BADANIA PROWENIENCYJNE MODRZEWIA PROWADZONE PRZEZ INSTYTUT BADAWCZY LEŚNICTWA W LATACH

Transkrypt

1 PRACE ISTYTUTU BADAWCZEGO LEŚICTWA, Seria A r 909 Jan MATRAS Instytut Badawczy Leś n ic twa Zakład Genetyki i Fizjologii Drzew Leś n ych ul. Bitwy Warszawskiej 1920 R nr 3, Warszawa matrasj@ibles.waw. pl BADAIA PROWEIECYJE MODRZEWIA PROWADZOE PRZEZ ISTYTUT BADAWCZY LEŚICTWA W LATACH PROVEACE STUDIES OF THE FOREST RESEARCH ISTITUTE O THE EUROPEA LARCH I Abstraet. The results are presented ol the studies on the European larch carried out in the Department olgenetics and Forest Tree Physiology olthe Forest Research Jnstitute since The main aim ol these studies was to know the population and lamilies variability ol the quantity, quality and vitality leatures, as well as their susceptibility to the injuries caused by abiotic and biotic lactors. Additionally the influence ol the environmentallactors on the mention above leatures and properties was assessed and the breeding value and plasticity ol tested populations and lamilies was evaluated accordingly. Studies were perlormed on laur provenance and three lamuy plots established between 1949 and Based on obtained results there were selected populations oj highest increment (Skarżysko, Rawa Mazowiecka, Grójec and Marcule), populations ol best quality (Dąbrówki, Kowary, Prószków, Bliżyn and Marcule) and the population. most susceptible to the Lachnellula willkommii cancer (Ho łub la, Pelpin, Konstancjewo Płonne, Henryków and Dukla). Key words:european larch, population variability,lamuy variability, quantity leatures, quality leatures Prac. Inst. Bad. Leś., A, 2001, 1(909):

2 1. WSTĘP Badania proweniencyjne nad modrzewieiti prowadzone są w Zakładzie Genetyki i Fizjologii Drzew Leśnych IBL nieprzerwanie od 1948 f. Podzielono je na etapy, obejmujące od kilku do kilkunastu lat, a uzyskiwane wyniki prezentowano w sprawozdaniach etapowych oraz publikacjach w czasopismach leśnych... Pierwszy etap badań obejmował lata Prowadzono wówczas badania porównawcze modrzewia polskiego różnego pochodzenia (KOCIĘCKI 1959, 1962, 1964). Drugi etap obejmował lata i dotyczył badań nad wzrostem i forri1ą modrzewia i przydatnością różnych pochodzeń w poszczególnych krainach przyrodniczoleśnych. Badania w tym okresie prowadzono zarówno na istniejących już powierzchniach, jak i na nowych, obejmujących znacznie większą liczbę pochodzeń (KOCIĘCKI 1972, 1977). Wyniki kolejnego etapu badań dotyczą lat i przedstawiono je w opracowaniu "Badania nad wzrostelti i formą modrzewia i przydatnością różnych pochodzeń" (KoCIĘCKI 1987). W sprawozdaniu tym po raz pierwszy zaprezentowano również wyniki z powierzchni równoległych, prowadzonych przez jednostki współpracujące w badaniach nad zmiennością populacyjną modrzewia. Dotyczyło to doświadczenia z 1967 f., w którym uczestniczyły: SGGW w Warszawie, AR w Krakowie i AR w Poznaniu. Ostatni etap badań obejmuje lata l. Częściowe wyniki z tego okresu zostały już przedstawione w sprawozdaniu naukowym "Badania nad wzrostem i formą modrzewia i przydatnością różnych pochodzeń" (MATRAS i in. 1995). W niniej szyrr1 opracowaniu zaprezentowano podstawowe wyniki pomiarów z powierzchni zebrane w ostatnim okresie, a całość ponadpięćdziesięcioletnich badań nad modrzewiem zostanie podsumowana w kolejnej publikacji. 2. CEL I ZAKRES PRACY Podstawowym celem badań było gromadzenie informacji na temat indywidualnej i populacyjnej zmienności fenotyp owej i genetycznej modrzewia w Polsce, hodowlanej wartości modrzewia różnych pochodzeń oraz możliwości pro dukcyjnych modrzewia w uprawach jednogatunkowych. W kolejnych etapach zakres prowadzonych badań poszerzono m.in. o ocenę ' plastyczności badanych pochodzeń modrzewia, co było możliwe w momencie założenia szeregu powierzchni równoległych, ocenę zmienności ' wewnątrz- i międzypopulacyjnej wybranych cech jakościowych oraz podatności poszczególnych populacji na raka modrzewia.

3 Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim METODYKA BADAŃ Szczegółowe informacje dotyczące zarówno zakładania kolejnych powierzchni doświadczalnych jak i prowadzonych na nich obserwacji i pomiarów podano we wcześniejszych opracowaniach (Kocięcki 1959,1962,1964, 1972, 1977, 1978, 1987; Matras i in. 1995). W ostatnim etapie prowadzono okresowe (co 5 lat) pomiary pierśnicy wszystkich drzew na poletkach, z dokładnością do 1 mm, pomiary wysokości wytypowanych drzew modelowych oraz ocenę cech jako- ściowych, w tym głównie prostości pnia, długości korony oraz jej budowy. Otrzymane wyniki pomiarów posłużyły do oceny statystycznej istotności różnic między badanymi populacjami modrzewia na poszczególnych powierzchniach badawczych. Szczegółową ocenę jakości pni wykonano na większości powierzchni przy- - jmując następujące zróżnicowanie jakości strzał: 1 - drzewa o prostej strzale, 2 - drzewa o strzale z 1 lub 2 lekkimi skrzywieniami, 3 - drzewa o strzale z 3 lub 4 lekkimi-skrzywieniami, 4 - drzewa o strzale z 1 lub 2 silnymi skrzywieniami, 5 - drzewa o strzale wielokrotnie skrzywionej lub szablastej. Ocenę jakości koron wykonano na powierzchni w Rogowie z 1949 r. według następującej skali: 1 - drzewa o koronie prawidłowo rozwiniętej, dłuższej niż 1/3 długości strzały, 2 - drzewa o koronie słabiej rozwiniętej, do 1/3 długości korony, 3 - drzewa o koronie zdeformowanej, zredukowanej, krótkiej. " 4. POWIERZCHIE DOŚWIADCZALE W 1949 r. w Rogowie, na terenie Leśnego Zakładu Doświadczalnego SGGW, założono pierwszą powierzchnię doświadczalną z populacj ami modrzewia z Małej Wsi (adl. Grójec), Skarżyska i Góry Chełmowej oraz modrzewiem sudeckim z adleśnictwa Szczytna Śląska jako standardem. asiona do doświadczenia pozyskano w sezonie 1948/1949 r. Szyszki zostały zebrane w rezerwacie "Góra Chełmowa" (ówczesne adl. Święta Katarzyna), w leśnictwie Ciechostowice (adl. Skarżysko), Vi rezerwacie modrzewia w leśnictwie Mała Wieś (adl. Grójec) i w adleśnictwie Szczytna Śląska (proweniencja sudecka). Populacje z Góry Chełmowej, Skarżyska i Małej W si należą do podgatunku modrzewia polskiego (Larix decidua var. polonica Ostenf. et Syrach-Larsen). Obok zasadniczego doświadczenia wysadzono proweniencje z Pienin (Krościenko) i Śląska (izina Śląska). O pochodzeniu nasion ostatniej proweniencji brak obecnie dokładnych informacji. Doświadczenie założono w dwóch powtórzeniach bez randomizacji (bez lososwego rozmieszczenia bloków na powierzchni)w więźbie 1,5 x 1,5 m po ok. 800 sztuk sadzonek (ryc. 1). W 1966 r. w Leszczydole (obecnie adl. Wyszków ) założono powierzchnię rodową modrzewia. Do założenia tego doświadczenia wykorzystano rody wyho-

