KRAJE EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ NA DRODZE PRZEMIAN

Transkrypt

1 KRAJE EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ NA DRODZE PRZEMIAN pod redakcją Bernarda J. Albina Janusza M. Kupczaka Wrocław 2004

2 Wstęp Spis treści Kazimierz M. Pudło Polska i jej Sąsiedzi w procesie historycznych przemian przełomu XX i XXI wieku. Marcin Sienkiewicz Ewolucja poglądów SdPR-SLD wobec problemu stosunków z Ukrainą, Białorusią i Litwą w latach Grzegorz Tokarz Polscy konserwatyści wobec Rosji w latach Krzysztof Grygajtis Stanisław Cat-Mackiewicz a problem Rosji Grzegorz Tokarz Polska lewica wobec podpisania konkordatu między III rzeczpospolitą a Kościołem Katolickim. Tomasz Grzelak Realizacja praw mniejszości niemieckiej na przykładzie wyborów samorządowych w województwie opolskim w 2002r. Małgorzata Dudek Niektóre aspekty współpracy transgranicznej na pograniczach polskich. Elżbieta Pałka Stosunki wyznaniowe w Republice Czeskiej Oľga Šrajerová Školstvo národnostnêch menšin v Českej republike po roku Łarysa Leszczenko międzynarodowe standardy ochrony praw człowieka na Ukrainie. Oksana Jabłońska, Borys Jabłoński Sytuacja demograficzno-etniczna Ukrainy w świetle wyników spisu powszechnego z 2001r. Paweł Masłowski Próba utworzenia polskiej autonomii na Wileńszczyźnie w latach Izabela Wróbel Słowenia w Radzie Europy Izabela Wróbel Węgry na drodze do Unii Europejskiej Artur Drzewicki Mołdawia w polityce państw Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych.

3 Wstęp Upadek komunizmu uruchomił proces pokojowej i dobrowolnej integracji niektórych państw Europy Środkowej i Wschodniej z krajami zachodnimi, tworzącymi jedną przestrzeń demokracji, wolności i wspólnego rynku. Kraje aspirujące do integracji z Unią Europejską prezentowały najczęściej niski poziom rozwoju gospodarczego. Nie posiadały dostatecznie rozwiniętej infrastruktury ekonomicznej, technicznej i intelektualnej. Właściwego rozwiązania wymagały tam kwestie podstawowych praw ludzkich. Dlatego podjęły wieloletni trud transformacji. Wolę akcesji do Unii Europejskiej wyraziły: Polska. Czechy, Węgry, Słowacja, Litwa, Łotwa, Słowenia, Cypr i Malta. Nastąpi więc zwiększenie liczby członków z obecnych 15 państw do 25 i przyrostu ludności o ponad 105 mln, o średnich dochodach (wg równowartości siły nabywczej) około czterokrotnie niższych w porównaniu z przeciętnym dochodem na 1 mieszkańca dzisiejszej Wspólnoty 1. Po 1 maja 2004 roku polityczna mapa Europy ulegnie zasadniczym zmianom. W związku z tym zainteresowanie budzi wschodnia polityka Unii Europejskiej. komisja Europejska określiła w marcu 2003 roku pewne zasady, którymi instytucje unijne oraz państwa członkowskie powinny się kierować w celu większego zintegrowania się z sąsiednimi państwami. Chodzi bowiem nie tylko o spójność społeczną oraz dynamizm gospodarczy w obecnych oraz przyszłych państwach członkowskich, ale także w krajach sąsiednich. Wydaje się, iż jest to pole, na którym Polska będzie miała do odegrania istotną rolę, kiedy już stanie się jednym z sześciu największych państw członkowskich. Polska ma do zaoferowania wiedzę oraz doświadczenie historyczne, a jej zbliżenie z Ukrainą jest jednym z większych sukcesów europejskiej polityki zagranicznej po zakończeniu zimnej wojny 2. Wprawdzie żaden z krajów, które będą graniczyć z Unią na Wschodzie: Rosja, Ukraina, Białoruś czy Mołdawia nie stanie się jej członkiem w dającej się przewidzieć przyszłości, jednakże Unia Europejska widzi potrzebę współpracy z nimi. Np. Rosja w dziedzinie bezpieczeństwa. Operacje pokojowe w ramach NATO mają miejsce z udziałem Ukrainy, która ponadto korzysta z finansowej pomocy Unii w dziedzinie sprawiedliwości i spraw wewnętrznych oraz szkoleniu straży granicznej. Unia Europejska opowiada się także za wprowadzeniem ułatwień dla Rosji i Ukrainy w ich dostępie do rynków światowych, ale za cenę istotnych zmian i reform wewnętrznych 3. Widoczny proces przemian demokratycznych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej kandydujących do Unii stanowi istotną zachętę dla tworzenia pakietu korzyści tymczasowych dla przyszłych sąsiadów Unii na Wschodzie. H. Grabbe i H. Tewes uważają, że Unia powinna wspierać demokratyzację Białorusi na dwóch równoległych poziomach. Na szczeblu rządowym dostęp do rynku Unii Europejskiej powinien być uzależniony od tego, czy nastąpi poprawa w zakresie respektowania przez reżim Łukaszenki wolności obywatelskich i demokracji. Jednocześnie Unia powinna nawiązywać kontakty z białoruskimi organizacjami 1 l. Ciamaga, E. Latoszek, K. Michałowski-Gorywoda, L. Orężak, E. Teichman, Unia Europejska, PWN, Warszawa 1998, s H. Grabbe, H. Tewes, Trudna miłość do sąsiadów, Rzeczpospolita z 27 VI 2003 (Heather Grabbe jest zastępcą dyrektora Centrum ds. Reformy Europejskich w Londynie; Hennig Tewes jest dyrektorem Fundacji K. Adenauera w Polsce). 3 M. Wojciechowski, Ukraina puka do NATO. Kijów musi się postarać. Gazeta Wyborcza z I 2003.

