Komentarze z wokandy. Komentarz. do spr aw rodzinnych. Helena Ciepła Jacek Ignaczewski Jadwiga Skibińsk a-adamowicz. pod redakcją Jacka Ignaczewskiego

Transkrypt

1

2 Komentarze z wokandy Komentarz do spr aw rodzinnych Helena Ciepła Jacek Ignaczewski Jadwiga Skibińsk a-adamowicz pod redakcją Jacka Ignaczewskiego Wydanie 2 Warszawa 2014

3 Redaktor prowadzący: Katarzyna Bojarska Redakcja techniczna: Agnieszka Dymkowska Projekt okładki i stron tytułowych: Paragrafik Studio Grafiki Wszystkie zamieszczone we wzorach pism i orzeczeń przykładowe dane osób, organizacji oraz wymienione w nich miejsca są fikcyjne. Żadne skojarzenia z jakimikolwiek rzeczywistymi osobami nie są zamierzone ani nie należy się ich doszukiwać. Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autorów i wydawcy. ISBN (wersja drukowana) ISBN (e-pub) ISBN (e-pdf) LexisNexis Polska Sp. z o.o. Adgar Park West, Al. Jerozolimskie 181, Warszawa tel , faks Infolinia: Redakcja: tel , , , faks biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony

4 Na wokandzie Na wokandzie Rozdział Sprawa Strona Sędzia referent Sprawy opiekuńcze komentarz ogólny Sprawy o kontakty z dzieckiem i o ich wykonanie Sprawy o określenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej Sprawy o ograniczenie władzy rodzicielskiej Sprawy o wykonanie orzeczenia o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej 25 Jacek Ignaczewski 118 Jacek Ignaczewski 222 Jacek Ignaczewski 281 Jadwiga Skibińska- -Adamowicz 375 Jacek Ignaczewski 5. Sprawy o pozbawienie władzy rodzicielskiej 392 Jacek Ignaczewski 6. Sprawy o przysposobienie 447 Helena Ciepła 7. Sprawy o rozwiązanie przysposobienia 522 Helena Ciepła 8. Sprawy o ustanowienie rozdzielności majątkowej 578 Helena Ciepła 9. Sprawy o alimenty na dziecko 610 Jacek Ignaczewski 10. Sprawy o ustalenie ojcostwa i łącznie z nimi dochodzone roszczenia 727 Jacek Ignaczewski 11. Sprawy o ustanowienie opieki 768 Helena Ciepła 12. Sprawy o ustanowienie kuratora 801 Helena Ciepła 13. Sprawy o leczenie odwykowe alkoholików 817 Jacek Ignaczewski 5

5 Na wokandzie Sprawy o wyrażenie zgody na wydanie małoletniemu paszportu Sprawy o wyrażenie zgody na świadczenie zdrowotne 832 Jacek Ignaczewski 844 Jacek Ignaczewski 6

6 Spis treści Spis treści Spis treści Wykaz skrótów Słowo wstępne ROZDZIAŁ 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa Sprawa rodzinna jako sprawa cywilna? Brak definicji, zasad i przesłanek rozstrzygnięcia Brak zasad ingerencji we władzę rodzicielską Równość dzieci i rodziców w stosunku cywilnym a rodzinnym Ekwiwalentność stosunku cywilnego w prawie rodzinnym Orzekanie pod wykonanie, a nie na oddziaływanie Związek przyczynowo -skutkowy Sprawa opiekuńcza cel i założenia Postępowanie dowodowe Współpraca sądu z organami i instytucjami wspierającymi rodzinę Tajemnica zawodowa a dobro dziecka Mediacja jako nieodzowny element postępowania opiekuńczego Przymusowa mediacja Rodzinne ośrodki diagnostyczno -konsultacyjne Problemy z pojęciem władzy rodzicielskiej Skuteczność i wykonalność orzeczeń opiekuńczych Wszczęcie sprawy z urzędu Dziecko jako centralna postać postępowania opiekuńczego? Reprezentacja dziecka Reprezentacja dziecka ze względu na konflikt rodziców Samodzielne wykonywanie władzy rodzicielskiej a współdziałanie w istotnych sprawach dziecka Reprezentacja dziecka nieznanych rodziców lub rodziców nieznanych z miejsca pobytu

