Środowisko Dolnego Śląska oczami przyrodników nr 5

Transkrypt

1 Monika Pietraszko 1,2, Marcin Warchałowski 1 Obserwacje rójki kozioroga dębosza Cerambyx cerdo - Linnaeus, 1758 na terenie Wrocławia badania wstępne Observation of the Capricorn beetle mating (Cerambyx cerdo - Linnaeus, 1758) in the Wroclaw - preliminary research Słowa kluczowe: Cerambyx cerdo, Wrocław, rójka, stan populacji, stan siedliska Key words: Cerambyx cerdo, Wroclaw, mating, population status, habitat condition Wszystkie chrząszcze związane ze starymi drzewami i martwym drewnem są jednymi z najbardziej zagrożonych elementów bioróżnorodności w Europie (Bergman i in. 2012, Grove 2002). Wiele z nich związanych jest z sędziwymi drzewami, w tym spora część gatunków z dębami (Buse 2008, Ranius i Jansson 2000, Ranius 2002). Intensywna gospodarka leśna, przekształcenia terenów leśnych w pola uprawne i pastwiska oraz inne antropogeniczne przekształcenia krajobrazu sprawiły, że obecnie w całej Europie obserwujemy ciągły regres siedlisk tych chrząszczy (Warren i Key 1991). Jednym z gatunków chrząszczy bezpośrednio związanych z sędziwymi, samotnymi dębami jest kozioróg dębosz Cerambyx cerdo L. Występuje głównie na południu Europy, ale także w północnej Afryce i Azji Mniejszej. W Polsce jego rozmieszczenie ma charakter wyspowy. Stwierdzony był w różnych rejonach kraju, z wyjątkiem wyższych partii Karpat i Sudetów (Starzyk 2004). Obecnie najliczniej występuje w Rogalinie, Głogówku, ale także we Wrocławiu i najbliższej okolicy (Kowalski 1994, Starzyk i Strojny 1985, Starzyk 2004, Strojny 1974, Szotkowski i Szotkowski 1981). Cerambyx cerdo jest gatunkiem chronionym. Wpisany został na listy gatunków zagrożonych wyginięciem w wielu krajach Europy, m.in. w Czechach (Farkac 2005) i Niemczech (Geisser 1998). W Wielkiej Brytanii wyginął (Alexander 2002). Na Czerwonej Liście Zagrożonych Zwierząt IUCN, Czerwonej Liście Zagrożonych Zwierząt w Polsce, w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt oraz Czerwonej Liście dla 1 Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Instytut Biologii, Kierunek: Biologia. Studenckie Koło Naukowe Zoologów i Ekologów ul. Kożuchowska 5B; Wrocław. 2 monka1607@gmail.com 48

