ARTYKUŁY. Wstęp. Słowa kluczowe: endemity, rośliny naczyniowe, zagrożenie, ochrona, Polska. Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (1): 15 26, 2010

Transkrypt

1 ARTYKUŁY rońmy Przyr. Ojcz. 66 (1): 15 26, 2010 Zagrożenie i ochrona endemicznych roślin naczyniowych występujących w Polsce Threat to endemic vascular plants occurring in Poland and their conserva on HALINA PIĘKOŚ MIRKOWA 1, ZBIGNIEW MIREK 2 1 Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków, al. A. Mickiewicza 33 mirkowa@iop.krakow.pl 2 Instytut Botaniki im W. Szafera PAN Kraków, ul. Lubicz 46 z.mirek@botany.pl Słowa kluczowe: endemity, rośliny naczyniowe, zagrożenie, ochrona, Polska. Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, spośród 170 taksonów endemicznych i subendemicznych występujących w Polsce (włączając tzw. drobne gatunki endemiczne z rodzajów: przywrotnik Alchemilla, jastrzębiec Hieracium, jeżyna Rubus i mniszek Taraxacum), 30 jest ograniczonych do obszaru naszego kraju, a 140 to taksony endemiczne dla jednostek geobotanicznych przekraczających granice Polski (endemity i subendemity ogólno-, zachodnio- i wschodniokarpackie oraz endemity regionu bałtyckiego). W artykule skoncentrowano się na zagadnieniach zagrożenia i ochrony taksonów endemicznych. W Polskiej czerwonej księdze roślin (Kaźmierczakowa, Z arzycki 2001) zamieszczono 32 endemity i subendemity (tab. 1), w tym: dwa wymarłe w Polsce (EX), jeden wymarły na stanowisku naturalnym (EW), lecz zachowany na stanowiskach zastępczych, 3 gatunki krytycznie zagrożone (CR), 6 gatunków zagrożonych (EN), 16 narażonych na wyginięcie (), 3 taksony o niskim ryzyku wymarcia (LR) oraz jeden zaliczony do taksonów o nieznanej kategorii zagrożenia (DD). Po uwzględnieniu taksonów endemicznych zamieszczonych na regionalnych czerwonych listach i w czerwonych księgach, łączna liczba taksonów endemicznych uznanych za zagrożone na obszarze Polski wzrasta aż do 96, co stanowi 57% wszystkich endemitów i subendemitów występujących w naszym kraju. W artykule scharakteryzowano główne typy zagrożeń, jakim podlegają endemity oraz przedstawiono zagadnienia ich ochrony. Wstęp Endemizm jest jednym z najbardziej frapujących zjawisk w biogeografii. Równocześnie ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia genezy i historii flory. Bez precyzyjnego opisu i analizy tego zjawiska nie sposób zrozumieć podstawowych kwestii dotyczących kształtowania się współczesnego obrazu szaty roślinnej. Zdaniem Braun- Blanquet a (1923) dokładne poznanie i interpretacja endemizmu na określonym terytorium jest najważniejszą i najbardziej nieodzowną przesłanką dla wszystkich rozważań na temat pochodzenia i wieku jego flory. Nic więc dziwnego, że endemity (z greckiego éndemos = miejscowy), czyli taksony ograniczone do jednego, zwykle niewielkiego obszaru, wzbudzały od dawna żywe zainteresowanie ba- 15

2 rońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 1, 2010 Tab. 1. Prawnie chronione i zagrożone endemity i subendemity zamieszczone w Polskiej czerwonej księdze roślin (Kaźmierczakowa, Zarzycki, red. 2001). Kategorie zagrożenia: EX takson wymarły, EW wymarły na stanowiskach naturalnych, CR krytycznie zagrożony, EN zagrożony, narażony, LR takson niższego ryzyka, DD takson o niedostatecznej informacji o zagrożeniu. gatunki objęte ścisłą ochroną, () gatunki objęte ochroną częściową Tab. 1. Legally protected and threatened endemics and subendemics included in the Polish Red Data Book of Plants (Kaźmierczakowa, Zarzycki, eds 2001). Categories of threat: EX ex nct taxa, EW ex nct in the wild, CR cri cally threatened, EN endangered, vulnerable, LR taxa of lower risk, DD taxa of indeterminate threat. strictly protected taxa, () partly protected Takson/Taxa Aconitum bucovinense Zapał. tojad bukowiński Aconitum degenii Gáyer subsp. degenii tojad wiechowaty Aconitum firmum Rchb. subsp. firmum tojad mocny typowy Aconitum firmum Rchb. subsp. maninense (Skalický) Starmühler tojad kosmaty Aconitum firmum Rchb. subsp. moravicum Skalický tojad morawski Aconitum lasiocarpum (Rchb.) Gáyer subsp. kotulae (Pawł.) Starmühler et Mitka tojad Kotuli Aconitum lasiocarpum (Rchb.) Gáyer subsp. lasiocarpum tojad wschodniokarpacki Aconitum moldavicum Hacq. subsp. hosteanum (Schur) Graebn. & P. Graebn. tojad