ZMIANY PRZESTRZENNEGO ZRÓ NICOWANIA STRUKTURY AGRARNEJ, ZASIEWÓW I U YTKÓW ROLNYCH W POLSCE W LATACH 2002 I Jadwiga Bo ek

Transkrypt

1 26 ROCZK AK ROLCZYCH, J. BO EK SERA G, T. 97, z. 4, 2010 ZMAY PRZESTRZEEGO ZRÓ COWAA STRKTRY AGRAREJ, ZASEWÓW YTKÓW ROLYCH W POLSCE W LATACH Jadwiga Bo ek Katedra Statystyki Matematycznej niwersytetu Rolniczego im. Hugona Ko³³¹taja w Krakowie Kierownik: prof. dr hab. Karol Kuku³a S³owa kluczowe: struktura agrarna, struktura zasiewów, struktura u ytków rolnych, zró - nicowanie przestrzenne Key words: agrarian structure, crop structure, structure of arable land, spatial differentiation S y n o p s i s. Przedstawiono zmiany w przestrzennym zró nicowaniu struktury agrarnej, struktury zasiewów i struktury u ytków rolnych w Polsce w ujêciu dynamicznym wed³ug metod statystycznej analizy struktur. Punktem wyjœcia by³o pogrupowanie województw ze wzglêdu na podobieñstwo wymienionych struktur w roku i. astêpnie przeprowadzono analizê stabilnoœci grupowania, kierunku i tempa przemian w wyodrêbnionych grupach województw oraz zmian w zró nicowaniu miêdzygrupowym. WSTÊP Charakterystyczn¹ cech¹ polskiego rolnictwa jest jego zró nicowanie regionalne. otyczy to w szczególnoœci struktury agrarnej, struktury zasiewów i struktury u ytków rolnych [Bo ek 2005, 2006, 2008, Kuku³a ]. Z roku na rok w rolnictwie polskim nastêpuj¹ przemiany (w ostatnich latach doœæ znacz¹ce), co powoduje równie zmiany w zró nicowaniu regionalnym. latego wa n¹ czêœci¹ badañ nad rolnictwem w Polsce jest badanie regionalnego zró nicowania struktur rolniczych w ujêciu dynamicznym. Celem pracy jest ocena zmian w przestrzennym zró nicowaniu w latach - struktury agrarnej, struktury zasiewów i struktury u ytków rolnych. Punktem wyjœcia analiz by³o pogrupowanie województw ze wzglêdu na podobieñstwo badanych struktur w roku oraz w roku. astêpnie przeprowadzono analizê stabilnoœci grupowania, kierunku i tempa przemian w wyodrêbnionych grupach województw oraz zmian w zró nicowaniu miêdzygrupowym. W analizie zosta³y zastosowane wybrane metody statystycznej analizy strukturalnej (SAS). Obliczenia przeprowadzono na podstawie danych GS wed³ug województw dotycz¹cych lat i [Rocznik Statystyczny Województw 2003, 2008].

2 ZMAY PRZESTRZEEGO ZRÓ COWAA STRKTRY AGRAREJ METOYKA BAAÑ Strukturê agrarn¹ (lub zasiewów czy u ytkowania ziemi) w województwach mo na przedstawiæ w postaci macierzy A, której wiersze odpowiadaj¹ poszczególnym województwom (obiektom), zaœ kolumny sk³adowym badanej struktury (grupy obszarowe gospodarstw rolnych, ziemiop³ody lub kierunki u ytkowania ziemi). Macierz A ma zatem postaæ: $ ª Q Q º»»»»»» Q ¼ L Q u gdzie a ik udzia³ k-tej sk³adowej struktury w i-tym województwie, przy czym spe³nione s¹ nastêpuj¹ce warunki: d d, dla i = 1,..., n; k = 1,..., r L,dla i = 1,..., n. L Punktem wyjœcia do podzia³u zbioru obiektów (w tym przypadku województw) na grupy jednorodne jest wybór miary zró nicowania (lub podobieñstwa) miêdzy nimi. W pracy zastosowana zosta³a nastêpuj¹ca miara [Kuku³a 1989]: L M H dla i,j = 1,..., n (2) LM gdzie e ij miara zró nicowania miêdzy obiektem