2 Karpat ma kategorię VU narażony (vulnerable). Od 1992 roku jest objęty ochroną na terenie Unii Europejskiej w ramach Dyrektywy Siedliskowej (załącznik II i IV). W Polsce kozioróg dębosz chroniony jest na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Chroniony jest także na mocy Konwencji Berneńskiej (załącznik II). Kozioróg dębosz jest jednym z największych krajowych (i europejskich) przedstawicieli kózkowatych (Cerambycidae). Długość ciała waha się od 23 do 65 mm, a szerokość przy nasadzie pokryw ma około 15 mm. Ciało jest cylindryczne, ciemno ubarwione, oprócz zakończeń pokryw skrzydłowych, które są brunatno-czerwone. Czułki samca są około 1,5 razy dłuższe od ciała, a u samicy równe długości ciała. Przedplecze jest bogato urzeźbione z bocznymi zębami i poprzecznymi bruzdami. Pokrywy są bardziej masywne u samic niż u samców, o drobnoziarnistej strukturze. W Polsce kozioróg dębosz żeruje i odbywa swój rozwój wyłącznie na żywych dębach szypułkowych (Quercus robur), rzadziej na bezszypułkowych (Q. petraea). Rozwój embrionalny trwa od dni do 3 tygodni. Świeżo wylęgłe larwy początkowo żerują w korze, wygryzając nieregularny chodnik, tutaj też zimują. W tym czasie na powierzchni kory pojawiają się małe kupki brunatnych trocinek wygryzanych przez larwy. Wiosną kontynuują żerowanie w korze, a latem odżywiają się kambium, łykiem oraz zewnętrznymi warstwami bielu, wygryzając spłaszczony, placowaty chodnik omijający miejsca chore i nadgniłe. Na skutek uszkodzenia kambium intensywnie wypływa sok, który powoduje powstawanie ciemnych plam na korze pod miejscem żerowania larw. W połowie lata III roku lub końcem II larwa wygryza w drewnie hakowaty chodnik o przekroju owalnym, który kończy się kolebką poczwarkową. Następnie poszerza wcześniej wygryziony chodnik w drewnie oraz jego końcową część pod korą. W jednym drzewie może żerować ponad 100 larw. Przed przepoczwarczeniem larwa wygryza w korze owalny otwór wylotowy o średnicy mm. Przepoczwarczenie odbywa się pod koniec lipca i początkiem sierpnia, a stadium poczwarkowe trwa około 5 tygodni. Chrząszcze wylęgają się pod koniec lata lub jesienią i zimują nie w pełni wybarwione w kolebce. Wiosną, po wybarwieniu i stwardnieniu powłok ciała, opuszczają kolebki poczwarkowe. Okres życia imagines jest bardzo długi i obejmuje diapauzę zimową około 8 miesięcy oraz okres aktywności trwający od 30 do 70 dni. Długość cyklu rozwojowego trwa 3 4 lata (niekiedy nawet 5 lat), zależnie od położenia geograficznego oraz czynników mikroklimatycznych i troficznych. W Polsce cykl rozwojowy trwa zwykle 4 lata (Gutowski 2004, Strojny 1977). 49

3 Materiał i metody Obserwacje rójki kozioroga dębosza były prowadzone na terenie Wrocławia w dzielnicy Biskupin, w godzinach wieczornych. Sprawdzano drzewa, które w latach były zinwentaryzowane jako siedliska kozioroga dębosza (Pietraszko i Warchałowski 2012). Jako siedlisko chrząszcza traktowano drzewa, które posiadały owalne otwory wylotowe imago lub ślady żerowania larw np. odsłonięte żerowiska płatowe. Wszystkie z wymienionych, a w szczególności otwory wylotowe imago o wielkości powyżej 20 mm to cechy charakterystyczne dla gatunku (Buse 2007). Podczas majowej kontroli sprawdzano stan pni, występowanie świeżych otworów wylotowych bądź brązowych trocin wydostających się z otworów świadczących o pojawie nowych imago. Na wielu drzewach zauważono także nacieki soku wydostającego się z poranionych pni. Liczono imago, oznaczano płeć osobników. Obserwowano także: walki samców o samice, akty kopulacji oraz składania jaj. Dodatkowo określano liczbę zasiedlonych przez kozioroga drzew na 1 km odcinku wybranej alei drzew. Określono także stopień zwarcia drzewostanu i ilość podszytu. Do tych pomiarów zastosowano metodykę proponowaną przez Stachowiaka w Metodyce Monitoringu Gatunku Na podstawie poczynionych obserwacji określono stan wybranej populacji oraz jej siedliska. Wyniki Podczas kontroli z dnia zaobserwowano 23 osobniki, w tym 14 samic oraz 9 samców. Dnia zaobserwowano 20 osobników, w tym 13 samic i 7 samców. Maksymalna liczba osobników obserwowana między godziną a wynosiła 23 wartości tej użyto do określenia stanu tej populacji (tabela 1.) Większość osobników podczas rójki przebywała na jednym drzewie, rzadziej spotykano mniej liczne grupy chrząszczy. Na 7 drzewach spotkano pojedyncze osobniki. Pierwsze osobniki pojawiały się tuż po zmierzchu około godziny Chrząszcze po zmierzchu schodziły w dół drzew, podczas gdy w ciągu dnia przebywały w koronie, schowane w otworach wylotowych i zagłębieniach kory. Walki samców o samice i akty kopulacji miały miejsce w dolnej części pni. Samce walczyły głównie siłując się czułkami i spychając wzajemnie z pnia. Po wygranej walce samiec kopulował z samicą, po kopulacji samica składała jaja, wysuwając pokładełko i poszukując 50