7 Spis treści 3.2. Wysłuchanie dziecka Równość dzieci w zakresie ochrony sądowej Zarządzanie kognicją i sprawami sądu rodzinnego Wprowadzenie Problem składu orzekającego Uzasadnianie orzeczeń wydawanych na posiedzeniu niejawnym Odformalizowanie wezwań i doręczeń Wyłączenie domniemania prawnego z art. 62 k.r.o Oczywiste uchybienie terminu do zaprzeczenia pochodzenia dziecka Opłata od wniosków Ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka po jego śmierci Efekt mrożący w prawie rodzinnym Wokół krytyki sądownictwa Rodzina i jej ochrona w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego ROZDZIAŁ 2. Komentarz do spraw o kontakty z dzieckiem i o ich wykonanie Pojęcie kontaktów z dzieckiem Uprawnieni do kontaktów Zagadnienia proceduralne Uwagi ogólne Dziecko jako uczestnik postępowania Kontakty z dzieckiem w sprawach o rozwód i separację Kumulacja spraw o kontakty z dzieckiem i o władzę rodzicielską Wniosek o ustalenie kontaktów z dzieckiem Wniosek o zabezpieczenie kontaktów z dzieckiem Przebieg postępowania sądowego Pierwsze posiedzenie Określenie przedmiotu i zakresu postępowania Dwa modele postępowania Przesłanki rozstrzygnięcia Przesłanki ogólne Zgodna wola rodziców Dobro dziecka Rozsądne życzenia dziecka Przesłanki szczególne Poważne zagrożenie dla dobra dziecka Zagrożenie dla dobra dziecka Rozstrzygnięcie Rozstrzygnięcia główne Rozstrzygnięcia dodatkowe Wykonanie kontaktów z dzieckiem Założenia metodologiczne

8 Spis treści 6.2. Stan przed nowelizacją Kodeksu postępowania cywilnego, która weszła w życie 13 sierpnia 2011 r Stan po nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, która weszła w życie 13 sierpnia 2011 r Odebranie dziecka przez kuratora na podstawie przepisów obowiązujących od 13 sierpnia 2011 r Sankcja pozbawienia władzy rodzicielskiej Kontakty w przedszkolu, szkole, szpitalu Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wniosek o ustalenie kontaktów z dzieckiem Postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii RODK Postanowienie w przedmiocie wysłuchania dziecka w pokoju przyjaznych przesłuchań Ugoda w przedmiocie ustalenia kontaktów z dzieckiem Postanowienie o ograniczeniu kontaktów z dzieckiem Skierowanie na mediację Sprawozdanie z mediacji Wniosek o wykonanie kontaktów z dzieckiem Postanowienie o zagrożeniu nakazaniem zapłaty Postanowienie o nakazaniu zapłaty ROZDZIAŁ 3. Komentarz do spraw o określenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej Zagadnienia proceduralne Warunki formalne wniosku Plan wychowawczy Skład sądu Przebieg postępowania sądowego Czynności wstępne Mediacja Postępowanie dowodowe Rozstrzygnięcie sprawy Rozstrzygnięcia standardowe Rozstrzygnięcia niestandardowe Władza naprzemienna piecza naprzemienna opieka równoważna Wykonanie orzeczenia Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wniosek o uregulowanie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej

9 Spis treści 6.2. Skierowanie na mediację Sprawozdanie z mediacji Plan wychowawczy ROZDZIAŁ 4. Komentarz do spraw o ograniczenie władzy rodzicielskiej Wprowadzenie do problematyki dotyczącej ograniczenia władzy rodzicielskiej Uwagi ogólne. Terminologia Dobro dziecka Interes społeczny Władza rodzicielska Artykuł 109 k.r.o. jako podstawa prawna ograniczenia władzy rodzicielskiej Uwagi ogólne Charakter formalnoprawny zarządzeń z art. 109 k.r.o Inne kwestie formalnoprawne związane z art. 109 k.r.o Przesłanki faktyczne stosowania art. 109 k.r.o Rodzaje zarządzeń sądu opiekuńczego według art. 109 k.r.o Związek między sposobem sprawowania władzy rodzicielskiej a rozwojem dziecka Osamotnienie dziecka (choroba sieroca) Potrzeba afiliacji Rodzaje nadzoru interwencyjnego sprawowanego przez sąd opiekuńczy Najczęściej występujące zaniedbania rodziców Inne przyczyny uwarunkowane społecznie wpływające destrukcyjnie na rodziny Stan wyuczonej bezradności rodzin Emigracja zarobkowa rodziców i jej wpływ na dziecko Zjawisko przemocy w rodzinie jego istota Rodzaje przemocy i jej wpływ na dziecko Wykonywanie praw małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym Właściwa ocena zachowań rodziców i dzieci jako podstawa wyboru odpowiedniego środka nadzoru Zarządzenia doraźne zobowiązujące rodziców do wyrażenia zgody na badanie lekarskie lub udzielenie innych świadczeń zdrowotnych Dwie formy wyrażenia przez sąd opiekuńczy stanowiska w przedmiocie udzielenia małoletniemu świadczeń zdrowotnych (wyrażenie zgody i zezwolenie) Zgoda sądu na zabieg operacyjny albo zastosowanie metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko dla pacjenta Prawo małoletniego pacjenta do uzyskania informacji o swoim stanie zdrowia oraz prawo wyrażenia sprzeciwu co do udzielenia mu świadczenia zdrowotnego

