches. Headaches occur statistically more KEYWORDS: temporomandibular disorders, headache, tooth loss Streszczenie Ból głowy jest objawem towarzyszącym różnym schorzeniom. W obrębie układu stomatognatycznego (US) brak stabilnej okluzji powoduje zmianę napięcia mięśni żwaczowych i może wpływać na zaburzenie ruchów w stawach skroniowo-żuchwowych (SŻ) doprowadzając do asymetrii ich pracy. W dłuższej perspektywie czasowej może to doprowadzać do bólu głowy. Celem pracy była ocena częstości występowania dolegliwości bólowych głowy u pacjentów z dysfunkcją US z uwzględnieniem rodzaju braków zębowych. Materiał i metoda. Badanie przeprowadzono wśród 254 chorych z rozpoznaniem dysfunkcji US, a grupę porównawczą stanowiło 101 osób, u których objawy dysfunkcji nie występowały. Pacjentów badano z zastosowaniem anamnestycznego kwestionariusza według Helkimo. Wszyscy badani odpowiadali na zawarte w autorskiej ankiecie pytania dotyczące występowania dolegliwości bólowych głowy. Poddano ocenie strefy podparcia zgodnie z klasyfikacją okluzyjno-morfologiczną według Eichnera. Wyniki opracowano statystycznie przyjmując istotność na poziomie p<0,05. Wyniki. Na podstawie statystycznej oceny uzyskanych wyników stwierdzono istotnie częstsze występowanie dolegliwości bólowych głowy u chorych z dysfunkcją obrębie US niż w grupie kontrolnej. Istotny statystycznie wynik w zakresie dolegliwości bólowych głowy u pacjentów z pełnymi łukami zębowymi w stosunku do osób bez dysfunkcji może wskazywać, iż posiadanie pełnych łuków zębowych nie chroni przed występowaniem dysfunkcji HASŁA INDEKSOWE: zaburzenia czynnościowe, ból głowy, braki zębowe *The study was financed with funds intended for statutory activity at CM UJ, no K/ZBW/ *Badania zostały zrealizowane ze środków finansowych przeznaczonych na działalność statutową w CM UJ nr K/ZBW/

2 Headache as a symptom accompanying stomatognathic system dysfunctions J Stoma 2012; 65, 4 frequently in patients with both single missing teeth and tooth loss in the supporting zone. Conclusion. 1. Headache is a common symptom accompanying dysfunctions within the stomatognathic system. 2. Complete dental arches and the presence of all supporting zones do not protect against the occurrence of dysfunctions with accompanying headaches. Introduction Functional disorders of the stomatognathic system (SS) manifest themselves as pain located mainly in the masseter muscles or in the temporomandibular joints (TMJ). Headache is a symptom that accompanies various diseases, both those whose cause is located in the cranial region and those originating in other parts of the body. Clinical observations indicate that headache may be one of the symptoms that appear during SS dysfunctions, but patients who are unaware of this seek assistance mainly from neurologists, more rarely from ENT-specialists or ophthalmologists, and only consult a dentist as a last resort. 1-7 Diagnosing pain in the cerebrofacial area is especially difficult on account of the specific anatomic structure of this area where often the same phenomena can have different etiological bases. 3,7 Lack of prosthetic replacement of lost teeth can lead to the displacement of the other teeth in the oral cavity, altering the interdental relationship, and in consequence result in occlusal force transfer between dental arches during chewing. The absence of stable occlusion due to a change in the pressure exerted by the masseter muscles may disturb movement in the TM joints and thus result in their asymmetrical functioning. 6 Over time, this may further consolidate muscle and joint dysfunction, manifesting itself as pain in both the masseter muscles and temporomandibular joints. 8,9 When assessing the influence of occlusal contacts between teeth on the occurrence of headaches, the zero hypothesis assumed no correlation between the type of tooth loss and the frequency of attacks in patients with SS dysfunctions compared with patients without such symptoms. It was decided z towarzyszącym bólem głowy. Dolegliwości bólowe głowy występowały statystycznie częściej u chorych z brakami zębowymi zarówno pojedynczymi, jak i w zakresie stref podparcia. Wnioski. 