i a obiektem j. Miary zró nicowania obliczone miêdzy wszystkimi obiektami (elementy e ij ) tworz¹ macierz zró nicowañ strukturalnych E 0, która jest macierz¹ symetryczn¹ z zerami na przek¹tnej. o utworzonej w ten sposób macierzy zastosowano jedn¹ z metod grupowania, a mianowicie metodê eliminacji wektorów [Chom¹towski, Soko³owski 1978]. Metod grupowania jest wiele, ale na obecnym etapie badañ nie ma metody obiektywnej, której wynik by³by niezale ny od badacza. W metodzie eliminacji wektorów wynik zale y od tzw. wartoœci progowej b. Jest to liczba, która okreœla, w jakiej sytuacji dwa elementy uznaje siê za podobne do siebie lub nie. Je eli zró nicowanie miêdzy obiektami e ij < b, to przyjmuje siê, e obiekty s¹ podobne i mog¹ nale eæ do tej samej grupy, je eli zaœ e ij ³ b, przyjmuje siê, e elementy nie s¹ podobne i nie powinny znaleÿæ siê w tej samej grupie. W ten sposób tworzy siê zerojedynkow¹ macierz E, której elementy e ij s¹ zdefiniowane nastêpuj¹co: JG\ H LM E HLM JG\ H t E (3) LM Od wartoœci b zale y te liczba grup typologicznych: im mniejsza wartoœæ b, tym (przewa nie) wiêksza liczba grup. Wprawdzie wiêksza liczba grup daje gwarancjê wiêkszej jednorodnoœci wewn¹trzgrupowej, ale jednoczeœnie zbyt du a liczba grup zaciera ró nice miêdzy nimi, co w konsekwencji utrudnia interpretacjê. Powstaje wiêc pytanie, przy jakiej wartoœci (1)

3 28 J. BO EK b klasyfikacja jest optymalna. W pracy do wyboru wartoœci b zastosowano metodê najlepszego wyboru [Wysocki, Wagner 1989], polegaj¹ca na porównaniu wariancji wewn¹trzgrupowych z wariancj¹ ca³kowit¹ dla poszczególnych sk³adników struktury. Wariancje te oblicza siê dla podzia³ów (grupowañ) otrzymanych przy ró nych wartoœciach b dla ka dego sk³adnika struktury z osobna i na tej podstawie przy pomocy odpowiednio skonstruowanej funkcji F wyznacza siê najlepsz¹ wartoœæ b, zwan¹ wartoœci¹ progow¹. Metoda ta wymaga wiêc wielokrotnego przeprowadzania podzia³u przy ró nych wartoœciach b l. Wartoœci te wybiera siê z przedzia³u liczbowego [a, b], gdzie: V E H, H H H œrednia arytmetyczna z e ij, V H odchylenie standardowe z e, ij b l = a + (l 1)h, gdzie l=1,2,...,l, b L = b, h krok. la ka dego l-tego grupowania oblicza siê wartoœæ funkcji jakoœci klasyfikacji F (l) : ) O ) O O /, (4) gdzie: r liczba sk³adników struktury, F lk wskaÿnik jakoœci pogrupowania k-tego sk³adnika struktury: V Q R ) O V QP Z m liczba wydzielonych grup przy danym b l, V R V Z wariancja ogólna k-tego sk³adnika struktury, wariancja wewn¹trzgrupowa k-tego sk³adnika struktury. Optymalnym podzia³em jest podzia³ l 0, przy którym funkcja F (l) przyjmuje najwiêksz¹ wartoœæ: ) ^) ) ` O R / P[. Odpowiadaj¹ca temu podzia³owi wartoœæ E E O jest szukan¹ wartoœci¹ progow¹. Jako miarê zró nicowania miêdzygrupowego (odleg³oœci miêdzygrupowej) przyjêto odleg³oœæ miêdzy œrodkami ciê koœci grup [Grabiñski 1992] obliczon¹ wed³ug wzoru: Y LM L M gdzie: k-ta sk³adowa œrodka ciê koœci i-tej grupy, L M k-ta sk³adowa œrodka ciê koœci j-tej grupy. Miara ta wyra a œredni¹ odleg³oœæ przypadaj¹c¹ na jedn¹ sk³adow¹ struktury, pozwala wiêc na porównywanie zró nicowania miêdzygrupowego struktur o ró nej liczbie sk³adowych. Miarê (6) zastosowano równie do porównania stopnia zmian, które zasz³y w badanych strukturach w okresie od W W do t: (5) (6)

