Problemy ochrony zabytków przyrody i krajobrazu w Rogalinie nad Wartą

Transkrypt

1 ZBIGNIEW KOŁODZIEJ*, AGNIESZKA BŁAŻKIEWICZ**, JAN KARCZMARSKI* *Katedra Szczegółowej Hodowli Lasu, Akademia Rolnicza Kraków, al. 29. listopada **Sułkowice, ul. Jarzębiny 37a/ Chynów Problemy ochrony zabytków przyrody i krajobrazu w Rogalinie nad Wartą Rogaliński Park Krajobrazowy o powierzchni ha położony jest w województwie wielkopolskim na północ od Śremu. Został utworzony w 1997 r. w celu ochrony krajobrazu doliny Warty z licznymi starorzeczami oraz charakterystycznymi dla niej zbiorowiskami roślinnymi takimi jak: lasy łęgowe, nadrzeczne zarośla wierzbowe, lasy dębowo-wiązowo-jesionowe, czy żyzne łąki. Projektuje się włączenie parku do europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000 jako specjalny obszar ochrony siedlisk. Występuje tu aż 9 rodzajów siedlisk z załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Osobliwością na skalę europejską Rogalińskiego Parku Krajobrazowego są rosnące pojedynczo i w grupach wiekowe dęby. Według inwentaryzacji przeprowadzonej w 1991 r., na płaskim tarasie zalewowym Warty koło Rogalina było 1435 dębów o obwodzie pnia równym i wyższym od 200 cm (mierzonym na wysokości 1,3 m od ziemi). Inwentaryzacja ta wskazuje na 255 żywych drzew pomnikowych i 29 martwych (Król 41

2 i in. 1992). Potężne drzewa i krajobraz, w którym dominują, budzą zachwyt odwiedzających to miejsce. Piękno tego zakątka wielkopolski jest natchnieniem dla artystów, którzy w dziełach sztuki uwieczniają przyrodniczy symbol Wielkopolski. Rogalińskie dęby malował Leon Wyczółkowski, za Lecha, Czecha i Rusa otrzymał pierwszą nagrodę na wystawie w Wenecji. Na swoich płótnach uwieczniał je również Julian Fałat. Warto przypomnieć, że ochronę łęgów rogalińskich wchodzących w skład obecnego parku krajobrazowego, postulowano już 1963 r. (Denisiuk, Szoszkiewicz 1963). W prezentowanym wówczas projekcie rezerwatu wskazywano na dwa zasadnicze elementy wymagające ochrony, tj. grupy sędziwych dębów szypułkowych Quercus robur oraz zbiorowiska łąkowe. Szczegółowo opisano zbiorowiska wodne i bagienne, łąkowe oraz zaroślowe i leśne, które chroniłby projektowany rezerwat. Niestety rezerwatu nie utworzono, a prowadzona na tym terenie działalność gospodarcza powodowała degradację tych cennych przyrodniczo i poznawczo zbiorowisk (Kasprzak, Pniewski 1978). Rogalin to nie tylko dęby, to także miejsce dziedzictwa historyczno-kulturowego. Na wysoczyźnie doliny Warty położony jest zespół pałacowo-parkowy z barokowo-klasycystycznym pałacem z drugiej połowy XVIII w. W odrestaurowanych wnętrzach pałacu mieści się Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu oraz ekspozycja cennych gobelinów, arrasów oraz mebli z XVII i XVIII wieku. Obok pałacu w sławnej galerii obrazów podziwiać można dzieła malarzy polskich i europejskich z przełomu XIX i XX wieku. W otoczeniu pałacu znajduje się park założony w stylu francuskim i angielskim. W przypałacowym parku angielskim rosną cztery najbardziej chyba znane i imponujące swymi rozmiarami dęby: Lech, Czech i Rus, o obwodzie odpowiednio 672, 742 i 910 cm (Pacyniak 1992) oraz Edward o obwodzie 620 cm. Ich wiek szacuje się na lat. Stan zdrowotny wiekowych dębów w Rogalińskim Parku Krajobrazowym budzi uzasadnione obawy. Wydaje się, że wszystkie sędziwe drzewa są zasiedlone przez kozioroga dębosza Cerambyx cerdo, który jest groźnym szkodnikiem fizjologicznym żywych, stojących dębów i powoduje ich stopniowe obumieranie (Dominik, Starzyk 1989). Jednak w Polsce owad ten ob- 42