1. Ból głowy jest częstym objawem towarzyszącym dysfunkcji w obrębie układu stomatognatycznego. 2. Pełne łuki zębowe i obecność wszystkich stref podparcia nie chronią przed występowaniem dysfunkcji z towarzyszącym bólem głowy. Wprowadzenie Zaburzenia czynności układu stomatognatycznego (US), manifestują się dolegliwościami lokalizowanymi głównie w obrębie mięśni żwaczowych lub w obszarze stawów skroniowo-żuchwowych (SŻ). Ból głowy jest objawem towarzyszącym różnym schorzeniom, zarówno tym, w przypadku których przyczyna choroby zlokalizowana jest w obrębie czaszki, jak i wychodzących z innych obszarów organizmu. Obserwacje kliniczne wskazują, że ból głowy może być jednym z objawów w przebiegu dysfunkcji US, lecz nieświadomi tego pacjenci poszukują pomocy głównie u lekarzy neurologów, rzadziej u laryngologów lub okulistów, a do stomatologów trafiają w ostatniej kolejności. 1-7 Diagnostyka bólu w obrębie twarzoczaszki jest szczególnie trudna, ze względu na specyficzną budowę anatomiczną tej okolicy, gdzie często te same objawy mogą mieć różne podłoże etiologiczne. 3,7 Nieuzupełnione protetycznie braki zębowe mogą doprowadzić do przemieszczania się pozostałych w jamie ustnej zębów, zmieniając wzajemne ich kontakty, a w konsekwencji sposób przenoszenia sił okluzyjnych pomiędzy łukami zębowymi podczas żucia. Występujący wówczas brak stabilnej okluzji poprzez zmianę napięcia mięśni żwaczowych może wpływać na zaburzenia ruchów w stawach SŻ doprowadzając do asymetrii ich pracy. 6 W miarę upływu czasu może dojść do utrwalenia nieprawidłowej funkcji mięśni oraz stawów i objawiać się występowaniem dolegliwości bólowych zarówno ze strony mięśni żwaczowych, jak i stawów SŻ. 8,9 W ocenie wpływu okluzyjnych kontaktów zębowych na występowanie dolegliwości bólowych głowy hipoteza zerowa zakładała brak korelacji pomiędzy rodzajem braków zębowych 481

3 J Stoma 2012; 65, 4 Loster J., Wieczorek A., Majewski S. to test this hypothesis based on the assessment of the examination results of patients who sought treatment at the University Dental Clinic in Krakow. Study objective The objective of the study was to assess the frequency of headaches in patients with SS dysfunctions in relation to the control group, taking into account different types of occlusal contacts. Materials and methods In order to make comparisons possible, the study was conducted in the following groups of patients: Group I patients who were diagnosed with dysfunctions of the stomatognathic system; Sub-group IA patients diagnosed with SS dysfunctions, who underwent treatment and were re-examined at minimum of 6 months after the first visit. Group II the control group who sought dental treatment for other reasons and did not, during the consultation, report any ailments in the temporomandibular joints. All the patients were examined using the Helkimo anamnestic questionnaire. Patients who chose answer Ai-0 (Ai abbreviation for anamnestic index index concerning patient s case history) reported no subjective symptoms of SS dysfunctions. These patients qualified for group II. An answer of Ai-I indicated mild subjective symptoms such as, for example, tinnitus, clicking or popping in the region of temporomandibular joints, or a feeling of stiffness or fatigue in the masticatory muscles. Patients who opted for answer Ai-II reported SS dysfunction symptoms of high intensity, such as difficulty in opening the mouth wide, trismus, pain during movement, pain in the region of the face and jaws, and possible joint dislocation. Patients who chose answers Ai-I or Ai-II qualified for group I. The patients answered a number of questions included in the authors questionnaire designed to 482 a częstością występowania ataków bólu głowy u pacjentów