10 Spis treści 9.4. Kwestia wypisu małoletniego pacjenta ze szpitala lub innej placówki podmiotu leczniczego Inne zarządzenia doraźne sądu opiekuńczego Zarządzenia sądu opiekuńczego o charakterze trwałym Kilka uwag ogólnych o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej Wspieranie rodziny Asystent rodziny Placówka wsparcia dziennego Zarządzenie sądu opiekuńczego w przedmiocie skierowania rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną pomoc Inne zarządzenia sądu opiekuńczego ograniczające władzę rodzicielską (art pkt 2 k.r.o.) Poddanie rodziców ograniczeniom, jakim podlega opiekun Ograniczenie władzy rodzicielskiej przez zakazanie rodzicom dokonywania określonych czynności bez zgody sądu Poddanie wykonywania władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego Nadzór kuratora nad wykonywaniem władzy rodzicielskiej. Zagadnienia szczegółowe Ograniczenie władzy rodzicielskiej przez skierowanie małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi Skierowanie małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego Skierowanie do placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi Powierzenie zarządu majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi jako sposób ograniczenia władzy rodzicielskiej (art k.r.o.) Ograniczenie władzy rodzicielskiej na podstawie art pkt 5 k.r.o Znaczenie ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej Kilka uwag wstępnych na temat pieczy zastępczej. Trochę historii Rozwiązania prawne szczegółowe. Piecza zastępcza. Wybrane zagadnienia Osoby i instytucje, w których umieszcza się dziecko Kwestia imiennego wskazania rodziny zastępczej Ograniczenie władzy rodzicielskiej wskutek umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej Wykonanie orzeczenia o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej Z orzecznictwa Sądu Najwyższego

11 Spis treści 16. Wzory pism procesowych i orzeczeń Wzór wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej Wzór postanowienia o ograniczeniu władzy rodzicielskiej Wzór wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej przez powierzenie kuratorowi zarządu majątkiem osoby małoletniej Wzór postanowienia o ograniczeniu władzy rodzicielskiej przez powierzenie kuratorowi zarządu majątkiem osoby małoletniej ROZDZIAŁ 5. Komentarz do spraw o pozbawienie władzy rodzicielskiej Zagadnienia proceduralne Status dziecka w postępowaniu Zbieg postępowania rozwodowego z postępowaniem opiekuńczym z zakresu władzy rodzicielskiej Przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej Zagadnienia ogólne Rażące zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich Nadużywanie władzy rodzicielskiej Trwała przeszkoda Niewykorzystanie udzielonej pomocy Kryterium dobra małoletniego jako przesłanka rozstrzygnięcia Przebieg postępowania Wszczęcie sprawy Przebieg postępowania dowodowego Rozstrzygnięcie Apelacja Skutki prawomocnego pozbawienia władzy rodzicielskiej Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wzór wniosku o pozbawienie władzy rodzicielskiej ROZDZIAŁ 6. Komentarz do spraw o przysposobienie Wprowadzenie Rodzaje przysposobienia Przysposobienie pełne Przysposobienie pełne nierozwiązywalne Uprawnieni do wyrażenia zgody blankietowej Postępowanie w przedmiocie wyrażenia zgody Przysposobienie niepełne Przysposobienie zagraniczne Tryb kwalifikowania do adopcji zagranicznej Przysposobienie wspólne Przysposobienie dzieci przez małżeństwa homoseksualne Przysposobienie ze wskazaniem