4 44 1. Matras Ryc. 1. Powierzchnia proweniencyjna z modrzewiem założona w 1949 r. w LZD Rogów, oddz. 75, pow. 2,75 ha Fig. l. Provenance experimental plot with European larch established in 1949, in LZD Rogów Pieniny Pieniny Śąsk Śąsk Sudety 4 /I Plan sytuacyjny Ryc. 2. Powierzchnia-rodowa z modrzewiem polskim założona w 1996 r. Wyszkowie Fig. 2. Family experimental plot with European larch established in 1996 in Forest District Wyszków

5 Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim 45 Olsztyn Białystok Lublin Ryc. 3. Lokalizacja populacji modrzewia wykorzystanych do założenia doświadczenia z 1967 r. oraz powierzchni doświadczalnych; I - powierzchnia obserwacyjna Sękocin, powierzchnie porównawcze: 11- Bliżyn, III - Rogów, IV - Krynica, V - Siemianice Fig. 3. Location of experimental plots and European larch stands where seeds were collected for the 1967 experiment; 1-obserwation plot Sękocin, reference plots: II - Bliżyn, III - Rogów, IV - Krynica, V - Siemianice Proweniencje: Provenances: 1 - Myślibórz Płn., 2 - Pelplin, 4 - Płonne, 5 - Góra Modrzewiowa, 6 - Tomkowo, Czerniej ewo, 8 - Trębaczew, 9 - Mała Wieś, 10 - Marcule, 11 - Skarżysko, 12 - Bliżyn, 13 - Góra Chełm owa, 14 - Moskorzew, 15 - Dąbrówki, 16 - Hołubla, 17 - Dukla, 18 - Krościenko, 19 - Pilica, 20 - Prószków, 21 - Henryków, 22 - Kłodzko, 23 - Szczytna Śląska, 24 - Kowary dowane z nasion zebranych z 11 drzew doborowych i 9 drzew porównawczych z adleśnictwa Bliżyn. ieszkółkowane dwulatki wysadzono w więźbie 4x4 m w 10 blokach po 20 sadzonek każdego rodu na poletku (ryc. 2). W 1964 r. rozpoczęto przygotowania do założenia dużego doświadczenia proweniencyjnego z populacjami modrzewia z całego zasięgu tego gatunku w Polsce. Zgromadzono materiały reprezentujące 23 drzewostany (ryc. 3) (KOCIĘCKI 1977, 1987; MATRAS i in. 1995). Część wyhodowanych jednolatek przekazano do. dyspozycji SGGW -AR w Warszawie, AR w Krakowie i AR w Poznaniu do

6 46 J. Ma/ras I , " , ' ' \\ ' 8 ' \., \ ' '22 " " 15 12, ; 1 '.' <5,'4 :, ", \,, " , 11,.. ; '.' ": 18 Pochodzenie Provenances 1. Myślibórz 2. Pelplin - Opalenie 4. Konstancjewo Rez. Płonne 5. Konstancjewo Rez, Góra Modrzewiowa 6. Konstancjewo Rez. Tomkowo 7. Czemiejewo Rez. Bielawy 8. Rawa Mazowiecka Rez. Trębaczew 9. Grójec - Mała Wieś 10. Marcule Rez. Piotrowe Pole 11. Skarżysko - Ciechostowice 12. Bliżyn - Jastrzębia 13. Świet.Park ar. - Rez. Góra Chełmowa 14, Moskorzew - Feliksówka 15. Dąbrówki - Wydrze 16. Hołubla - Łętownia 17. Dukla Rez. Barwinek 18. Krościenko Rez. Księży las 19. Pilica Rez. Smoleń 20. Prószków - Jaśkowice 21. Henryków - Muszkowice 22. Kłodzko - Oldrzychowice 23. Szczytna $Iąska - Borowina 24. Kowary - Jedlinki Ryc. 4. Powierzchnia proweniencyjna z modrzewiem założona w 1967 r. w adleśnictwie Bliżyn, oddz. 173, pow. 2,80 ha Fig. 4. Provenance plot with European larch established in 1967 in Bliżyn Forest District powierzchni równoległych. Informacje o założonych powierzchniach doświadczalnych i uzyskanych wynikach z powierzchni równoległych założonych przez jednostki współpracujące były już publikowane (ADRZEJCZYK 1990; ADRZEJCZYK, BELLO 1992; DOBRZYŃSKI 1992; KULEJ 1980, 1983, 1985, 1986, 1989, 1991; KULEJ, IEDZIELSKA 1990; MILLER, RzEŹIK 1982; EBE, RzEŹIK 1982; RzEŹIK 1980, 1995.) Własną powierzchnię założono w adleśnictwie Bliżyn w oddz. 173 leśnictwa Szałas, w układzie bloków losowych w trzech powtórzeniach. Sadzonki wysadzono na poletkach w więźbie 2x2 m po 100 sadzonek na każdym poletku (ryc. 4). Z posiadanych nadmiarów sadzonek założono dodatkowo powierzchnię obserwacyjną (bez powtórzeń) w oddziale 36a leśnictwa. Sękocin (ad!. Chojnów). a poletkach o wymiarach 24x9 m wysadzono w więźbie 1,5x 1,0 m po 150 sadzonek (ryc. 5).