z dysfunkcją US i bez tych objawów. Postanowiono to sprawdzić na podstawie oceny wyników badania pacjentów zgłaszających się do Uniwersyteckiej Kliniki Stomatologicznej w Krakowie. Cel pracy Celem pracy była ocena częstości występowania dolegliwości bólowych głowy u pacjentów z dysfunkcją US w stosunku do grupy kontrolnej, z uwzględnieniem rodzaju kontaktów okluzyjnych. Materiał i metoda W celu uzyskania możliwości porównań, badanie przeprowadzono w następujących grupach pacjentów: Grupa I to chorzy, u których rozpoznano dysfunkcję układu stomatognatycznego; Podgrupa IA chorzy z rozpoznaną dysfunkcją US, których wyodrębniono z grupy I, przeprowadzono leczenie i wykonano ponowne badanie po minimum 6 miesiącach od pierwszej wizyty. Grupa II kontrolna, to pacjenci którzy zgłosili się do leczenia stomatologicznego z innych powodów i nie podawali w wywiadzie występowania dolegliwości ze strony układu ruchu narządu żucia. Wszystkich pacjentów badano z zastosowaniem anamnestycznego kwestionariusza według Helkimo. Wskazanie przez pacjenta odpowiedzi Ai-0 (Ai skrót z j. ang. anamnestic index wskaźnik dotyczący wywiadu chorobowego) świadczyło o braku subiektywnych objawów dysfunkcji US. Pacjentów tych kwalifikowano do grupy II. Wybranie odpowiedzi Ai-I świadczyło o niewielkich objawach subiektywnych, takich jak np. szmery, trzaski lub trzeszczenia w okolicy stawów SŻ, uczucie sztywności lub zmęczenia mięśni żucia. Odpowiedź Ai-II wybierali pacjenci, u których występowały objawy dysfunkcji US o znacznym nasileniu, takie jak: trudności w szerokim otwieraniu ust, szczękościsk, ból w czasie ruchów, ból w okolicy twarzy i szczęk, ewentualnie zwichnięcie

4 Headache as a symptom accompanying stomatognathic system dysfunctions J Stoma 2012; 65, 4 evaluate the occurrence of headaches. The patients were asked whether they were suffering from headaches and those who gave a positive answer to this question were asked for a more precise description of the pain, its location and frequency. All the patients underwent a clinical examination during which the presence of supporting zones was assessed according to Eichner s occlusalmorphological classification. For the purposes of the study, the patients were placed in the following groups: complete dentition in both arches A-1 as E-0; single missing teeth in one dental arch or in both, with all four occlusion supporting zones in place A-2 and A 3 as E-1; all patients with mixed forms of edentulism which led to the loss of one to four supporting zones B-1, B-2, B-3 and B-4 were totaled as E-2; the absence of antagonistic occlusal contacts C-1 and C-2 as E-3; and subjects with complete edentulism in both the maxilla and mandible C-3 qualified for group E-4. The results were analyzed statistically using non-parametric tests. A comparison of two groups of independent variables was made using the U Mann-Whitney test, and dependent variables using the Wilcoxon signed-rank test. Statistical significance was established at p<0.05. The study was conducted according to the principles of the Helsinki Accords albo Agreement and approved by the Bioethics Committee of the Jagiellonian University No. KBET/28/B/2009. Results Group I 254 patients of both sexes (including 59 men and 195 women), aged between 10 and 88 years and with an average age of 32. Sub-group IA 43 patients (including 10 men and 33 women) aged between 14 and 66 years, average age 36. Group II comprising 101 patients, aged between 17 and 82 years, average age of 43, including 38 men and 63 women. In group I, 73% of the 254 patients diagnosed with SS dysfunctions reported headaches (186 patients) including 40 men and 146 women. In group II, 33 patients (32%) reported headaches, including 8 men and 25 women (Fig. 1). The author s questionnaire recorded information stawów. Pacjentów którzy wybrali odpowiedź Ai-I lub Ai-II kwalifikowano do grupy I. Badani odpowiadali na pytania zawarte w autorskiej ankiecie