12 Spis treści 3. Zagadnienia proceduralne Warunki formalne wniosku Uczestnicy postępowania Przebieg postępowania sądowego Przesłanki merytoryczne rozstrzygnięcia Przysposobienie w razie śmierci przysposabiającego lub przysposobionego Ponowne przysposobienie Skutki prawne ponownej adopcji po śmierci przysposabiającego Wpływ sprawy o przywrócenie władzy rodzicielskiej na postępowanie o przysposobienie Skutki przysposobienia Władza rodzicielska Nazwisko przysposobionego Nowy akt urodzenia przysposobionego Imię przysposobionego Tajemnica przysposobienia Kontakty rodziców naturalnych z przysposobionym Ustalenie pochodzenia dziecka przysposobionego Nadzór sądu opiekuńczego nad rodziną adopcyjną Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wzór wniosku o przysposobienie Wzór postanowienia o przysposobieniu ROZDZIAŁ 7. Komentarz do spraw o rozwiązanie przysposobienia Zagadnienia proceduralne Strony procesu Interwencja uboczna Rozwiązanie przysposobienia po śmierci jednej ze stron stosunku przysposobienia Niedopuszczalność rozwiązania przysposobienia Przebieg postępowania sądowego Przesłanki rozstrzygnięcia Ważne powody Trudności wychowawcze Zerwanie więzi rodzinnej Wina wyłączna po stronie żądającego rozwiązania przysposobienia Zasady współżycia społecznego jako ważny powód Rozwód przysposabiającego Dobro dziecka

13 Spis treści 3.3. Przesłanki rozwiązania przysposobienia po uzyskaniu pełnoletności przez przysposobionego Zakres orzekania o obowiązku alimentacyjnym Alimentacja przysposabiającego a obowiązek alimentacyjny rodziców naturalnych Termin wymagalności Skutki rozwiązania przysposobienia Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wzór pozwu o rozwiązanie przysposobienia Wzór wyroku orzekającego rozwiązanie przysposobienia ROZDZIAŁ 8. Komentarz do spraw o ustanowienie rozdzielności majątkowej Wprowadzenie Wpływ zmiany ustawodawstwa na podstawy faktyczne zgłaszanych powództw Żądanie rozwodu a ustanowienie przez sąd przymusowej rozdzielności majątkowej Powództwo o ustanowienie rozdzielności majątkowej na żądanie jednego z małżonków Ważne powody jako przesłanka ustanowienia rozdzielności Ustanowienie rozdzielności majątkowej na żądanie wierzyciela jednego z małżonków Skutki ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd Ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej a powrót do wspólności ustawowej Wpływ ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej na podział majątku wspólnego Ustanie wspólności majątkowej a odpowiedzialność za długi Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism i orzeczeń Wzór pozwu o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami Wzór wyroku o ustanowieniu rozdzielności majątkowej między małżonkami ROZDZIAŁ 9. Komentarz do spraw o alimenty na dziecko Warunki formalne pozwu Określenie i uzasadnienie żądania Skutki braku adresu pozwanego Strony procesu Sprawy typowe

14 Spis treści 2.2. Sprawy nietypowe Wierzyciel dłużnika alimentacyjnego jako powód w sprawie o wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego Wyjątki od reguły Alimenty od dziadków Uprzywilejowanie roszczeń alimentacyjnych Właściwość przemienna Zwolnienie od kosztów sądowych Zabezpieczenie roszczenia Szczegółowe zagadnienia procesowe Czynności przed rozprawą Dopuszczalność rozpoznania sprawy Właściwe zakwalifikowanie powództwa Sprawy o podwyższenie i o obniżenie alimentów Przebieg postępowania Przygotowanie rozprawy Posiedzenie wstępne Ugoda Postępowanie dowodowe Działanie sądu z urzędu Rozstrzygnięcie Cechy stosunku alimentacyjnego Ogólne przesłanki rozstrzygnięcia Przesłanki szczególne roszczeń dzieci przeciwko rodzicom Związanie granicami żądania (wygaśnięcie a obniżenie alimentów) Sentencja orzeczenia Uwagi ogólne Rygor natychmiastowej wykonalności Początkowa data zasądzenia alimentów Sposób zapłaty Osoba uprawniona do odbioru alimentów Numer PESEL Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Usprawiedliwione potrzeby Możliwości dochodowe i majątkowe Samodzielność dziecka Inne orzeczenia Wzory pism procesowych Pozew o alimenty Pozew o podwyższenie alimentów Pozew o obniżenie alimentów Pozew o uchylenie obowiązku alimentacyjnego Pozew o wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego

15 Spis treści ROZDZIAŁ 10. Komentarz do spraw o ustalenie ojcostwa i łącznie z nimi dochodzone roszczenia Zagadnienia proceduralne Strony procesu Interwencja uboczna Legitymacja prokuratora Termin na wytoczenie powództwa Warunki formalne pozwu Zakres kognicji sądu Dochodzenie roszczeń majątkowych Uwagi ogólne Roszczenia matki dziecka pozamałżeńskiego Roszczenia dziecka Nazwisko dziecka Rozstrzygnięcie o władzy rodzicielskiej Rozstrzygnięcie o kosztach Przebieg postępowania Gdy nie ma sporu co do pochodzenia dziecka Gdy jest spór co do pochodzenia dziecka Przebieg postępowania, gdy domniemany ojciec nie żyje Skutki wyroku Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wniosek o ustanowienie kuratora Wzór pozwu o ustalenie ojcostwa i alimenty ROZDZIAŁ 11. Komentarz do spraw o ustanowienie opieki Wprowadzenie Postępowanie w sprawie ustanowienia opieki nad małoletnim i ubezwłasnowolnionym całkowicie Dziecko jako uczestnik postępowania Przebieg postępowania sądowego Poszukiwanie kandydatów na opiekuna Normatywne kryteria, jakie powinien spełniać kandydat na opiekuna Objęcie opieki Zezwolenia sądu opiekuńczego Nadzór sądu nad sprawowaniem opieki Zwolnienie z opieki Skutki zwolnienia opiekuna Ustanie opieki Zasady odpłatności opieki Z orzecznictwa Sądu Najwyższego

16 Spis treści 8. Wzory pism procesowych i orzeczeń Wzór wniosku o ustanowienie opieki Wzór postanowienia o ustanowieniu opieki ROZDZIAŁ 12. Komentarz do spraw o ustanowienie kuratora Wprowadzenie Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo Uprawnienia kuratora Kurator dla dziecka poczętego (kurator ventris) Kurator osoby niepełnosprawnej (kurator debilis) Kurator osoby nieobecnej (kurator absentis) Zasady odpłatności kuratora Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzór wniosku o ustanowienie kuratora do zarządu majątkiem ROZDZIAŁ 13. Komentarz do spraw o leczenie odwykowe alkoholików Jak jest obecnie? Jak być powinno? Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzory pism procesowych i orzeczeń Wniosek o leczenie odwykowe Postanowienie o zarządzeniu przymusowych badań Postanowienie o zobowiązaniu do leczenia ROZDZIAŁ 14. Komentarz do spraw o wyrażenie zgody na wydanie małoletniemu paszportu Prawo do paszportu istota i ograniczenia Podstawy właściwości i kognicji sądu opiekuńczego Istotna sprawa dziecka czy rodziców? Wysłuchanie rodziców Zabezpieczenie wniosku Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzór wniosku ROZDZIAŁ 15. Komentarz do spraw o wyrażenie zgody na świadczenie zdrowotne Wprowadzenie Świadczenia zdrowotne Charakterystyka zgody Zagadnienia ogólne Znaczenie zgody Forma zgody

17 Spis treści 3.4. Rodzaje zgody Zgoda właściwa Zgoda zastępcza Orzeczenie sądu Zgoda kumulatywna Zgoda niewadliwa Zagadnienia wprowadzające Informacja o stanie zdrowia Informacja zastępcza Granice informacji Forma informacji Świadczenia zdrowotne bez zgody Zagadnienia wstępne Niezwłoczna pomoc lekarska Ryzyko utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu Zmiana zakresu bądź metody leczenia Spory między rodzicami dotyczące zgody na udzielenie dziecku świadczenia zdrowotnego Dostęp do informacji o dziecku i jego dokumentacji medycznej Przebieg postępowania przed sądem opiekuńczym Z orzecznictwa Sądu Najwyższego Wzór orzeczenia ANEKS Ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy Ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (wyciąg) Projekt założeń projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywilny, ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ustawy Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej oraz niektórych innych ustaw Skorowidz przedmiotowy

18 Wykaz skrótów Wykaz skrótów Wykaz skrótów Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego EKPC Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) GKRPA Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 121) k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) k.p.c. k.p.k. KPP k.r.o. KZS Lexis.pl MoP NP niepubl. OSA OSN OSNC OSNCK OSNCP OSNP OSNPG OSP ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2014 r., poz. 101 ze zm.) ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) Kwartalnik Prawa Prywatnego ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.) Krakowskie Zeszyty Sądowe Serwis Prawniczy LexisNexis Polska Sp. z o.o. Monitor Prawniczy Nowe Prawo niepublikowany Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego (od 1945 r. do 1962 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Karna (do 1961 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do 1994 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (od 2003 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądów Polskich 19