4 odpowiednich zagłębień w korze. Samice kopulowały z wieloma samcami, po każdym akcie składały jaja. Samice w większości wybierały do składania jaj głównie stronę południową i wschodnią, rzadziej zachodnią. Żadna z samic nie złożyła jaj w miejscu żerowisk płatowych, gdzie brak było kory. Samice podczas składania jaj wybierały głównie dolne części pnia do wysokości 2 m nad ziemią. Przed składaniem jaj samice wysuwały pokładełko, jaja składały w zagłębienia i szczeliny kory. Podczas rójki chrząszcze nie reagowały na przechodzących obok (do 2 m) ludzi. W ciągu dnia reagowały negatywnie chowając się w otwory wylotowe lub uciekały w korony drzew. Podczas kontroli nie zaobserwowano licznych przelotów chrząszczy. Jeden raz zaobserwowano próbę lotu samicy, która poderwała się z pnia i spadła w trawę 2 m od pnia. Tabela 1. Ocena stanu wybranej populacji kozioroga dębosza z terenu Wrocławia Stan ochrony gatunku na stanowisku Wrocław Biskupin Wskaźnik Wartość wskaźnika i komentarz Ocena Populacja Liczba zaobserwowany ch postaci dojrzałych Liczba zasiedlonych drzew Stopień porażenia drzew Siedlisko Potencjał siedliska Zwarcie drzewostanu Udział podszytu i podrostu Żywotność zasiedlonych drzew 23 (maksymalna liczba zaobserwowanych osobników podczas kontroli) FV (stan właściwy) 2 2 <10 U2 (stan zły) 0 średnio <5 czynnych żerowisk na drzewo w alei > 50 drzew o pierśnicy większej niż 1m na 1km alei drzew umiarkowane/pełne oraz lokalnie przerywane Podszyt stanowi 5-25% przerw między drzewami alei <25% drzew zasiedlonych z widocznymi uszkodzeniami U2 (stan zły) 0 FV (stan właściwy) 2 6 U1 (stan niezadowalający) 1 FV (stan właściwy) 2 U1 (stan niezadowalający) 1 51

5 Według metodyki monitoringu GIOŚ (Stachowiak 2012) określono stan wybranej populacji na zły, a stan siedliska na właściwy. Nie można złego stanu populacji tłumaczyć pojedynczą maksymalną liczbą zaobserwowanych osobników, ponieważ i tak była to wartość maksymalna jaką podaje klucz oceny. Według wybranych wskaźników zły stan populacji wynika z bardzo małej liczby zasiedlonych przez kozioroga drzew oraz od bardzo małej liczby czynnych żerowisk larwalnych. Dyskusja Wybrane aspekty rójki kozioroga dębosza pokrywają się z obserwacjami Strojnego (1977). Według poczynionych przez niego obserwacji samice składały jaja głównie w nagrzane przez słońce fragmenty pnia. Albert i wsp. (2012) zauważyli, że samice wybierają do składania jaj te fragmenty pnia, które są wieczorem bardziej nagrzane przez słońce, czyli południowe, ale i południowo-zachodnie. Strojny podawał, że pierwsze chrząszcze pojawiają się na terenach Wrocławia w ostatniej dekadzie maja, z tym, że I najwcześniejsza obserwacja kozioroga dębosza była zarejestrowana 22 V Obserwował on w maju maksymalnie 6 osobników (1967). Jest to liczba prawie 4-krotnie mniejsza od obserwowanej w maju 2012 roku. Strojny podaje również, że podczas rójki chrząszcze są dość płochliwe i przy bliskim kontakcie z człowiekiem płoszą się, przyjmują postawę obronną z uniesionymi czułkami lub spadają z pnia w trawę (1977). Podczas prowadzonych w 2012 roku obserwacji autorzy nie zauważyli tego typu reakcji kozioroga na bliskość człowieka. Nie płoszyły ich również przejeżdżające samochody. Podczas kontroli pozyskano szczątki chrząszczy: głównie pokryw skrzydłowych, fragmentów głowy z czułkami. Taki sam sposób uszkodzenia chrząszczy przez ptaki wykazują Starzyk i Strojny (1985). Próba określenia stanu populacji oraz siedliska na podstawie proponowanej metody monitoringu (Stachowiak 2011) wykazała, że mimo właściwego stanu siedliska stan zamieszkującej go populacji jest zły. Bezpośrednio na zły stan populacji wpływa mała liczba zasiedlonych drzew oraz bardzo mała liczba czynnych żerowisk. Niewątpliwie jedną z przyczyn takiego stanu jest wycinanie zasiedlonych przez kozioroga drzew z wybranej alei (podczas kontroli prowadzonej w 2012 roku zauważono wycięcie 2 drzew zasiedlonych przez kozioroga dębosza, charakteryzujących się wysoką liczbą chrząszczy i czynnych żerowisk). Wycinanie drzew zasiedlonych jest jednym z głównych powodów spadku liczebności populacji chrząszcza w Europie (Warren i Key 1991) niestety jest to prawdopodobnie także główna przyczyna spadku liczebności kozioroga we Wrocławiu, a być może także w Polsce. 52