ukierunkowanej na ocenę występowania dolegliwości bólowych głowy. Pacjentów pytano, czy cierpią z powodu dolegliwości bólowych głowy, a tych którzy odpowiedzieli pozytywnie na to pytanie, proszono o bliższą charakterystykę bólu, jego lokalizację i częstość występowania. U wszystkich pacjentów przeprowadzono badanie kliniczne, podczas którego oceniano obecność stref podparcia zgodnie z klasyfikacją okluzyjno- -morfologiczną według Eichnera. Dla celów pracy w ramach tej klasyfikacji pogrupowano pacjentów posiadających: pełne uzębienie w obu łukach A-1 jako E-0; pojedyncze braki w jednym łuku zębowym lub w obu, z zachowaniem wszystkich czterech stref podparcia okluzyjnego A-2 i A-3 jako E-1; zsumowano pacjentów z brakami mieszanymi, które doprowadziły do utraty od jednej do czterech stref podparcia: B-1, B-2, B-3 i B-4 jako E-2; brak przeciwstawnych wzajemnych kontaktów okluzyjnych C-1 i C-2 jako E-3, a osoby bezzębne zarówno w szczęce, jak i w żuchwie C-3 zakwalifikowano do grupy E-4. Wyniki opracowano statystycznie z zastosowaniem testów nieparametrycznych. Porównanie dwu grup zmiennych niezależnych wykonano testem U Manna-Whitneya, a zmiennych zależnych testem kolejności par Wilcoxona. Istotność statystyczną przyjęto na poziomie p<0,05. Praca została wykonana zgodnie z zaleceniami Konwencji Helsińskiej, a na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego nr KBET/28/B/2009. Wyniki Grupa I to 254 chorych obojga płci (w tym 59 mężczyzn i 195 kobiet), w wieku od 10 do 88 lat, średni wiek 32 lata. Podgrupa IA liczyła 43 chorych (w tym 10 mężczyzn i 33 kobiety) w wieku od 14 do 66 lat, średni wiek 36 lat. Grupa II kontrolna, składała się ze 101 osób, w wieku od 17 do 82 lat, średni wiek 43 lata, w tym 38 mężczyzn i 63 kobiety. 483

5 J Stoma 2012; 65, 4 Loster J., Wieczorek A., Majewski S. Fig. 1. Occurrence of headaches in groups I and II in percentage terms. Występowanie dolegliwości bólowych głowy w grupie I i II w wartościach procentowych. on the frequency of headache episodes: the number of patients in group I suffering from such headaches once a week or more was almost equal to the number of patients experiencing headaches 1 2 times a month or less, while in group II, such problems affected the patients 1 2 times a month or were less predominant (Fig. 2). The answers given by patients in sub-group IA regarding headaches showed that after a minimum of 6 months following the first visit and initial treatment the number of patients reporting pain declined from 33 patients (76%) prior to treatment to 13 patients (30%) after this period. The difference is statistically significant at p< This result confirms that headaches can be regarded as one of the symptoms accompanying SS dysfunctions (Fig. 3). Moreover, in the case of subgroup IA, a comparison of the results from the initial examination of patients with those from a follow up carried out a minimum of 6 months after the first visit showed a reduction in the number of persons experiencing headaches once a week or more often from 14 to 6 patients, and in the case of headaches experienced once or twice a month or less from 18 to 7 patients. This result is not statistically significant (Fig. 4). The results of tests in groups I and II as well as in subgroup IA to determine the presence of supporting zones, according to a modified version 484 Fig. 2. Percentage of patients experiencing headaches in groups I and II. Procentowa liczba pacjentów podających występowanie bólu głowy w grupie I i II. W grupie I, wśród 254 pacjentów z rozpoznaną dysfunkcją US, na pytanie dotyczące występowania bólu głowy 73% odpowiedziało twierdząco (186 chorych), w tym 40 mężczyzn i 146 kobiet. W grupie II dolegliwości bólowe głowy zgłosiło 33 chorych (32%), w tym 8 mężczyzn i 25 kobiet (Fig. 1). W ankiecie autorskiej odnotowywano informacje o częstości ataków bólu głowy i tak: w grupie I wśród chorych cierpiących z tego powodu, ilość osób zgłaszających