ROZLICZENIE KOŃCOWE. z wykonania zadań. nr , 2.1, 2.2, , , 5.1, 5.2, , 7.1, PROGRAMU WIELOLETNIEGO

Transkrypt

1 ROZLICZENIE KOŃCOWE z wykonania zadań nr , 2.1, 2.2, , , 5.1, 5.2, , 7.1, PROGRAMU WIELOLETNIEGO pn. ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONYCH METOD PRODUKCJI OGRODNICZEJ W CELU ZAPEWNIENIA WYSOKIEJ JAKOŚCI BIOLOGICZNEJ I ODŻYWCZEJ PRODUKTÓW OGRODNICZYCH ORAZ ZACHOWANIA BIORÓŻNORODNOŚCI ŚRODOWISKA I OCHRONY JEGO ZASOBÓW w okresie od do roku, określonego w umowie nr HORhn 802/1/2010 zawartej w dniu 14 maja 2010 roku pomiędzy Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi z siedzibą w Warszawie, a Instytutem Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pieniążka z siedzibą w Skierniewicach Data złożenia rozliczenia: r.

2 Część I. Rozliczenie w zakresie rzeczowym Zadanie nr 1.1 pt. Doskonalenie metod badań sprawności technicznej opryskiwaczy 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane Zaplanowane zadania były realizowane z godnie z harmonogramem. W okresie sprawozdawczym założone cele zostały osiągnięte. 2. Opis wykonania zadania 2.1. TEMATY SZCZEGÓŁOWE (A, B, C) A) Opracowanie metod okresowej oceny sprawności technicznej opryskiwaczy Na podstawie przeglądu literatury krajowej i zagranicznej oraz konsultacji z europejskimi ekspertami w dziedzinie techniki ochrony roślin opracowano opinię dotyczącą potrzeby poszerzania zakresu badań okresowych sprzętu ochrony roślin o opryskiwacze plecakowe napędzane siłą operatora. Dyrektywa 128/2009/WE z dnia 21 października 2009 r. reguluje sprawy związane ze stosowaniem środków ochrony roślin. Zgodnie z art. 8 tej dyrektywy państwa członkowskie zostały zobligowane do zapewnienia regularnej inspekcji profesjonalnie używanego sprzętu do aplikacji pestycydów. W dyrektywie 128/2009/WE określone są warunki odstąpienia przez państwa członkowskie od przeprowadzania inspekcji m.in. opryskiwaczy plecakowych. Warunkiem niezbędnym takiego odstąpienia jest przeprowadzenie oceny ryzyka dla zdrowia ludzi i dla środowiska, w tym oceny skali wykorzystania tego sprzętu. Zaproponowano warianty postępowania dla różnych wartości ekspozycji operatora opryskiwacza w czasie wykonywania oceny ryzyka dla opryskiwaczy plecakowych. Ponadto wskazano na konieczność uwzględnienia warunków wykonywania zabiegów ochrony roślin i ich wpływu na powstawanie zagrożenia dla operatora opryskiwacza. Wskazano na możliwości ograniczenia ryzyka dla operatorów opryskiwaczy plecakowych dzięki prowadzeniu właściwie organizowanych szkoleń, szczególnie w zakresie przygotowania opryskiwacza do pracy. Ogólne zasady prowadzenia takich szkoleń dla operatorów opryskiwaczy plecakowych zostały poznane w czasie konsultacji z europejskim specjalista w zakresie doradztwa w zakresie techniki ochrony roślin (konsultacje: Per Gummer Andersen - Beter Spraying, Dania). Zaproponowano wprowadzenie do programu krajowych szkoleń dla operatorów opryskiwaczy plecakowych zasad codziennej kontroli stanu technicznego opryskiwacza wg krótkiej listy kontrolnej oraz okresowe sprawdzenie jego stanu technicznego wg długiej listy kontrolnej. Takie postępowanie umożliwi wyeliminowanie usterek i uszkodzeń opryskiwacza, które mogą wpływać na zwiększenie zagrożenia dla operatora i środowiska w czasie wykonywania nim zabiegów ochrony roślin. Ograniczenie takiego ryzyka przez prowadzenie codziennej i okresowej kontroli stanu technicznego opryskiwaczy plecakowych umożliwi utrzymywanie ich w stanie sprawności technicznej. B) Monitorowanie jakości oraz kosztów oceny sprawności technicznej opryskiwaczy. Monitorowanie jakości badania stanu technicznego opryskiwaczy, które obecnie podlegają takiemu obowiązkowi, ale również tych które będą objęte takim obowiązkiem w przyszłości, możliwe jest przez zastosowanie sprzętu pomiarowego lub wykonanie oceny wizualnej zgodnie z procedurą badania stanu technicznego opryskiwaczy. Wykonywanie pełnej inspekcji w gospodarstwie posiadacza opryskiwacza jest możliwe przy użyciu odpowiedniego sprzętu pomiarowego i zapewnienia właściwych warunków pomiaru. W wyniku prowadzonych konsultacji w dziedzinie techniki ochrony ustalono, że najczęstszą formą sprawowania kontroli nad systemem badań okresowych jest ocena sprzętu pomiarowego oraz 2

3 ocena wiedzy diagnostów wykonujących badania stanu technicznego opryskiwaczy. W Polsce kontrole stacji kontroli opryskiwaczy (SKO) były prowadzone na zlecenie Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN) przez pracowników Przemysłowego Instytutu Maszyn Rolniczych w Poznaniu (PIMR). Np. w Holandii wszystkie stacje kontroli opryskiwaczy (kilkadziesiąt stacji) są corocznie kontrolowane przez jednego specjalistę, który sprawdza obecność i działanie sprzętu pomiarowego oraz prowadzi wywiad-instruktaż z diagnostami, a kontrole u rolników sprzętu poddanego inspekcji w SKO prowadzone są rzadko. Kontrole takie prowadzone są przeważnie w formie wywiadu z właścicielem i oceny wizualnej sprzętu (konsultacje: Per Gummer Andersen - Beter Spraying, Dania). Dlatego wskazane jest odstąpienie od wykonywania pełnej procedury badania w przypadku inspekcji kontrolnej. Należy ustalić jedynie, czy badanie stanu technicznego opryskiwacza było wykonane i w jaki sposób je przeprowadzono. Należy w takim przypadku przeprowadzić ankietę z osobą uczestniczącą przy badaniu (właściciel lub operator opryskiwacza, albo inna osoba wskazana przez właściciela, uczestnicząca przy badaniu). Opracowano założenia i schemat takiej ankiety. Ankieta zawiera zestaw pytań dotyczących sposobu przeprowadzania inspekcji opryskiwacza oraz sprawdzających poziom zrozumienia wykonywanych pomiarów i oględzin. Ankieta będzie prowadzona wśród właścicieli opryskiwaczy wskazanych przez wybrane SKO. Będzie ona modernizowana w czasie przyszłorocznej realizacji zadania. Ustalanie kosztów badania stanu technicznego opryskiwaczy w innych krajach odbywa się tylko na zasadzie indywidualnych kalkulacji biznesowych w przypadku podejmowania decyzji o podjęciu takiej działalności. Inną metodą jest szacowanie kosztów wszystkich badań prowadzonych w kraju, uwzględniające ilość opryskiwaczy badanych rocznie i ilość osób zaangażowanych w systemie badań. W czasie konsultacji (Per Gummer Andersen - Beter Spraying, Dania) ustalono, że inne kalkulacje (np. oparte na chronometrażu czasu pracy) nie są prowadzone. Dlatego przyjęto założenie, że przy monitorowaniu kosztów badania stanu technicznego dla pojedynczej SKO należy opierać się na informacjach dotyczących ilości przebadanych opryskiwaczy oraz kosztów związanych z tym działaniem (koszty pracy, materiałowe, inne). Ankiety dotyczące kosztów badania opryskiwaczy będą przeprowadzane w 2011 roku w wybranych stacjach kontroli opryskiwaczy. C) Przygotowywanie ekspertyz i opinii oraz uczestnictwo w pracach Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego z zakresu techniki ochrony roślin. W celu uczestniczenia w pracach Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego (CEN) podjęto działania mające na celu dostosowanie się do nowych zasad działania Polskiego Komitetu Normalizacyjnego (instytucji delegującej eksperta do prac w CEN). Według tych nowych zasad członkiem komitetu technicznego jest instytucja, która deleguje swojego przedstawiciela (poprzednio członkiem komitetu technicznego był ekspert delegowany przez jednostkę macierzystą). Spełnienie tych wymagań umożliwiło uzyskanie dla dr Artura Godynia formalnej delegacji jako eksperta PKN do prac w Europejskim Komitecie Normalizacyjnym. Posiedzenie grupy roboczej 3 komitetu technicznego 144 (CEN TC 144/WG3) (zajmującej się m.in. pracą nad normami dotyczącymi metod badania stanu technicznego opryskiwaczy), które odbyło się w terminie w Paryżu, poświęcone było nowelizacji norm dotyczących metod badania i kryteriów oceny opryskiwaczy polowych i sadowniczych oraz opryskiwaczy działających na podobnych zasadach (normy z grupy EN 13790). W celu przygotowania się do uczestniczenia w posiedzeniu CEN przeanalizowano propozycje zawarte w dokumentach grupy roboczej (około 200 komentarzy i uwag) oraz z wyrażonymi w czasie posiedzenia grupy roboczej uwagami i opiniami, które dotyczyły proponowanych zmian projektu norm EN ISO (nowelizowane EN 13790). Następnie opracowano opinię zawierającą propozycje zmian. Opinię tę zaprezentowano na posiedzeniu grupy 3

4 roboczej. W opinii tej: - zaproponowano stosowanie w czasie inspekcji (badania) opryskiwacza z zakresów parametrów roboczych podanych przez producenta opryskiwacza, szczególnie w odniesieniu do procedury badania stanu pompy opryskiwacza, - zaproponowano zmianę określenia maszyny do aplikacji środków ochrony na opryskiwacze i sprzęt ochrony roślin (sprayers and spraying equipment), - zgłoszono propozycje nazwy opryskiwacza o nieliniowym układzie rozpylaczy na opryskiwacze ukierunkowane na cel ( terget directed ), - wskazano na potrzebę odniesienia się do właściwej (sprawdzonej przez producenta) procedury mycia opryskiwacza, która powinna gwarantować uzyskanie wymaganego progu (np. 2%) koncentracji wyjściowej środka ochrony roślin znajdującego się w zbiorniku opryskiwacza, - w odniesieniu do rozpylaczy sadowniczych o nieznanych parametrach (wydatek) zwrócono uwagę na potrzebę zachowania symetrii lewa-prawa strona opryskiwacza, W czasie posiedzenia grupy roboczej CEN, w czasie dyskusji nad poszczególnymi poprawkami, komentarzami i propozycjami na bieżąco zgłaszano uwagi oraz drobne poprawki natury edytorskiej i językowej. Efektem prac grupy roboczej są uzgodnione dokumenty stanowiące propozycję nowych norm międzynarodowych (ISO/DIS , -2, -3) dotyczących badań kontrolnych użytkowanych opryskiwaczy polowych i sadowniczych, które zastały przesłane do konsultacji w odpowiednim komitecie technicznym Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej (ISO/TC 23/S.C. 6). Zgodnie z porozumieniem wiedeńskim zawartym między CEN i ISO (Międzynarodową Organizacją Normalizacyjną) normy opracowane w jednej z tych organizacji przechodzą procedurę wspólnego zatwierdzenia, uzyskując w konsekwencji status norm europejskich i międzynarodowych (EN ISO) UDZIAŁ W KONFERENCJACH I KONSULATCJACH ZAGRANICZNYCH a) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu były konsultacje oraz prezentacja referatu pt. Spray Drift for Different Types of Nozzles and Spraying Techniques Used for Herbicides Application in Orchards na Międzynarodowej Konferencji AgEng Referat dotyczył wyników badań nad techniką stosowania herbicydów w sadach. Uczestniczono w sesjach dotyczących techniki ochrony roślin i precyzyjnych metod zwalczania chwastów oraz ekspozycji operatora opryskiwacza na środki ochrony roślin. Uzyskano wiedzę na temat nowoczesnych rozwiązań opryskiwaczy elektrostatycznych wykorzystujących elektryzowanie cieczy użytkowej w celu poprawy naniesienia cieczy na opryskiwane obiekty oraz opryskiwaczy injekcyjnych, w których środek ochrony mieszany jest z wodą bezpośrednio przed rozpylaczem. Przeprowadzono konsultacje z autorami referatów dotyczące metod badań sprawności technicznej opryskiwaczy injekcyjnych oraz ekspozycji operatora na ś.o.r., szczególnie w odniesieniu do opryskiwaczy elektrostatycznych. Uzyskano informację trwających pracach nad metodami oceny jakości płukania instalacji opryskiwaczy injekcyjnych oraz o braku badań nad wpływem elektryzowania cieczy na ekspozycję operatora opryskiwacza elektrostatycznego. Uzyskana wiedza umożliwi pełniejszą ocenę propozycji zapisów w nowych normach dotyczących badań stanu technicznego opryskiwaczy. Umożliwi również właściwe ukierunkowanie własnych doświadczeń związanych z bezpieczeństwem osób wykonujących zabiegi ochrony roślin. Kraj, miejscowość i okres pobytu: Francja, Clermont Ferrand, konferencja AgEng 2010, Osoby uczestniczące: 1) dr Artur Godyń Kierownik zadania 1.1 4