4 ZMAY PRZESTRZEEGO ZRÓ COWAA STRKTRY AGRAREJ W WW Y (7) W WW gdzie: a jest struktur¹ udzia³ow¹ badan¹ w czasie t = 0,1,, n, z³o on¹ z r sk³adowych, tzn. dana jest macierz W Qu. W tym przypadku miara ta wyra a przeciêtn¹ zmianê przypadaj¹c¹ na jedn¹ sk³adow¹ struktury a w badanym okresie od W W do t, dlatego umo liwia porównywanie zmian, które nast¹pi³y w strukturach o ró nej liczbie sk³adowych. STRKTRA AGRARA Przedstawione metody zastosowano do analizy struktury agrarnej w Polsce wed³ug województw w latach i. Przyjêto nastêpuj¹ce grupy obszarowe: 1-5 ha, 5-10 ha, ha, ha, powy ej 50 ha. Œrednie zró nicowanie strukturalne miêdzy województwami wynosi³o w roku H, a w roku by³o wy sze i wynosi³o H. W wyniku grupowania dla danych z roku przy b = 0,20 otrzymano 4 grupy województw podobnych pod wzglêdem struktury agrarnej. Sk³ad grup jest nastêpuj¹cy: Grupa : ³ódzkie, mazowieckie, lubelskie, wielkopolskie, dolnoœl¹skie, opolskie, pomorskie, zachodnio-pomorskie; Grupa : ma³opolskie, œl¹skie, podkarpackie i œwiêtokrzyskie; Grupa : podlaskie, warmiñsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie; Grupa V: lubuskie. la danych z roku przy b = 0,22 otrzymano 3 grupy, których sk³ad by³ taki sam jak w roku z dwoma wyj¹tkami: województwo zachodniopomorskie w roku nale a³o do grupy, a w roku znajdowa³o siê w grupie. atomiast województwo lubuskie w r. tworzy³o jednoelementow¹ grupê V, a w roku nale a³o do grupy. W tabeli 1. przedstawiono œredni¹ strukturê w wyodrêbnionych grupach w roku i. ajbardziej rozdrobniona struktura wystêpowa³a w grupie z województwami po³udniowo-wschodniej Polski, gdzie gospodarstwa bardzo ma³e (1-5 ha) i ma³e (5-10 ha) stanowi³y w sumie w r. 94,3% ogó³u, przy czym gospodarstw bardzo ma³ych by³o najwiêcej w porównaniu z pozosta³ymi grupami 78,5%. Gospodarstwa o powierzchni powy ej 10 ha stanowi³y niewielki procent (5,7%). W badanym okresie w grupie tej nast¹pi³y minimalne zmiany: nast¹pi³ spadek udzia³u gospodarstw bardzo ma³ych i wzrost udzia³ów grup obszarowych powy ej 10 ha. Mniejsze rozdrobnienie cechowa³o grupê, która obejmowa³a najwiêcej województw. W odró nieniu od poprzedniej grupy, gospodarstw bardzo ma³ych w r. by³o 50,3%, a gospodarstwa ma³e stanowi³y 24,3%.W grupie tej wystêpowa³ znaczny odsetek gospodarstw œrednich (10-20 ha) 16,3%, a gospodarstwa du e i bardzo du e w sumie stanowi³y 9,1%. W grupie zauwa alne zmiany nast¹pi³y w udzia³ach gospodarstw ma³ych (wzrost z 23,3 do 24,3%) oraz œrednich (spadek z 17,4 do 16,3%). Grupê w r. stanowi³y 4 województwa o najmniej rozdrobnionej strukturze. dzia³ gospodarstw do 10 ha stanowi³ tu w sumie 55,4% i by³ najni szy spoœród wszystkich grup typologicznych. Odsetek gospodarstw œrednich stanowi³ 24,7%, a gospodarstw du ych i bardzo du ych 19,9%. Jedynie w tej grupie nast¹pi³y zauwa alne zmiany: wyraÿny wzrost udzia- ³ów gospodarstw du ych ( z 14,2 do 16,0%) oraz spadek w grupie ha (z 27,3 do 24,7%).