występowanie bólu raz w tygodniu lub częściej była niemal równa liczbie chorych z napadami bólu 1-2 razy w miesiącu lub rzadziej, a w grupie II przeważali pacjenci u których dolegliwości pojawiały się 1-2 razy w miesiącu lub rzadziej (Fig. 2). Wynik odpowiedzi na pytanie dotyczące bólu głowy wśród pacjentów podgrupy IA wskazuje, iż po minimum 6 miesiącach od pierwszej wizyty i podjęciu terapii, doszło do zmniejszenia odczuwania dolegliwości bólowych głowy u 33 chorych (76%) przed leczeniem, do 13 pacjentów (30%) po tym okresie. Różnica jest istotna statystycznie na poziomie p<0,001. Wynik ten potwierdza możliwość zaliczenia dolegliwości bólowych w obrębie głowy do grupy objawów towarzyszących dysfunkcjom w obrębie US (Fig. 3). Ponadto w podgrupie IA, porównanie wyników badania początkowego i po okresie minimum 6 miesięcy od pierwszej wizyty wskazuje na zmniejszenie się liczby osób odczuwających

6 Headache as a symptom accompanying stomatognathic system dysfunctions J Stoma 2012; 65, 4 Fig. 3. Number of patients in subgroup IA suffering from headaches. Liczba pacjentów podgrupy IA cierpiących z powodu bólu głowy. of the Eichner classification, are presented in Table 1. Tables 2, 3 and 4 show the correlation between occlusal contact type in particular groups and the occurrence of headaches. An assessment of the statistical correlation between patients from groups I and II with regard to the occurrence of headaches and the supporting zone type was statistically significant at p=0.001 Fig. 4. Number of patients reporting headaches in subgroup IA. Liczba pacjentów zgłaszających dolegliwości bólowe głowy w podgrupie IA. T a b l e 1. Number of patients in particular study groups examined with regard to the type of supporting zone E-0 E-1 E-2 E-3 E-4 Total N % N % N % N % N % N % Group I Group II Subgroup IA T a b l e 2. Supporting zone type in group I and headaches Headache E-0 E-1 E-2 E-3 E-4 Total N % N % N % N % N % N % Yes No Total dolegliwości bólowe w obrębie głowy 1 raz w tygodniu lub częściej z 14 osób do 6 badanych, a 1 do 2 razy w miesiącu lub rzadziej z 18 do 7 chorych. Wynik nie jest istotny statystycznie (Fig. 4). Wynik badania obecności stref podparcia według zmodyfikowanej klasyfikacji Eichnera, w grupach I i II oraz w podgrupie IA przedstawiono w tabeli

7 J Stoma 2012; 65, 4 Loster J., Wieczorek A., Majewski S. T a b l e 3. Supporting zone type in group II and headaches Headache which was achieved for patients with complete dental arches (E-0). Headaches were more common (statistical significance) among patients with SS dysfunctions and complete dental arches than in patients that did not report such dysfunctions. Similarly, headaches occurred more frequently in patients with single missing teeth E-1 and missing teeth in the area of supporting zone E-2 in the 486 E-0 E-1 E-2 E-3 E-4 Total N % N % N % N % N % N % Yes No Total T a b l e 4. Supporting zone type and headaches in subgroup IA after treatment Headache E-0 E-1 E-2 E-3 E-4 Total N % N % N % N % N % N % Yes No Total Fig. 5. Percentage of patients in groups I and II with particular types of supporting zones who experienced headaches. Procentowa liczba pacjentów w grupach I i II z poszczególnymi rodzajami stref podparcia, u których występowały dolegliwości bólowe głowy. Fig. 6. Percentage of patients in group II and subgroup IA with particular types of supporting zones who experienced headaches. Procentowa liczba pacjentów w grupie II i podgrupie IA z poszczególnymi rodzajami stref podparcia, u których występowały dolegliwości bólowe głowy. W tabelach 2, 3 i 4 przedstawiono zależności rodzaju kontaktów okluzyjnych w poszczególnych grupach w odniesieniu do występowania dolegliwości bólowych głowy. W ocenie zależności statystycznej pomiędzy pacjentami z grup I i II pod względem obecności bólu głowy w odniesieniu do rodzaju stref podparcia, stwierdzono istotność statystyczną na