3 jęty jest ścisłą ochroną gatunkową. W całym kraju występuje jedynie na 88 stanowiskach (Witkowski 2004). Umieszczony jest w Polskiej czerwonej księdze zwierząt. Bezkręgowce (Głowaciński, Nowacki 2004) w kategorii gatunków narażonych na wyginięcie. Znajduje się też na Europejskiej czerwonej liście zwierząt i roślin zagrożonych w skali światowej oraz w zał. II Dyrektywy Siedliskowej Rady Unii Europejskiej, jako gatunek którego ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony. W Rogalińskim Parku Krajobrazowym trzeba zatem pogodzić ochronę gatunkową tego chrząszcza z pracami na rzecz utrzymania wiekowych dębów w krajobrazie. W propozycjach działań ochronnych dla siedliska kozioroga dębosza, zwłaszcza tam gdzie jego liczebność jest wysoka, a liczba drzew do zasiedlenia ograniczona, mówi się o spowalnianiu tempa opanowywania kolejnych drzew i zmniejszaniu intensywności ich zasiedlania (Witkowski 2004). Osiągnąć to można metodami biologicznymi osłaniając całkowicie lub częściowo pnie wybranych drzew krzewami lub pnączami. W ten sposób chroni się je przed dalszym zasiedlaniem, bądź ogranicza jego intensywność bowiem kozioróg dębosz preferuje dobrze naświetlone, dolne części pni starych dębów. Można więc w ramach eksperymentu wybrane pnie osłonić przed światłem wysadzając np. bluszcz pospolity Hedera helix. Dzięki takiemu działaniu zasiedlone przez kozioroga dębosza drzewo stałoby się przez dziesiątki lat miejscem rozwoju owada, obumierałyby jedynie poszczególne jego konary lub fragmenty pnia. Jeśli nawet spowolnimy tępo uszkadzania dębów rogalińskich przez kozioroga dębosza, to i tak nie unikniemy postępującego zaniku starych dębów w krajobrazie tarasu zalewowego Warty w Rogalinie. W większości przypadków wiek drzew oraz ich stan zdrowotny wskazuje na postępujący proces zamierania, któremu tylko w ograniczonym zakresie możemy się przeciwstawić prowadząc intensywną pielęgnację pojedynczych drzew. Z tych względów za wskazane i konieczne uznać należy działania zmierzające do utrzymania krajobrazu doliny Warty pod Rogalinem w stanie jak najbardziej zbliżonym do obecnego tak, by i następne pokolenia mogły się nim zachwycać w naturze. Cel ten można osiągnąć w następujący sposób: 43