4 obywatelskimi od partii politycznych po szkoły (...) musi tworzyć relacje z przyszłymi przywódcami oraz następnymi pokoleniami Białorusinów 4. Zorganizowana w lipcu 2003 roku w Warszawie konferencja: Nowe sąsiedztwo UE: Strategie polityki wschodniej dla powiększenia Unii, unaoczniła jak trudne jest budowanie tej strategii. Wprawdzie minister spraw zagranicznych Polski W. Cimoszewicz mówił, że najbliżsi wschodni sąsiedzi rozszerzonej Unii zasługują na perspektywę członkostwa w równym stopniu co państwa zachodnich Bałkanów (...). ale jednocześnie ostrzegał Ukraińców i Mołdawian przed nadmiernym optymizmem i zbyt dużymi oczekiwaniami 5. Bowiem jego zdaniem w krajach tych dość naiwnie sądzi się, że wejście do UE jest bardziej decyzją polityczną niż efektem długotrwałych reform. Toteż obietnicy członkostwa dla Ukrainy nie należy się spodziewać w najbliższym czasie. Według jednego z uczestników panelu warszawskiej konferencji, publicysty the Economist R. Cottrella Dla Rosji drzwi (do UE przyp. aut.) pozostają jednak zamknięte z wyboru samych Rosjan. Jednocześnie zgadza się, że Rosja musi być traktowana jako odrębna kategoria 6. W opinii eksperta Centre for European Reform K. Barysch UE na razie nie wydaje się gotowa na wielkie gesty wobec swoich przyszłych sąsiadów. Tak więc próba odpowiedzi uczestników konferencji w Warszawie na pytanie: jak kreować politykę wschodnią UE? nie była w pełni zadowalająca 7. Powyższym procesom i przemianom towarzyszy również niemałe zainteresowanie środowisk naukowych, a w tym przypadku młodych badaczy pracowników i doktorantów Instytutu Studiów Międzynarodowych Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego, których studia i artykuły zawiera niniejszy tom. Po raz kolejny w gronie autorów znalazła się Olga Srajerova z Instytutu Śląskiego w Opawie (Czechy). Prezentowany tom stanowi w pewnym sensie kontynuację badań w zakresie tematyki, której poświecono uwagę w poprzedniej książce pt. Kraje Europy Środkowej i Wschodniej wobec procesu integracji Europejskiej 8. Publikacje zawarte w tomie uszeregowano w porządku rzeczowo-geograficznym, dając pierwszeństwo tematyce związanej z Polską. Podejmuje ją Kazimierz Pudło w artykule Polska i jej sąsiedzi w procesie historycznych przemian przełomu XX i XXI wieku, który stanowi prezentację wstępnych refleksji autora z porównania sine ira et studio wybranych kwestii z dotąd dokonujących się przemian w Polsce i u jej sąsiadów. W kolejnym artykule Marcin Sienkiewicz ukazuje Ewolucję poglądów SdPR-SLD wobec stosunków z Ukrainą, Białorusią i Litwą w latach , od stanowiska pełnego rezerwy wobec niepodległościowych aspiracji republik radzieckich do akceptacji suwerenności państwowej Ukrainy, Białorusi i Litwy. Grzegorz Tokarz w artykule Polscy konserwatyści wobec Rosji w latach przedstawia ten nurt polityczny jako niejednorodny, stąd też różne opinie, oceny i prognozy związane z nową rolą Rosji po rozpadzie Związku Radzieckiego. Wyjątkowo zamieszczono także dla celów porównawczych kolejny artykuł Krzysztofa Grygajtisa Stanisław Cat-Mackiewicz a problem Rosji, o czołowym konserwatywnym polityku i publicyście okresu międzywojennego i emigracyjnego (do 1956r.), znawcy Rosji i krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Wydaje się, iż konfrontacja poglądów 4 H.Grabbe, H. Tewes, op. cit. Por. P. Kościński, J. Bielecki, Białoruś straci gospodarczo za to że łamie swobody obywatelskie. Surowa kara Brukseli Rzeczpospolita z 8 I K. Niklewicz, Unia patrzy na Wschód, Gazeta Wyborcza z 2 lipca Idibem. Zob. też Marchewka dla Wschodu, Gazeta Wyborcza z 14 X 2004; S. Popowski, J. Bielecki, Rosjanie bliżej Unii, Rzeczpospolita z 26 II 2003; M. Wojciechowski, Co wolno Rosji, Rzeczpospolita z 27 I K. Niklewicz, op. cit. 8 Kraje Europy Środkowej i Wschodniej wobec procesu integracji europejskiej, pod red. J. Albina i J.M. Kupczaka, Wyd. Arboretum, Wrocław 2001.