5 30 J. BO EK Województwo lubuskie w roku odbiega³o struktur¹ od pozosta³ych województw, dlatego utworzy³o jednoelementow¹ grupê V. Gospodarstwa 1-5 ha stanowi³y 63,3%, a gospodarstwa ha 12,1% ogó³u. W badanym okresie w strukturze tego województwa nast¹pi³y znaczne zmiany (tab. 1.), na skutek których województwo to w roku znalaz³o siê w grupie. Grupa V* Tabela 1. Struktura obszarowa w wyodrêbnionych grupach województw w roku i [%] L ata dzia³ gospodarstw o powierzchni u ytków rolnych [ha] powy ej 50 50, 5 23, 3 17, 4 7, 0 1, 8 50, 3 24, 3 16, 3 7, 0 2, 1 79, 5 15, 9 3, 7 0, 8 0, 2 78, 5 15, 8 4, 3 1, 2 0, 3 34, 8 21, 2 27, 3 14, 2 2, 4 34, 5 20, 9 24, 7 16, 0 3, 9 63, 3 15, 3 12, 1 6, 5 2, 8 56, 1 23, 9 10, 8 6, 1 3, 2 * województwo lubuskie tworzy odrêbn¹, jednoelementow¹ grupê w roku. W roku nale y do grupy. ane w tabeli dla tego województwa w roku podano w celu przedstawienia znacz¹cych zmian, które nast¹- pi³y w strukturze tego województwa. Tabela 2. Stopieñ zmian struktury agrarnej w poszczególnych województwach w latach i (malej¹co) Przynale noœæ do grupy r. V W ojewództwo n, zachodniopomorskie 0,107 lubuskie 0,090 pomorskie 0,037 œl¹skie 0,035 podlaskie 0,033 warmiñsko-mazurskie 0,030 opolskie 0,028 dolnoœl¹skie 0,025 kujawsko-pomorskie 0,022 wielkopolskie 0,019 lubelskie 0,019 podkarpackie 0,013 œwiêtokrzyskie 0,012 mazowieckie 0,011 ma³opolskie 0,010 ³ ódzkie 0,008 Polska 0,015 Wyniki grupowania w latach i pozwalaj¹ s¹dziæ, e badana struktura zmienia siê w podobnym kierunku i tempie w województwach nale ¹cych do tej samej grupy typologicznej. Potwierdzaj¹ to obliczenia stopnia zmian strukturalnych n, w poszczególnych województwach przedstawione w tabeli 2. ajwiêksze zmiany nast¹pi³y w strukturze województwa zachodniopomorskiego (0,107) i lubuskiego (0,090) i te województwa zmieni³y przynale noœæ grupow¹. ajwolniej w badanym okresie zmienia³a siê struktura w województwach: ³ódzkim (0,08), ma³opolskim (0,010), mazowieckim (0,011) i œwiêtokrzyskim (0,012). Przeciêtne zmiany struktury agrarnej w badanym okresie w wyodrêbnionych grupach okreœla stopieñ zmian struktury n, (wzór 7) obliczony dla œrodków ciê koœci grup (tab. 3.). ajwy sz¹ wartoœæ przyjmuje on dla grupy (n, = 0,0130), a najni sz¹ dla grupy (n, = 0,0044). Oznacza to, e najbardziej

6 ZMAY PRZESTRZEEGO ZRÓ COWAA STRKTRY AGRAREJ zmieni³a siê struktura w grupie w sumie o 6,5 pp., nastêpnie w grupie o 2,6 pp., a najmniej w grupie o 2,2 pp. Tempo zmian w grupie jest wiêc 3-krotnie szybsze ni w grupie. Zró nicowanie miêdzy otrzymanymi grupami województw zmieni³o siê w badanym okresie, co przedstawiono w tabeli 4. Liczby zamieszczone w tej tabeli oznaczaj¹ odleg³oœci miêdzygrupowe obliczone wed³ug wzoru (6) dla œrodków ciê koœci grup w latach i. ajbardziej ró ni³y siê miêdzy sob¹ struktury grupy i. Odleg³oœæ miêdzy tymi grupami wynosi³a 0,1784 w r. a w r. zmniejszy- ³a siê do 0,1758. ajmniejsza odleg³oœæ dzieli³a grupy i (0,0710 w i 0,0768 w r.). Odleg³oœæ miêdzy grupami i zmniejszy³a siê z 0,1158 do 0,1126. Tabela 3. Œredni stopieñ zmian struktury agrarnej w wyodrêbnionych grupach województw w latach i G rupa n, ,0052 0,0044 0,0130 Tabela 4. Zró nicowanie miêdzygrupowe struktury agrarnej w latach i Lata Grupa 0,1158 0,0710 0,1126 