5 b) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu było przedstawienie opinii do normy EN ISO pt. Badanie kontrolne użytkowanych opryskiwaczy. Opinię przedstawiono na posiedzeniu Grupy Roboczej CEN TC 144 WG3 Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego. Po zapoznaniu się z propozycjami zawartymi w dokumentach grupy roboczej (około 200 komentarzy i uwag) oraz z wyrażonymi w czasie posiedzenia grupy roboczej uwagami i opiniami, które dotyczyły proponowanych zmian projektu norm EN ISO przedstawiono następujące poprawki: - zaproponowano stosowanie w czasie inspekcji (badania) opryskiwacza z zakresów parametrów roboczych podanych przez producenta opryskiwacza, szczególnie w odniesieniu do procedury badania stanu pompy opryskiwacza, - zaproponowano zmianę określenia maszyny do aplikacji środków ochrony na opryskiwacze i sprzęt ochrony roślin (sprayers and spraying equipment), - zgłoszono propozycje nazwy opryskiwacza o nieliniowym układzie rozpylaczy na opryskiwacze ukierunkowane na cel ( terget directed ), - wskazano na potrzebę odniesienia się do właściwej (sprawdzonej przez producenta) procedury mycia opryskiwacza, która powinna gwarantować uzyskanie wymaganego progu (np. 2%) koncentracji wyjściowej środka ochrony roślin znajdującego się w zbiorniku opryskiwacza, - w odniesieniu do rozpylaczy sadowniczych o nieznanych parametrach (wydatek) zwrócono uwagę na potrzebę zachowania symetrii lewa-prawa strona opryskiwacza, - na bieżąco zgłaszano uwagi w czasie dyskusji nad poszczególnymi poprawkami, komentarzami i propozycjami, - zgłaszając na bieżąco drobne poprawki natury edytorskiej i językowej. W czasie posiedzenia Grupy Roboczej w dniach czerwca 2010 roku uzgadniano w dyskusji wspólne stanowisko. Efektem prac Grupy Roboczej są uzgodnione dokumenty stanowiące propozycję nowych norm międzynarodowych (ISO/DIS , -2, -3) dotyczących badań kontrolnych użytkowanych opryskiwaczy polowych i sadowniczych, które zastały przesłane do konsultacji w odpowiednim komitecie technicznym Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej (ISO/TC 23/S.C. 6). Kraj, miejscowość i okres pobytu: Francja, Paryż, Europejski Komitet Normalizacyjny, Osoby uczestniczące: 1) dr Artur Godyń Kierownik zadania 1.1 c) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu były konsultacje ze specjalistami z dziedziny techniki ochrony roślin. W Uniwersytecie w Lleidzie (Wydział Mechanizacji Rolnictwa) prowadzono konsultacje ze specjalistami z dziedziny techniki ochrony roślin ws. stosowanych obecnie oraz planowanych do zastosowania w przyszłości metod badań sprawności technicznej opryskiwaczy i innego sprzętu ochrony roślin. Dotychczasowe badania stanu technicznego opryskiwaczy, które wykonywano w Katalonii i w całej Hiszpanii prowadzone były na zasadzie dobrowolnej. Jedynie producenci objęci systemem integrowanej ochrony roślin podlegali obowiązkowi badania opryskiwaczy. Ze względu na ograniczoną ilość zespołów wykonujących badania, były one prowadzone w uproszczonej formie. Często były to jedynie oględziny. Wyposażenie do badania opryskiwaczy dostarcza m.in. firma AAMS z Belgi, która ma swoje przedstawicielstwo w Hiszpanii. Prof. Francesc Solanelles uważa, że dopiero konieczność wprowadzenia w życie postanowień dyrektywy 2009/128/WE o zrównoważonym stosowaniu pestycydów, spowoduje w Hiszpanii aktywniejsze działania na rzecz wprowadzenia obowiązku przeprowadzania badań okresowych opryskiwaczy, nie tylko ciągnikowych, ale również innego sprzętu ochrony 5

6 roślin. Należy oczekiwać, że w Hiszpanii zostanie podjęta próba wykluczenia opryskiwaczy ręcznych i plecakowych z obowiązku poddawania ich badaniom stanu technicznego w czasie użytkowania. Nie jest jednak znana liczba tych opryskiwaczy będących w użyciu. Konsultacje przeprowadzone z prof. Santiago Planas em dyrektorem naukowym w Parku Naukowo-Technologicznym w Lleidzie (Parc Cientific i Tecnologic Agroalimentari de Lleida) wskazały na możliwości wykonywania tam badań funkcjonalnych opryskiwaczy z wykorzystaniem zaawansowanego technologicznie sprzętu pomiarowego, np. Laseru dopplerowskiego (Laser Doppler Analyser), który umożliwia m.in. precyzyjne pomiary składu spektralnego chmury kropel. Wiedza zdobyta w czasie konsultacji prowadzonych na Uniwersytecie oraz w Parku Naukowo-Technologicznym w Lleidzie umożliwi właściwe ukierunkowanie własnych badań i prac nad doskonaleniem metod badań stanu technicznego opryskiwaczy. Kraj, miejscowość i okres pobytu: Hiszpania Lleida, Uniwersytet w Lleidzie (Universitat de Lleida, Departament d Enginyeria Agroforestal), Osoby uczestniczące: 1)dr Artur Godyń Kierownik zadania 1.1 d) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu były konsultacje ze specjalistami z dziedziny techniki ochrony roślin w zakresie metod badań sprawności technicznej nowoczesnych konstrukcji opryskiwaczy. W dniach września 2010 r. w Bonn w Niemczech odbyła się międzynarodowa konferencja 3 rd Conference on Precision Crop Protection zorganizowana przez Uniwersytet w Bonn i Niemiecką Fundację Nauki (Deutshe Forschungsgemeinschaft DFG). W części wykładowej konferencji zapoznano się z tematyką i szczegółami omawianych zagadnień w zakresie: technik sensorowych stosowanych do wykrywania chwastów i wspomagających ich precyzyjne zwalczanie, technik analizy obrazu oraz technik sensorowych stosowanych do lokalizacji i identyfikacji chwastów oraz do identyfikacji chorób roślin, techniki stosowania pestycydów oraz systemów wspomagania decyzji w ochronie roślin. W czasie prezentacji stanowisk badawczych w Uniwersytecie w Bonn zapoznano się z nowymi rozwiązaniami technicznymi dotyczącymi aplikacji środków ochrony roślin. Konsultowano nowe rozwiązania dotyczące technik injekcyjnych (łączenie ś.o.r. z wodą przed rozpylaczem, w odróżnieniu od tradycyjnego mieszania w zbiorniku opryskiwacza), ich działania oraz metod oceny dokładności płukania instalacji wewnętrznej w tego typu opryskiwaczach. Zapoznano się z systemem działania automatycznego opryskiwacza umożliwiającego równoległe stosowanie trzech różnych herbicydów w oparciu o mapę rozmieszczenia chwastów. Kraj, miejscowość i okres pobytu: Niemcy, Bonn, konferencja : 3 rd Conference on Precision Crop Protection, Osoby uczestniczące: 1) dr Artur Godyń Kierownik zadania 1.1 e) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu były konsultacje ze specjalistami z dziedziny techniki ochrony roślin w zakresie badań sprawności technicznej opryskiwaczy. Podczas wyjazdu studialnego do Niemiec, Holandii i Belgii przeprowadzono konsultacje dotyczące badań sprawności technicznej opryskiwaczy prowadzonych w tych krajach. W wizytowanych ośrodkach naukowych konsultowano zagadnienia związane z zakresem badań sprzętu ochrony roślin oraz kryteria oceny i stosowaną aparaturę pomiarową do prowadzenia tych badań. Konsultowano również zagadnienia związane z narażeniem operatora sprzętu ochrony roślin 6

7 na stosowane środki chemiczne. W wyniku konsultacji ustalono, że poza opryskiwaczami polowymi i sadowniczymi badane są również opryskiwacze szklarniowe i sprzęt do dezynfekcji gleby. Opryskiwacze ręczne i plecakowe nie są poddawane badaniom stanu technicznego a liczba takiego sprzętu będącego w użyciu nie jest znana i jest trudna do ustalenia. Podstawę prawną ustalenia zakresu badań stanu technicznego opryskiwaczy stanowi Dyrektywa o zróżnicowanym stosowaniu pestycydów 2009/128/WE. W odniesieniu do badania innego niż dotychczas sprzętu, wskazano na brak norm technicznych, które mogłyby stanowić podstawę ustalenia procedur badania takiego sprzętu. W odniesieniu do badań narażenia operatora ustalono, że pomiary te są realizowane zgodnie z istniejącymi procedurami BBA UK POEM. Uzyskane informacje zostały wykorzystane w czasie opracowania ekspertyzy dla MRiRW dotyczącej możliwości odstąpienia od przeprowadzania badań stanu technicznego opryskiwaczy plecakowych i ręcznych. Ekspertyza ta zostanie wykorzystana w ocenie ryzyka dla zdrowia ludzi i dla środowiska w odniesieniu do opryskiwaczy plecakowych. Konieczność wykonania analizy ryzyka wynika z warunków zawartych w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE z dnia 21 października 2009 r. ustanawiającej ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów. Kraj, miejscowość i okres pobytu: Niemcy (JKI-Braunshweig), Holandia (UR-Wageningen), Belgia (ILVO-Merelbeke), Osoby uczestniczące: 1) prof. Ryszard Hołownicki - wykonawca zadania 1.1 2) dr Grzegorz Doruchowski - wykonawca zadania 1.1 f) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem konsultacji było zapoznanie się z najnowszymi rozwiązaniami technicznymi dotyczącymi techniki ochrony roślin. W dniach odbywała się Międzynarodowa Wystawa Maszyn Rolniczych EIMA International (Esposizione Internazionale di Macchine per l Agricoltora). Wystawa odbywa się w cyklu dwuletnim i gromadzi wystawców produkujących maszyny i ich komponenty dla gospodarstw rolniczych, w tym, w dużej części, dla gospodarstw ogrodniczych. W czasie wystawy zapoznano się z nowymi rozwiązaniami konstrukcyjnymi opryskiwaczy injekcyjnych (opryskiwacz do ochrony zieleni miejskiej f-my Tifone) oraz sadowniczych opryskiwaczy dwuukładowych (Nobili Octopus Doble, Favaro Twin Liner) umożliwiających równoczesną lub zamienną aplikację dwóch różnych cieczy roboczych. Zapoznano się z różnymi sposobami elektryzowania cieczy użytkowej w celu uzyskania lepszego naniesienia na opryskiwane rośliny (opryskiwacze firm: Tifone, Nobili, Martignani) ale również ograniczenia znoszenia (opryskiwacz tunelowy do winorośli f-my Bertoni S.r.l.). Konsultowano z wystawcami różne rozwiązania konstrukcyjne umożliwiające regulowanie ilości i kierunku wypływu powietrza w celu uzyskania lepszego rozkładu cieczy użytkowej. Prezentowane na wystawie rozwiązania umożliwiały sterowanie wypływem powietrza niezależnie dla każdej ze stron opryskiwacza, poprzez zamykanie wybranych stref wypływu powietrza (opryskiwacze ProJet) lub sterowanie położeniem dwóch wentylatorów oddzielnych dla każdej ze stron opryskiwacza (opryskiwacze Favaro Cav. Antonio S.r.l., przystawki wentylatorowe Ciclone S.r.l.). Zapoznano się ze sprzętem do przeprowadzania badań stanu technicznego opryskiwaczy, który prezentowała firma AAMS z Belgii. Nową propozycją tej firmy był stół rozdzielczy o szerokości pomiarowej 2,4 m przeznaczony do pomiarów nierównomierności rozkładu poprzecznego cieczy w opryskiwaczach polowych. Stół ten umożliwia zwiększenie wydajności pracy w czasie inspekcji tych opryskiwaczy. 7

8 Uzyskana na wystawie EIMA 2010 wiedza umożliwi pełniejszą ocenę propozycji zapisów w nowelizowanych normach dotyczących badań stanu technicznego opryskiwaczy. Umożliwi również w przyszłości właściwe opracowanie procedur badania stanu technicznego opryskiwaczy, uwzględniające nowe rozwiązania techniczne sprzętu ochrony roślin. Osoby uczestniczące: 1)dr Artur Godyń Kierownik zadania 1.1 Kraj, miejscowość i okres pobytu: Włochy Bolonia, Międzynarodowa wystawa techniki rolniczej EIMA International, UDZIAŁ W KONFERENCJACH I SYMPOZJACH KRAJOWYCH 1) Tytuł referatu: Wymagania Dyrektywy 2009/128/WE w odniesieniu do badań okresowych opryskiwaczy Autor: Artur Godyń Organizator: Instytut Ochrony Roślin PIB - Przedsesyjny panel dyskusyjny pt. Kierunki zmian w przepisach prawnych dotyczących ochrony roślin Miejsce: Centrum Kongresowe IOR PIB, Poznań Termin: ) Tytuł referatu: Technika ochrony roślin w pracach Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego (CEN) Autor: Artur Godyń Organizator: Instytut Ochrony Roślin PIB, GIORiN, ISK, IUNG, - IX Konferencja Racjonalna Technika Ochrony Roślin Miejsce: Poznań Termin: ) Tytuł referatu: Nowości w badaniach okresowych opryskiwaczy Autor: Artur Godyń Organizator: Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Gdańsku - Oddział w Starym Polu, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pieniążka - Seminarium dla rolników na temat: Precyzyjne stosowanie środków ochrony roślin w celu ograniczenia zanieczyszczenia wód i gleby Miejsce: Stare Pole Termin: ) Tytuł referatu: Normalizacja w zakresie wymagań technicznych dot. mycia opryskiwaczy i pozostałości cieczy użytkowej oraz badań technicznych opryskiwaczy Autor: Artur Godyń Organizator: Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pieniążka - Warsztaty szkoleniowo-dyskusyjne nt: Minimalizacja i zagospodarowanie skażonych pozostałości po zabiegach ochrony roślin Miejsce: Skierniewice Termin: ) Tytuł referatu: Metoda oceny i regulacji rozkładu pionowego cieczy w opryskiwaczach sadowniczych wykorzystująca pomiar pionowego rozkładu cieczy z pojedynczych rozpylaczy. Autor: dr Artur Godyń Organizator: Komitet Techniki Rolniczej PAN wraz z Polskim Towarzystwem Inżynierii Rolniczej oraz Katedrą Inżynierii Rolniczej i Informatyki Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. XVI Konferencja Naukowa Postęp Naukowo-Techniczny i Organizacyjny w 8