6 Wnioski Wnioski zawarte w tej pracy pokrywają się z wnioskami zawartymi w poprzednich pracach autorów (Pietraszko, Warchałowski 2011, 2012) i są to: 1. Początek rójki kozioroga dębosza na terenach Wrocławia występuje już w trzecim tygodniu maja. Zaleca się, by kontrole stanu populacji w tym terenie rozpoczynać już w drugiej połowie maja. 2. Rojenie kozioroga dębosza przebiega w godzinach wieczornych, chrząszcze w tym czasie są mało płochliwe co sprawia, że jest to dobry czas na prowadzenie obserwacji gatunku. 3. Zły stan populacji, mimo dobrego stanu siedliska, wskazuje na konieczność zastosowania lepszych działań ochronowych, m.in. ochrony przed wycięciem drzew już zasiedlonych przez tego chrząszcza. Summary Cerambyx cerdo is a rare species in Poland. It occurs at isolated localities, situated mostly in the south-western part of the country.one of the most imortant polish populations occurs in Wroclaw The great capricorn beetle develops under the bark and in the wood of old oaks (mostly Quercus robur in Poland), attacking living trees. During the last several decades its constant gradual regress has been observed, which follows the decline of old oaks. Observations of the Cerambyx cerdo mating were conducted in Wroclaw from to Fighting males and egg-laying females were observed. During the mating beetles are not very skittish it makes that mating of the beetles is a good time for observations. Also the status of the population and its habitat were evaluated. Poor condition of the population, despite the good condition of the habitatmeans that should be use a better form of the conservation of the population - the protection of inhabited by Cerambyx cerdo trees before cutting down - for example. Literatura Albert J., Platek M., Cizek L Vertical stratification and microhabitat selection by the Great Capricorn Beetle (Cerambyx cerdo) (Coleoptera: Cerambycidae) in open-grown, veteran oaks. European Journal of Entomologii. 109: Alexander K.N.A The Invertebrates of Living and Decaying Timber in Britain and Ireland. Research Report 467. English Nature, Peterborough, Cambridgeshire