0,0768 0,1784 0,1758 STRKTRA ZASEWÓW W przypadku struktury zasiewów œrednie zró nicowanie strukturalne miêdzy województwami w roku wynosi³o H. Grupowanie przeprowadzono dla E z krokiem h = 0,02. ajwy sz¹ wartoœæ funkcji F otrzymano dla b = 0,20 i (tak¹ sam¹ wartoœæ) dla b = 0,2234. W obu przypadkach otrzymano 4 grupy województw o takim samym sk³adzie. Wyniki grupowania dla danych z roku nie zmieni³y siê, choæ struktura zasiewów w poszczególnych województwach znacznie siê w tym okresie zmieni³a. Oznacza to, e struktura ta zmienia siê podobnie pod wzglêdem tempa i kierunku w województwach nale ¹cych do tej samej grupy typologicznej. Œredni¹ strukturê zasiewów w wyodrêbnionych grupach w latach i przedstawiono w tabeli 5. Grupa V Tabela 5. Œrednia struktura zasiewów w wyodrêbnionych grupach województw w i roku L ata dzia³ [%] pszenica yto jêczmie ñ owies pszen yt o ziemnia k burak cukrowy, rzepak i rzepik pozosta³e uprawy 23, 0 13, 3 11, 9 4, 9 10, 0 6, 5 7, 3 23, 0 18, 9 10, 3 12, 8 4, 4 12, 0 4, 4 9, 6 27, 5 36, 2 7, 8 12, 1 4, 0 4, 5 4, 1 13, 0 18, 3 30, 7 7, 3 13, 5 4, 0 5, 3 3, 4 18, 2 17, 7 11, 1 22, 8 4, 9 7, 8 9, 5 10, 1 2, 2 31, 6 8, 3 18, 2 5, 3 6, 6 13, 1 5, 8 2, 6 40, 2 31, 2 6, 2 8, 7 8, 1 3, 9 17, 0 2, 4 22, 7 26, 4 3, 6 10, 2 7, 3 4, 3 12, 8 3, 4 32, 0

7 32 J. BO EK Grupa obejmowa³a najwiêcej województw (kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, pomorskie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie i wielkopolskie), w których w r. pszenica stanowi³a œrednio 23% powierzchni zasiewów, yto 13,3%, jêczmieñ 11,9%, owies 4,9%, pszen yto 10%, ziemniaki 6,5%, buraki cukrowe, rzepak i rzepik 7,3%, a pozosta³e uprawy 23%. o roku najbardziej zmieni³y siê udzia³y pszenicy (spadek o 4,1 pp.), yta (spadek o 3 pp.), ziemniaków (spadek o 2,1 pp.) i pozosta³ych upraw (wzrost o 4,5 pp.). Przeciêtna zmiana struktury w tej grupie (wed³ug wzoru 7) wynios³a 0,0243 (tab. 6.). Tabela 6. Œredni stopieñ zmian struktury zasiewów w wyodrêbnionych grupach województw w okresie - G rupa n, ,0243 0,0184 0,0324 V 0,0308 Grupa obejmowa³a 3 województwa: dolnoœl¹skie, opolskie i zachodniopomorskie, które odró - nia³y siê od grupy wy szymi udzia³ami pszenicy (œrednio pszenica stanowi³a 36,2% zasiewów), buraków cukrowych, rzepaku i rzepiku (13%) oraz mniejszymi udzia³ami yta (7,8%) i pszen yta (4,5%). W tej grupie najbardziej zmieni³y siê udzia³y pszenicy (spadek o 5,5 pp.) i buraków cukrowych (wzrost o 5,2 pp.). Ogólnie w grupie kierunki zmian by³y takie same jak w grupie, a przeciêtne zmiany tylko nieznacznie mniejsze (0,0184). sta³ych upraw zmniejszy³ siê). atomiast tempo zmian by³o odmienne w ró nych grupach. W latach - wzros³o zró nicowanie miêdzy grupami, co przedstawiono w tabeli 7. Pod wzglêdem struktury zasiewów najbardziej ró ni³y siê miêdzy sob¹ grupy i. Odleg³oœæ miêdzy tymi grupami w r. wynosi³a 0,1078, a w r. wzros³a do 0,1155. ajmniej ró ni¹ siê grupy i (odpowiednio 0,0476 i 0,0525). W pozosta³ych przypadkach zró nicowanie równie wzros³o, co oznacza pog³êbienie siê ró nic przestrzennych w strukturze zasiewów. Tabela 7. Stopieñ zró nicowania miêdzygrupowego struktury zasiewów w latach i Lata Grupa V 0,0476 0,0614 0,0544 0,0525 0,0630 0, ,1078 0,0533 0,1155 0, ,0780 0,0789 W