9 Rolnictwie :, Miejsce: Zakopane Termin: UDZIAŁ W SZKOLENIACH Brak 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania Mierniki dla zadania: a) Liczba opinii dotyczących potrzeb poszerzania zakresu badań okresowych opryskiwaczy Plan - 1 opinia. Wykonanie 1. b) Liczba metodyk monitorowania jakości oraz kosztów badania sprawności technicznej opryskiwaczy Plan 1 metodyka. Wykonanie 1 metodyka. Metodyka pt.: Zasady monitorowania jakości oraz kosztów badania sprawności technicznej opryskiwaczy c) Liczba opinii lub ekspertyz związanych z posiedzeniami Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego Plan - 1 opinia. Wykonanie 1 opinia. Opinia pt.: Komentarze do projektów norm z grupy EN ISO dotyczących badań kontrolnych stanu technicznego użytkowanych opryskiwaczy d) Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan 1 publikacja. Wykonanie 1 publikacja. Publikacje wydrukowane w materiałach z sympozjów i konferencji krajowych 1) Godyń, A Technika ochrony roślin w pracach Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego (CEN). Materiały z IX Konferencji Racjonalna technika Ochrony Roślin, Poznań października 2010, pp Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) W realizacji zadania prowadzona była współpraca z: Państwową Inspekcją Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Ośrodkami Doradztwa Rolniczego (ODR), producentami i dystrybutorami opryskiwaczy, Stacjami Kontroli Opryskiwaczy (SKO). 9

10 Zadanie 1.2 pt. Opracowanie metod precyzyjnego stosowania środków ochrony roślin w celu ograniczenia zanieczyszczenia wód i gleby oraz innych elementów środowiska 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane Zaplanowane zadania były realizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie sprawozdawczym założone cele zostały osiągnięte. 2. Opis wykonania zadania 2.1. TEMATY SZCZEGÓŁOWE (A, B, C) A) Opracowanie i wprowadzenie do praktyki rolniczej zasad wyznaczania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości zgodnie z procedurami stosowanymi w UE. W związku z brakiem w Unii Europejskiej jednolitych zasad ustalania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości pozyskano dane źródłowe z krajów, które już wprowadziły do praktyki uregulowania z tego zakresu. W tym celu dokonano przeglądu wybranych narodowych (Belgia, Holandia, Niemcy, Szwecja) procedur wyznaczania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości podczas opryskiwania upraw sadowniczych i polowych. Przeprowadzono również wszechstronne konsultacje w gronie krajowych specjalistów zajmujących się techniką opryskiwania roślin reprezentujących zarówno jednostki naukowe, jak i praktyków z ośrodków doradztwa rolniczego. W wyniku tych konsultacji uznano, że najbardziej celowym podejściem jest kompilacja procedur niemieckich, holenderskich i belgijskich z uwzględnieniem ich doświadczeń wypływających z obserwacji na etapie zarówno wdrażania tych procedur, jak i ich dotychczasowego funkcjonowania. Uzasadnieniem takiego podejścia było z jednej strony opracowanie procedur najbardziej odpowiednich dla krajowych warunków oraz uniknięcie błędów zwłaszcza na etapie opracowywania podstaw prawnych i ich wdrażania do praktyki rolniczej. Ponadto przewiduje się w najbliższych latach harmonizacją przepisów prawnych, związanych ze stosowaniem ś.o.r., toteż podjęto próbę możliwie szerokiego zapoznania się z poglądami panującymi w przodujących krajach UE. W związku z tym przeprowadzono konsultacje ze specjalistami w Niemczech, Belgii i Holandii podczas wyjazdu studialnego w dniach r. do JKI Braunschweig (Niemcy); WUR Wageningen (Holandia); ILVO Merelbeke (Belgia). Konsultacje dotyczyły zasad, procedur oraz zagadnień praktycznych związanych z wprowadzaniem stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości w tych krajach. Dodatkowo w dniach r. uczestniczono w seminarium Harmonisation of drift and drift reducing methodologies for evaualtion and authorization of plant protection products zorganizowanym przez Wageningen University (Holandia). Dostępne regulacje prawne, stan wiedzy naukowe i przeprowadzone konsultacje pozwalają na stwierdzenie że, metody wyznaczania stref ochronnych są zbieżne, co do ogólnych zasad w większości krajów, które już takie regulacje wprowadziły. Występujące różnice dotyczą niewielkich rozbieżności ekspertów i poziom kompromisu, który udało się osiągnąć w procesie negocjacji regulacji prawnych w poszczególnych krajach. Kluczową rolę we wprowadzeniu do praktyki rolniczej zasad wyznaczania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości będą procedury dla rolników i producentów opryskiwaczy. Efektem wykonanych przeglądów istniejących metody wyznaczania stref ochronnych oraz przeprowadzonych konsultacji są dwie procedury: - wyznaczania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości w uprawach płaskich, - kwalifikacji opryskiwaczy jako technikę ograniczającą znoszenie (TOZ) Opracowane procedury (patrz: mierniki a, b) uwzględniają doświadczenia z krajów, które już 10

11 takie zasady wprowadzili oraz specyfikę polskiego rolnictwa. Są więc powiązane z obecnym stanem wiedzy naukowej, postępem w technice opryskiwania, jak również ze specyfiką krajowych warunków. Niniejsze propozycje wymagają dalszych konsultacji ze wszystkimi środowiskami zajmującymi się ochroną roślin w Polsce. B) Opracowanie i wdrażanie do praktyki rolniczej precyzyjnych metod wykonywania zabiegów ochrony roślin. Prawidłowo wykonana ochrona decyduje w największym stopniu o efektach całego sezonu zabiegów. Za takim przekonaniem przemawia znaczenie skutecznej ochrony w produkcji roślinnej. Nie ulega bowiem wątpliwości, że właściwie dobrany środek ochrony (ś.o.r.), aplikowany w odpowiednim czasie i przy użyciu odpowiedniej techniki są gwarancją sukcesu w ochronie sadów. Szczególną rolę w skutecznej ochronie odgrywa technika opryskiwania, czyli odpowiedni i właściwie wyregulowany opryskiwacz. Potwierdzają to specjaliści z krajów przodujących w produkcji rolniczej, którzy techniczną stronę wykonania zabiegu opryskiwania czynią odpowiedzialną za połowę błędów w ochronie. W ostatnim okresie coraz większego znaczenia w technice odgrywają kwestie związane z bezpieczeństwem operatora i środowiska przyrodniczego. Ryzyko nieskutecznego zabiegu znacząco ogranicza nowoczesny opryskiwacz, który zazwyczaj łatwiej można dostosować do warunków wykonywania zabiegów. Wbrew powszechnym opiniom, największą korzyścią z posiadania nowoczesnego opryskiwacza nie są oszczędności preparatów, ale możliwość wykonania skutecznego zabiegu, gwarantującego wysoką jakość plonu, w trudnych warunkach (np. atmosferycznych), w których mniej nowoczesne maszyny już sobie nie radzą. Można więc z dużym przekonaniem stwierdzić, że nowoczesny opryskiwacz jest polisą ubezpieczeniową zwiększającą szansę na skuteczny zabieg. Na niewiele zda się sprawny i nawet najbardziej nowoczesny opryskiwacz, gdy nie jest właściwie wyregulowany. Dopiero właściwy dobór parametrów pracy opryskiwacza (prędkość robocza, liczba, rodzaj i wielkość rozpylaczy, ciśnienie cieczy, wydajność strumienia powietrza) gwarantują prawidłowe wykonanie zabiegu. Przedstawione powyżej zagadnienia były przedmiotem działalności mającej na celu popularyzację metod i środków technicznych do precyzyjnej aplikacji ś.o.r. (rozpylacze, układy emisji cieczy i powietrza, nowoczesne podzespoły) oraz kalibracji opryskiwaczy. Działania z tego zakresu były ukierunkowane głównie na techniki ograniczające znoszenie (TOZ), których użycie jest niezbędne do wprowadzeniu do praktyki rolniczej procedur wyznaczania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości. W tym celu uczestniczono w szkoleniach oraz przygotowano artykuły popularnonaukowe i referaty na konferencje popularne dla użytkowników opryskiwaczy polowych i sadowniczych. C) Prowadzenie szkoleń oraz opracowywanie materiałów szkoleniowych i demonstracyjnych dla sadowników z zakresu racjonalnej techniki ochrony i bezpiecznego obchodzenia się ze środkami ochrony roślin. W okresie sprawozdawczym współorganizowano dwa szkolenia dotyczące precyzyjnej techniki opryskiwania. W pierwszym uczestniczyli sadownicy z rejonu lubelskiego (Piaski k/lublina), a w drugim rolnicy z rejonu Żuław (Stare Pole k/elbląga). Na obydwa spotkania przygotowano prezentacje multimedialne, które w postaci materiałów szkoleniowych udostępniono uczestnikom szkolenia. Szkolenie dla sadowników dotyczyło skutecznej i bezpiecznej dla środowiska techniki opryskiwania sadów, w tym zagadnień związanych doborem odpowiednich opryskiwaczy i ich właściwej kalibracji. Z kolei w Starym Polu szkolenie ukierunkowano na kwestie związane z ograniczaniem zagrożeń dla wód powierzchniowych podczas wykonywania zabiegów opryskiwania, ze względu na dużą liczbą rowów i kanałów melioracyjnych zwłaszcza w rejonach położonych poniżej poziomu morza. Ponadto zorganizowano demonstrację pracy układów stabilizacji belki polowej na 11

12 torze przeszkód dla pięciu opryskiwaczy oraz porównanie działania rozpylaczy tradycyjnych i inżektorowych o ograniczonym znoszeniu cieczy użytkowej. Udzielano również porad i konsultacji drogą telefoniczną oraz w siedzibie ISK dla producentów opryskiwaczy i ich użytkowników na temat wymagań technicznych opryskiwaczy uznawanych za technikę ograniczającą znoszenie (TOZ). 2.2 UDZIAŁ W KONFERENCJACH I KONSULATCJACH ZAGRANICZNYCH a) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu były konsultacje ze specjalistami z dziedziny techniki ochrony roślin w zakresie opracowania metod precyzyjnego stosowania środków ochrony roślin w celu ograniczenia zanieczyszczenia wód i gleby oraz innych elementów środowiska. Przeprowadzono konsultacje ze specjalistami z czołowych jednostek naukowych zajmujących się techniką ochrony roślin: JKI-Braunshweig (Niemcy), UR-Wageningen (Holandia), ILVO-Merelbeke (Belgia). Były one ukierunkowane na zadnienia związane z zasadami wyznaczania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości podczas wykonywania zabiegów ochrony roślin. Zapoznano się z narodowymi procedurami z tego zakresu, regulacjami prawnymi, metodami ich wdrażania do praktyki i systemem szkolenia. Zapoznano się z możliwymi trudnościami i zagrożeniami w procesie jego wdrażania do praktyki. Przedstawiono i przedyskutowano zamierzenia związane z wdrożeniem podobnego systemu w Polsce. Pozyskiwano również materiały dotyczące procedur wyznaczania stref ochronnych oraz obowiązujące w akty prawne z tym związane. W instytucie JKI-w Braunshweigu (Niemcy) odbyła się dyskusja nad wadami i zaletami niemieckiego systemu wyznaczania stref ochronnych. System ten jest uznawany za wzorcowy dla innych krajów UE. W dyskusji uczestniczyli: prof. Heinz Ganzelmeier; dr Andreas Herbst, dr Joachim Wehmann. Podczas wizyty w Uniwersytecie Rolniczym w Wageningen przedyskutowano z Janem Van de Zande i Marcelem Wenekerm kluczowe zagadnienia dotyczące znoszenia cieczy użytkowej. Zapoznano się z holenderskim systemem, który co do zasad jest zbliżony do niemieckiego, ale jednocześnie jest mniej restrykcyjny. Niewątpliwie najprostsze procedury wyznaczania stref ochronnych obowiązują w Belgii. Zapoznano się z nimi podczas konsultacji przeprowadzonych w Centrum Badań Rolniczych ILVO-Merelbeke w Belgii z dr Davidem Nuyttensem i Johanem Declerquem. Wszyscy rozmówcy wskazywali, że nie ma kraju w UE, w którym negowano by potrzebę opracowania i wdrożenia do praktyki rolniczej systemu stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości. Potwierdza to fakt ich wprowadzenia w większości przodujących rolniczo krajach. Brak jest jednak jednolitych i uznanych przez wszystkie kraje zasad, co jest znacznym utrudnieniem w tworzeniu narodowych ram prawnych i organizacyjnych z tego zakresu. W związku z tym poszczególne kraje opracowują własne narodowe koncepcje, co w przyszłości może okazać się dużym utrudnieniem w ich przyszłej harmonizacji na poziomie całej UE. Kraj, miejscowość i okres pobytu: Niemcy (JKI-Braunshweig), Holandia (UR-Wageningen), Belgia (ILVO-Merelbeke), Osoby uczestniczące: 1) prof. Ryszard Hołownicki - wykonawca zadania 1.2 2) dr Grzegorz Doruchowski - wykonawca zadania 1.2 b) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu były konsultacje ze specjalistami w dziedzinie stosowania metod precyzyjnego stosowania środków ochrony roślin w celu ograniczenia zanieczyszczeń wody i gleby. Wyjazd na międzynarodową wystawę techniki rolniczej EIMA International w Bolonii umożliwił odwiedzenie kilkudziesięciu stanowisk firm produkujących opryskiwacze oraz różnego rodzaju akcesoria montowane w opryskiwaczach. Bezpośrednio na stanowisku 12