8 Headache as a symptom accompanying stomatognathic system dysfunctions J Stoma 2012; 65, 4 case of patients with SS dysfunctions, at level of p= In groups with missing teeth specified as E-3, no statistically significant difference was obtained, and in the group of fully edentulous patients, the analysis was not reliable owing to the small number of patients examined in the assessed groups. Fig. 5 presents in graphic form the percentages of patients experiencing headaches in relation to the supporting zone type. A similar comparative analysis of the occurrence of headaches in relation to supporting zone type between patients from group II and sub-group IA (after treatment) showed no statistically significant differences, as is illustrated in Fig. 6. Discussion An analysis of the results of questionnaires presented above indicates that headache is a common symptom accompanying dysfunctions in the SS which is also confirmed by the publications of other authors prepared on the basis of clinical studies. 3,4,9,10 In the authors own studies, no assessment was made of the pain intensity, which especially in subgroup IA could have illustrated the course of treatment. A statistically significant result regarding the occurrence of headaches in patients with complete dental arches compared with those without dysfunctions may indicate that the possession of complete dental arches does not prevent the occurrence of dysfunctions and accompanying headaches. This is confirmed by clinical observations of patients with full dentition and symptoms of temporomandibular joint disorders. However, the study did not take into account the presence of malocclusions or emotional tension which can significantly modify work of the muscles and functioning of the masticatory system, which leads to temporomandibular disorders. 11 Headaches were statistically more frequent in patients with missing teeth, of single missing teeth and tooth loss affecting the entire occlusion supporting zone. On the other hand, no statistical difference was obtained for patients with extensive tooth loss affecting the entire dental arch. This poziomie p=0,001, którą uzyskano dla osób z pełnymi łukami zębowymi (E-0). Statystycznie istotnie częściej występowały dolegliwości bólowe głowy u pacjentów z dysfunkcją US i pełnymi łukami zębowymi niż u tych chorych, którzy nie zgłaszali objawów dysfunkcji. Podobnie częściej ból głowy występował u pacjentów z brakiem pojedynczych zębów E-1 i brakami w zakresie stref podparcia E-2 w grupie chorych z dysfunkcją US, na poziomie p=0,000. W grupach z brakami określonymi jako E-3 nie uzyskano statystycznie istotnej różnicy, a w przypadku pacjentów z bezzębiem analiza nie była miarodajna ze względu na małą liczbę badanych pacjentów w ocenianych grupach. Fig. 5 przedstawia graficznie procentową liczbę pacjentów, u których występowały dolegliwości bólowe głowy, w odniesieniu do rodzaju stref podparcia. Podobna analiza, obecności bólu głowy w odniesieniu do rodzaju stref podparcia pomiędzy pacjentami z grupy II i podgrupy IA (po leczeniu) nie wykazała statystycznie istotnych różnic, co ilustruje Fig. 6. Dyskusja Analiza przedstawionych wyżej wyników badań ankietowych wskazuje, że dolegliwości bólowe głowy są częstym objawem towarzyszącym dysfunkcjom w obrębie US, co potwierdzają także publikacje innych autorów, opracowane na podstawie badań klinicznych. 3,4,9,10 W przeprowadzonych badaniach własnych nie oceniano stopnia nasilenia bólu, co szczególnie w podgrupie IA mogłoby zilustrować przebieg procesu terapeutycznego. Istotny statystycznie wynik co do występowania dolegliwości bólowych głowy u pacjentów z pełnymi łukami zębowymi w stosunku do osób bez dysfunkcji może wskazywać, iż posiadanie pełnych łuków zębowych nie chroni przed występowaniem dysfunkcji i towarzyszącego bólu głowy. Jest to potwierdzone przez obserwacje kliniczne, gdzie z objawami zaburzeń czynnościowych US zgłaszają się pacjenci z pełnym uzębieniem. Jednak w przeprowadzonym badaniu nie uwzględniono obecności wad zgryzu oraz stanu 487