7 Badania proweniencyjne nad modrzewiem europej skim Myślibórz 2. Pelplin - Opalenie 4. Konstancjewo Rez. Płonne 5. Konstancjewo Rez. Góra Modrzewiowa 6. Konstancjewo Rez. Tomkowo 7. Czerniejewo Rez. Bielawy 8. Rawa Mazowiecka Rez. Trębaczew 9. Grójec - Mała Wieś 10. Marcule Rez. Piotrowe Pole 11. Skarżysko - Ciechostowice 12. Bliżyn - Jastrzębia 13. Świet.Park ar. - Rez. Góra Chełmowa 14. Moskorzew - Feliksówka 15. Dąbrówki - Wydrze 16. Hołubla - Łętownia 17. Dukla Rez. Barwinek 18. Krościenko Rez. Księży Las "' 19. Pilica Rez. Smoleń 20. Prószków - Jaśkowice 21. Henryków - Muszkowice 22. Kłodzko - Oldrzychowice 23. Szczytna Śląska - Borowina 24. Kowary - Jedlinki Ryc. 5. Powierzchnia proweniencyjna z modrzewiem założona w 1967 r. w adleśnictwie Sękocin, oddz. 36, pow. 0,46 ha Fig. 5. Provenance experimental plot with European larch established 'in 1967 in Sękocin 5. WYIKI POMIARÓW I OBSERWACJI A POSZCZEGÓLYCH POWIERZCHIACH 5.1 Powierzchnia doświadczalna w Rogowie z 1949 r Produkcyjność na pniu W pierwszym okresie średnia wysokość drzew wszystkich proweniencji była stosunkowo wyrównana. W kolejnych okresach obserwowano różną dynamikę przyrostu tej cechy tak, że różne populacje pojawiały się jako pierwsze w uszeregowaniu. Do piątego roku najlepiej przyrastały modrzewie z Małej Wsi, od 25 roku najwyższe były modrzewie ze Skarżyska; bardzo szybko przyrastał w tym okresie również modrzew sudecki. Po 45 latach najwyższe były populacje z Góry Chełmowej (26,7 m) i Skarżyska (26,2 m), a najniższe z Pienin (24,6 m) i Małej Wsi (24,7 m; tab. 1).

8 48 1. Matras (;).ś 400 Q) E 350 :::J g IV 250.s::. M 200.ś, t.,) 150 ' ClI O 100 :E 50 O Lata obserwacji I Year ot measurement D Ma/a Wieś D Skarżysko I!D Góra Che/mowa mi Sudety. Pieniny. Śląsk Ryc. 6. Średnia miąższość modrzewia różnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej w Rogowie w kolejnych latach Fig. 6. Volume production of different provenances ofeuropean larch in successive years on the experimental plot in Rogów Wyniki pomiaru pierśnic począwszy od pierwszego pomiaru w dziewiątym roku od założenia powierzchni przedstawiono w tabeli 2. Od początku najlepsza pod względem tej cechy jest proweniencja z Małej Wsi. Analizując trzy podstawowe populacje i populację standardową, przez 40 lat wzrostu stwierdzono, że uszeregowanie pod względerri średniej pierśnicy jest podobne. Do 15 roku życia nie obserwowano dużych różnic pomiędzy pochodzeniami: największą pierśnicą charakteryzował się modrzew z Małej Wsi, a pozostałe pochodzenia ze Skarżyska, Sudetów i Góry Chełmowej zajmowały kolejne miejsca. Różnica wielkości pierśnicy nie przekraczała 4 mm. Po 30 latach różnica ta wzrosła i wynosiła 9 mm pomiędzy pochodzeniami z Małej Wsi i Sudetów. Po 45 latach życia zaznaczyła się już wyraźna różnica pomiędzy proweniencj ami z Małej W si (średnia pierśnica 29,3 cm) i z Pienin (średnia pierśnica 25,2 cm). Podobne zróżnicowanie między populacjami modrzewia obserwowano w przypadku miąższości drzew przeliczanej na poletko i na l hektar. Do 30. roku życia różnice w produkcyjności populacji w przeliczeniu na l ha, pomimo że wzrastają - są niewielkie. Dopiero po tym okresie zróżnicowanie staje się wyraźnie widoczne. Zdecydowanie najniższą produkcyjność na tej powierzchni wykazuje proweniencja z Pienin (ryc. 6). Po 45 latach wzrostu zapas na l ha wynosi dla proweniencji ze Skarżyska 412 m 3, a z Pienin 241 m 3. Ocenę cech jakościowych strzał prowadzono na tej powierzchni czterokrotnie. Ostatnia ocena wykonana w 1993 r. została poszerzona dodatkowo o ocenę cech jakościowych koron drzew. Średni współczynnik jakości strzał badanych proweniencji przedstawiono na rycinie 7. Zróżnicowanie wraz z wiekiem tych cech nie było zbyt duże, choć można mówić o pewnej poprawie jakości strzał.

9 Badania prowniencyjne nad modrzewiem europejskim 49 Tabela 1 Table I Przeciętna wysokość (m) modrzewia poszczególnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej w Rogowie w kolejnych latach Mean height (m) of different provenimces'ofeuropean larch in successive years on the experimental plot in Rogów Rok pomiaru Pochodzenia Provenances Year of measurement Mała Wieś Skarżys ko Góra Chełmowa Sudety Pieniny Śląsk ,097 0,077 0,079 0, ,346 0,316 0,310 0, ,626 0,593 0,582 0, ' 0,888 0,854 0,816 0, ,399 1,373 1,270 1, ,159 2,163 1,977 1, ,934 2,969 2,715 2, ,778 3,848 3,517 3, ' ,771 4,862 4,481 4, , ,011 6,20.1 5,651 5, ,800 14,800 13,500 14, ,700 18,590 17, l 00 17, ,700 21,SOO 21,800 22,400 14,800 21, ,500 24,500 23,300 23,700 22,300 22, ,700 26,200 26,700 25,500 24,600 24,800 "- - Tabela 2 TabIe 2 Przeciętna pierśnica (mm) modrzewia poszczególnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej w Rogowie, w kolejnych latach Mean DBH (mm) of different provenances ofeuropean larch in successive years on the experimental plot in Rogów Rok pomiaru Year of measurement Pochodzenia Provenances Mała Wieś Skarżysko Góra Chełm owa Sudety Pieniny Śląsk ,4 46,2 41,2 40, ,1 59,6 55,2 55, , 70,8 ' 69, I 64,4 64, ,3 83,8 77,1 81,2 - - ", ,3 93,0 90,0 93, ,2 106,0 102,7 107,6 - - r ,0 155,0 155,0 154,0 - -, ,0 189,0 187,0 195, , ,2 204, ,0 224,1 219,4 212,7 201,5 219, ,1 261,3. 256,8 251,2 238,4 259, ,9 280,5 273,5 262,6 252,1 276,1