13 wystawowym można było odbywać konsultacje z przedstawicielami firm i poszerzyć zakres wiedzy dotyczący techniki ochrony. Zgodnie z celem wyjazdu szczególną uwagę zwracano na systemy precyzyjnego sterowania dawką cieczy i modyfikacje systemów emisji. Szczególnie bogatą wystawę komputerów pokładowych przeznaczonych do opryskiwaczy polowych i sadowniczych można było obejrzeć na ekspozycji firmy Arag. Nowa seria komputerów Bravo tej firmy cieszy się dużym uznaniem wśród specjalistów zajmujących się techniką ochrony. Jednak najbardziej interesujące były komputery pokładowe Bravo 130 i 140, które oprócz doskonałych parametrów pracy mogą sterować pracą czujników ultradźwiękowych wykrywających puste przestrzenie pomiędzy koronami drzew, co wydatnie zwiększa precyzję aplikacji środków ochrony roślin i ogranicza znoszenie. Kolejnymi nowościami przyciągającymi uwagę były wielorzędowe opryskiwacze sadownicze z elementami układu odzyskiwania nie naniesionej na korony drzew cieczy opryskowej takich firm jak: Caffini, Ideal, Friuli, Ciana. Firma Dragon zaprezentowała opryskiwacz o podwójnym układzie sekcji rozpylaczy tzn. rozpylaczy grubo i drobnokroplistych zasilanych indywidualnie i sterowanych komputerem pokładowym. Również renomowane firmy: TeeJet, Lechler, Albuz i AgroTop przedstawiły imponującą gamę rozpylaczy inżektorowych wirowych oraz płaskostrumieniowych, które w istotny sposób ograniczają znoszenie. Z ciekawą propozycją wystąpiła firma AAMS produkująca sprzęt do badań stanu technicznego opryskiwaczy. Wystawianymi nowościami tej firmy były: urządzenie do badania potencjału znoszenia kropel cieczy w obrębie opryskiwanego pola przez opryskiwacz polowy oraz paternator poziomy o szerokości stołu rozdzielczego 2,4 m służący do pomiaru rozkładu porzecznego emitowanej cieczy. Pobyt i możliwość oglądania eksponowanych na wystawach opryskiwaczy wyposażonych w nowinki techniczne pozwolił na ukształtowanie opinii, co do kierunku zmian w konstrukcji opryskiwaczy sadowniczych i polowych. Osoby uczestniczące: 1) mgr Waldemar Świechowski Wykonawca zadania 1.2 Kraj, miejscowość i okres pobytu:włochy Bolonia, Międzynarodowa wystawa techniki rolniczej EIMA International, c) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu były konsultacje i zapoznanie się z najnowszymi rozwiązaniami technicznymi dotyczącymi techniki ochrony roślin w czasie Międzynarodowej Wystawy Techniki Rolniczej - EIMA International Wśród nowości technicznych w technice ochrony sadów, zaprezentowanych na wystawie EIMA, na szczególna uwagę z punktu widzenia celu wyjazdu zasługiwały rozwiązania mające na celu ograniczenie znoszenia cieczy oraz skażeń miejscowych, w tym minimalizację pozostałości cieczy użytkowej po zabiegu. Najbardziej rozpowszechnioną metodą ograniczania znoszenia jest stosowanie rozpylaczy grubokroplistych. Producenci rozpylaczy (ALBYZ, LECHLER, TeeJet, AgroTop) prezentowali rozpylacze inżektorowe w wersji wirowej jak i płaskostrumieniowej, z pojedynczym i podwójnym strumieniem cieczy. Firma Dragone zaproponowała opryskiwacz o podwójnym układzie sekcji opryskowych, z indywidualnie zasilanymi rozpylaczami grubokroplistymi lub drobnokroplistymi. Zmiana jakości rozpylania odbywa się poprzez przełączanie działania sekcji opryskowych. Firma ARAG oferuje zestaw czujników ultradźwiękowych do identyfikacji drzew z elektronicznym układem sterowania pozwalający na selektywne opryskiwanie sadów. Opryskiwacze z tego typu pozwalają na ograniczenie znoszenia o 50%. Coraz powszechniejsze stają się dwurzędowe opryskiwacze z systemem odzyskiwania nie nanoszonych na drzewa kropel i recyrkulacji cieczy. Rozwiązanie takie oferowane są przez firmy: Bertoni (rys. 1), Caffini, Friuli, Ideal i Eurotech. Znoszenie można 13

14 też ograniczyć zmniejszając lub całkowicie wyłączając strumień powietrza z jednej strony opryskiwacza. Efekt ten można uzyskać dzięki regulacji rozkładu powietrza (Favaro) lub poprzez przesłanianie wylotów powietrza (Dragone) (rys. 2). Znoszenie cieczy jest przedmiotem badań. Firma AAMS zaprezentowała zestaw pomiarowy do badania znoszenie potencjalnego w obrębie opryskiwanego pola. Znoszenie potencjalne oraz norma określająca metodykę jego pomiaru jest obecnie przedmiotem dyskusji w grupie roboczej ISO. Wśród rozwiązań konstrukcyjnych opryskiwaczy zapobiegających powstawaniu skażeń miejscowych na uwagę zasługuje zastosowanie zewnętrznie montowanych rozwadniaczy preparatów (Dragone (rys. 3), D.S.M., Ricosma), rozwadniaczy zintegrowanych z płuczką opakowań w sicie wlewowym (Braga), inżektorowych urządzeń zasysających preparaty płynne i proszkowe (Tifone), czy elektronicznych czujników poziomu cieczy, zapobiegających przelewaniu się cieczy podczas napełniania zbiornika. Wyposażanie opryskiwaczy sadowniczych w urządzenia do mycia zewnętrznego wciąż należy do rzadkości (Tifone) (rys. 4). Firma AAMS oferuje coraz szerszą gamę zestawów do mycia wewnętrznego opryskiwaczy metodą ciągłą. Ponadto wystawa EIMA była okazją do konsultacji z Prof Paolo Balsari (Uniwersytet Turyński) i Panem Janem Langenakensem (AAMS) w sprawie metodyki i standaryzacji pomiaru znoszenia potencjalnego oraz z Panem Per Gummer Andersenem (BetterSpraying) w sprawie mycia opryskiwaczy oraz jego udziału w warsztatach szkoleniowo-dyskusyjnych mających się odbyć w ISK Skierniewice 15 grudnia Osoby uczestniczące: 1) dr Grzegorz Doruchowski Współwykonawca zadania 1.2, Kierownik zadania 1.3 Kraj, miejscowość i okres pobytu: Włochy - Bologna, Międzynarodowa Wystawa Techniki Rolniczej EIMA International 2010, UDZIAŁ W KONFERENCJACH I SYMPOZJACH KRAJOWYCH 1) Tytuł referatu: Procedura wyznaczania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości w wybranych krajach UE Autor: prof. Ryszard Hołownicki Organizator: GIORIN Warszawa, IOR Poznań, ISK Skierniewice, IUNG Puławy. IX Konferencja Racjonalna Technika Ochrony Roślin, Miejsce: IOR Poznań Termin: X 2010r. 2.4 UDZIAŁ W SZKOLENIACH 1) Temat szkolenia: Najnowsze osiągnięcia w technice precyzyjnego nanoszenia cieczy roboczej w sadach" Osoba prowadząca szkolenie: Wykład - prof. Ryszard Hołownicki Rola techniki w skutecznej ochronie roślin Organizator: Zrzeszenie Producentów Owoców STRYJNO-SAD ; ISK Skierniewice, Kawęczyn 62, Piaski k/lublina Termin szkolenia: 3.II 2010r. Osoby uczestniczące: ok. 90 producentów owoców ziarnkowych i z krzewów jagodowych członkowie Zrzeszenia 2) Temat szkolenia: Precyzyjne stosowanie środków ochrony roślin w celu ograniczenia zanieczyszczenia wód i gleby" Osoba prowadząca szkolenie: Wykład - prof. Ryszard Hołownicki Strefy ochronne o zróżnicowanej szerokości w ochronie upraw polowych 14

15 Organizator: Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego Odział w Starym Polu ul. Marynarki Wojennej 21; Stare Pole; ISK Skierniewice Termin szkolenia: 17.XI 2010r. Osoby uczestniczące: ok. 160 rolników z rejonu Żuław i Pomorza 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: a) Liczba opracowanych procedur wyznaczania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości. Plan 1 procedura. Wykonanie 1 procedura. Procedura wyznaczania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości w uprawach płaskich Obecne prawo nie zezwala na stosowanie stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości dostosowanych do rzeczywistych zagrożeń wiążących się ze znoszeniem cieczy użytkowej podczas opryskiwania roślin. Takie podejście wywołuje niezadowolenie wśród rolników, ponieważ zaprzecza nie tylko obecnemu stanowi wiedzy w tej dziedzinie, ale również nie stymuluje proekologicznych zachowań. Ponadto w/w regulacje w wielu przypadkach nie są przestrzegane gdyż są zbyt restrykcyjne. W związku z tym opracowano propozycję procedury dla użytkownika opryskiwacza do ochrony upraw płaskich umożliwiającą samodzielne wyznaczanie szerokości strefy ochronnej stosowanie do rzeczywistych zagrożeń. Uwzględniono w niej doświadczenia specjalistów zajmujących się techniką ochrony roślin z krajów, które już takie zasady wprowadzili. Procedura jest kompilacją obecnego stanu wiedzy naukowej, doświadczeń, stałego postępu w technice opryskiwania, jak również specyfiki krajowych warunków. Podstawią dla krajowej procedury są istniejące już w UE zasady wyznaczania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości (np. Belgia, Holandia, Niemcy, Szwecja, Wlk. Brytania). Strefy ochronne powinny być tworzone wyłącznie w sąsiedztwie wód powierzchniowych (rzeki, rowy melioracyjne, jeziora, stawy, studnie, studzienki melioracyjne), ujęć wody i wyschniętych cieków wodnych. Informacja o podstawowej (bazowej) szerokości strefy ochronnej będzie zamieszczona w etykiecie ś.o.r. Jej zmniejszenie będzie możliwe w oparciu o dwa czynniki podstawowe: stopień redukcji dawki ś.o.r. i technikę ograniczająca znoszenie (TOZ). Przewiduje się możliwość uwzględnienia także innych czynników (prędkość wiatru, kierunek wiatru, temperaturę powietrza, szerokość cieku wodnego, fazę rozwojową roślin, osłony naturalne). Ustalona przez użytkownika strefa ochronna o zredukowanej szerokości musi być zapisana w Notatniku Zabiegów i być dostępna dla organów kontrolnych. Opracowana propozycja procedury wymaga dalszych konsultacji ze wszystkimi środowiskami zajmującymi się ochroną roślin w Polsce, przed jej wprowadzeniem do praktyki. b) Liczba procedur kwalifikacji opryskiwaczy jako TOZ. Plan - 1 procedura. Wykonanie 1 procedura. Procedura kwalifikacji opryskiwaczy jako technikę ograniczającą znoszenie (TOZ) Z procedurą wyznaczania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości w uprawach płaskich ściśle wiążą się techniki ograniczające znoszenie (TOZ) pogrupowane na trzy klasy redukcji znoszenia (50, 75 lub 90%). W tym celu zostanie utworzona oficjalną listę TOZ, która będzie prowadzona i uzupełniania przez jednostkę upoważnioną przez MRiRW. Warunkiem zamieszczenia określonej techniki opryskiwania na tej liście jest wykonanie pomiarów dystrybucji znoszonej cieczy na różnych odległościach od powierzchni opryskiwanej. Będą one wykonywane wg normy ISO Equipment for crop protection Methods for field mesurment of spray drift, która ustala ogólne zasady pomiarów znoszenia cieczy dla wszystkich rodzajów opryskiwaczy, zarówno do ochrony płaskich upraw polowych jak i 15

16 upraw przestrzennych. Wszystkie badania powinny być wykonywane w typowych warunkach pracy opryskiwaczy. Z kolei pomiar dystrybucji znoszonej cieczy będzie prowadzony na powierzchni trawiastej położonej od strony zawietrznej od opryskiwanego obiektu. Integralną częścią procedury jest ustalenie warunków przeprowadzenia testów. Dotyczą one charakterystyki opryskiwanych roślin i warunków meteorologicznych przy których prowadzono pomiary (temperatura i wilgotność powietrza, prędkość i kierunek wiatru). Pomiar znoszenia będzie przeprowadzany zarówno na powierzchniach poziomych i pionowych na określonych odległościach od granicy opryskiwanego pola (1; 2; 3; 4; 5; 7,5; 10; 15; 20; 30 m) zlokalizowanych po zawietrznej stronie opryskiwacza w trzech liniach pomiarowych. Ilość znoszonej ciecz będzie wyznaczana przy pomocy sztucznych próbników. Badany opryskiwacz będzie przemieszczał się ze stałą prędkością roboczą wzdłuż ustalonego wcześniej toru jazdy, który powinien być położony prostopadle do kierunku wiatru i linii pomiarowych. Ocena ilościowa dystrybucji znoszonej cieczy użytkowej będzie przeprowadzana przy użyciu znaczników fluorescencyjnych. Ze względu na niską fotodegradację najlepiej nadaje się do tego celu BSF (Brilliant Sulfoflavin, WALDECK-Gmbh & Co KG DIVISION CHROMA Niemcy) w stężeniu 0,2%. Symulowany zabieg będzie polegał na pięciokrotnym opryskiwaniu pola położonego w sąsiedztwie linii pomiarowych. Podczas wykonywania przejazdów testowych będzie mierzona: prędkość i kierunek wiatru, temperaturę i wilgotność względna powietrza przy użyciu przenośnej stacji meteorologicznej. Bezpośrednio po wykonaniu opryskiwania próbniki zostaną zebrane, zabezpieczone pojedynczo w specjalnych pojemnikach i przewiezione do laboratorium. Następnie znacznik fluorescencyjny będzie oddzielnie ekstrahowany z każdego próbnika przy użyciu 20 ml 0,02 % wodnego roztworu wodorotlenku sodu. Tak przygotowany roztwór zostanie poddany analizie ilościowej przy użyciu spektrometru luminescencyjnego. c) Liczba prowadzonych szkoleń dla sadowników z zakresu racjonalnej techniki ochrony. Plan 2 szkolenia. Wykonanie 2 szkolenia. Szkolenie 1. Najnowsze osiągnięcia w technice precyzyjnego nanoszenia cieczy roboczej w sadach", Kawęczyn k/lublina; 3.II 2010r; 90 producentów owoców. Szkolenie 2. Precyzyjne stosowanie środków ochrony roślin w celu ograniczenia zanieczyszczenia wód i gleby"", PODR O/ Stare Pole; 17.XI 2010r; ok. 160 rolników z rejonu Żuław i Pomorza d) Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania. Plan - 2 publikacje, Wykonanie 9 publikacji. - publikacje wydrukowane w materiałach z sympozjum i konferencji krajowych 1) Hołownicki R Nowości w mechanizacji sadownictwa technika ochrony roślin, XIX Sandomierskie Spotkania Sadownicze, Sandomierz , Informator Sadowniczy 1(1)/2010, s ) Hołownicki R., Procedura wyznaczania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości w wybranych krajach UE, IX Konferencja Racjonalna Technika Ochrony Roślin, Poznań, X 2010r.: publikacje popularno-naukowe 3) Hołownicki R. Powietrza nie za mało, nie za dużo lecz w sam raz. Hasło Ogrodnicze 1 (2010), str ) Hołownicki R. Na rozpylaczach lepiej nie oszczędzaj. Hasło Ogrodnicze 2 (2010), str ) Hołownicki R. Jak aplikować preparaty biologiczne. Hasło Ogrodnicze 5 (2010), str