19 Wykaz skrótów OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Pal. Palestra p.a.s.c. ustawa z 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz ze zm.) PiM Prawo i Medycyna PL Przegląd Legislacyjny p.p.m. ustawa z 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432) Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Prz. Sejm. Przegląd Sejmowy PS Przegląd Sądowy reg. sąd. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 259) Rej. Rejent RODK rodzinny ośrodek diagnostyczno -konsultacyjny r.o.z.d.r. rozporządzenie MS z 3 sierpnia 2001 r. w sprawie organizacji i zakresu działania rodzinnych ośrodków diagnostyczno -konsultacyjnych (Dz.U. Nr 97, poz. 1063) RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny r.w.u.p.k. rozporządzenie MS z 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz.U. Nr 112, poz ze zm.) SN Sąd Najwyższy u.d.l. ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 217 ze zm.) u.d.p. ustawa z 13 lipca 2006 r. o dokumentach paszportowych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 268 ze zm.) u.k.s. ustawa z 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz.U. Nr 98, poz ze zm.) u.k.s.c. ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.) u.o.z.p. ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz ze zm.) u.p.n. ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 382) u.p.o.u.a. ustawa z 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz ze zm.) u.p.p.r. ustawa z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 180, poz ze zm.) u.p.s. ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 182 ze zm.) USC urząd stanu cywilnego u.s.p. ustawa z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 427 ze zm.) 20

20 Wykaz skrótów u.w.r.p.z. u.w.t.p.a. u.z.l. ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 135 ze zm.) ustawa z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz ze zm.) ustawa z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 277, poz z zm.)

21 Słowo wstępne Słowo wstępne Słowo wstępne Niniejsza publikacja zrywa z dotychczasowym kanonem komentowania abstrakcyjnych przepisów w oderwaniu od konkretnych spraw, w których znajdują one zastosowanie. O jakości prawa decyduje bowiem nie litera prawa, a skutki, jakie ono wywiera w procesie jego stosowania. Konwencja komentowania spraw, a nie przepisów, umożliwia przedstawienie biegu postępowań sądowych w aspekcie materialnym i procesowym w wielopłaszczyznowym ujęciu. Komentarz zawiera więc omówienie obowiązujących przepisów i ich wpływu na bieg postępowania z perspektywy zabezpieczenia praw rodziny i dziecka oraz realizacji funkcji ochronnych sądownictwa opiekuńczego. Wnioski z tej analizy nie są zadowalające. W publikacji nie ograniczono się jednak do krytyki, lecz wskazano także na konkretne rozwiązania, których celem jest usunięcie dostrzeżonych nieprawidłowości. Wydanie drugie to więcej komentarza, więcej spraw, a także więcej orzecznictwa, które dodatkowo wzbogacono o wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego, poświęcone rodzinie i jej szczególnej ochronie prawnej. Komentarz wzbogacono także o aneks, w którym zamieszczony jest m.in. rządowy projekt założeń fundamentalnych zmian w zakresie ochrony osób niepełnosprawnych, co ma bezpośredni związek z ratyfikowaniem przez Polskę Konwencji o ochronie osób niepełnosprawnych. Projekt wraz z wynikami konsultacji publicznych i opiniowania jest dostępny na stronach Rządowego Centrum Legislacji. Komentarz polecam prawnikom zajmującym się prawem rodzinnym, studentom oraz aplikantom, ale przede wszystkim przedstawicielom doktryny 23

22 Słowo wstępne prawa rodzinnego, aby nie ignorowali doświadczeń praktyki orzeczniczej i aby wnioski zawarte w niniejszej publikacji były przyczynkiem rzetelnych badań naukowych, opartych na swobodzie myśli, a nie na przyzwyczajeniu do tradycji prawa rodzinnego, jako przedsionka prawa cywilnego. Bez doktryny nie jest możliwe normatywne dopełnienie prawa rodzinnego! Olsztyn, marzec 2014 r. Jacek Ignaczewski