10 50 J Ma/ras. m 3,2 3 2,8 o 2,6 -<.) -- '1/1 o..li: ni -, 2,4 2,2 2 1,8..../ --- /././ , o / /". /" Lała obserwacji /Years ot measurement Mala Wieś -Skarżysko --.-GÓra Che/mowa -Sudety Ryc. 7. Jakość różnych pochodzeń modrzewia na powierzchni doświadczalnej wrogowie w kolejnych latach Fig. 7. Quality of different provenances of European larch in successive years on the experimental plot in ogów Drzewa o naj prostszej strzale a jednocześnie dobrze ukształtowanej koronie należą do proweniencji ze Śląska. Modrzewie z Sudetów również cechują się dobrąjakością strzały, lecz korony mają gorzej ukształtowane. Obecnie najgorzej ukształtowane strzały mają proweniencje z Małej Wsi oraz z Góry Chełmowej Sumaryczna produkcja Dane dotyczące sumarycznej produkcji przedstawia rycina 8. ajlepszymi proweniencj ami pod tym względem są modrzewie ze Skarżyska i Małej Wsi. Cechują się one zbliżoną produkcyjnością, chociaż minimalnie lepsza jest proweniencja ze Skarżyska. Po 45 latach sumaryczna produkcja wyniosła w przypadku modrzewia ze Skarżyska 592 m 3 /ha, co daje przeciętny przyrost roczny z całego okresu 13,15 m 3 /ha. Modrzew z Sudetów, użyty w tym doświadczeniu jako standardowy, zajmuje trzecie miejsce. Przyrost przeciętny w zależności od pochodzenia osiąga kulminację po latach wzrostu. W wieku 45 lat u wszystkich proweniencji nastąpił niewielki spadek przyrostu przeciętnego w stosunku do pomiarów wykonanych 5 lat wcześniej (ryc. 9) Rodowa powierzchnia doświadczalna w Lesczydole Wyniki z powierzchni rodowej prezentowane w tej pracy dotyczą pomiarów i obserwacji drzew w wieku 25 lat. Pomiarami objęto bloki, na których nie wykonano ogławiania modrzewia. Wyniki pomiarów pierśnic przedstawiono na rycinie 10, a informacje odnośnie miąższości pojedynczych drzew w rodach na rycinie 11. Ze względu na układ doświadczenia obliczanie miąższości na hektar nie jest możliwe. Wraz z wiekiem zaobserwowano stopniowe zwiększanie się różnic

11 Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim ro r:. M E E :::l , 4 iii.s:::: M j.,n t6-.. 'u ' =_!:= u;. -ł tli t-l_'e ł Lata obserwacji I Years of measurement D Ma/a Wieś D Skarżysko Im Góra Che/mowa mil Sudety Ryc. 8. Sumaryczna produkcja modrzewia na powierzchni doświadczalnej w Rogowie w kolejnych latach Fig. 8. Total volume of different jjrovenances of European larch in successive years on the experimental plot in Rogów 14r t ?L---l.. c F-_ CI> Fr u c: s::::.. e M _H tli e 6--_H Lat obserwacji lyears of measurement Ma/a Wieś --it- Skarżysko -.-Góra Che/mowa _Sudety Ryc. 9. Przeciętny roczny przyrost różnych pochodzeń modrzewia na powierzchni doświadczalnej w Rogowie w kolejnych latach Fig. 9. Mean year increment of different provenances of European larch in successive years on the experimental plot in Rogów ( )1 między poszczególnymi rodami. ajwiększą średnią pierśnicę w wieku 25 lat stwierdzono u rodu drzewa doborowego nr 17 (296,9 mm), natomiast najmniejszą również u rodu drzewa doborowego nr 31 (251,7 mm). Maksymalny rozstęp średnich pierśnic rodów drzew doborowych wynosi więc obecnie 45,2 mm

12 52 J. Matras 310 r m---= , 300 E 290 E E E 280.-!;; I 270 ' al.!!! O 260 a.c C1l CO.- w 250. E 240 CI) 230 <Li (]l li)- (]l umery rodów Iumber of families Ryc. 10. Średnia pierśnica modrzewia różnych rodów na powierzchni doświadczalnej w Leszczydole Fig. 10. Mean DBH of different families of European larch on the experimental plot in Leszczydół C1l 0, :CX)'1T"""' , t:! " 0,8 ci 'Cn o E 0.75 Cl ClI w tl -0,7 c >ow _ g> 0.65 '0' -00 a. co M o 0.55 E w :;E 'U).2 05 o o ' :tl>. 0,45 0,4 I I umery rodów Iumber of families Ryc. 11. Miąższość pojedynczego drzewa napowierzchni rodowej w Leszczydole Fig., 11. Mean volume of a single tree of different families of European larch on the experimental plot in Leszcżydół (15,2-%), podczas gdy różnice między rodami drzew porównawczych są prawie dwukrotnie mniejsze i wynoszą tylko 20,1 mm. Odpowiednio 274,7 mm dla rodu nr 16/2 i 254,6 mm dla rodu "nr 31/4. Zaobserwowane różnice są szczególnie interesujące, biorąc pod uwagę fakt, że średnie pierśnice drzew doborowych i drzew porównawczych praktycznie się nie różnią - wynoszą odpowiednio 270,8 mm i 265,4 mm. Jeszcze większe różnice stwierdzono przy porównywaniu miąższości pojedynczych drzew. Maksymalna różnica miąższości pojedynczych drzew należących do różnych rodów wynosi 0,310 m 3 (39,3%); ród nr 17 (drzewo doborowe) - 0,789 m 3 i ród nr 31/4-0,479 m 3 _ W tym przypadku różnice średniej

13 Badania proweniencyjne nad modrzewiem europej skim 53 miąższości drzewa w poszczególnych rodach, zarówno drzew doborowych, jak i porównawczych, są już stosunkowo duże - odpowiednio 29,9 i 26,5%. Zwiększające się z upływem czasu zróżnicowanie między rodami zarówno drzew doborowych, j ak i porównawczych ' świadczy o tym, że faktyczna ocena cech przyrostowych rodów, a zapewne równiż populacji, jest faktycznie możliwa dopiero po okresie młodocianym, a optymalnym okresemjest prawdopodobnie okres kulminacji przyrostu przeciętnego Proweniencyjna powierzchnia doświadczalna w Bliżynie Podstawą do badań zmienności genetycznej modrzewia w Polsce jest seria pięciu doświadczeń założonych w latach jako powierzchnie równoległe z tego samego materiału wyjściowego, według ujednoliconej metodyki. Jest to obecnie doświadczenie, w którym reprezentowane jest najwięcej pochodzeń, założone w układzie bloków losowych, a więc dające możliwość wsiechstronnej analizy otrzymanych wyników. Dlatego też, wyniki z tych powierzchni zostaną omówione szczegółowo. Wyniki pomiarów z 30-letniej powierzchni prowadzonej przez ZGiFDL w Bliżynie przedstawiono na rycinach 12, 13, 14, 15. Po początkowym okresie słabego wzrostu modrzewia na powierzchni w Bliżynie, związanego z błędami popełnionymi przy przygotowaniu gleby, obecnie modrzew rozwija się poprawnie. Uwidoczniło się to przede wszystkim w znacznym wzroście zróżnicowania między pochodzeniami występującymi na tej powierzchni. Przeprowadzona analiza wariancji dla pierśnicy, wysokości, miąższości (w przeliczeniu na poletko i -na pojedyncze drzewo) oraz jakości strzał wykazała we wszystkich przypadkach występowanie istotnych różnic między poszczególnymi pochodzeniami. Stosunkowo duże różnice stwierdzono w przypadku średnich pierśnic. Wahały się one w przedziale od 101,5 mm dla pochodzenia z Pelpina do 166,5 mm _dla modrzewia ze Skarżyska (różnica ok. 40% wartości maksymalnej). Do grupy populacji o wynikach zbliżonych do najlepszego pochodzenia należą również proweniencje: z Rawy Mazowieckiej - 157,9 mm, Grójca- 156,4 mm, Marcul-155,2 mm i Pilicy - 150,8 mm. atomiast niewiele lepiej od najgorszego pochodzenia przyrastał modrzew :z Prószkowa - 107,5 mm, Dąbrówek - 113,8 mm, Dukli - 116,9 mm i Konstancj'ewa Tomkowa-119,3 mm (ryc. 12). Zróżnicowanie średnich wysokości poszczególnych populacji było niewiele mniej sze niż stwierdzone w przypadku pierśnicy. Maksymalna różnica między pochodzeniami wynosiła 5,50 m. (ze Skarżyska - 15,6 m i Pelpina - 10J m), co stanowi prawie 35% wartości maksymalnej. Do grupy najlepiej przyrastających na wysokość należą ponadto pochodzenia ze Szczytnej Śląskiej - 15,2 m, Pilicy -! 14,4 m i Grójca - 14,1 m, natomiast wyraźnie słabiej przyrastały pochodzenia z Prószkowa- 11,2 m, Dukli -11,1 m, Hołubli - 11,2 m, Konstancjewa Płonnego - 11,7 m i Myśliborza - 11,5 m (ryc. 13).