9 J Stoma 2012; 65, 4 Loster J., Wieczorek A., Majewski S. result provides unequivocal proof that the supporting zone type, and thus the occlusion type, has an influence on the occurrence of headaches. Therefore, the correlation between occlusion and temporomandibular joint disorders is still unresolved. The analysis of results of international studies in the form of systematic reviews of global scientific literature do not confirm any correlation between correction of occlusion and dysfunctions of temporomandibular muscles and joints, both with regard to treatment and prophylactic measures. 12,13 It appears, however, medical sciences still do not have precise measuring methods at their disposal to prove the existence of a correlation between occlusal contact type and temporomandibular joint disorders. Complete dental arches are no guarantee against the occurrence of dysfunctions since 40% of respondents from group I defined according to the Eichner classification as group A-1 (complete dental arches) were diagnosed with temporomandibular joint disorders. It seems, however, that additional data, obtained for example from an analysis of radiological images, on the condition of tissue in the periapical region of teeth, the bone of the dental arch and the periodontium, could help determine the causes of incorrect chewing, which in turn leads to pressure on the muscles and affects the function of temporomandibular joints. Such factors may result in asymmetric pressure on the musculo-articular system and despite being fully dentate clinically may lead to pathology in the region of the muscle and/or joints and symptoms of temporomandibular dysfunctions. Conclusions Based on the conducted studies the following can be asserted: 1. headaches are a common symptom accompanying SS dysfunctions; 2. complete dental arches and the presence of all supporting zones do not prevent the occurrence of dysfunctions with accompanying headaches. 488 napięcia emocjonalnego, co może istotnie modyfikować pracę mięśni i funkcję układu ruchu narządu żucia, wpływając na występowanie zaburzeń czynnościowych. 11 Dolegliwości bólowe głowy występowały statystycznie częściej u chorych z brakami zębowymi zarówno pojedynczymi, jak i w zakresie stref podparcia zwarciowego. Nie uzyskano natomiast statystycznej różnicy w grupie braków zębowych rozległych, obejmujących cały łuk zębowy. Wynik ten nie pozwala na jednoznaczne określenie wpływu rodzaju stref podparcia, a tym samym rodzaju okluzji na obecność dolegliwości bólowych głowy. Nadal nierozstrzygnięty pozostaje więc związek okluzji z występującymi zaburzeniami czynnościowymi. Obserwacje wyników badań międzynarodowych, sporządzonych w formie przeglądów systematycznych światowego piśmiennictwa naukowego, nie potwierdzają zależności pomiędzy korektą okluzji a dysfunkcjami mięśni i stawów SŻ, zarówno w odniesieniu do leczenia, jak i działań profilaktycznych. 12,13 Wydaje się jednak, że medycyna nadal nie dysponuje wystarczająco precyzyjnymi metodami pomiarowymi, aby udowodnić istnienie związku pomiędzy rodzajem kontaktów okluzyjnych a zaburzeniami czynnościowymi US. Pełne łuki zębowe nie są gwarancją braku występowania dysfunkcji, gdyż u 40% badanych z grupy I, u których według Eichnera określono grupę A-1 (pełne łuki zębowe) zostały rozpoznane zaburzenia czynnościowe US. Wydaje się jednak, że dodatkowe dane, uzyskane na przykład z analizy obrazu radiologicznego, odnośnie stanu tkanek okolicy okołowierzchołkowej zębów, kości wyrostka zębodołowego i przyzębia, mogą umożliwić znalezienie przyczyn wpływających na nieprawidłowy przebieg aktu żucia, a tym samym na stan napięcia mięśni i pracę stawów SŻ. Takie czynniki mogą powodować asymetryczne obciążenie układu mięśniowo- -stawowego i mimo klinicznie pełnego uzębienia doprowadzać do patologii w obrębie mięśni i/lub stawów, aż do wystąpienia objawów dysfunkcji US.