Hosta Aconitum plicatum Koehler ex Rchb. subsp. sude cum Mitka tojad gruczołowaty Atriplex calotheca (Rafn) Fr. łoboda zdobna Campanula bohemica Hruby in Polivka, Domin & Podpera dzwonek karkonoski Campanula serrata (Kit.) Hendrych subsp. serrata dzwonek piłkowany Carduus x lobulatus Borbás oset klapowany Cochlearia polonica Fröhlich warzucha polska Cochlearia tatrae Borbás warzucha tatrzańska Crocus scepusiensis (Rehmann et Woł.) Borbás krokus (szafran) spiski Dactylorhiza ruthei (R. Ruthe et M. Schulze in R. Ruthe) Soó kukułka Ruthego Dianthus ni dus Waldst. et Kit. goździk lśniący Dianthus plumarius L. subsp. praecox (Kit.) Pawł. goździk postrzępiony Erigeron hungaricus (Vierh.) Pawł. przymiotno węgierskie Erysimum pieninicum (Zapał.) Pawł. pszonak pieniński Festuca amethys na L. subsp. ritschlii (Hackel) Lemke ex Markgr.-Dannenb. kostrzewa ametystowa Galium cracoviense Ehrend. przytulia krakowska Galium sude cum Lausch przytulia sudecka Gen anella lutescens (Velend.) Holub subsp. tatrae (Ronniger) Holub goryczuszka wczesna 16 Kategoria zagrożenia Category of threat EN CR EN EW EN EX LR CR Ochrona prawna Protec on by law

3 H. Piękoś-Mirkowa, Z. Mirek Zagrożenie i ochrona endemicznych roślin naczyniowych Takson/Taxa Jovibarba globifera (L.) J. Parnell subsp. preissiana (Domin) J. Holub rojownik włochaty Leucojum vernum L. subsp. carpa cum (Spring) O. Schwarz śnieżyca wiosenna Linaria odora (M. Bieb) Fisch. lnica wonna Melampyrum saxosum Baumg. pszeniec biały Myoso s praecox Hülph. niezapominajka wczesna Oxytropis campestris (L.) DC. subsp. tatrae (Borbás) Dostal ostrołódka polna Pedicularis sude ca Willd. subsp. sude ca gnidosz sudecki Plantago atrata Hoppe subsp. carpa ca (Soó) Soó babka górska Poa grani ca Braun-Blanq. subsp. grani ca wiechlina granitowa Poa nobilis Skalińska wiechlina tatrzańska Poten lla silesiaca R. Uechtr. pięciornik śląski Primula auricula L. subsp. hungarica (Borbás) Soó pierwiosnek łyszczak Primula ela or (L.) Hill subsp. poloninensis (Domin) Dostál pierwiosnek wyniosły połoninowy Pulsa lla slavica G. Reuss sasanka słowacka Saxifraga moschata Wulfen subsp. basal ca Braun-Blanq. skalnica darniowa bazaltowa Scilla kladnii Schur cebulica trójlistna Sempervivum carpathicum We st. ex Prodan subsp. carpathicum rojnik karpacki Sorbus intermedia (Ehrh.) Pers. jarząb szwedzki Taraxacum pieninicum Pawł. mniszek pieniński Kategoria zagrożenia Category of threat LR EN EN LR DD EX* Ochrona prawna Protec on by law *Kategoria według polskiej czerwonej listy (Zarzycki, Szeląg 2006) / category a er Polish red list (Zarzycki, Szeląg 2006). EN CR () daczy. Istnieje obszerna literatura poświęcona analizie endemizmu we florach poszczególnych krajów, regionów fitogeograficznych czy całych kontynentów. Problemem endemizmu w skali Europy zajmował się m.in. Hendr ych (1982). Analizę endemizmu w górach Europy przeprowadzili Favarger i C ont andr iop oulos (1961), a później sam Favarger (1972). Znaczący wkład w poznanie endemizmu flory Alp i Karpat wniosły wnikliwe studia Pawłowskiego (1969, 1970). Pełniejsze opracowanie endemizmu w odniesieniu do obszaru Polski zawdzięczamy Pawłowskiej (1953, 1960, 1972). W skali Karpat polskich zjawisko to badał Pawłowski (1927, 1959, 1972) oraz Piękoś-Mirkowa i Mirek (2003, 2009). Pojawiły się też studia szczegółowe dotyczące endemitów mniejszych obszarów, takich jak Tatry (Pawłowski 1927, Piękoś-Mirkowa i in. 1996, Piękoś- Mirkowa, Mirek 2002). Wiele nowych informacji na temat endemitów wniosły rewizje taksonomiczne niektórych grup (m.in. rodzajów Rubus czy Aconitum por. Zieliński 2004, Mitka 2003), a także opracowania flor regionalnych (Pender 2003, Szeląg 2003). Wyniki intensywnie rozwijają- 17