23 Jacek Ignaczewski Rozdział 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej 1. Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa Rozdział 1 Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej 1. Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa W latach 60. ubiegłego stulecia byliśmy świadkami wielkiej debaty na temat separacji prawa rodzinnego od cywilnego. Łatwo spostrzec, że dyskusja przesądzająca o prawie rodzinnym jako części prawa cywilnego odbyła się dokładnie pół wieku temu. Sam upływ czasu sprawia, że warto wrócić ponownie do tematu. Dzisiejsze pojmowanie rodziny i praw dziecka jest diametralnie różne od tego sprzed półwiecza. Wystarczy wskazać na Konwencję z 20 listopada 1989 r. o prawach dziecka (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.), by dostrzec, że w stosunkach rodzinnych mamy do czynienia z samodzielnym podmiotem. Powiedzenie dzisiaj, że dzieci i ryby nie mają głosu, jest zupełnie nie na miejscu, zdezaktualizowało się pod wpływem międzynarodowego prawodawstwa. Z dzisiejszej perspektywy upodmiotowienia dziecka w rodzinnych relacjach widać, jak wiele korzyści z tego wynika, oraz że warto podążać dalej w tym kierunku i usuwać wszelkie bariery, jakie stoją na drodze tego długofalowego procesu. Jedną z takich barier, jak się wydaje, jest tradycyjne ujmowanie prawa rodzinnego jako cząstki prawa cywilnego. To swoisty kaganiec rozwojowy prawa rodzinnego, czego wymiernym przykładem jest brak skodyfikowanych zasad tego prawa, które jak żadne inne jest oparte na aksjologii. Nawet zasada dobra dziecka nie jest podniesiona do rangi naczelnej zasady prawa rodzinne- Jacek Ignaczewski 25

24 Rozdział 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej go. Wynika to właśnie ze wspomnianych ograniczeń, gdyż skoro prawo rodzinne jest częścią prawa cywilnego, to Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera autonomicznej części ogólnej. Zamiast naczelnych skodyfikowanych zasad prawa rodzinnego mamy więc skodyfikowane zasady prawa cywilnego w prawie rodzinnym. Problem jednak w tym, że takie zasady, jak autonomia woli stron stosunku prawnego, ekwiwalentność świadczeń, równość stron, wykonalność orzeczeń, adekwatność związku przyczynowego to siatka pojęć w gruncie rzeczy obca prawu, które ze swej istoty każdy problem ujmuje z perspektywy dobra dziecka. Można powiedzieć, że wszystkie fundamentalne zasady prawa cywilnego w prawie rodzinnym pozostają w cieniu dobra dziecka. W czasach, kiedy oczywistą prawdą jest stwierdzenie, że prawa człowieka zaczynają się od praw dziecka, niniejsza praca jest próbą powrotu do dyskusji na temat odrębności prawa rodzinnego od prawa cywilnego. O jakości prawa świadczy nie tyle jego zapisana litera, ile stosowanie. Praktyka stosowania prawa decyduje w ostatecznym rozrachunku o ocenie prawa jako takiego, a trzeba przy tym zauważyć, że prawo rodzinne nie spełnia oczekiwań. Procedury sądowe praktycznie rzecz biorąc nie przewidują środków i metod rozładowania konfliktów i napięć w rodzinie. Próżno także szukać skutecznych rozwiązań przeciwdziałającym zaniedbaniom i niedomaganiom wychowawczym. Mediacja, z którą łączono tak wielkie nadzieje, okazała się instytucją o wymiarze symbolicznym. Sądowe postępowanie umiejscawia sędziów w roli arbitra systemowo rzecz biorąc niezaangażowanego w udzielanie rodzinie pomocy w przezwyciężeniu rodzinnych kryzysów, dysfunkcji i konfliktów. Prawo rodzinne nie spełnia oczekiwań. Od lat formułowane są pod jego adresem te same zarzuty: przedłużające się postępowania, dzielenie problemów rodziny na sprawy i tryby, konfliktogenność procedur sądowych, nikła skuteczność i wykonalność orzeczeń sądów opiekuńczych. Zastrzeżenia te są podnoszone niezależnie od okręgu sądowego i sądu, w którym rozpoznawane są sprawy rodzinne. Gruntowne nowelizacje Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w ostatnich latach nie wpłynęły na poprawę tej sytuacji. Przeciwnie obserwujemy lawinowy wzrost liczby skarg i wniosków o interwencję, kierowanych do instytucji kontrolnych. 26 Jacek Ignaczewski