17 6) Hołownicki R. Inteligentne zawory sterujące do opryskiwaczy. Hasło Ogrodnicze 6 (2010), str ) Hołownicki R. Rozpylacze w szczelinie, czy poza? Hasło Ogrodnicze 7 (2010), str ) Hołownicki R. Opryskiwacze tunelowe wciąż mają swoich zwolenników. Hasło Ogrodnicze 9 (2010), str ) Hołownicki R. Opryskiwacze elektrostatyczne fakty i mity. Hasło Ogrodnicze 10 (2010), str Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) 1) Prowadzono konsultacje z Departamentem Hodowli i Ochrony Roślin (Wydział Kwarantanny i Ochrony Roślin) w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie realizacji dyrektywy o zrównoważonym stosowaniu ś.o.r., w tym stosowania stref ochronnych o zróżnicowanej szerokości. 2) Nawiązano współpracę z Małopolskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego (Powiatowy Zespół Doradztwa Rolniczego w Tarnowie z/s Zgłobicach) w zakresie metod popularyzacji technik ograniczających znoszenie wśród rolników. 3) Nawiązano współpracę z Pomorskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego Odział w Starym Polu w zakresie precyzyjne stosowanie środków ochrony roślin w celu ograniczenia zanieczyszczenia wód i gleby. 17

18 Zadanie 1.3 pt. Opracowanie metod neutralizacji pozostałości środków ochrony roślin w opakowaniach i w opryskiwaczach 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele nie zostały w pełni zrealizowane. Wyjaśnienie - pkt. C) str Opis wykonania zadania 2.1. TEMATY SZCZEGÓŁOWE (A, B, C) A) Wprowadzenie do praktyki sadowniczej biologicznych neutralizatorów środków ochrony roślin. W ramach tematu opracowano i udostępniono dla praktyki sadowniczej dokumentacje techniczne trzech elementów stanowiących infrastrukturalne wyposażenie gospodarstwa, służące ochronie środowiska poprzez minimalizowanie ryzyka powstawania skazeń miejscowych: Dokumentacje techniczne dla: - stanowiska Biobed - stanowiska do mycia opryskiwacza i ciągnika - stanowiska napełniania opryskiwaczy Stanowisko Biobed Budowa Stanowisko biobed służy do przygotowania cieczy roboczej i napełniania opryskiwacza oraz jego mycia małą objętością wody pod dużym ciśnieniem. W myśl obowiązujących przepisów (Roz. MR i GŻ w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie) odległość stanowiska do mycia opryskiwaczy powinna wynosić minimum 30 m od budynków przeznaczonych na pobyt ludzi, magazynów pasz i ziarna oraz obiektów przetwórstwa rolno-spożywczego. Zgodnie z zasadami kodeksu DPOOR, stanowisko napełniania i mycia opryskiwaczy Biobed powinno być oddalone nie mniej niż 20 m od wód powierzchniowych, cieków wodnych i rowów melioracyjnych. Ponadto wybierając miejsce pod stanowisko biobed należy pamiętać by nie było ono narażone na zalanie oraz by było oddalone minimum 2 m od pionowego rzutu krawędzi dachu sąsiadującej budowli, pozbawionego rynien odprowadzających wodę opadową. Wielkość stanowiska powinna być dostosowana do długości i szerokości opryskiwacza tak, by na stanowisku mieścił się opryskiwacz oraz tylna część ciągnika. W celu ograniczenia ociekania skażonej cieczy poza obręb biobedu należy go tak zaprojektować by był szerszy o minimum 0,5 m z każdej strony od obrysu opryskiwacza. W przypadku budowy stanowiska biobed dla opryskiwaczy sadowniczych jego minimalne wymiary powinny wynosić 6,40 x 3,40 m. Ściany stanowiska powinny być wykonane z betonu klasy B-10 z wieńcem żelbetowym z betonu B-15 o przekroju 20 x 24 cm, zbrojonym 4-ma prętami Ø 10 mm i strzemionami Ø 6 mm w rozstawie co 50 cm. Stanowisko biobed należy zagłębić 80 cm poniżej powierzchni terenu, natomiast górna granica wieńca tzn. 10 cm powinna wystawać ponad poziom terenu. Wewnętrzne powierzchnie ścian betonowych należy zabezpieczyć podwójną warstwą hydroizolacji asfaltowej Abizol lub Dysperbit. Na powierzchni wybetonowanego dna o grubości 15 cm z betonu klasy B-10 z dodatkiem środka wodoszczelnego należy posadowić słupki o przekroju poziomym 75 x 37 cm z bloczków betonowych klasy B-25 murowanych na zaprawie cementowej. Natomiast na wymurowanych słupkach układa się po 3 dwuteowniki NP. 140 zabezpieczone antykorozyjnie o długości 6,40 m. Dwuteowniki powinny być zakotwione w skrajnych słupach wylewanych z betonu oraz w co drugim słupie murowanym z bloczków betonowych. Dodatkowo dwuteowniki należy zespolić ze sobą skręcając je z tulejami dystansowymi zapewniającymi równoległość ułożenia na całej długości. Na zakotwione i skręcone dwuteowniki należy dospawać blachę żeberkową o 18

19 szerokości 70 cm, zabezpieczoną antykorozyjnie i z wyprofilowanymi krawędziami pionowymi o wysokości 10 cm. Tak wykonane pomosty stanowią tor jezdny dla ciągników z opryskiwaczami. W celu odprowadzenia wody z powierzchni blachy żeberkowej należy wywiercić 4 otwory o średnicy 2 cm na każdy metr kwadratowy pomostu. By zabezpieczyć łagodny wjazd na pomosty przejazdowe należy ułożyć betonowe płyty ażurowe na zagęszczonej podsypce piaskowej. Układ warstw biobedu w przekroju pionowym: - warstwa10 cm zagęszczonej podsypki piaskowej - płyta betonowa denna - izolacja przeciwwilgociowa - warstwa żwiru 10 cm - ubita warstwa gliny grubości 5 cm - warstwa sorbentu grubości 50 cm W skład sorbentu wchodzą: słoma 50%, torf 25%, gleba 25 %. Glina silnie adsorbuje środki ochrony roślin, natomiast żwir utrzymuje właściwe stosunki wodne. W celu ograniczenia erozji wietrznej na warstwie sorbentu należy wysiać trawę. W warstwie sorbentu zachodzi proces biodegradacji substancji chemicznych przy udziale grzybów, glonów i bakterii, dlatego należy im zabezpieczyć odpowiednie stosunki powietrzno-wodne. Warstwa sorbentu nie może być nadmiernie przesuszana lub zalewana wodą w wyniku błędu operatora lub obfitych opadów atmosferycznych. Dlatego na dnie biobedu, bezpośrednio nad warstwą gliny należy ułożyć rurę melioracyjną Ø 110 mm owiniętą geowłókniną o długości 2 m. Nadmiar skażonej wody jest odprowadzany do zbiornika osadnikowego wykonanego z polietylenu HDPE o pojemności 2000 l. W przypadku przepełnienia zbiornika przelewowego skażoną wodę można przepompować małymi porcjami do biobedu w upalne i słoneczne dni, zapobiegając przesuszeniu sorbentu. Natomiast w okresie jesienno-zimowym należy przykrywać stanowisko brezentem lub grubą folią tunelową zabezpieczając go przed opadami atmosferycznymi. Rysunki Kosztorys (PLN) Robocizna 7263,66 Materiały 10649,97 Sprzęt 1527,55 Razem 19441,18 Podatek VAT 4277,06 Ogółem 23718,24 19

20 Procedura użytkowania stanowiska Biobed Biobed jest jednym z uznanych systemów bioremediacji, służących do neutralizacji środków ochrony roślin w gospodarstwach rolniczych. Jest to specjalnie przygotowane i izolowane miejsce do przeprowadzania czynności związanych z zabiegami ochrony roślin, w wyniku których dochodzić może do kumulacji tych środków w podłożu. Przygotowanie cieczy użytkowej Biobed może służyć jako stanowisko do przygotowania cieczy użytkowej ze wszystkimi czynnościami jakie temu towarzyszą. Otwarcie opakowania lub pojemnika z preparatem, odmierzanie odpowiedniej ilości preparatu, wsypanie lub wlanie preparatu do wiaderka czy rozwadniacza preparatów, przygotowanie koncentratu i wprowadzenie go do zbiornika opryskiwacza wszystkie te czynności wiążą się z wysokim ryzykiem przypadkowego i z pozoru niegroźnego rozchlapania lub rozproszenia środków chemicznych. Zadaniem stanowiska jest izolowanie powstających w ten sposób skażeń miejscowych, powstrzymanie przesiąkania gromadzących się w stanowisku substancji oraz ich bioremediację. Mycie opryskiwaczy Biobed może także służyć jako miejsce zewnętrznego mycia opryskiwacza, ale tylko pod warunkiem, że odbywa się to przy udziale niewielkiej objętości wody, a więc z użyciem urządzeń działających pod bardzo wysokim ciśnieniem (np. myjki ciśnieniowe). Zastosowanie tradycyjnych metod mycia dużą ilością wody może prowadzić do przepełnienia stanowiska i wypłukania zgromadzonych w stanowisku substancji zanim ulegną one neutralizacji. W przypadku użycia myjki wysokociśnieniowej należy zwrócić uwagę na zapisy w instrukcji obsługi opryskiwacza. Zwykle znajduje się tam informacja, że po myciu ciśnieniowym należy gruntownie przesmarować punkty wymagające smarowania. Przechowywanie opryskiwacza Jeśli w gospodarstwie nie ma specjalnego pomieszczenia lub wiaty do osłony opryskiwacza przed deszczem to biobed jest doskonałym, alternatywnym miejscem jego postoju podczas sezonu. Substancje chemiczne spłukiwane z opryskiwacza przez wodę opadową trafiają bowiem w miejsce, z którego nie przenikają do wód podziemnych, i w którym ulegają neutralizacji. Uwagi końcowe Stanowiska biobed nie można użytkować jako składowisko odpadów niebezpiecznych na bazie środków ochrony roślin. Należy zdawać sobie sprawę z faktu, że zbyt duża koncentracja środków ochrony roślin w stanowisku biobed pozbawia je zdolności bioremediacyjnych. Dlatego biobed nie jest miejscem do zlewania skażonej wody po płukaniu zbiornika i instalacji cieczowej opryskiwacza. Popłuczyny te, zgodnie z zapisem na etykiecie-instrukcji stosowania środków ochrony roślin i zaleceniami DPOOR należy wypryskać na wcześniej traktowane roślin. Biobed nie jest także składowiskiem niepełnowartościowych środków ochrony roślin lub innych skażonych odpadów i pozostałości. Odpady te należy utylizować korzystając z usług specjalistycznych służb. Niewielkie ilości skażonych materiałów (np. trociny użyte do zebrania rozlanego w magazynie preparatu) można dodać do kompostu, a po co najmniej rocznej remediacji kompost rozrzucić na możliwie dużej powierzchni w polu. Stanowisko do mycia opryskiwacza i ciągnika Budowa Stanowisko do mycia zaprojektowano w formie płyty żelbetowej o grubości 15 cm wykonanej z betonu B-15 z dodatkiem środka wodoszczelnego, z wyprofilowanymi spadkami w kierunku kratki ściekowej na środku płyty. Ze względu na wymaganą wytrzymałość płyty należy ją zbroić w strefie górnej i dolnej prętami Ø 8 mm ułożonymi krzyżowo w rozstawie co 15 cm, natomiast wieniec płyty zbroić 4-ma prętami Ø 10 mm i strzemionami Ø 6mm w rozstawie co 50 cm. Ponadto by ograniczyć ryzyko wystąpienia 20

21 pęknięć skurczowych betonu płyta jest podzielona dwoma dylatacjami poprzecznymi, uszczelnianymi kitem trwale plastycznym na mniejsze pola. Płytę należy wykonać na warstwach: - zagęszczona podsypka piaskowa grubości 20 cm - warstwa chudego betonu klasy B-7,5 o grubości 10 cm - izolacja przeciwwilgociowa z dwóch warstw papy termozgrzewalnej. Stanowisko mycia jest połączone rurami PVC Ø 160 mm z separatorem cząstek stałych i substancji ropopochodnych, a następnie z bezodpływowym osadnikiem wykonanym z polietylenu HDPE o pojemności 2000 l. Separator należy wykonać z połączonych kręgów betonowych EU-K 1000/1000 i EU-K 1000/500. Miejsca połączeń uszczelnić bitumiczną masą uszczelniającą, natomiast ściany zewnętrzne i dno separatora powinny być pokryte dwoma powłokami izolacji bitumicznej. Dno separatora stanowi płyta betonowa grubości 15 cm z betonu klasy B-20 na warstwie chudego betonu o grubości 10 cm. Przykrycie separatora należy wykonać ze zbrojonego włazu betonowego lub pokrywy żeliwnej. W górnej części separatora znajdują się przejścia rur wlotowej i wylotowej PVC Ø 160 mm. Koniec rury wlotowej powinien być oddalony o 30 cm od dna separatora i skierowany pod kątem 45 0 w kierunku ściany. Takie ułożenie rury wlotowej wydatnie ogranicza burzliwy wpływ cieczy do wnętrza separatora i uniemożliwia podrywanie osiadłych cząstek stałych oraz rozrywanie filmu substancji ropopochodnych na powierzchni lustra cieczy. Koniec rury wylotowej jest oddalony o 20 cm od dna separatora przy przeciwległej ścianie. W celu zabezpieczenia prawidłowej pracy separatora należy utrzymywać minimalny poziom napełnienia 55 cm słupa cieczy oraz okresowo usuwać osiadłe na dnie osady błota by nie zatkały rury wlotowej i wylotowej. Rysunki Kosztorys Robocizna 4095,73 Materiały 3010,63 Sprzęt 665,98 Razem 12337,65 Podatek VAT 2989,51 Ogółem 15052,03 Stanowisko do napełniania opryskiwaczy Budowa Zarówno stanowisko biobed oraz stanowisko do mycia opryskiwaczy wymagają dostępu do wody i to w bezpośrednim sąsiedztwie. Urządzenie służące do poboru wody w miejscu pracy ze środkami ochrony roślin nie powinno umożliwiać cofania się wody w instalacji. Z tego powodu nie należy używać zanurzeniowych pomp wirnikowych, czerpiących wodę ze studni lub stawu. Należy korzystać z ciśnieniowej sieci wodociągowej. Jednak najlepszym 21