4 rońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 1, 2010 Ryc. 1. Sasanka słowacka Pulsa lla slavica endemit zachodniokarpacki, gatunek narażony na wyginięcie, objęty w Polsce ścisłą ochroną (fot. Z. Mirek) Fig. 1. Pulsa lla slavica West-Carpathian endemic species, vulnerable and protected by law in Poland (photo by Z. Mirek) cych się w ostatnim ćwierćwieczu badań taksonomicznych, chorologicznych, genetycznych i cytologicznych, dostarczyły nowych, ważnych danych pozwalających na zrewidowanie listy endemitów występujących w Polsce (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003; Mirek, Piękoś-Mirkowa 2009). Niektóre taksony uważane wcześniej za endemiczne utraciły status endemitów. Z drugiej strony, lepsze poznanie 18 zmienności wewnątrzgatunkowej zaowocowało niekiedy wyróżnieniem nowych taksonów endemicznych. Powodem wyraźnego w ostatnich latach wzrostu zainteresowania endemitami jest fakt, że są one szczególnie cennym by nie rzec najcenniejszym elementem różnorodności biologicznej każdej flory, decydującym o jej tożsamości. Jako takie, są również przedmiotem szczególnej troski w ramach wszelkich

5 H. Piękoś-Mirkowa, Z. Mirek Zagrożenie i ochrona endemicznych roślin naczyniowych działań ochrony bioróżnorodności. Zarówno Konwencja o Różnorodności Biologicznej, jak i opracowana w jej ramach globalna i ogólnoeuropejska strategia, czy krajowe strategie ochrony flory poświęcają szczególną uwagę tej właśnie grupie roślin. Zanim przejdziemy do omówienia problemów zagrożenia i ochrony endemitów Polski, warto przybliżyć nieco samą grupę. Jest to ważne tym bardziej, że wiedza na jej temat w wyniku najnowszych badań (Mirek, Piękoś-Mirkowa 2009) znacznie wzrosła. arakterystyka endemitów występujących w Polsce Spośród przeszło 2500 rodzimych gatunków i podgatunków roślin naczyniowych, 170 to taksony endemiczne lub subendemiczne, co stanowi około 7% całości flory Polski. Większość z tej liczby, bo aż 140 gatunków i podgatunków, to taksony endemiczne dla jednostek geobotanicznych przekraczających granice naszego kraju (np. Karpat jako całości, Zachodnich Karpat czy całych Tatr). Przykładowo zachodniokarpacki endemit sasanka słowacka Pulsatilla slavica (ryc. 1), znana u nas tylko z dwu stanowisk w Tatrach Zachodnich, znaczną część areału ma w kilku pasmach karpackich po stronie słowackiej; także liczne inne endemity, ograniczone w Polsce tylko do Tatr (np. brodawnik tatrzański Leontodon pseudotaraxaci, ostrołódka karpacka Oxytropis carpatica) występują również w innych pasmach Karpat na Słowacji, na Ukrainie i w Rumunii. Tylko 30 gatunków i podgatunków endemicznych to endemity Polski w ścisłym tego słowa znaczeniu, niewystępujące poza granicami naszego kraju. W tej liczbie znajduje się 8 gatunków przywrotników (Alchemilla), 9 gatunków jeżyn (Rubus), 5 gatunków mniszków (Taraxacum), warzucha polska Cochlearia polonica, pszonak pieniński Erysimum pieninicum, przytulia krakowska Galium cracoviense, jastrzębiec Marii Bornmüller Hieracium mariae-bornmuelleriae, wiechlina babiogórska Poa babiogorensis, biedrzeniec mniejszy skalny Pimpinella saxifraga subsp. rupestris, skalnica darniowa bazaltowa Saxifraga moschata subsp. basaltica, oraz róża Kostrakiewicza Rosa kostrakiewiczii. Są to najczęściej tzw. drobne gatunki, niewątpliwie młodego, najczęściej postglacjalnego wieku (neoendemity). Jedynie warzucha polska i przytulia krakowska mogły wyodrębnić się już wcześniej, w plejstocenie (Pawłowska 1972). Jeszcze starszy jest mniszek pieniński Taraxacum pieninicum. Jego reliktowy zasięg oraz diploidalna liczba chromosomów i seksualny sposób rozmnażania, różniące go od innych apomiktycznych gatunków mniszków, pozwalają wnioskować o jego zaawansowanym wieku (Małecka 1962). Z punktu widzenia rozpatrywanego dalej zagrożenia tej ważnej grupy nie bez znaczenia jest fakt, że większość roślin endemicznych występujących w Polsce to taksony bardzo rzadkie lub rzadkie, znane niekiedy z pojedynczych stanowisk, ograniczone do jednego szczytu lub doliny, jak np. mniszek pieniński, pszonak pieniński, wiechlina babiogórska, liczne gatunki przywrotników Alchemilla i jastrzębców Hieracium, sasanka słowacka czy skalnica darniowa bazaltowa, rosnąca tylko w żlebach Małego Śnieżnego Kotła w Sudetach (Wójcicki 2001). Obszar Polski jest bardzo zróżnicowany pod względem bogactwa endemitów. Znaczna część niżu i wyżyn jest ich zupełnie pozbawiona, a na innych obszarach występują tylko pojedyncze endemity, natomiast największe ich bogactwo spotykamy w górach. Miejscem szczególnie bogatym w endemity są Tatry, gdzie występuje blisko 90 gatunków endemicznych (Piękoś- -Mirkowa, Mirek 2002, 2009). arakterystyka zagrożeń Gatunki endemiczne podlegają tym samym zagrożeniom co inne gatunki flory polskiej. Jednak w tej grupie, jak w żadnej innej, spotkamy szczególnie wiele gatunków o skrajnie małych zasięgach i niewielkich populacjach, co już samo w sobie stanowi potencjalne zagrożenie. Stąd zapewne wiele gatunków endemicznych trafiło zarówno na ogólnokrajową, jak i regionalne czerwone listy. Poza zagrożeniem, jakie stanowi sama rzadkość gatunku, istnieje cała gama innych zagrożeń, mających swe źródło zarówno w procesach antropogenicznych, jak 19