4 Po pierwsze, wszystkie dęby młodszych generacji należałoby zabezpieczyć przed uszkodzeniami i zniszczeniami powodowanymi przez bobry Castor fiber. Koniecznym wydaje się użycie zabezpieczeń mechanicznych w związku z małą skutecznością odpowiednich repelentów (Borkowski i in. 2005). Samo pojawienie się bobrów w Warcie i jej starorzeczach w rejonie Rogalina to sukces w przywracaniu tego gatunku naturalnym siedliskom. Należy jednak ograniczyć ich działalność i nie dopuścić do niszczenia nielicznych młodych dębów, które ze względu na presję wypasanego bydła mogły przetrwać jedynie w miejscach niedostępnych. Młode dęby na tarasie zalewowym zachowały się tylko na stromych brzegach starorzeczy, które obecnie chętnie zasiedlają bobry. Po drugie, w związku z brakiem odnowień naturalnych należy w sposób sztuczny wprowadzić na taras zalewowy wyhodowane w szkółce zadrzewieniowej dęby miejscowego pochodzenia. Wysadzać je należy w grupach złożonych z kilku do kilkunastu egzemplarzy. Wysadzone grupy winny być solidnie zabezpieczone przed wypasem bydła i innymi czynnikami, które mogłyby uszkodzić bądź zniszczyć nasadzenia. Takich grup stopniowo wprowadzanych w okresie kilkudziesięciu lat powinno się założyć kilkaset. Prezentowany sposób działania to również czynna ochrona siedliska kozioroga dębosza, który przetrwać może jedynie w warunkach zapewniających następstwo kolejnych pokoleń dębu. Skutków prowadzenia takich prac trudno oczekiwać w krótkim okresie czasu, jednak ich powodzenie stwarza możliwość utrzymania się dębu szypułkowego i kozioroga dębosza na tarasie zalewowym Warty pod Rogalinem. Nadwarciański krajobraz zachwyca swym pięknem, jednak obecnie trzeba zadać sobie sporo trudu oraz wykazać się sprawnością i desperacją, by dotrzeć na taras zalewowy Warty. Godnym realizacji wydaje się pomysł utworzenia ścieżki dydaktycznej wśród dębów i starorzeczy Warty. Ścieżka powinna ułatwić dostęp do głównej części tarasu zalewowego, na którym występują dęby od strony pałacu Raczyńskich. Wymaga to w wersji minimalnej wykonania tylko jednego mostka drewnianego nad starorzeczem Warty. Poniesienie niewielkich kosztów dla utrzymania rogalińskiego krajobrazu oraz jego szerszego udostępnienia dla od- 44

5 wiedzających stanowić będzie cenny wkład w zachowanie i poznanie piękna polskiej przyrody. Ten wyjątkowy zakątek Wielkopolski powinien być miejscem obowiązkowych wycieczek szkolnych i studenckich dla dzieci oraz młodzieży z pobliskiego Poznania. SUMMARY Problems of nature and landscape conservation in Rogalin by the Warta River The Rogalin Landscape Park was established to protect the old valley of the Warta River located in the southern direction from Poznań. The protected area is one of the most interesting nature landscapes in Poland. It is known mainly because of an abundant occurrence of an ancient English oaks Quercus robur, 860 of which are protected as nature monuments. This is the biggest natural cluster of so many enormous trees in Europe. The old oaks are habitats for oak cerambyx Cerambyx cerdo being under the law protection in Poland. This rare beetle develops under the bark and in the wood of English oaks, attacks living trees and disturbs their ecological processes. Today most trees in Rogalin are characterised by a decreasing vitality. Some of oak nature monuments are dead. Among young oaks significant damages are also made by beavers Castor fiber. In the article we propose methods of the protection of the both: precious oaks and rare beetles to preserve the Rogalin landscapes for future generations. PIŚMIENNICTWO Borkowski Z., Borkowski J., Niewęgłowski H Przydatność repelentów w ochronie drzew przed zgryzaniem ich przez bobry. Sylwan 149 (11): Denisiuk Z., Szoszkiewicz J W sprawie ochrony zabytkowych dębów w Rogalinie i występującej tam roślinności. Chrońmy Przyr. Ojcz. 19 (4): Dominik J., Starzyk J Owady niszczące drewno. PWRiL, Warszawa, p

6 Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, p Kasprzak K., Pniewski Z O ochronę terasy zalewowej rzeki Warty koło Rogalina. Chrońmy Przyr. Ojcz. 34 (4): Król S., Antkowiak W., Bednorz L., Szczepanik-Janyszek M Dęby Rogalińskie inwentaryzacja. Katedra Botaniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań, p Pacyniak C Najstarsze drzewa w Polsce. PTTK Kraj, Warszawa, pp. 91 Witkowski Z. (red.), Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A Gatunki Zwierząt (z wyjątkiem ptaków). T. 6, Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, p