22 rozwiązaniem jest korzystanie ze zbiornika pośredniego umieszczonego na platformie stalowej wyższej od opryskiwacza. Zgodnie z zaleceniami objętość umieszczonego na platformie zbiornika powinna być dwukrotnie większa od pojemności zbiornika największego opryskiwacza znajdującego się w gospodarstwie. Dlatego zaprojektowano zbiornik o pojemności 3000 l z polietylenu HDPE odpornego na promieniowanie UV. Zastosowanie odpornego na korozję i osiadanie glonów zbiornika ułatwia utrzymanie jego wnętrza w czystości. Konstrukcja stalowa pod zbiornik ma wysokość 2,5 metra i powinna być wykonana ze stali kształtowej walcowanej na gorąco i zabezpieczona antykorozyjnie. Pionowymi elementami nośnymi konstrukcji są trzy elementy, których każdy jest wykonany z dwóch ceowników 80 mm spawanych czołowo pasami zewnętrznymi. Pomost nośny stanowi podstawę pod zbiornik na wodę i jest wykonany z trzech poziomych elementów nośnych wykonanych z ceownika 100 mm, połączonych z pionowymi elementami nośnymi konstrukcji oraz z poszyciem z blachy żeberkowej o grubości 5 mm. Elementem usztywniającym zbiornik jest opaska wykonana z płaskownika 50x5 mm w połowie jego wysokości. Konstrukcja nośna zbiornika na wodę jest wyposażona w drabinę stalową z obudową zabezpieczającą przed upadkiem. Ponadto każdy z trzech elementów nośnych konstrukcji należy przykręcić do kotwiących prętów hakowych Ø 16 mm z nagwintowanymi końcami ze stali ST 3, zabetonowanych w trzech monolitycznych stopach fundamentowych z betonu B-15 i zagłębionych na 100 cm od powierzchni gruntu o wymiarach 30 x 40 cm. Rysunki Kosztorys Robocizna 1924,90 Materiały 8431,90 Sprzęt 731,23 Razem 11088,03 Podatek VAT 2439,37 Ogółem 13527,4 B) Opracowywanie i popularyzacja procedur bezpiecznego zagospodarowywania resztek cieczy użytkowej i prawidłowego mycia opryskiwaczy. W ramach tematu opracowano i upowszechniono bezpieczne procedury mycia opryskiwaczy: I. Mycie opryskiwaczy bez wyposażenia dodatkowego, II. Mycie opryskiwaczy ze zbiornikiem na czystą wodę (opcja: urządzenie płuczące), III. Mycie opryskiwaczy z urządzeniem do mycia metodą ciągłą. 22

23 I. Mycie opryskiwaczy bez wyposażenia dodatkowego (rys. 1) ISK SKIERNIEWICE, PL Rys. 1. Opryskiwacze bez zbiornika na czystą wodę do płukania instalacji cieczowej. ISK SKIERNIEWICE, PL 1. Rozcieńczanie pozostałości. Wlej do zbiornika objętość wody konieczną do 10-krotnego rozcieńczenia pozostałej w zbiorniku cieczy użytkowej. Jeśli punkt poboru wody wyposażony jest w kran z wężem, to po usunięciu sita z otworu wlewowego użyj węża do opłukania wewnętrznej powierzchni zbiornika. 2. Płukanie pompy i układu cieczowego. Włącz pompę i otwierając odpowiednie zawory przepłucz w czasie 2-3 minut wszystkie używane podczas zabiegu elementy układu cieczowego. 3. Zagospodarowanie popłuczyn. Zużyj popłuczyny w bezpieczny sposób, tzn: - wypryskaj na polu, na powierzchni uprzednio opryskiwanej, ale o mniejszym naniesieniu środka ochrony roślin (np. w miejscu gdzie rozpoczęto opryskiwanie), aby nie przekroczyć dopuszczalnej dawki preparatu na uprawie, lub - wlej do zbiornika na gnojowicę, lub - odprowadź i do czasu zagospodarowania, neutralizacji lub utylizacji przechowaj w specjalnie do tego celu przeznaczonym, szczelnym, oznakowanym i zabezpieczonym zbiorniku (patrz rozdział: 2.3. Zagospodarowanie pozostałej cieczy użytkowej). 4. Powtórne płukanie. Powtórz punkty Czyszczenie filtrów i ponowne płukanie. Zdemontuj wkłady filtrów, oczyść je i zamontuj na swoje miejsce. Jeśli środek ochrony roślin ma tendencję do zapychania rozpylaczy, przeczyść je używając szczoteczki. Powtórz po raz trzeci punkty 1-3. Jeżeli wymaga tego etykieta-instrukcja stosowanego środka ochrony to użyj specjalnego środka myjącego. 6. Mycie zewnętrzne. Umyj opryskiwacz na zewnątrz stosując szczotkę lub myjkę ciśnieniową. Mycie zewnętrzne przeprowadź w miejscu umożliwiającym zbieranie wody i odprowadzanie jej do zbiornika na ciekłe pozostałości (patrz rozdz Zagospodarowanie pozostałej cieczy użytkowej) lub na stanowisku biobed (tylko małą objętością wody, przy użyciu myjki ciśnieniowej). 23

24 II. Mycie opryskiwaczy ze zbiornikiem na czystą wodę (opcja: urządzenie płuczące) (rys. 2) Rys. 2. Opryskiwacze ze zbiornikiem na czystą wodę. ISK SKIERNIEWICE, PL ISK SKIERNIEWICE, PL 1. Rozcieńczanie pozostałości. Wlej do głównego zbiornika opryskiwacza ok. 1/3 objętości wody ze zbiornika na czystą wodę. Jeśli opryskiwacz wyposażony jest w ciśnieniowe urządzenie płuczące, wodę skieruj do zraszaczy w celu opłukania wewnętrznych powierzchni zbiornika. 2. Płukanie pompy i układu cieczowego. Włącz pompę i otwierając odpowiednie zawory przepłucz w czasie 2-3 minut wszystkie używane podczas zabiegu elementy układu cieczowego. 3. Zagospodarowanie popłuczyn. Zużyj popłuczyny w bezpieczny sposób, tzn: - wypryskaj na polu, na powierzchni uprzednio opryskiwanej, ale o mniejszym naniesieniu środka ochrony roślin (np. w miejscu gdzie rozpoczęto opryskiwanie), aby nie przekroczyć dopuszczalnej dawki preparatu na uprawie, lub - wlej do zbiornika na gnojowicę, lub - odprowadź i do czasu zagospodarowania, neutralizacji lub utylizacji przechowaj w specjalnie do tego celu przeznaczonym, szczelnym, oznakowanym i zabezpieczonym zbiorniku (patrz rozdział: 2.3. Zagospodarowanie pozostałej cieczy użytkowej). 4. Powtórne płukanie. Powtórz punkty Czyszczenie filtrów i ponowne płukanie. Zdemontuj wkłady filtrów, oczyść je i zamontuj na swoje miejsce. Jeśli środek ochrony roślin ma tendencję do zapychania rozpylaczy, przeczyść je używając szczoteczki. Powtórz po raz trzeci punkty 1-3. Jeżeli wymaga tego etykieta-instrukcja stosowanego środka ochrony to użyj specjalnego środka myjącego. 6. Mycie zewnętrzne. Opryskiwacze wyposażone w zestawy do mycia zewnętrznego należy myć na polu, stosując specjalną szczotkę lub lancę ciśnieniową. Opryskiwacze bez takiego wyposażenia należy myć, stosując szczotkę lub myjkę ciśnieniową, w miejscu umożliwiającym zbieranie wody i odprowadzanie jej do zbiornika na ciekłe pozostałości (patrz rozdz. 2.3.) lub na stanowisku biobed (tylko małą objętością wody, przy użyciu myjki ciśnieniowej). 24

25 III. Mycie opryskiwaczy z urządzeniem do mycia metodą ciągłą (rys. 3) AAMS, BE Rys. 3. Zestaw do mycia metodą ciągłą na opryskiwaczu polowym. 1. Rozcieńczanie pozostałości. Włącz pompę urządzenia myjącego i skieruj czystą wodę do zbiornika opryskiwacza przez zraszacz płuczący. Jeżeli wymaga tego etykieta-instrukcja stosowanego środka ochrony, to dokładne mycie z użyciem środka myjącego wykonaj w gospodarstwie, stosując się do zaleceń etykiet-instrukcji obu preparatów. 2. Płukanie pompy i wewnętrznych ścian zbiornika. Równocześnie z dodawaniem czystej wody wypryskuj rozcieńczaną ciecz użytkową na polu, na powierzchni uprzednio opryskiwanej, ale o mniejszym naniesieniu środka ochrony roślin (np. w miejscu gdzie rozpoczęto opryskiwanie), aby nie przekroczyć dopuszczalnej dawki preparatu na uprawie. 3. Płukanie układu cieczowego. W czasie całego cyklu mycia włącz trzykrotnie każdy z zaworów na czas 3-5 sekund, aby dokładnie przepłukać wszystkie elementy układu cieczowego. 4. Czyszczenie filtrów. Zdemontuj wkłady filtrów, oczyść je i zamontuj na swoje miejsce. Jeśli środek ochrony roślin ma tendencję do zapychania rozpylaczy, przeczyść je używając szczoteczki. 5. Mycie zewnętrzne. Umyj opryskiwacz na zewnątrz stosując lancę ciśnieniową będącą na wyposażeniu urządzenia myjącego. Mycie zewnętrzne przeprowadź na polu. C) Ocena pozostałości środków ochrony roślin w wybranych zlewniach rzek. Temat ten na etapie wnioskowania o finansowanie zadania 1.3 przewidziany był do pozyskania informacji o wpływie skażeń miejscowych na zanieczyszczenie wód powierzchniowych środkami ochrony roślin. Skażenia miejscowe powstają głównie podczas mycia opryskiwaczy i zagospodarowania pozostałości po zabiegach ochrony roślin w gospodarstwach. Jedynym miarodajnym sposobem monitoringu zanieczyszczenia wody ze skażeń miejscowych jest prowadzenie pomiarów według metodyki H.G. Frede (Univ. Giessen). Przewiduje ona prowadzenie monitoringu na zlewniach rzek o różnej powierzchni, pobieranie w ciągu roku wielokrotnych prób wody przynajmniej w dwóch punktach w każdej zlewni. Rocznie należałoby pobierać od 30 do 40 prób wody i mierzyć pozostałości od kilku do kilkunastu substancji aktywnych stosowanych w objętych monitoringiem zlewniach. Koszt analizy jednej próbki wynosi od 600 do 1000 zł w zależności od liczby badanych substancji. Realizacja tematu wymagałaby zagwarantowania w budżecie zadania 1.3, w kosztach usług obcych, sumy ok ,00 zł tylko na monitoring wód pod kątem 25

26 pozostałości środków ochrony roślin. Tymczasem budżet przyznany na realizacje zadania w roku 2010 przewidywał sumę ,00 zł w kosztach usług obcych, co było kwotą dalece niewystarczająca do prowadzenia monitoringu zanieczyszczenia wód. Dlatego zdecydowano o rezygnacji z realizacji tego tematu na rzecz intensyfikacji prac w pozostałych tematach, co pozwoliło na uzyskanie większej liczby wskaźników niż planowano w tematach A) i B). Utrzymanie finansowania zadania 1.3 w kolejnych latach na poziomie podobnym do roku 2010 nie pozwoli na podjęcie tematu monitoringu wód także na dalszych etapach realizacji zadania, co oznacza trwałą rezygnację z tego tematu. D) Szkolenia i popularyzacja metod bezpiecznego dla środowiska obchodzenia się ze środkami ochrony roślin. W ramach tematu w dniu 15 grudnia 2010 r zorganizowano warsztaty szkoleniowodyskusyjne nt. Minimalizacja i zagospodarowanie skażonych pozostałości po zabiegach ochrony roslin, z udziałem przedstawicieli MRiRW i GI PIORiN oraz Wojewódzkich Ośrodków Doradztwa Rolniczego, ośrodków naukowych, mediów i producentów środków ochrony roślin (łącznie 47 osób). Warsztaty przeprowadzono w formie bloków dyskusyjnych z doniesieniami, które dawały asumpt do dyskusji: Blok dyskusyjny I - Źródła pozostałości i środki zapobiegawcze - Przewodniczący dyskusji: Prof dr hab. Ryszard Hołownicki Doniesienie: Źródła pozostałości po zabiegach ochrony roślin, zagrożenia z nich wynikające oraz działania zapobiegawcze skażeniu środowiska Dr Grzegorz Doruchowski Doniesienie: Zmiany w przepisach o ochronie roślin Rafał Kołodziejczyk, MRiRW Doniesienie: Normalizacja w zakresie wymagań technicznych dot. mycia opryskiwaczy i pozostałości cieczy użytkowej oraz badań technicznych opryskiwaczy - Dr Artur Godyń Blok dyskusyjny II - Mycie opryskiwaczy - Przewodniczący dyskusji: Dr Jerzy Próchnicki (Bayer Crop Science) Doniesienie: Problemy związane z myciem opryskiwaczy: zagrożenia, procedury, prace badawcze, prace rozwojowe spojrzenie praktyka, badacza i uczestnika inicjatyw europejskich Per Gummer Andersen, BetterSpraying, Dania Blok dyskusyjny III - Systemy zagospodarowania płynnych pozostałości - Przewodniczący dyskusji: Michał Fogg (PSOR) Bioremediacja: Doniesienie: Stanowiska Phytobac i biofilter - Dr Jerzy Próchnicki (Bayer Crop Science) Doniesienie: Stanowisko biobed budowa, organizacja, koszty Mgr Waldemar Świechowski Dehydratacja: Doniesienie: Stanowisko Heliosec - Dr Grzegorz Doruchowski Doniesienie: Stanowisko Osmofilm - Dr Grzegorz Doruchowski Blok dyskusyjny IV - Techniczne środki zapobiegania pozostałościom - Przewodniczący dyskusji: Dr Grzegorz Doruchowski Doniesienie: Planowanie zabiegów, technika opryskiwania, infrastruktura gospodarstwa i wyposażenie opryskiwaczy Model EOS (Environmentally Optimized Sprayer) Dr Grzegorz Doruchowski Dyskusje w blokach dotyczyły kwestii praktycznego wykorzystania istniejących infrastrukturalnych i technicznych środków zagospodarowania pozostałości po zabiegach ochrony roślin, możliwości subsydiowania tych środków w celu ich propagacji, uregulowań prawnych w tym zakresie, wdrażania dobrych praktyk w stosowaniu środków ochrony roślin, oraz konieczności stworzenia systemu szkoleń mających na celu poprawę wiedzy i świadomości użytkowników środków ochrony roślin. 26