5 współczesnych konserwatystów polskich z uważanym za wielce kontrowersyjnego Catem- Mackiewiczem jest pouczająca. W następnym artykule Grzegorza Tokarza Polska lewica wobec podpisania konkordatu między III Rzeczpospolitą a Kościołem katolickim ukazano przejawy nieufności polskiej lewicy do przygotowania i podpisania konkordatu. Zdaniem autora to raczej pragmatyzm polityczny był zasadniczym powodem tej decyzji. W artykule Tomasza Grzelaka Realizacja praw mniejszości niemieckiej na przykładzie wyborów samorządowych w województwie opolskim w 2002r. przedstawiono mechanizm wyborów samorządowych jednej z mniejszości narodowych w Polsce, który m.in. dowodzi wypełniania przez Polskę zapisów polsko-niemieckiego Traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z czerwca 1991r. W kolejnym artykule Elżbiety Pałki Stosunki wyznaniowe w Republice Czeskiej, nakreślono obraz przemian w zakresie spraw religijnych zapoczątkowanych ekumenicznym dialogiem czeskich kościołów, w 1989 roku. Olgs Šrajerova z Opawy w artykule Školstvo národnostnêch menšin v Českej republike po roku 1945 kieruje naszą uwagę na sytuację mniejszości słowackiej, niemieckiej i polskiej i ich szkolnictwo w Czechach. Kolejne dwie publikacje przenoszą nas na Ukrainę. W pierwszej z nich Łarysa Leszczenko omawia Międzynarodowe standardy ochrony praw człowieka na Ukrainie, ukazując niedostatki jak i widoczne postępy w tym zakresie. Natomiast Oksana Jabłońska i Borys Jabłoński w artykule Sytuacja demograficzno-etniczna Ukrainy w świetle wyników spisu powszechnego z 2001r.opisują dynamikę zmian ludnościowych Ukrainy, które wykazują m.in. spadek liczby obywateli a także niektórych mniejszości narodowych, w tym polskiej. W następnym artykule Paweł Masłowski omawia Próbę utworzenia polskiej autonomii na Wileńszczyźnie w latach Jest to obraz dramatycznych wydarzeń związanych z walką Litwinów o niepodległość z równoczesnym dążeniem polskiej ludności do uzyskania autonomii w ramach państwa litewskiego. W tym drugim wypadku zakończona niepowodzeniem. Kolejne dwa artykuły są autorstwa Izabeli Wróbel. Pierwszy z nich Węgry na drodze do Unii Europejskiej ukazuje trudny proces przemian na Węgrzech, które pozytywnie przeszły proces akcesyjny do Unii Europejskiej. W drugim Słowenia w Radzie Europy przedstawiono m.in. znaczenie tej organizacji w przygotowaniu Słowenii do członkostwa w UE. Prezentowany tom kończy artykuł Artura Drzewickiego Mołdawia w polityce państw Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych. Autor kreśli obraz biednego państwa postradzieckiego, którego mocne uzależnienie od Rosji wpływa hamująco na proces przemian wewnętrznych, utrudniając ponadto współpracę z Zachodem. Wydając kolejny tom poświęcony badaniom w zakresie przemian w krajach Europy Środkowej i Wschodniej przekonujemy się ponownie o złożoności procesów, które przybliżają je do Unii Europejskiej. Dlatego towarzyszy nam również świadomość, że niniejszy zbiór obejmuje swym zasięgiem tylko część zagadnień zapowiadanych w tytule. Bernard J. Albin i Janusz M. Kupczak