6 rońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 1, 2010 Ryc. 2. Dzwonek piłkowany Campanula serrata subsp. serrata endemit ogólnokarpacki, takson narażony na wyginięcie, objęty w Polsce ścisłą ochroną (fot. Z. Mirek) Fig. 2. Campanula serrata subsp. serrata Pan-Carpathian endemic taxon, vulnerable and protected by law in Poland (photo by Z. Mirek) i naturalnych. Najważniejsze zestawiono poniżej: naturalne procesy wymierania zachodzące w małych populacjach (wspomniane już przykłady); naturalne procesy hybrydyzacji (np. dzwonek karkonoski Campanula bohemica, Kwiat kowski 2004a); czynniki losowe, w tym katastrofy naturalne (abrazja, lawiny, powodzie itp.) (np. przytulia sudecka Galium sudeticum Kwiatkowski 2004b, mniszek pieniński, Wrób el, Z arzycki 2008); spontaniczna sukcesja krzewów i drzew (np. dzwonek piłkowany Campanula serrata subsp. serrata (ryc. 2), Piękoś-Mirkowa i in. 2008); konkurencja innych gatunków, m.in. wysokich, mocnych traw (np. gnidosz su- decki Pedicularis sudetica subsp. sudetica, Fabisze wski 2004); szeroko pojęta turystyka, sport i rekreacja (np. przytulia krakowska, Mirek 2001); zmiany stosunków wodnych (np. warzucha polska, Kaźmierczakowa 2004); zaniechanie tradycyjnego ekstensywnego sposobu użytkowania ekosystemów półnaturalnych, zwłaszcza łąk kośnych (np. szafran spiski Crocus scepusiensis (ryc. 3), Michalik 1990); zbiór roślin do różnych celów (np. sasanka słowacka, Piękoś-Mirkowa, Kaczmarczyk 1990). Zagrożone endemity we florze Polski Podstawową wiedzę o zagrożonych endemitach w skali Polski można zaczerpnąć z Polskiej 20

7 H. Piękoś-Mirkowa, Z. Mirek Zagrożenie i ochrona endemicznych roślin naczyniowych Czerwonej liście (Zarzycki, Szeląg 2006) uznany za gatunek wymarły (EX). Trzeci, warzucha polska, ma status gatunku wymarłego na stanowisku naturalnym (EW). Do endemitów krytycznie zagrożonych w Polsce (CR) zaliczono 3 gatunki. Są to łoboda zdobna Atriplex calotheca, przytulia sudecka i mniszek pieniński. Sześć innych ma status taksonów zagrożonych (EN), m.in. tojad bukowiński Aconitum bucovinense, dzwonek karkonoski, kukułka Ruthego Dactylorhiza ruthei. W grupie endemitów narażonych na wyginięcie () zamieszczono 16 taksonów, np. dzwonek piłkowany, warzucha tatrzańska Cochlearia tatrae (ryc. 4) i przytulia krakowska. Trzy taksony zaliczono do kategorii o niskim ryzyku wymarcia (LR), a jeden (wiechlina szlachetna Poa nobilis) do kategorii o zagrożeniu nieznanym ze względu na brak wystarczających informacji (DD). Ponadto jeden takson (Hieracium Ryc. 3. Szafran spiski Crocus scepusiensis subendemit zachodniokarpacki, objęty w Polsce ścisłą ochroną (fot. Z. Mirek) Fig. 3. Crocus scepusiensis West-Carpathian subendemic species, protected by law in Poland (photo by Z. Mirek) Ryc. 4. Warzucha tatrzańska Cochlearia tatrae endemit tatrzański, gatunek narażony na wyginięcie, objęty w Polsce ścisłą ochroną (fot. Z. Mirek) Fig. 4. Cochlearia tatrae Tatra endemic species, vulnerable and protected by law in Poland (photo by Z. Mirek) czerwonej księgi ęęgi roślin ś (Kaźmierczkowa, Z arzycki 2001). Zamieszczono tam łącznie 32 taksony uznawane dziś za endemiczne (tab. 1). Wśród nich znajdują się trzy gatunki wymarłe: goździk lśniący Dianthus nitidus podany w XIX wieku z Pienin (Zarzycki 1981) oraz pięciornik śląski Potentilla silesiaca, zaliczony w Czerwonej księdze do gatunków narażonych na wyginięcie (), lecz w najnowszej alpicola subsp. ullepitschii), nieuwzględniony w Czerwonej księdze, zaklasyfikowano w ogólnopolskiej Czerwonej liście (Z arzycki, Szeląg 2006) jako rzadki (kategoria R). W Polskiej czerwonej księdze roślin ś ślin i na Czerwonej liście (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001, Zarzycki, Szeląg 2006) znalazło się 5 spośród endemitów i subendemitów ograniczonych wyłącznie do granic Polski. 21