grupie, w sk³ad której wchodzi³y 3 województwa: ³ódzkie, mazowieckie i podlaskie, pszenica charakteryzowa³a siê znacznie mniejszymi udzia³ami w zasiewach (œrednio 11,1% w r.), jak równie jêczmieñ (4,9%) i buraki cukrowe, rzepak i rzepik (2,2%). atomiast wy sze by³y udzia³y yta (22,8%), owsa (7,8%) i ziemniaków (10,1%). Kierunki zmian struktury by³y takie same, jak w poprzednich grupach, ale œrednie zmiany w tych województwach by³y najwiêksze spoœród wszystkich grup (n, = 0,0324). Grupê V stanowi³y 2 województwa: ma³opolskie i podkarpackie. Województwa te odró - nia³y siê od pozosta³ych najwy szym udzia³em ziemniaków w zasiewach (17% w r.), najni - szym udzia³em yta (6,2%) i pszen yta (3,9%) przy wysokim udziale pszenicy (31,2%). Przeciêtny stopieñ zmian struktury wyniós³ 0,0308, a wiêc tylko niewiele mniej ni w grupie poprzedniej. Podsumowuj¹c kierunki przemian w strukturze zasiewów by³y takie same we wszystkich grupach: zmniejszy³y siê udzia³y pszenicy, yta, owsa, ziemniaków, zwiêkszy³y siê udzia³y jêczmienia, pszen yta, buraków cukrowych, rzepaku i rzepiku a tak e pozosta³ych upraw (z wyj¹tkiem grupy, w której udzia³ pozo-

8 ZMAY PRZESTRZEEGO ZRÓ COWAA STRKTRY AGRAREJ STRKTRA YTKÓW ROLYCH W przypadku struktury u ytków rolnych œrednie zró nicowanie strukturalne miêdzy województwami wynosi³o w roku H, a w roku by³o wy sze i wynosi³o H. Grupowanie dla roku przeprowadzono przy b = 0,07, a dla roku przy b = 0,08. Wyniki przedstawiono w tabeli 8. Tabela 8. Grupy województw o podobnej strukturze u ytków rolnych w r. i r. Œrednia struktura u ytków rolnych w grupach W ojewództwo dzia³ w r. [%] dzia³ w r. [%] dolnoœl¹skie lubelskie ³ódzkie pomorskie wielkopolskie zachodnio-pomorskie lubuskie mazowieckie œl¹skie œwiêtokrzyskie grunty orne sady ma³opolskie podlaskie 65, 4 1, 1 3, 8 kujawsko-pomorskie opolskie podkarpackie warmiñsko-mazurskie ³ ¹ki pastwi- ska Grupa 81,8 1, 3 12, 4 dolnoœl¹skie lubelskie ³ódzkie 4, 5 pomorskie wielkopolskie zachodnio-pomorskie Grupa mazowieckie 75,2 2, 4 17, 4 5, 0 œl¹skie œwiêtokrzyskie Grupa 2 9, 8 ma³opolskie podkarpackie podlaskie Grupa V 88,1 0, 6 8, 7 kujawsko-pomorskie 2, 7 opolskie Grupa V grunty orne sady ³ ¹ki pastwi- ska 82,2 2, 0 12, 6 3, 3 71,9 3, 8 19, 8 4, 5 63,5 1, 5 27, 2 7, 8 89,3 0, 6 8, 3 1, 7 70,4 0, 7 17, 6 11, 5 warmiñsko-mazurskie 69, 7 0, , 9 Grupa V lubuskie 77, 0 0, , 2 Jedynie 2 grupy mia³y taki sam sk³ad w roku i (grupy i V). Mo na wiêc dla tych grup przeprowadzaæ wszystkie porównania bez zastrze eñ, w innych przypadkach nale y sobie zdawaæ sprawê z pewnej ograniczonoœci tych porównañ (przy ma³ej liczebnoœci grup niewielkie zmiany w sk³adzie mog¹ powodowaæ istotne ró nice w wynikach). Grupa by³a najliczniejsz¹ grup¹. Zdecydowanie dominowa³y w niej grunty orne (oko- ³o 82%). WyraŸny udzia³ R stanowi³y ³¹ki 12%, a na pastwiska i sady przypada³o oko³o 5%. W okresie - w strukturze tej grupy nast¹pi³y niewielkie zmiany. o grupy V nale a³y 2 województwa: kujawsko-pomorskie i opolskie. W tej grupie równie struktura w zasadzie siê nie zmieni³a. Grunty orne stanowi³y najwiêkszy odsetek u ytków rolnych spoœród wszystkich grup 89%, a wiêc zajmowa³y prawie ca³¹ powierzchniê u ytków rolnych. dzia³ ³¹k stanowi³ oko³o 8%, pastwisk jedynie 2%, a sadów 0,6%.