7 Bergman K.-O., Jansson N., Claesson K., Palmer M. W., Milberg P How much and at what scale? Multiscale analyses as decision support for conservation of saproxylic oak beetles. Forest Ecology and Management. 265: Buse J., Schröder B., Assmann T Modelling habitat and spatial distribution of an endangered longhorn beetle A case study for saproxylic insect conservation. Biological Conservation. 137: Buse J., Zabransky P., Assmann T The xylobiontic beetle fauna of old oaks colonised by the endangered longhorn beetle Cerambyx cerdo Linnaeus, 1758 (Coleoptera: Cerambycidae). Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft für allgemeine und angewandte Entomologie. 16: Farkac J., Kral D., Skorpik M Červený seznam ohrožených druhů České republiky. Bezobratlí.Agentura ochrany prirody a krajiny ČR, Praga Geisser R Rote Liste der Käfer (Coleoptera). [W:] Binot M., Bless R., Boye P., Gruttke H., Pretscher P. (red.): Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands, Schriftenreihe für Landschaftspflege und Naturschutz. Bundesamt für Naturschutz, Bonn-Bad Godesberg. 55: Grove S.J Saproxylic insect ecology and the sustainable management of forests. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics. 33: Gutowski J.M Cerambyx cerdo Linnaeus, Kozioróg dębosz. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków. 1088: 86. Kowalski M Stanowisko kozioroga dębosza Cerambyx cerdo Linnaeus, 1758 [Coleoptera, Cerambycidae] w dolinie środkowej Odry. Przegląd przyrodniczy. 5, 1: 83. Pietraszko M., Warchałowski M Występowanie kozioroga dębosza (Cerambyx cerdo L., 1758) we Wrocławiu badania wstępne. Materiały pokonferencyjne XVI Międzynarodowa Konferencja Studenckich Kół Naukowych i XXVIII Sejmik SKN" Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu: 18. Pietraszko M., Warchałowski M Występowanie kozioroga dębosza Cerambyx cerdo Linnaeus, 1758 we Wrocławiu analiza za pomocą programu Quantum GIS. XVII Międzynarodowa Konferencja Studenckich Kół Naukowych i XXIX Sejmik SKN. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. 26. Ranius T Influence of stand size and quality of tree hollows on saproxylic beetles in Sweden. Biological Conservation. 103: Ranius T., Jansson N The influence of forest regrowth, original canopy cover and tree size on saproxylic beetles associated with old oaks. Biological Conservation. 95:

8 Stachowiak M Kozioróg dębosz Cerambyx cerdo. W: Makomaska- Juchiewicz M., Baran P. (red.). Monitoring gatunków zwierząt. Przewodnik metodyczny. Część II. GIOŚ, Warszawa, s Starzyk J. R Cerambyx cerdo Linnaeus 1758 Kozioróg dębosz- Great Capricorn Beetle. [W:] Polska Czerwona Księga Zwierząt - Bezkręgowce. Z.Głowaciński (red.). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków Starzyk J. R., Strojny W Zmienność morfologiczna u imagines kozioroga dębosza, Cerambyx cerdo L. (Coleoptera, Cerambycidae). Polskie Pismo Entomologiczne. 55: Strojny W Kozioróg dębosz, Cerambyx cerdo L. (Cerambycidae) na terenie Polski. Przegląd Zoologiczny. XI, 1: Strojny W Kozioróg dębosz, Cerambyx cerdo L. (Coleoptera, Cerambycidae), na wybranych dębach we Wrocławiu. Przegląd Zoologiczny. XVIII, 3: Strojny W Badania nad biologią Kozioroga dębosza Cerambyx cerdo L. (Coleoptera, Cerambycidae) zasiedlającego dęby szypułkowe Querela robur L. Na Swojcu i w Wilczycach pod Wrocławiem w latach Polskie Pismo Entomologiczne. 47, 4: Strojny W Kozioróg dębosz, najokazalszy chrząszcz polski. Krajowa Agencja Wydawnicza. Wrocław Szotkowski E., Szotkowski P Kozioróg dębosz Cerambyx cerdo w Głogówku na Śląsku Opolskim. Chrońmy Przyrodę Ojczystą. 37, 1: Ustawa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną Dz. U. Nr 220, poz Warren M.S., Key R.S Woodlands: past, present and potential for insects. [W]: The conservation of insects and their habitats. N.M. Collins & J.A. Thomas (red.). London, Academic Press. (Royal Entomological Society of London, Symposium No. 15.)