8 rońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 1, 2010 W tej liczbie są trzy taksony narażone na wyginięcie: pszonak pieniński, przytulia krakowska i skalnica darniowa bazaltowa, jeden krytycznie zagrożony mniszek pieniński oraz wymarła warzucha polska, ta ostatnia jak już wspomniano wymarła na naturalnym stanowisku, lecz występuje na stanowiskach zastępczych. W grupie zagrożonych taksonów endemicznych (tab. 1) 26 (tj. 80%) reprezentuje element górski. Największy udział mają taksony karpackie, w liczbie 19 (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2005). W ich obrębie znajdują się, wyróżnione ze względu na typ zasięgu, zarówno endemity i subendemity: ogólnokarpackie (np. tojad wschodniokarpacki Kotuli Aconitum lasiocarpum subsp. kotulae, dzwonek piłkowany), zachodniokarpackie (np. tojad mocny morawski Aconitum firmum subsp. moravicum, sasanka słowacka), wschodniokarpackie (np. pszeniec biały Melampyrum saxosum), południowo-wschodniokarpackie (np. tojad bukowiński, tojad wiechowaty A. dege- nii subsp. degenii), jak i taksony endemiczne dla poszczególnych pasm karpackich (Tatr, Pienin i Babiej Góry). W porównaniu do Karpat Sudety charakteryzują się znacznie niższą ogólną liczbą 33 endemitów i subendemitów, z których tylko 4 zaliczono do zagrożonych. Pozostałe taksony zagrożone w Polsce (tab. 1) są reprezentowane przez 5 endemitów regionu bałtyckiego, a więc ograniczonych do Polski północnej (np. łoboda zdobna, lnica wonna Linaria odora ), 2 endemity i jeden subendemit wyżyn środkowopolskich (np. przytulia krakowska) oraz szerzej w Polsce rozmieszczony subendemiczny podgatunek kostrzewy ametystowej Festuca amethystina subsp. ritschlii. W porównaniu z krajową Czerwoną księg ą i Czerwoną listą znacznie większa liczba taksonów endemicznych i subendemicznych została zamieszczona na regionalnych czerwonych listach oraz w regionalnej Czerwonej Księdze Karpat Polskich (Mirek, Piękoś-Mirkowa 2008). Ta ostatnia daje pełniejszy obraz zagrożenia w odniesieniu do najbogatszej w endemity flory Karpat. Jak wynika ze wspomnianego źródła, spośród 109 endemitów znanych z obszaru naszych Karpat, 28 to taksony w różnym stopniu zagrożone. Łączna liczba wszystkich endemitów zagrożonych zamieszczonych na 20 regionalnych czerwonych listach w Polsce wynosi 78, co stanowi niemal połowę wszystkich taksonów uważanych obecnie za endemiczne (lub subendemiczne) w naszym kraju. Czerwone księgi, podobnie jak większość czerwonych list, zarówno krajowych, jak i regionalnych, nie uwzględniają z reguły tzw. drobnych gatunków apomiktycznych z rodzajów przywrotnik Alchemilla, jeżyna Rubus, mniszek Taraxacum czy jastrzębiec Hieracium. Wyjątkami są tutaj: czerwona lista roślin zagrożonych w Wielkopolsce (Jackowiak i in. 2007), która zawiera aż 45 gatunków z rodzaju Rubus, w tym 8 endemicznych oraz czerwona lista gatunków zagrożonych w Sudetach (Fabiszewski, Kwiatkowski 2002), na której znajdują się 22 gatunki jastrzębców, w tym 4 endemiczne, a także 17 gatunków jeżyn, w tym jeden endemit. Ponadto informacje o zagrożeniu drobnych taksonów podane są również w niektórych publikacjach z zakresu taksonomii i fitogeografii. Przykładem mogą tu być prace Szeląga (2003) nad rodzajem jastrzębiec na Dolnym Śląsku. Według tego autora spośród 24 taksonów jastrzębców endemicznych dla flory Sudetów, a zwłaszcza dla Karkonoszy, 17 jest zagrożonych, a dwa wymarłe. Tak więc, po uwzględnieniu wszystkich wspomnianych opracowań, łączna liczba taksonów endemicznych uznanych za zagrożone w skali Polski i poszczególnych regionów wzrasta aż do 96. Zagadnienia ochrony endemitów Jak już wspomniano, endemity o małych, niekiedy reliktowych zasięgach, niewielkiej liczbie stanowisk oraz nielicznych, często izolowanych populacjach mają najwyższy priorytet w ochronie bioróżnorodności i stanowią szczególny przedmiot zainteresowania krajowych i międzynarodowych programów ochrony różnorodności biologicznej. Spośród analizowanych 170 taksonów endemicznych i subendemicznych, 32 są w Polsce objęte ochroną prawną (tab. 1), w tym 31 ścisłą (m.in. wszystkie gatunki tojadów z rodzaju 22