9 34 J. BO EK o grupy w roku nale a³y województwa: mazowieckie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie i lubuskie. W roku uby³o z tej grupy województwo lubuskie, które stworzy³o odrêbn¹, jednoelementow¹ grupê. W grupie struktura R uleg³a niewielkim zmianom: udzia³ gruntów ornych zmniejszy³ siê z 75,2% w r. do 71,%, a udzia³ ³¹k wzrós³ z 17,4% do 19,8%. Grupê tworzy³y w r. 2 województwa: ma³opolskie i podlaskie. W r. grupa ta powiêkszy³a siê o województwo podkarpackie. W tej grupie równie nast¹pi³y niewielkie zmiany w strukturze: udzia³ gruntów ornych, który by³ najni szy spoœród wszystkich grup i wynosi³ 65,4%, zmniejszy³ siê do 63,5%. atomiast udzia³ ³¹k, który by³ najwy szym spoœród wszystkich grup i wynosi³ 23,8%, zwiêkszy³ siê do 27,2%. Struktura w województwie lubuskim w³aœciwie siê nie zmieni³a i st¹d województwo to w r. nie nale a³o ju do grupy, lecz tworzy³o jednoelementow¹ grupê V. Wyniki badañ wskazuj¹ na to, e w latach - przemiany w strukturze u ytków rolnych by³y zró nicowane terytorialnie pod wzglêdem kierunku i wielkoœci zmian. W województwach centralnych i po³udniowych (grupy i ) zmniejszy³y siê udzia³y gruntów ornych, a zwiêkszy³y udzia³y ³¹k. W pozosta³ych grupach nast¹pi³ niewielki wzrost udzia- ³ów gruntów ornych. dzia³y sadów, ³¹k i pastwisk zmienia³y siê w ró nych kierunkach. Zró nicowanie miêdzygrupowe w przypadku struktury u ytków rolnych w latach - wyraÿnie wzros³o, co przedstawiono w tabeli 9. ajbardziej ró ni³y siê miêdzy sob¹ grupa V i V (0,0888 w r. i 0,0993 w r.). ajmniej ró ni³y siê grupy i V (odpowiednio 0,0313 i 0,0360). W pozosta³ych przypadkach odleg³oœci miêdzygrupowe tak e wzros³y (z jednym tylko wyj¹tkiem zmniejszy³a siê odleg³oœæ miêdzy grup¹ i ). Wy sza wartoœæ zró nicowania miêdzygrupowego oznacza zwiêkszenie siê ró nic przestrzennych w badanej strukturze. Grupy Tabela 9. Stopieñ zró nicowania miêdzygrupowego struktury u ytków rolnych w latach i W ielkoœci w r. Wielkoœci w r. V V 0,0330 0,0833 0,0313 0,0605 0,0513 0,0958 0,0360 0, ,0558 0,0643 0, ,0535 0,0873 0, ,1135 0, ,1293 0,0615 V 0 0, ,0993 WOSK 1. Przedstawione metody statystycznej analizy struktur umo liwiaj¹ przestrzenn¹ analizê w ujêciu dynamicznym struktury obszarowej gospodarstw rolnych i struktury zasiewów. W przypadku struktury u ytków rolnych z powodu istotnych ró nic w wynikach grupowania dla porównywanych lat bezpoœrednio interpretowaæ mo na tylko niektóre wskaÿniki. 2. ajwiêksze zró nicowanie wykazywa³a struktura agrarna (najwiêksza odleg³oœæ miêdzygrupowa w r. wynosi³a 0,1758), nastêpnie struktura u ytków rolnych (0,1293), a najmniej zró nicowana by³a struktura zasiewów (0,1155). 3. Strukturê obszarow¹ gospodarstw rolnych i strukturê zasiewów cechowa³a wysoka stabilnoœæ pod wzglêdem zró nicowania przestrzennego: wyniki grupowania z pocz¹tku i koñca badanego okresu by³y bardzo podobne (w przypadku struktury zasiewów identyczne). Oznacza to, e obie struktury zmienia³y siê podobnie w województwach nale ¹cych do tej samej grupy typologicznej. Struktura u ytków rolnych wykazywa³a najmniejsz¹ stabilnoœæ zró nicowania przestrzennego. V V