14 , Matras - E -E E cu E o... CI -(/) CO (;0 'Q. c cu ro,- Q) c;2 :0 - Q) -CI) ' ' l"- 130 '<t. (1) (") 100 Ryc. 12. Średnia pierśnica modrzewia różnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej w Bliżynie.Fig. 12. Mean DBH of different provenances of European larch on the experimental plot in Bliżyn E - 19 r , <O o 14 '" Ol o..r Pochodzenia /Provenances Ryc. 13. Średnia wysokość modrzewia różnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej w Bliżynie. Fig. 13. Mean height of different provenances of European larch on the experimental plot in Bliżyn Interesujące jest zjawisko stwierdzone na powierzchni w Bliżynie dotyczące różnic we wzroście na wysokość i grubość u niektórych pochodzeń. Proweniencja ze Szczytnej Śląskiej - bardzo przeciętna pod względem średniej pierśnicy (13 miejsce w uszeregowaniu pod względem wielkości tej cechy) - należy do najwyższych i niewiele ustępuje pod względem średniej wysokości najlepszemu pochodzeniu ze Skarżyska. Odwrotną sytuację stwierdzono u pochodzenia z Rawy Mazowieckiej., Zgodnie z oczekiwaniami, przy tak znacznych różnicach średniej pierśnicy i wysokości, zróżnicowanie średniej miąższości jednego drzewa u poszczególnych pochodzeń jest bardzo duże. Maksymalna różnica średniej miąższości jednego

15 Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim 55 0,22 C?i,... Ol, ID... o o..., ci o ::ł, * n o M o co ci o, M ci...,... ;;: c:f... o M,..., o I', (7) C1> 10 Il, o o 8 o,...,... C1> M o o o C1> I, o o" o" I," :g II III o" m I [: I r", I. t Ol Ryc. 14. Średnia miąższość pojedynczego drzewa różnych pochodzeń modrzewia na powierzchni doświadczalnej w Bliżynie Fig. 14. Mean volume of a single tree of different provenances of European larch on the experimental plot in Bliżyn ni 2,5 :::I Q -u -I/).., lu M Ol 3 2 1,5, 'II' 'II' Ol co M..., <D M o <Xl,...,... Ol. <D a;. II) M <Xl. <D <Xl. :e. M ,... <Xl,...,...,...,... <D <Xl......,...,... <D. <D. M 11),......,... 11).... li),... Ryc. 15. Średnia jakość drzew różnych pochodzeń modrzewia na powierzchni doświadczalnej w Bliżynie Fig. 15. Mean quality of trees of different provenances of European larch on the experimentaj plot in Bliżyn drzewa wynosi 0,1357 m 3 (ze Skarżyska - 0,1910 m 3 i Pelpina - 0,0553 m 3 ), co stanowi 71, l % wielkości maksymalnej dla pochodzeń. Do grupy o stosunkowo dużej średniej miąższości drzewa, pomimo że znacznie mniejszej od najlepszego, należą pochodzenia: z Rawy Mazowieckiej - 0,1661 m 3, Grójca - 0,1609 m 3 i Marcul - 0,1510 m 3. aj słabiej pod względem średniej miąższości drzewa prezentują się, oprócz wymienionego już wcześniej pochodzenia z Pelpina, również po-

16 56 1. Matras chodzenia z: Prószkowa - 0,0671 m 3, Dukli - 0,0811 m 3, Hołubli - 0,0807 m 3, Dąbrówek - 0,0862 m 3 i Konstancjewa Płonnego - 0,0863 m 3 (ryc. 14). Równie ważna jest też jakość otrzymywanego surowca. O jakości przyszłego drewna w dużej mierze decyduje jakość strzał, a przede wszystkim ich prostość. Zakres tej cechy dla poletek waha się od 1,3 do 3,6 w pięciostopniowej skali, a dla populacji od 1,5 do 2,9. Znacznie lepszym wskaźnikiem jakości strzał poszczególnych populacji jest odsetek drzew ocen.ianych jako najlepsze (1 i 2) i najgorsze (4 i 5) w pięciostopniowej skali. Udział tych dwóch grup wyraźnie różnicuje pochodzenia. Do pochodzeń o największym udziale drzewo wskaźniku 4 i 5 należą: z Góry Chełmowej - 28,8%, Grójca - 17,7%, Pilicy - 15,6% i Henrykowa - 12,5%. Maksymalny odsetek drzew w grupie 1 i 2 stwierdzono natomiast u modrzewia z Dąbrówek - 97,6%, Krościepka - 95,8%, Kowar - 93,7%, Prószkowa - 93,3%, Bliżyna - 93,2% i Marculi - 89,0%. a powierzchni w Bliżynie wykonano również obserwacje porażenia drzew przez raka modrzewia. Analizy statystyczne zróżnicowania tej cechy nie wykazały istotności różnic, choć prawdopodobieństwo, że te różnice są istotne, było bardzo bliskie wartości granicznej. Zróżnicowanie tej cechy jest jednak stosunkowo duże; od 51,1 % porażonych drzew u populacji z Hołubla do 6,6% u modrzewia z Grójca. Znaczny odsetek porażonych drzewek stwierdzono również u pochodzeń z Pelpina - 48,60/0, Konstancjewa Płonnego - 37,1 %, Henrykowa - 35,0% i Dukli - 33,3% Powierzchnia obserwacyjna w Sękocinie Wyniki ostatnich pomiarów i obserwacji z tej powierzchni podano na rycinach 16, 17; 18, 19 i 20. Zróżnicowanie średnich pierśnic modrzewi pochodzeń występujących na powierzchni w Sękocinie jest stosunkowo duże (z Prószkowa 23,5 cm i Konstancjewa Płonnego -19,43 cm). Do grupy pochodzeń o największej pierśnicy należy oprócz wymienianego już wyżej modrzewia z Prószkowa również modrzew ze Skarżyska - 23,04 cm i Rawy Mazowieckiej - 23,00 cm, natomiast do grupy słabo przyrastających należą pochodzenia z Kowar - 20,35 cm, Dukli - 20,78 cm, Grójca - 20,56 cm i Pilicy - 20,24 cm (ryc. 16).. Podobnie duże zróżnicowanie można zaobserwować w przypadku średniej wysokości drzew. Maksymalna różnica średnich wysokości wynosi 7,25 m; (21,73 m - pochodzenie ze Szczytny Śląskiej i 14,48 m - z Konstancjewa Góry Modrzewiowej). O ile w przypadku pierśnic nie zaobserowowano wyraźnej dominacji populacji sudeckich, o tyle pod względem średniej wysokości pochodzenia te wyraźnie dominują. Oprócz już wymienionego pochodzenia ze Szczytny Śląskiej zaliczyć tu można również pochodzenia z Prószkowa - 21,4 m, Kłodzka-21,3 m, Henrykowa-19,8 m i Kowar-19,2 m (ryc. 17). Omówione wyżej różnice średnich pierśnic i wysokości u pochodzeń modrzewia rosnących na powierzchni w Sękoclnie skumulowały się w zróżnicowaniu pod