9 H. Piękoś-Mirkowa, Z. Mirek Zagrożenie i ochrona endemicznych roślin naczyniowych Aconitum) i jeden (pierwiosnek wyniosły połoninowy Primula elatior subsp. poloninensis) ochroną częściową. Czternaście zagrożonych endemitów występujących w naszym kraju jest chronionych w ramach Konwencji Berneńskiej (m.in. tojad wschodniokarpacki Aconitum lasiocarpum, sasanka słowacka, pszonak pieniński i wiechlina granitowa Poa granitica subsp. granitica). Jedenaście taksonów jest zamieszczonych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej: tojad mocny morawski, dzwonek karkonoski i piłkowany, warzucha polska i tatrzańska, pszonak pieniński, przytulia krakowska i sudecka, lnica wonna, gnidosz sudecki i sasanka słowacka. Ponadto większość taksonów endemicznych występujących w parkach narodowych (zwłaszcza tatrzańskim, karkonoskim, pienińskim i bieszczadzkim) oraz rezerwatach przyrody, korzysta z ochrony obszarowej. Stwarza ona najlepsze warunki ochrony, dając możliwość zabezpieczenia całych ekosystemów, w których występują gatunki endemiczne. Należy jednak podkreślić, że dla niektórych endemitów sama tylko ochrona gatunkowa czy obszarowa jest niewystarczająca. Dla taksonów bardzo rzadkich, reprezentowanych przez małe populacje lub też związanych z ekosystemami półnaturalnymi (np. szafran spiski), niezbędna jest ochrona aktywna wymagająca stosowania różnego typu zabiegów. Kiedy mowa o ochronie aktywnej, warto wspomnieć o spektakularnym sukcesie, jakim było uratowanie endemicznego dla flory polskiej i bardzo rzadkiego gatunku warzuchy polskiej. Gatunek ten wyginął wprawdzie na swym jedynym naturalnym stanowisku w przyrodzie, jednak dzięki wcześniejszym (w 1970 r.), podjętym w porę działaniom, część osobników z naturalnego stanowiska została przeniesiona na kilka nowych stanowisk zastępczych (Kwiatkowska 2001). Na jednym z nich, położonym w źródłach Centurii, populacja warzuchy liczy obecnie tysiące osobników (Kaźmierczakowa 2004). Był to pierwszy w Polsce i jeden z pierwszych w świecie przypadek uratowania ginącego gatunku na drodze metaplantacji. Ochroną ex situ objętych jest aktualnie 17 taksonów endemicznych, uprawianych w polskich ogrodach botanicznych. Są to m.in. tojad bukowiński, łoboda zdobna, warzucha polska i tatrzańska, sasanka słowacka i mniszek pieniński (Puchalski, Gawr yś 2007). Wnioski Endemity są nie tylko ważną, ale i szczególnie zagrożoną i wymagającą specjalnej troski grupą roślin. Podstawowym utrudnieniem w skutecznej ochronie jest często brak odpowiedniej wiedzy o ich rozmieszczeniu, biologii oraz wielkości populacji i tendencjach dynamicznych, dlatego strategia ochrony endemitów (zwłaszcza taksonów rzadkich i zagrożonych o małych zasięgach i niewielkich populacjach) powinna, obok bezpośrednich i doraźnych działań interwencyjnych, obejmować także: badania rozmieszczenia, warunków siedliskowych, biologii oraz liczebności, struktury i dynamiki populacji; wnikliwą ocenę stopnia i przyczyn zagrożenia; wypracowanie skutecznych metod oraz instrumentów prawno-administracyjnych ochrony zarówno in situ, jak i ex situ. Bardzo ważnym elementem całościowej strategii jest długotrwały monitoring stanu populacji, zagrożeń oraz skuteczności podjętych działań ochronnych. Jak dotąd, tylko nieliczne rzadkie taksony endemiczne zostały objęte monitoringiem (m.in. warzucha polska i tatrzańska, sasanka słowacka, pszeniec biały, dzwonek piłkowany). Ponadto jednym z najważniejszych aktualnych zadań ogrodów botanicznych powinna być ochrona ex situ taksonów endemicznych występujących w Polsce, zwłaszcza tych, które występują wyłącznie w jej granicach. Aktywność ogrodów botanicznych w tym zakresie jest jednak wciąż jeszcze niewystarczająca w stosunku do potrzeb. Praca wykonana w ramach projektu KBN grant No. 2P04G

10 rońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 1, 2010 PIŚMIENNICTWO Braun- Blanquet J L origine et le développement des flores dans le Massif Central de France avec aperçu sur les migrations des flores dans l Europe sud-occidentale. Lhomme-Beer et Cie., Paris. Fabiszewski J Pedicularis sudetica Willd. subsp. sudetica. Gnidosz sudecki W: Sudnik- Wójcikowska B., Werblan-Jakubiec H. (red.). Gatunki roślin. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. T. 9: Fabiszewski J., Kwiatkowski P Threatened vascular plants of the Sudeten Mountains. Acta Soc. Bot. Pol. 71 (4): Favarger C Endemism in the montane floras of Europe. W: Valentine D.H. (red.). Taxonomy, Phytogeography and Evolution. Academic Press, London New York: Favarger C., Contrandriopoulos J Essai sur l endémisme. Bull. Soc. Bot. Suisse 71: Hendr ych R Material and notes about the geography of the highly stenochoric to monotopic endemic species of the European flora. Acta Univ. Carolinae, Biol. 3 4 (1980): Jackowiak B., Celka Z., miel J., Latowski K., Żukowski W Red list of vascular flora of Wielkopolska (Poland). Biodiv. Res. Conserv. 5 8: Kaźmierczakowa R Cochlearia polonica E. Fröhlich. Warzucha polska. W: Sudnik-Wójcikowska B., Werblan-Jakubiec H. (red.). Gatunki roślin. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. T. 9: Kaźmierczakowa R., Z arzycki K. (red.) Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN i IOP PAN, Kraków. Kwiatkowska A Cochlearia polonica Fröhlich. Warzucha polska. W: Kaźmierczakowa R., Z arzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: Kwiatkowski P. 2004a. Campanula bohemica Hruby in Polivka, Domin, Podp. Dzwonek karkonoski. W: Sudnik-Wójcikowska B., Werblan- -Jakubiec H. (red.). Gatunki roślin. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. T. 9: Kwiatkowski P. 2004b. Galium sudeticum Tausch. Przytulia sudecka. W: Sudnik-Wójcikowska B., Werblan-Jakubiec H. (red.). Gatunki roślin. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. T. 9: Małecka J Studies in the mode of reproduction of the diploid endemic species Taraxacum pieninicum Pawł. Acta Biol. Cracov., Ser. Bot. 4 (1): Michalik S Sukcesja roślinności na polanie reglowej w Gorczańskim Parku Narodowym w okresie 20 lat w wyniku zaprzestania wypasu. Prądnik 2: Mirek Z Galium cracoviense Ehrend. przytulia krakowska. W: Kaźmierczakowa R., Z arzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. (red.) Czerwona Księga Karpat Polskich. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H Fitogeograficzne aspekty endemizmu w Polsce. Wiad. Bot. 53 (3/4): Mitka J The genus Aconitum (Ranunculaceae) in Poland and adjacent countries. A phenetic-geographic study. Institute of Botany, Jagiellonian University, Kraków. Pawłowska S Rośliny endemiczne w Polsce i ich ochrona. Ochr. Przyr. 21: Pawłowska S Les espéces endémiques en Pologne et leur protection. Cons. Nat. Prot. Nat. Varsovie, Kraków 13: Pawłowska S arakterystyka statystyczna i elementy flory polskiej. W: Szafer W., Z a- rzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. Tom l. Wyd. 2. PWN, Warszawa: Pawłowski B Endemity karpackie we florze Tatr i ich znaczenie dla historii tej flory. II Zjazd Słowackich Geografów i Etnografów w Polsce Sekcja III. Pawłowski B Szata roślinna gór polskich. W: Szafer W. (red.). Szata roślinna Polski. Tom 2. Wyd. 1. PWN, Warszawa:

11 H. Piękoś-Mirkowa, Z. Mirek Zagrożenie i ochrona endemicznych roślin naczyniowych Pawłowski B Der Endemismus in der Flora der Alpen, der Karpaten und der Balkanischen Gebirge im Verhältnis zu den Pflanzengesellschaften. Mitt. ostalp.-din. pflanzensoz. Arbeitsgem. 9: Pawłowski B Remarques sur l endemisme dans la flore des Alpes et des Carpates. Vegetatio 21 (4 6): Pawłowski B Szata roślinna gór polskich. W: Szafer W., K. Z arzycki (red.). Szata roślinna Polski. Tom 2. Wyd. 2. PWN, Warszawa: Pender K Zagrożone gatunki endemiczne, reliktowe i wysokogórskie w Sudetach. W: Kącki Z. (red.). Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dolnego Śląska. Inst. Biol. Roślin UWr i Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura, Wrocław: Piękoś-Mirkowa H., Kaczmarczyk D Sasanka słowacka Pulsatilla slavica Reuss ekologia, zagrożenie i ochrona. W: Piękoś-Mirkowa H. (red.). Ekologia, zagrożenie i ochrona rzadkich gatunków roślin górskich. Stud. Nat., Ser. A 33: Piękoś-Mirkowa H., Kalemba A., Korzeniak J., Krause R., Mitka J., Szypuła W Dzwonek piłkowany Campanula serrata (Kit.) Hendrych. W: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. (red.). Czerwona Księga Karpat Polskich. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z Ochrona różnorodności gatunkowej flory Tatr, 1. Endemity. W: B orowiec W., Kotarba A., Kownacki A., Krzan Z., Mirek Z. (red.). Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr. Wyd. TPN, PTPNoZ, Kraków Zakopane: Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z Endemic taxa of vascular plants in the Polish Carpathians. Acta. Soc. Bot. Pol. 72 (3): Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z Endemic vascular plants in the Polish Carpathians threat and conservation. Nature Conserv. 