10 ZMAY PRZESTRZEEGO ZRÓ COWAA STRKTRY AGRAREJ W przypadku struktury zasiewów tendencje zmian w badanym okresie by³y jednakowe we wszystkich grupach: zmniejszenie udzia³ów pszenicy, yta, owsa, ziemniaków i zwiêkszenie udzia³ów jêczmienia, pszen yta, buraków cukrowych, rzepaku i rzepiku, a tak e pozosta³ych upraw (z wyj¹tkiem grupy ). Tempo zmian by³o ró ne. atomiast w przypadku struktury agrarnej wszêdzie nast¹pi³ wzrost udzia³ów gospodarstw o powierzchni powy ej 50 ha. Pozosta³e zmiany przebiega³y odmiennie w ró nych grupach. 5. Zró nicowanie przestrzenne badanych struktur zmieni³o siê w latach -: w przypadku struktury zasiewów i struktury u ytków rolnych wyraÿnie zwiêkszy³y siê odleg³oœci miêdzy wyodrêbnionymi grupami województw. Oznacza to pog³êbienie siê ró - nic przestrzennych w przypadku tych struktur. 6. Zmiany w zró nicowaniu przestrzennym struktur rolniczych przebiegaj¹ stosunkowo wolno maj¹ charakter ewolucyjny. Mimo to istotnie wp³ywaj¹ na wzrost wydajnoœci oraz towarowoœci polskiego rolnictwa, a tak e na poprawê stopnia jego konkurencyjnoœci w konfrontacji z rolnictwem nii Europejskiej. nformacje o zró nicowaniach przestrzennych struktur rolniczych s¹ niezbêdne dla potrzeb kszta³towania efektywnej polityki rolnej pañstwa. LTERATRA Bo ek J. 2005: Struktura zasiewów wed³ug metod taksonomicznych, Wiadomoœci Statystyczne, nr 5, s Bo ek J. 2006: Struktura u ytków rolnych w Polsce w roku (wed³ug metod taksonomicznych), Acta Agraria et Silvestria. Sekcja Ekonomiczna, Vol. XLV/1, Wydawnictwo Oddzia³u PA, Kraków, s Bo ek J. 2008: Porównanie zró nicowania przestrzennego struktury agrarnej Polski w latach 2000 i 2006, [w:] Metody iloœciowe w badaniach ekonomicznych, nr X, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s Chom¹towski S., Soko³owski A. 1978: Taksonomia struktur, Przegl¹d Statystyczny, nr 2. Grabiñski T. 1992: Metody taksonometrii, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków. Kuku³a K. 1989: Statystyczna analiza strukturalna i jej zastosowanie w sferze us³ug produkcyjnych dla rolnictwa, Zeszyty aukowe AE w Krakowie. Monografie, nr 89, Kraków. Kuku³a K : Z problematyki badañ nad struktur¹ agrarn¹ w Polsce w ujêciu przestrzennym, Acta Scientiarum Polonorum Oeconomia, nr 6(4), s Wysocki F., Wagner W. 1989: O ustalaniu wartoœci progowej zró nicowania struktur z danych empirycznych, Wiadomoœci Statystyczne, nr 9. Jadwiga Bo ek CHAGES OF STRCTRAL FFERETATO OF AGRARA STRCTRE, CROP STRCTRE A STRCTRE OF ARABLE LA POLA - The paper presents the dynamics of changes in spatial differentiation of agrarian structure, crop structure and structure of arable land in Poland according to the methods of statistical structural analysis. The basis for further investigation lies in the grouping of voivodships according to the similarity of structure n the years under comparison. The next question under consideration is the stability of grouping, the direction and rate of changes n the groups of voivodships being distinguished and changes of differentiation between groups. Adres do korespondencji: dr Jadwiga Bo ek Katedra Statystyki Matematycznej niwersytet Rolniczy im. Hugona Ko³³¹taja w Krakowie al. Mickiewicza 21, Kraków tel. (12) , rrbozek@cyf-kr.edu.pl