27 Uczestnicy warsztatów otrzymali następujace materiały informacyjne w formie elektronicznej na dyskach CD: - 3 artykuły o budowie i eksploatacji stanowiska Biobed - 9 prezentacji PPT z przedstawionych doniesień - 2 broszury: Przewodnik DPOOR i Poradnik o myciu opryskiwaczy 2.2 UDZIAŁ W KONFERENCJACH I KONSULATCJACH ZAGRANICZNYCH a) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu były konsultacje i zapoznanie się z najnowszymi rozwiązaniami technicznymi dotyczącymi techniki ochrony roślin w czasie Międzynarodowej Wystawy Techniki Rolniczej - EIMA International Wśród nowości technicznych w technice ochrony sadów, zaprezentowanych na wystawie EIMA, na szczególna uwagę z punktu widzenia celu wyjazdu zasługiwały rozwiązania mające na celu ograniczenie znoszenia cieczy oraz skażeń miejscowych, w tym minimalizację pozostałości cieczy użytkowej po zabiegu. Najbardziej rozpowszechnioną metodą ograniczania znoszenia jest stosowanie rozpylaczy grubokroplistych. Producenci rozpylaczy (ALBYZ, LECHLER, TeeJet, AgroTop) prezentowali rozpylacze inżektorowe w wersji wirowej jak i płaskostrumieniowej, z pojedynczym i podwójnym strumieniem cieczy. Firma Dragone zaproponowała opryskiwacz o podwójnym układzie sekcji opryskowych, z indywidualnie zasilanymi rozpylaczami grubokroplistymi lub drobnokroplistymi. Zmiana jakości rozpylania odbywa się poprzez przełączanie działania sekcji opryskowych. Firma ARAG oferuje zestaw czujników ultradźwiękowych do identyfikacji drzew z elektronicznym układem sterowania pozwalający na selektywne opryskiwanie sadów. Opryskiwacze z tego typu pozwalają na ograniczenie znoszenia o 50%. Coraz powszechniejsze stają się dwurzędowe opryskiwacze z systemem odzyskiwania nie nanoszonych na drzewa kropel i recyrkulacji cieczy. Rozwiązanie takie oferowane są przez firmy: Bertoni (rys. 1), Caffini, Friuli, Ideal i Eurotech. Znoszenie można też ograniczyć zmniejszając lub całkowicie wyłączając strumień powietrza z jednej strony opryskiwacza. Efekt ten można uzyskać dzięki regulacji rozkładu powietrza (Favaro) lub poprzez przesłanianie wylotów powietrza (Dragone) (rys. 2). Znoszenie cieczy jest przedmiotem badań. Firma AAMS zaprezentowała zestaw pomiarowy do badania znoszenie potencjalnego w obrębie opryskiwanego pola. Znoszenie potencjalne oraz norma określająca metodykę jego pomiaru jest obecnie przedmiotem dyskusji w grupie roboczej ISO. Wśród rozwiązań konstrukcyjnych opryskiwaczy zapobiegających powstawaniu skażeń miejscowych na uwagę zasługuje zastosowanie zewnętrznie montowanych rozwadniaczy preparatów (Dragone (rys. 3), D.S.M., Ricosma), rozwadniaczy zintegrowanych z płuczką opakowań w sicie wlewowym (Braga), inżektorowych urządzeń zasysających preparaty płynne i proszkowe (Tifone), czy elektronicznych czujników poziomu cieczy, zapobiegających przelewaniu się cieczy podczas napełniania zbiornika. Wyposażanie opryskiwaczy sadowniczych w urządzenia do mycia zewnętrznego wciąż należy do rzadkości (Tifone) (rys. 4). Firma AAMS oferuje coraz szerszą gamę zestawów do mycia wewnętrznego opryskiwaczy metodą ciągłą. Ponadto wystawa EIMA była okazją do konsultacji z Prof Paolo Balsari (Uniwersytet Turyński) i Panem Janem Langenakensem (AAMS) w sprawie metodyki i standaryzacji pomiaru znoszenia potencjalnego oraz z Panem Per Gummer Andersenem (BetterSpraying) w sprawie mycia opryskiwaczy oraz jego udziału w warsztatach szkoleniowo-dyskusyjnych mających się odbyć w ISK Skierniewice 15 grudnia Osoby uczestniczące: 1) dr Grzegorz Doruchowski Współwykonawca zadania 1.2, Kierownik zadania

28 Kraj, miejscowość i okres pobytu: Włochy - Bologna, Międzynarodowa Wystawa Techniki Rolniczej EIMA International 2010, A B Rys. 1 Opryskiwacz Bertoni z systemem odzyskiwania i recyrkulacji cieczy Rys. 2 Niezależna regulacja strumienia powietrza: A zamykanie wylotów powietrza (Dragone) B dystrybucja powietrza w kolektorze wentylatora (Favaro) Rys. 3 Opryskiwacz Dragone z zewnętrznie montowanym rozwadniaczem preparatów Rys. 4 Opryskiwacz Tifone z zestawem mycia zewnętrznego b) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu były konsultacje ze specjalistami z dziedziny techniki ochrony roślin w zakresie opracowania metod precyzyjnego stosowania środków ochrony roślin w Instytucie JKI-Braunschweig (Niemcy) z Heinzem Ganzelmeierem, Andreasem Herbstem oraz Hansem Joachimem Wehmanem. Na Uniwersytecie w Wageniengen (Holandia) z Janem Van de 28

29 Zande oraz Marcelem Wannekerem. W Instytucie ILVO Merelbeke (Belgia) z Davidem Nuyttensem i Johanem Declerquem. Przedstawiono polskie zamierzenia i działania zmierzające do rozwiązania problemów ze skażonymi pozostałościami po zabiegach ochrony roślin, w tym szczególnie z opakowaniami, pozostałościami cieczy użytkowej oraz wodą użytą do mycia opryskiwaczy. Zapoznano się z rozwiązaniami oraz planami rozwiązań tych problemów w wymienionych wyżej ośrodkach. Przeprowadzone konsultacje wykazały, że przepisy i postępowanie w omawianych kwestiach są zgodne z zasadami dobrej praktyki organizacji ochrony roślin, w oparciu o którą formułowane są także w Polsce zalecenia co do uregulowań prawnych. Opakowania zwracane są do punktów zakupu środków ochrony roślin, skąd trafiają do specjalnych spalarni. Zwrotowi podlegają opakowania po środkach zaliczanych do trucizn. Ocenia się, że stopień zwrotu opakowań wynosi ok. 80%. Pozostałą po zabiegu ciecz użytkową rozcieńcza się i wypryskuje w polu. Podobnie postępuje się z woda użytą do mycia opryskiwaczy. Mycie opryskiwaczy w gospodarstwie wymaga zbierania skażonej wody, która można odprowadzić do zbiornika na gnojowicę. W żadnym z odwiedzanych krajów, z wyjątkiem obszaru Walonii w Belgii nie ma regulacji prawnych dotyczących stosowania systemów bioremediacji choć prowadzi się tam intensywne badania nad efektywnością procesów degradacji środków ochrony roślin pod wpływem czynników biologicznych. Tego typu rozwiązania są promowane. W Niemczech i Holandii preferowane są stanowiska biobed, a w Belgi typu biofilter lub phytobak. Kraj, miejscowość i okres pobytu: Niemcy (JKI-Braunschweig), Holandia (UR- Wageningen), Belgia (ILVO-Merelbeke), Osoby uczestniczące: 1) dr Grzegorz Doruchowski Kierownik zadania 1.3 2) prof. dr hab. Ryszard Hołownicki c) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu były konsultacje ze specjalistami z dziedziny techniki ochrony roślin w ramach 3 Konferencji Precision Crop Protectin W dniach września 2010 r. w Bonn miała miejsce 3. Międzynarodowa Konferencja Precyzyjna Ochrona Upraw (3 rd Conference on Precision Crop Protection) zorganizowana przez Uniwersytet w Bonn i Niemiecką Fundację Nauki (Deutshe Forschungsgemeinschaft DFG). Konferencja była okazją do zapoznania się ze stanem osiągnięć w stosunkowo nowym obszarze nauk ogrodniczych, jakim jest precyzyjna ochrona upraw. Ważnym kierunkiem badań w tym obszarze jest identyfikacja warunków sprzyjających rozwojowi chorób i namnażaniu szkodników oraz detekcja agrofagów w celu precyzyjnego określenia terminu i miejsca stosowania środków ochrony roślin. Takie działanie prowadzi do istotnego ograniczenia ilości stosowanych środków ochrony roślin, miedzy innymi poprzez ograniczenie liczby zabiegów. To z kolei zmniejsza obciążenie środowiska z tytułu mycia opryskiwaczy i zagospodarowania skażonych pozostałości. Doniesienia konferencyjne z tego zakresu badań dotyczyły spektralnych i wizyjnych technik detekcji agrofagów i zdrowotnego statusu roślin oraz systemów wspomagania decyzji (DSS). W precyzyjnej ochronie roślin od szeregu lat stosowane są opryskiwacze injekcyjne, w których środek ochrony roślin w czystej postaci dodawany jest w wymaganej proporcji do tłoczonej przez pompę wody tuż przed rozpylaczami. Pozwala to na miejscowe dawkowanie środków ochrony roślin (variable rate application) oraz zachowanie głównego układu hydraulicznego w nieskażonej postaci. Niestety rozwiązanie to zawsze budziło obawy o istotne pozostałości skoncentrowanego środka ochrony roślin w przewodach układu dozującego. Standardowe mycie takiego opryskiwacza prowadzi do powstania dużej ilości pozostałości środków ochrony roślin. Na konferencji zaproponowano nowy system 29

30 opróżniania układu dozującego za pomocą sprężonego powietrza, a następnie płukanie układu czysta wodą (rys. 1). Poza prezentacją posterową (rys. 2) system ten prezentowany był także podczas wizyty w Instytucie Agroinżynierii Uniwersytetu w Bonn. Wizyta ta była okazja do konsultacji z twórcami sytemu. Udział w konferencji oraz konsultacje z jego uczestnikami pozwoliły na zapoznanie się z najnowszymi osiągnięciami techniki, które prowadzą miedzy innymi do ograniczenia ryzyka skażenia środowiska poprzez skażone pozostałości i mycie opryskiwaczy. Kraj, miejscowość i okres pobytu: Niemcy Bonn, Universitat Bonn, Osoby uczestniczące: 1) dr Grzegorz Doruchowski Kierownik zadania 1.3 d) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu był udział w 3th European Biobed Workshop Piacenza oraz udział w 6th European Conference on Pesticides and Related Organic Micropollutants in the Environment, Matera oraz wygłoszenie wykładu pt. Technological aproaches to mitigate risk of point and diffuse source pollution of water with pesticides. Podczas Miedzynarodowych Europejskich Warsztatów BIOBED przedstawiono wyniki najnowszych prac badawczych nad procesem biodegradacji środków ochrony roślin, rolą substratów w tych procesach, metabolitami powstającymi podczas biodegradacji, budową i zasadami działania różnych systemach bioremediacji, oraz dyskutowano nad propozycjami uregulowań prawnych dotyczących włączenia tego typu systemów do praktyki rolniczej i wykorzystania ich do neutralizacji skażonych pozostałości po ochronie roślin na poziomie gospodarstwa. Z dyskusji wynikało, że zainteresowanie systemami remediacji rośnie ze względu na praktyczność, możliwość instalacji w każdym niemal gospodarstwie oraz korzyści wynikające z ich stosowania. Powstają nowe koncepcje dotyczące neutralizacji skażonych pozostałości. Stosowanie niektórych z tych systemów jest już prawnie usankcjonowane w takich krajach jak Szwecja (Biobed), Francja (Heliosec, Phytobac), Szwajcaria (Biobed) czy Wielka Brytania (Biobed). W innych krajach takich jak Niemcy, Holandia, Belgia, Dania, Włochy, Hiszpania, Grecja czy Turcja trwają badania nad ich wykorzystaniem z myślą o wprowadzeniu do praktyki. Po Warsztatach odwiedzono gospodarstwa rolne i sadownicze, w których zainstalowane są i użytkowane stanowiska typu Biomassbed (rys. 1), Heliosec (rys. 2) i Phytobac (rys. 3). Podczas Miedzynarodowej Europejskiej Konferencji nt. Pestycydów i pochodnych organicznych związków zanieczyszczających środowisko zaprezentowano kilkadziesiąt doniesień z zakresu chemicznych przemian jakim podlegają pestycydy w środowisku, strategii zapobiegania zanieczyszczeniu środowiska pestycydami i związkami pochodnymi oraz zastosowaniem bioremediacji jako środka naprawczego do ograniczenia skutków skażenia środowiska. Kraj, miejscowość i okres pobytu: Włochy, Piacenza - Universita Cattolica del Sacro Chore (UCSC) ; Turin Torino Universita; Matera Hilton Garden Inn, Osoby uczestniczące: 1) dr Grzegorz Doruchowski Kierownik zadania 1.3 e) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu były konsultacje ze specjalistami z dziedziny techniki ochrony roślin w zakresie opracowania metod precyzyjnego stosowania środków ochrony roślin W odwiedzanych instytutach w Niemczech, Holandii i Belgii umówiono spotkania ze specjalistami zajmującymi się techniką ochrony upraw, którzy w swoich krajach 30