25 1. Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa To są można powiedzieć odwieczne bolączki sądownictwa opiekuńczego, które nie ustają pod rządami gruntownie znowelizowanego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jeśli śledzi się statystyki skarg do instytucji kontrolnych, takich jak Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka, to można dostrzec znaczący wzrost ich liczby. Powstają stowarzyszenia ochrony praw ojców, matek, rodziny. Postuluje się likwidowanie sądownictwa opiekuńczego. Wśród sędziów rodzinnych wzmaga się frustracja i bezsilność. W ujęciu koniunkturalnym można więc mówić o kryzysie sądownictwa opiekuńczego, konsekwentnie pozbawianego swych pierwotnych funkcji na rzecz unifikacji sądownictwa rodzinnego z sądownictwem cywilnym. Może to oznaczać, że mamy do czynienia z problemem natury systemowej. Prawo rodzinne zatem może być dotknięte jakimś metodologicznym błędem, który w ostatecznym rozrachunku przesądza o tym, że sądownictwo rodzinne nie spełnia pokładanych w nim nadziei. Oceniając system prawa, można stwierdzić, że dla jego równowagi niezbędne jest wyodrębnienie prawa rodzinnego, którego zadaniem jest realizowanie funkcji ochronnej, podniesionej do rangi równorzędnej z funkcją represyjną prawa karnego i funkcją odszkodowawczą prawa cywilnego. Upoważnia do tego konstytucyjna zasada szczególnej ochrony rodziny, która z różnych powodów znajduje się w kryzysie. Takiej ochrony nie może zapewnić prawo rodzinne, które nie ma swojego autonomicznego miejsca w systemie prawa. Umiejscowienie prawa rodzinnego na obrzeżach prawa cywilnego sprawia, że jest ono traktowane adekwatnie do tej pozycji czyli marginalnie. Prawem rodzinnym zajmują się więc cywiliści nieznający specyfiki spraw rodzinnych. Nie powstają katedry prawa rodzinnego, przez co nie rozwija się nauka i metodyka tego prawa Sprawa rodzinna jako sprawa cywilna? Nie ma merytorycznych podstaw do stwierdzenia, że z przepisu art. 1 k.p.c., regulującego zakres przedmiotowy postępowań cywilnych, wynika, że wszystkie sprawy podlegające rozpoznaniu na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego są sprawami cywilnymi, a więc wynikającymi ze stosunków cywilnoprawnych. Przykładem są sprawy ubezpieczeń Jacek Ignaczewski 27

26 Rozdział 1. Komentarz ogólny do spraw opiekuńczych na tle wykonywania władzy rodzicielskiej społecznych, które niepodważalnie nie należą do kategorii sprawy cywilnej. Również sprawy z zakresu prawa pracy nie są zaliczane do kategorii spraw ze stosunku cywilnoprawnego. Diametralnie inaczej ujmowane są sprawy rodzinne, gdyż w tej mierze panuje także ugruntowane stanowisko, że są to typowe sprawy cywilne. Żaden przepis prawny nie rozstrzyga kwestii, co jest, a co nie jest sprawą cywilną. W nauce prawa wskazuje się, że tę problematyczną kwestię rozstrzygają trzy wyznaczniki: podmioty stosunku prawnego, przedmiot regulacji oraz metoda regulacji. W terminologii cywilistycznej podmiotami stosunków rodzinnych są osoby fizyczne, w prawie rodzinnym nazywane rodzicami i dziećmi. Kryterium to z pewnością nie jest wystarczające do wyodrębnienia sprawy rodzinnej ze sprawy cywilnej. Podobnie przedmiot regulacji do takiej próby nie jest przekonujący, gdyż zarówno prawo rodzinne, jak i prawo cywilne reguluje stosunki o charakterze majątkowym oraz niemajątkowym. Tak więc zasadniczego znaczenia w rozważaniach na temat sprawy cywilnej nabiera metoda regulacji. Już to wskazuje, że niekoniecznie sprawa rodzinna ujmowana jako sprawa cywilna wynika z istoty rzeczy. Decyduje w ostatecznym rozrachunku przyjęta metoda regulacji. Na prawo rodzinne można patrzeć z trzech punktów widzenia: przez pryzmat dobra dziecka, interesów rodziców albo rzecz można ujmować w ten sposób, że dziecko jest uznane za dobro państwowe. Jeżeli pod wpływem rozwoju praw człowieka i praw dziecka w szczególności dwa ostatnie punkty widzenia nie są dzisiaj do zaakceptowania, to pozostaje wniosek o potrzebie wyboru takiej metody regulacji, która pozwoli rozstrzygać sprawy rodziny przez pryzmat dobra dziecka. Ogólna cywilistyka nie daje takiego rezultatu. Istotnie, obowiązujący Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie daje podstaw do stwierdzenia, że przyjęta w nim metoda regulacji uprawnia do wniosku, że mamy do czynienia z odrębną gałęzią prawa. Sytuacja diametralnie by się zmieniła, gdyby w ramach reformy prawa rodzinnego zmieniono Kodeks rodzinny i opiekuńczy w ten sposób, iż zawierałby w sobie część ogólną i szczególną z odesłaniem posiłkowym, że w zakresie nieuregulowanym mają zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego. Odpowiednie stosowanie nie oznacza, że w takim zakresie wszystkie przepisy cywilne podlegałyby odpowiedniemu dostosowaniu do reguł prawa rodzinnego i że nie moż- 28 Jacek Ignaczewski