61 (4): 1 9. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z Distribution patterns and habitats of endemic vascular plants in the Polish Carpathians. Acta Soc. Bot. Pol. 78 (4): Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., Miechówka A Endemic Vascular Plants in the Polish Tatra Mts. Distribution and Ecology. Pol. Bot. Stud. 12: Puchalski J., Gawr yś W Kolekcje roślin chronionych i zagrożonych oraz gatunków objętych Konwencją Berneńską w polskich ogrodach botanicznych. Biul. Ogr. Bot. 16: Szeląg Z Górskie gatunki rodzaju Hieracium w Sudetach. Przemiany i zagrożenie. W: Kącki Z. (red.). Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dolnego Śląska. Inst. Biol. Roślin UW i Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura, Wrocław: Wójcicki J.J Saxifraga moschata Wulfen subsp. basaltica Braun-Blanq. Skalnica bazaltowa. W: Kaźmierczakowa R., Z arzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: Wróbel I., Z arzycki K Mniszek pieniński Taraxacum pieninicum Pawł. W: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. (red.). Czerwona Księga Karpat Polskich. Rośliny naczyniowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: Z arzycki K Rośliny naczyniowe Pienin. Rozmieszczenie i warunki występowania. Inst. Bot. PAN, PWN, Kraków Warsza wa. Z arzycki K., Szeląg Z Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Z arzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: Zieliński J The genus Rubus L. in Poland. Pol. Bot. Stud. 16 (1):

12 rońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 1, 2010 SUMMARY Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. Threat to endemic vascular plants occurring in Poland and their conserva on rońmy Przyr. Ojcz. 66 (1): 15 26, 2010 The paper concerns the threatened endemics and subendemics of vascular plants occurring in Poland. The full list of taxa regarded at present as endemic or subendemic to Polish flora (Mirek, Piękoś-Mirkowa 2009) consists of 30 ones confined to the area of Poland and 140 occurring in phytogeographical units exceeding borders of our country. Of all 170 endemic and subendemic taxa (including agamic species of the genera Alchemilla, Hieracium, Rubus and Taraxacum), 32 have been included in the Polish Red Data Book of Plants (Kaźmierczakowa, Z arzycki 2001). All of these are listed in Table 1. Among them there are two extinct species (EX), one extinct in the wild (EW), three placed in the category of critically endangered (CR), six endangered (EN), 16 vulnerable (), three taxa of lower risk (LR) and one with the category of data deficient (DD). Moreover, one taxon is classified only in the Red list of the vascular plants in Poland (Z arzycki, Szeląg 2006) as a rare (category R). The main types of threat to the endemic taxa are analysed and illustrated by examples. However, very limited area occupied by many endemic species and their small populations become by themselves important factor responsible for declining many of them. There are a number of endemics confined to only single mountain and occupying not more than few hectares or even less (e.g. Taraxacum pieninicum). In such cases very small populations or casual accidents becomes sufficient reason of declining. Thirty two endemic taxa in the list (Tab. 1) are protected by law in Poland. Many other, alltogether over 90%, especially those occurring in the mountain national parks (Tatra, Pieniny, Karkonosze, Bieszczady and Babia Góra National Parks) and in the nature reserves, are protected by the fact of their occurrence in the protected areas. For some threatened endemic taxa very special active protection (both in situ and ex situ) is needed. This concerns for example Cochlearia polonica, the species which population was transfered to new suitable stands before it declined due to water condition changes in its original locality. Some species, like Crocus scepusiensis, closely related to semi-natural extensively managed meadows, grasslands and pastures need permanent mowing, grazing and fertilizing protecting habitat of the species from spontaneous successional changes of habitat and threatening its existence. 26