10 Headache as a symptom accompanying stomatognathic system dysfunctions J Stoma 2012; 65, 4 References 1. Karasinski A: Bóle podpotyliczne i odcinka szyjnego kręgosłupa, a dysfunkcje stawów skroniowo-żuchwowych. Protet Stomatol 1984; 34: Karolakowska W: Leczenie pacjentów z bólami twarzy w przebiegu dysfunkcji stawów skroniowo-żuchwowych. Protet Stomatol 1984; 34: Anderson GC, John MT, Ohrbach R, Nixdorf DR, Schiffman EL, Truelove ES, List T: Influence of headache frequency on clinical signs and symptoms of TMD in subjects with temple headache and TMD pain. Pain 2011; 152: Goncalves DA, Bigal ME, Jales LC, Camparis CM i Speciali JG: Headache and symptoms of temporomandibular disorder: an epidemiological study. Headache 2010; 50: Wiśniewska G i Loster BW: Symptomatologia i różnicowanie zespołów bólowych w obrębie twarzy i głowy. Stomatol Klin 1991; 12: Koeck B (editor): Zaburzenia czynnościowe narządu żucia. Urban & Partner, Wrocław Pawlak Ł, Split W: Ból głowy typu napięciowego. Czas Stomatol 2004; 57: Wieczorek A: Różnicowanie bólu głowy związanego z zaburzeniami czynnościowymi narządu żucia z innymi najczęściej występującymi bólami głowy patogeneza i objawy kliniczne. Protet Stomatol 1996; 45: Wnioski Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić że: 1. ból głowy jest częstym objawem towarzyszącym dysfunkcji w obrębie US; 2. pełne łuki zębowe i obecność wszystkich stref podparcia nie chronią przed występowaniem dysfunkcji z towarzyszącym bólem głowy. 9. Kleinrok J, Kleinrok M, Kaczmarek A, Krakowiak K, Szkutnik J i Kobyłecka E: Badania nad częstością występowania bólów głowy związanych z dysfunkcją układu ruchowego narządu żucia. Neurol Neurochir Pol 2000; 34: Goncalves DA, Camparis CM, Speciali JG, Franco AL, Castanharo SM, Bigal ME: emporomandibular disorders are differentially associated with headache diagnoses: a controlled study. Clin J Pain 2011; 27: Loster J, Wieczorek A,Majewski S: Współistnienie dysfunkcji narządu żucia i stanów depresyjnych na podstawie badania pacjentów Uniwersyteckiej Kliniki Stomatologicznej w Krakowie. J Stoma 2011; 64: Koh H, Robinson P: Occlusal adjustment for treating and preventing temporomandibular joint disorders. J Oral Rehabil 2004; 31: Koh H, Robinson P: Occlusal adjustment for treating and preventing temporomandibular joint disorders. Cochrane Database Syst Rev 2003; 1: CD Address: Kraków, ul. Montelupich 4 Tel.: jolanta.loster@uj.edu.pl Received: 6 th April 2012 Accepted: 2 nd June