17 l Ii Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim 57 E 250 g c lu Q) 210 E g ClI.!ł 190 c: 170 Q) o:: 150 Ryc. 16. Średnia pierśnica modrzewia różnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej w Sękocinie Fig. 16. Mean DBH of different provenances of European larch on the experimental plot in Sękocin 24 Ś , l" M_ ai IJ) ai '<t i!\ as i Pochodzenia IProvenances Ryc. 17. Średnia wysokość modrzewia różnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej w Sękocinie Fig. 17. Mean height of different provenances of European Iarch on the experimentai plot in Sękocin względem miąższości i to zarówno przy określaniu tego parametru na poletko, jak i jako średniej miąższości pojedynczego drzewa. Średnie miąższości pojedynczego drzewa wahają się od 0,4953 m 3 u pochodzenia 'z Prószkowado 0,2311 m 3 u modrzewia z Konstancjewa Góry Modrzewiowej. Średnią masę drzewa powyżej 0,4 m 3 uzyskały również modrzewie z Moskarzewa, Hołubli, Kłodzka i Szczytny Śląskiej. Maksymalne różnice w produkcyjności populacji modrzewia I I / I! \ l /

18 58 J Matras 1 0,6 M.s 0,55 0,5 0,45 M 0,4 E -:;; 0,35 S 0,3. 025, 0,2 (1) ""' en '" ci ""' <O ""' ci LI <O <O v en en en '" '" V <O '" '" ci ci V ci ci '" ;;; ci (I m! V OJ '" o ' ""' v '" ;:: v v <O V... ci o '... en ci o '" en v ""' en '" (1) en ci <O '" '" ci <O ci <O '" '" ""' ""' ci en OJ. (1) O <O ci '" V ci V '" <O ci '" ci O '" '" ci ci ci '" I m!..., , <O en '" v ci ""' (1) ""' ""' m! m! Pochodzenia IProvenances Ryc. 18. Średnia mlązszosc pojedynczego drzewa różnych pochodzeń modrzewia na powierzchni doświadczalnej w Sękocinie Fig. 18. Mean volume of a single tree of different provenances of European larch on the expetimental plot in Sękocin 4,5 4 ni Q 3,5 3 o 2, ,5 Ryc. 19. Jakość różnych pochodzeń modrzewia na powierzchni doświadczalnej w Sękocinie Fig. 19. Quality oftrees of different provenances ofeuropean larch on the experimental plot in Sękocin w wieku 30 lat u modrzewia na powierzchni w Sękocinie przekraczają znacznie 50% wartości maksymalnej (ryc. 18). Ciekawie również wypadła ocena jakości strzał na tej powierzchni. iewiele pochodzeń uzyskało średni wskaźnik jakości strzały poniżej 2,0 w pięciostopniowej skali oceny. ależą do nich tylko modrzewie z Myśliborza i Czemiejewa. Dobrąj akością (wskaźnik 2,1-3, O) charakteryzuj ą się modrzewie z Konstanc j ewa Płonnego, Konstancjewa Tornkowa, Marcul, Skarżyska, Bliżyny i Moskorzewa. ajgorszy wskaźnik w ocenie uzyskało pochodzenie z Góry Chełmowej - 4,41, ale.niewiele lepsze wskaźniki uzyskały również, zaliczane do najlepiej ptzy-

19 Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim 59 Il)IO.- -o... c: ol: CIl u... co en III en CIl co 3213 ;=.!: ;= en Q) Q) -o.....x: o Ol+-'... c: Q) ID III U "C Lo. otf 70 r o en o <O en... l{) C') l{) o '<t Ryc. 20. Udział drzew najlepszych (klasy 1) i naj gorszych (klasy 5) w różnych pochodzeniach modrzewia na powierzchni doświadczalnej w Sękocinie " Fig. 20. Share of trees of highest (1) and lowest (5) quality in the different population of European larch on the experimental plot in Sękocin rastających, pochodzenia sudeckie modrzewia z Kłodzka, Szczytny Śląskiej i Kowar (ryc. 19). Uzyskane wyniki średnich wskaźników jakości strzał na powierzchni w Sękocinie potwierdzają szczegółowe oceny udziału drzew w klasach najlepszych i naj gorszych (ryc. 20). 6. DYSKUSJA I PODSUMOWAIE WYIKÓW BADAŃ Założona w 1949 r. powierzchnia w Rogowie jest niezwykle cenna, gdyż dostarcza szczegółowych informacji odnośnie do wzrostu i rozwoju populacji modrzewia, zarówno w okresie młodocianym, jak i poźniejszym, co pozwala porównać możliwości produkcyjne tych populacji. W Polsce nie ma w zasadzie tego typu powierzchni; a i w Europie jest ich niewiele. a powierzchni w Rogowie faktyczne zróżnicowanie cech przyrostowych (statystyczna istotność jest względna, bo powtórzeniom brakowało randomizacji) pojawiło się dopiero w wieku lat, w okresie kulminacji przyrostu przeciętnego. Dalsze obserwacje na powierzchni w Rogowie wskazują, że różnice między populacjami mogą się jeszcze pogłębiać w wyniku zróżnicowanego tempa zmian przyrostu po jego kulminacji. Długookresowe obserwacje na powierzchni w Rogowie wykazały, że przy właściwym doborze populacji, możliwe jest uzyskanie w wieku 5-60 lat przeciętnego przyrostu rocznego w granicach m 3 /ha. a powierzchni w Rogowie w wieku 45 lat wszystkie pochodzenia osiągnęły przeciętny

20 60 1. Matras roczny przyrost powyżej 10 m 3 /ha ( ze Skarżyska - 13,15 m 3 /ha, z Sudetów - 11,85 m 3 /ha). Możliwości takie potwierdzają również wyniki z powierzchni z doświadczeniem rodowym w Wyszkowie, gdzie w wieku 25 lat w luźnej więźbie (ok. 6x6 m) przeciętna miąższość drzew w rodach wahała się od 0,479 m 3 do 0,756 m 3, a poszczególne osobniki w rodach uzyskały nawet miąższość ok. 1 m 3. Świadczy to o bardzo dużych możliwościach produkcyjnych tego gatunku, który niewiele ustępuje takim gatunkom szybkorosnącymjakjedlica, ajest zdecydowanie lepszy od pozostałych gatunków leśnych wykorzystywanych w plantacjach drzew szybkorosnących. Ponadto stwierdzone zróżnicowanie świadczy o bardzo dużych możliwościach hodowlanej poprawy, zarówno pod względem cech jakościowych, jak i ilościowych na poziomie populacji, a szczególnie na poziomie rodów i klonów. Występujące w Polsce populacje modrzewia charakteryzują się bardzo dobrymi cechami przyrostowymi, nie ma więc uzasadnienia sprowadzanie do Polski na szeroką skalę obcych populacji tego gatunku. Sprowadzanie tych populacji jest również nieuzasadnione z tego powodu, że populacje te mogą być mniej odporne na działanie różnych czynników patogenicznych, np. raka modrzewia. Bardzo ważnym wydaje się stwierdzenie, że faktyczne zróżnicowanie cech wzrostowych i jakościowych uwidacznia się często dopiero w późniejszym okresie, a wzrost młodociany nie jest dobrym miernikiem tego zjawiska. Dlatego badania z zakresu zlnienności genetycznej muszą być prowadzone przez taki czas, aby ocena populacji czy rodów mogła być wystarczająco pewna przy podejmowaniu decyzji o zakładaniu drzewostanów potomnych o ulepszonych cechach hodowlanych. Wyniki z powierzchni w Rogowie wskazują, że właściwego wyboru populacji dla zakładania powierzchni leśnych nie można dokonać przed osiągnięciem przez powierzchnię doświadczalną 40 lat, tak aby końowa ocena została wykonana po kulminacji przyrostu przeciętnego. Oczywiście takie założenie wymaga zastosowania innych metod zakładania powierzchni doświadczalnych, aby w momencie właściwej oceny poszczególne populacje były właściwie reprezentowane. ajwięcej informacji dotyczących zróżnicowania cech jakościowych i ilościowych dostarcza doświadczenie z 1967 f., założone w postaci powierzchni równoległych (MATRAS i in. 1995). Dopiero to doświadczenie, w którym zgromadzono 24 pochodzenia, daje wyobrażenie o zmienności genetycznej modrzewia w Polsce. Jest ono tym bardziej interesujące, że założono je w różnych warunkach ekologicznych, tak więc uwzględnia się w tym zróżnicowaniu również zmienność wywoływaną czynnikami środowiska. W niniejszym artykule zaprezentowano wyniki pochodzące z dwóch z pięciu założonych powierzchni równoległych, ale już to porównanie wykazuje, jak odmiennie zachowują się te same populacje na różnych powierzchniach doświadczalnych. Tak więc tylko ocena tych samych populacji w różnych warunkach, uwzględniająca interakcję genotypu ze środowiskiem (ocena plastyczności populacji), umożliwia dopiero właściwą ocenę ich wartości hodowlanej..

21 Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim 61 Przedstawione powyżej wyniki dotychczasowych badań nad zmiennością genetyczną populacji modrzewia w Polsce wnoszą wiele nowych i ciekawych informacji odnośnie do lokalizacji pochodzeń, które powinny być stosowane w szerszym niż dotychczas zakresie. Z badań tych wynika jednak również konieczność konsekwentnego prowadzenia selekcji bazy nasiennej wykorzystywanej na skalę gospodarczą. Musi to być selekcja prowadzona na poziomie drzewostanów, ponieważ nawet w regionach matecznych występują drzewostany skrajnie zróżnicowane pod wieloma względami. Dlatego też konieczne jest podjęcie dalszych badań genetycznych mających na celu weryfikację drzewostanów w regionach matecznych oraz wybór kolej:nych drzewostanów, które będą tworzyć w przyszłości lokalne bazy nasienne. 7. WIOSKI 1. Badane populacje stanowią materiał bardzo niejednorodny, różniący się istotnie statystycznie zarówno pod względem cechjakościowych, jak i ilościowych. 2. Wyniki pomiarów i obserwacji na naj starszych powierzchniach doświadczalnych wykazują, że wybrane pochodzenia modrzewia mogą osiągnąć w wieku lat przeciętny roczny przyrost w granicach m 3 /ha. 3. Faktycznie występujące zróżnicowanie międzypopulacyjne i rodowe u modrzewia może uwidocznić się dopiero w późniejszym okresie, tj. okresie kulminacji przyrostu przeciętnego, stąd celowe jest prowadzenie badań na powierzchniach długookresowych przynajmniej do wieku lat. 4. Ponieważ na ogół cechy jakościowe są odwrotnie skorelowane z cechami przyrostowymi, ocena poszczególnych populacji występujących w doświadczeniach jest względna i zależy w dużej mierze od przyjętych wag dla analizowanych cech.. 5. Wśród badanych w doświadczeniach populacji nie występują takie, które charakteryzują się zarówno szybkim wzrostem,jak i dobrąjakością. Za względnie dobre, biorąc pod uwagę cechy przyrostowe i j akóściowe, można uznać pochodżenia ze Skarżyska, Bliżyna, Kłodzka, Myśliborza, Moskarzewa, Szczytny Śląskiej, Kowar i Konstancjewa Płonnego. Populacje te mogą być stosowane na szerszą niż dotychczas skalę. 6. ie powinno się w ogóle wykorzystywać do powielania drzewostanów z Góry Chełmowej, Grójca, Rawy Mazowieckiej i Pilicy, z których pozyskiwano nsionakd? doś.wiad.cłyze, głó:vhnie ze wzgldu na bardzo niekorzystne cechy jakoś-, I CłOwe, tore ujawm SIę w IC potomstwie. Praca została złożona 3 listopada 2000 r. i przyjęta przez Komitet Redakcyjny 10 stycznia 200 l r.

22 62 J. Matras PROVEACE STUDIES 'OF THE FOREST RESEARCH ISTITUTE O THE EUROPEA LARCH I SU1nmary The studiesofvariability of quantity and quality features within the individual population and between populations ofeuropean larch have been carried out in the Department ofgenetics and Forest Tree Physiology ofthe Forest Research Institute since The main aim ofthese studies was to know the population and families variability ofthe quantity, quality and vitality features, as web as their susceptibility to the injuries caused by abiotic and biotic factors. Additionally the influence ofthe environmental factors on the mention above features and properties was assessed and the breeding value and plasticity oftested populations and families was evaluated accordingly. In 1949 the provenance plot was established in Rogów with the European larch populations from Mała Wieś (Grójec Forest District), Skarżysko, Góra Chełmowa and Szczytna Śląska. In 1966 the family plot was set up in Leszczydół (Wyszków Forest District) with larch from Bliżyn. In new paranel plots were created in Sękocin, Bliżyn, Siemianice, Rogów and Krynica with the 23 populations of larch from the whole area of Poland. Based on the results from plots established in 1967 a group of provenances characterized by the highest increment were determined. They were populations from Skarzysko, Rawa Mazowiecka, Grójec and Marcule. Least productive were larch populations from Pelpin, Prószków, Dukla, Hołubla, Dąbrówka, Konstancjewo_Płonne. Larch population varied significantly conceming the quality features. Stem straightness considered to be most important one was assessed in 5 class scale - from l - most to 5 - least straight. The share of trees of 4 and 5 classes was highest in the populations from Góra Chełmowa (28,8%), Grójec (17,7%), Pilica (15,6%) and Henryków (12,5%), while trees of l and 2 classes from Dąbrówka (97,6%), Krościenko (95,8%), Kowary (93,7%), Prószków (93,3%), Bliiyn (93,2%) and Marcule (89,0%). The trees growing on plot located in Bliżyn were also characterized by the high variability of susceptibility to the Lachnellula willkommii cancer. Most threaten population by this disease was Hołubla (51, l % infected trees). High numbers ofinfected trees were also found in larch populationsfrom Pelpin (48,6%), Konstancjewo Płonne (37,1%), Henryków (35,0%) and Dukla (33,3%). Larch populations occurring in Poland are characterized by very high rate of increment. Long-term observatibn performed on plot located in Rogów shown that if selection of population was appropriate the average annual volume increment in the age of years may reach the value of m 3 /year. Similar results were obtained on the family plot located in Wyszków, where in the age of 25 years and initial planting spacing of 4x4 m the average volume ofa single tree was between 0,479-0,756 m3 (depending on family) and trees ofvolume over l m 3 were found. (trans I. P. L.) PIŚMIEICTWO ADRZEJCZYK T Jakość hodowlana polskich pochodzeń modrzewia na powierzchni proweniencyjnej w LZD Rogów. Praca doktorska, SGGW Warszawa.

23 Badania proweniencyjne nad modrzewiem europejskim 63 ADRZEJCZYK T., BELLO S Zmienność proweniencyjna modrzewi w warunkach Polski Środkowej. Post. Tech. Leśn., 51 : DOBRZYŃSKI M., Ocena wartości hodowlanej modrzewi różnych pochodzeń na powierzchniach do doświadczalnych w LZD Rogów. Praca magisterska, SGGW Warszawa. KOCIĘCKI S., Porównanie dwóch upraw doświadczalnych modrzewia polskiego założonych w Czechosłowacji i w Polsce. Sylwan, nr 617: KOCIĘCKI S., Modrzew polski w uprawach doświadczalnych. Sylwan, 6: KOCIĘCKI S., Badania porównawcze modrzewia polskiego różnego pochodzenia. Sprawozdanie naukowe IBL. KOCIĘCKI S., Modrzew polski na powierzchni porównawczej IBL w Lasach Doświadczalnych SGGW wrogowie. Sylwan, 5: KOCIĘCKI S., Badania nad wzrostem i formą modrzewia i przydatnościa różnych pochodzeń w poszczególnych krainach przyrodniczo-leśnych. Spraw. nauk. IBL. KOCIĘCKI S., Informacja z badań nad modrzewiem prowadzonych w Polsce w latach Spraw. nauk. IBL. KOCIĘCKI S Bdania nad wzrostem i formą modrzewia i przydatnością różnych pochodzeń. Spraw. nauk. IBL. KULEJ M., Zmienność dynamiki wzrostu i niektórych cech morfologicznych modrzewi różnych pochodzeń z obszaru całej Polski na powierzchni porównawczej w LZD Krynica. Praca doktorska, Kraków (maszynopis). KULEJ M., 1983 Zmienność dynamiki wzrostu modrzewi różnych pochodzeń z obszaru całej Polski na przykładzie powierzchni porównawczej w LZD Krynica. Acta Agr. Ser. Sily., et. Sily., Vol. XXII: KULEJ M., Zmienność wybranych cech morfologicznych igieł, oraz ugałęzienia modrzewi różnych pochodzeń z obszaru całej Polski na przykładzie powierzchni doświadczalnej w LZD Krynica. Acta Agr. et. Sily., ser. Sily., Vol. XXIV: KULEJ M., Przydatność hodowlana modrzewi wybranych pochodzeń krajowych na przykładzie powierzchni porównaczej w LZD Krynica. Acta Agr. et. Siły., Ser. Sily., Vol. XXV: KULEJ M., 1989 Wartość hodowlana modrzewi różnych pochodzeń krajowych w górskich warunkach powierzchni doświadczalnej w Krynicy. Sylwan, 11-12: KULEJ M., Próba oceny polimorfizmu biochemicznego modrzewi różnych pochodzeń z terenu Polski na podstawie analizy zawartości monoterpenów w korze. Sylwan, 10: KULEJ M., IEDZIELSKA B., Zmienność wybranych właściwości drewna modrzewi różnych pochodzeń na powierzchni doświadczalnej w Krynicy. ActaAgr. et. Sily., ser. SilY.,VoI.29: MATRAS 1., ADRZEJCZYK T., BARZDAJ W., BELLO St., KULEJ M., RzEŹIK Z Badania nad wzrostem i formą modrzewia i przydatnością różnych pochodzeń. Spraw. nauk IBL. MILLER, Z.; RzEŹIK, Z, Ocena modrzewia z różnych proweniencji na podstawie własności technicznych drewna. Pr. Komis. auk Roln. Leśn.PTP, 54: EBE, W.; RzEŹIK, Zur Ernahrung der Larche in ll-jahrigen Proyenienzyersuch Siemianice. Beitr. Forstwirtsch (Berlin), 16, I: RzEŹIK Z Przydatność hodowlana krajowych proweniencji modrzewi. Pr. Komis. auk Roln. Leśn. PTP, 50: RzEŻIK Z Ecology and Management oflarix Forests: A Look Ahead. Proceedings ofan International Symposium. Larch (Larix decidua MilI.) of Polish Proyenances on Experimental Areas in Poland. Whitefish, MT, USA., October 5-9, 1992.