31 zaangażowani są w działania mające na celu implementację dyrektywy o zrównoważonym stosowaniu pestycydów. W Instytucie JKI-Braunschweig (Niemcy) rozmawiano z Heinzem Ganzelmeierem, Andreasem Herbstem oraz Hansem Joachimem Wehmanem. Na Uniwersytecie w Wageniengen (Holandia) spotkano się z Janem Van de Zande oraz Marcelem Wannekerem. W Instytucie ILVO Merelbeke (Belgia) dyskutowano z Davidem Nuyttensem i Johanem Declerquem. Przedstawiono polskie zamierzenia i działania zmierzające do rozwiązania problemów ze skażonymi pozostałościami po zabiegach ochrony roślin, w tym szczególnie z opakowaniami, pozostałościami cieczy użytkowej oraz wodą użytą do mycia opryskiwaczy. Zapoznano się z rozwiązaniami oraz planami rozwiązań tych problemów w odwiedzanych krajach. Według rozmówców przepisy i postępowanie w omawianych kwestiach jest zgodne z zasadami dobrej praktyki organizacji ochrony roślin, w oparciu o którą formułowane są także w Polsce zalecenia co do uregulowań prawnych. Opakowania zwracane są do punktów zakupu środków ochrony roślin, skąd trafiają do specjalnych spalarni. Zwrotowi podlegają opakowania po środkach zaliczanych do trucizn. Ocenia się, że stopień zwrotu opakowań wynosi ok. 80%. Pozostałą po zabiegu ciecz użytkową rozcieńcza się i wypryskuje w polu. Podobnie postępuje się z woda użytą do mycia opryskiwaczy. Mycie opryskiwaczy w gospodarstwie wymaga zbierania skażonej wody, którą można odprowadzić do zbiornika na gnojowicę. W żadnym z odwiedzanych krajów, z wyjątkiem obszaru Walonii w Belgii nie ma regulacji prawnych dotyczących stosowania systemów bioremediacji choć prowadzi się tam intensywne badania nad efektywnością procesów degradacji środków ochrony roślin pod wpływem czynników biologicznych. Tego typu rozwiązania są promowane. W Niemczech i Holandii preferowane są stanowiska biobed, a w Belgi typu biofilter (rys.1) lub phytobak (rys. 2). Osoby uczestniczące: 1) dr Grzegorz Doruchowski Kierownik zadania 1.3 Kraj, miejscowość i okres pobytu: Niemcy (JKI-Braunschweig), Holandia (UR- Wageningen), Belgia (ILVO-Merelbeke), Rys. 1. Stanowisko typu biofilter do neutralizacji wody skażonej środkami ochrony roślin (Koksijde, Belgia) 31

32 Rys. 1. Stanowisko typu phytobak do neutralizacji wody skażonej środkami ochrony roślin 2.3. UDZIAŁ W KONFERENCJACH I SYMPOZJACH I KRAJOWYCH 1) Tytuł referaty/posteru: Techniczne i organizacyjne aspekty ochrony wód przed skażeniem środkami ochrony roślin stosowanymi w praktyce sadowniczej. Autor: Grzegorz Doruchowski Organizator: ISK Skierniewice. XLVI Ogólnopolska Naukowa Konferencja Sadownicza Miejsce: Skierniewice Termin: września UDZIAŁ W SZKOLENIACH 1) Tytuł referaty/posteru: Źródła pozostałości po zabiegach ochrony roślin, zagrożenia z nich wynikające oraz działania zapobiegawcze skażeniu środowiska Autor: Grzegorz Doruchowski Organizator: ISK Skierniewice. Warsztaty Szkoleniowo-Dyskusyjne nt. Minimalizacja i zagospodarowanie skażonych pozostałości po zabiegach ochrony roślin. Miejsce: Skierniewice Termin: 15 grudnia ) Tytuł referaty/posteru: Stanowisko Heliosec Autor: Grzegorz Doruchowski Organizator: ISK Skierniewice. Warsztaty Szkoleniowo-Dyskusyjne nt. Minimalizacja i zagospodarowanie skażonych pozostałości po zabiegach ochrony roslin Miejsce: Skierniewice Termin: 15 grudnia ) Tytuł referaty/posteru: Stanowisko Osmofilm 32

33 Autor: Grzegorz Doruchowski Organizator: ISK Skierniewice. Warsztaty Szkoleniowo-Dyskusyjne nt. Minimalizacja i zagospodarowanie skażonych pozostałości po zabiegach ochrony roslin Miejsce: Skierniewice Termin: 15 grudnia ) Tytuł referaty/posteru: Planowanie zabiegów, technika opryskiwania, infrastruktura gospodarstwa i wyposażenie opryskiwaczy Model EOS Autor: Grzegorz Doruchowski Organizator: ISK Skierniewice. Warsztaty Szkoleniowo-Dyskusyjne nt. Minimalizacja i zagospodarowanie skażonych pozostałości po zabiegach ochrony roslin Miejsce: Skierniewice Termin: 15 grudnia ) Tytuł referaty/posteru: Normalizacja w zakresie wymagań technicznych dot. mycia opryskiwaczy i pozostałości cieczy użytkowej oraz badań technicznych opryskiwaczy Autor: Artur Godyń Organizator: Warsztaty Szkoleniowo-Dyskusyjne nt. Minimalizacja i zagospodarowanie skażonych pozostałości po zabiegach ochrony roslin - ISK Skierniewice. Miejsce: Skierniewice Termin: 15 grudnia ) Tytuł referaty/posteru: Stanowisko biobed budowa, organizacja, koszty Autor: Waldemar Świechowski Organizator: ISK Skierniewice Warsztaty Szkoleniowo-Dyskusyjne nt. Minimalizacja i zagospodarowanie skażonych pozostałości po zabiegach ochrony roślin. Miejsce: Skierniewice Termin: 15 grudnia Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIKI dla zadania: a) Liczba dokumentacji, które dotyczą biologicznych neutralizatorów środków ochrony roślin typu biobed. Plan - 2 dokumentacje. Wykonanie 2 dokumentacje. Dokumentacja stanowisk infrastrukturalnych gospodarstwa W ramach zadania w roku 2010 opracowano 2 dokumentacje: - stanowiska Biobed - stanowiska do mycia opryskiwacza i ciągnika Dokumentacje mają charakter techniczny, zostały opracowane zgodnie ze sztuka budowlaną i mogą stanowić materiał projektowy do budowy stanowisk Obejmują one rysunki techniczne (sytuacyjne, przekroje i detale) oraz kosztorys wykonawczy. Opis dokumentacji przedstawiono w części sprawozdania: b) Liczba procedur bezpiecznego zagospodarowania resztek cieczy użytkowej. Plan 1 procedura. Wykonanie 1 procedura. Procedura stosowania stanowiska Biobed do neutralizacji skażonych płynnych pozostałości po zabiegach ochrony roślin Opracowano procedurę zagospodarowania płynnych pozostałości po zabiegach ochrony roślin. Procedura obejmuje następujące aspekty zagadnienia: - przygotowanie cieczy użytkowej 33

34 - mycie opryskiwacza - przechowywanie opryskiwacza - uwagi końcowe c) Liczba procedur wielokrotnego mycia wewnętrznego opryskiwaczy. Plan 2 procedury. Wykonanie 2 procedury. Procedury mycia opryskiwaczy W ramach zadania w roku 2010 opracowano 2 procedury mycia wewnętrznego opryskiwacza: - mycie opryskiwaczy bez wyposażenia dodatkowego, - mycie opryskiwaczy ze zbiornikiem na czystą wodę (opcja: urządzenie płuczące), d) Liczba szkoleń w zakresie metod bezpiecznego dla środowiska obchodzenia się z środkami ochrony roślin Plan 1 szkolenie. Wykonanie 1 szkolenie. Warsztaty Szkoleniowo-Dyskusyjne Rok 2010 podsumowano organizując warsztaty szkoleniowo-dyskusujne nt. Minimalizacja i zagospodarowanie skażonych pozostałości po zabiegach ochrony roślin. Zakres szkolenia: - źródła pozostałości i zagrożenia z nich wynikające - mycie opryskiwaczy - systemy zagospodarowania płynnych pozostałości - techniczne i infrastrukturalne środki zapobiegania pozostałościom Miejsce: ISK Skierniewice Termin: 15 grudnia 2010 Liczba uczestników: 47 e) Liczba publikacji i instrukcji wdrożeniowych związanych z realizacją zadania: Plan 2 publikacje. Wykonanie 2 publikacje. - publikacje wydrukowane w materiałach z konferencji międzynarodowej i krajowej: 1) Doruchowski G., Roettele M., Balsari P th European Conference on Pesticide and Related Organic Micropolutants in the Environment, 6-10 September, Matera, Italy, Book of Abstracts: ) Doruchowski G Techniczne i organizacyjne aspekty ochrony wód przed skażeniem środkami ochrony roślin stosowanymi w praktyce sadowniczej. XLVI Ogólnopolska Naukowa Konferencja Sadownicza, ISK Skierniewice, września Materiały Konferencyjne: Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Realizacje zaplanowanych zadań prowadzono przy współpracy z Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi w kwestii implementacji zapisów Dyrektywy UE 2009/128 o zrównoważonym stosowaniu pestycydów oraz zmiany i opracowania nowych uregulowań prawnych w zakresie ochrony środowiska oraz zdrowia ludzi i zwierząt przed negatywnym działaniem środków ochrony roślin. Ponadto podjęto współpracę z Wojewódzkimi Ośrodkami Doradztwa Rolniczego w celu upowszechniania wiedzy i opracowanych w ramach zadania dokumentacji i procedur. Z zadowoleniem przyjęto chęć współpracy ze strony producentów środków ochrony roślin w celu wdrażania dobrych praktyk oraz promowania bezpiecznych systemów bioremediacji lub dehydratacji płynnych pozostałości po zabiegach ochrony. 34

35 Zadanie 1.4 pt. Wykrywanie i oznaczanie nicieni kwarantannowych podlegających obowiązkowi zwalczania, określenie ich występowania na terenie kraju oraz zapobieganie ich rozprzestrzenianiu się 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele są realizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie sprawozdawczym założone cele zostały osiągnięte. 2. Opis wykonania zadania 2.1 TEMATY SZCZEGÓŁOWE (A, B, C). A) Opracowanie metod pewnego i szybkiego oznaczania nicieni w warunkach laboratoryjnych, wykorzystując do tego celu metody molekularne. A.1. METODYKA TESTÓW MOLEKULARNYCH Opracowana metodyka składa się z trzech etapów Etap I. Izolacja DNA na kolumienkach z dwutlenkiem krzemu Tkanki nicieni należy rozgnieść tak, aby przynajmniej częściowo je zmacerować. Izolację DNA na kolumienkach z dwutlenkiem krzemu przeprowadza się w oparciu o zestawy komercyjne firm. Do rozgniecionych nicieni dodaje się bufor do lizy (wg. instrukcji producenta), a następnie proteinazę K, która trawi białka w temperaturze 55 0 C. Trawienie trwa około 4 godzin (zgodnie z zaleceniami producenta enzymu). Można także pozostawić próbkę do trawienia na całą noc. Następnie do lizatu dodaje się odczynniki zapewniające optymalne wiązanie DNA z dwutlenkiem krzemu wg. instrukcji producenta. Lizat nanosi się na uprzednio przygotowaną kolumienkę ze złożem dwutlenku krzemu i wiruje. Podczas wirowania roztwór jest sączony przez złoże, które wiąże DNA. W następnym etapie na kolumienkę dodawany jest roztwór do odpłukania substancji niewiążących się ze złożem. Oczyszczone DNA wymywane jest ze złoża 100 µl wody lub roztworu do elucji. Etap II. Badanie jakości wyizolowanego DNA Kwasy nukleinowe selektywnie pochłaniają światło UV z maksimum przypadającym na 260 nm. Stężenie wydzielonego DNA mierzy się spektrofotometrycznie przy długości fali 260 nm (1OD = 50 µg/ml). Czystość preparatów DNA określa się spektrofotometrycznie przy długości fali A220, A260, A280. Wartość współczynnika A260/A280 dla preparatu zawierającego DNA bez zanieczyszczeń białkowych powinna wynosić 1,8-2. Niskie wartości A220/A260 wskazują na brak zanieczyszczeń preparatu polisacharydami. Jakość wyizolowanego DNA można także ocenić za pomocą elektroforezy w 1% żelu agarozowym wybarwionym bromkiem etydyny (stęż. 0,5 µg/ml). Jeden prążek migrujący w pobliżu miejsca naniesienia preparatu na żel świadczy o tym, że DNA nie zostało zdegradowane przez DNazy. Wyizolowany DNA należy przechowywać w temperaturze - 20 C lub -70 C. Etap III. Reakcja real-time PCR Standardowym markerem do identyfikacji gatunków nicieni jest gen I podjednostki oksydazy cytochromowej (COI). Gatunkowo-specyficzną parę starterów można zaprojektować korzystając z odpowiedniego oprogramowania. Podstawą reakcji Real Time PCR jest klasyczna łańcuchowa reakcja polimerazy (PCR), obejmującej trzy etapy: denaturacja, przyłączanie starterów i wydłużanie nici DNA. Denaturacja jest prowadzona w temperaturze C, a przyłączanie starterów w temperaturze o 5 0 C niższej od oznaczonej temperatury topnienia starterów. Wydłużanie łańcucha DNA następuje w temperaturze 72 0 C. Ilość syntezowanego amplikonu mierzona jest 35

36 w trakcie reakcji (zastosowanie w dalszych etapach badań do oznaczania ilościowego poszczególnych gatunków w próbie). W każdej analizie powinny być obecne dwie próby kontrolne: - pozytywna (zawierająca DNA nicienia, którego obecność próbujemy stwierdzić) - negatywna (bez matrycy DNA, ang. non template control - NTC). W próbach ujemnych brak jest krzywej amplifikacji lub pojawia się ona późno (> 35 cyklu), a wartości fluorescencji są niskie w porównaniu z wartościami w kontroli dodatniej (< 10%). B) Opracowanie instrukcji rozpoznawania gatunków nicieni z rodzaju Aphelenchoides metodą mikroskopową i w oparciu o metody biologii molekularnej. B1. METODA MIKROSKOPOWA Opracowana metodyka składała się z trzech etapów: ETAP I. Wytypowanie cech diagnostycznych do metody morfologiczno-metrycznej Rodzaj: Aphelenchoides Przedstawiciele tego rodzaju są małych bądź bardzo małych rozmiarów, ich długość waha się między 0,2 a 1,3 mm. Pierścieniowanie oskórka delikatne. Pole boczne zwykle z 2-4 liniami. Głowa lekko oddzielona od reszty ciała. Sztylet cienki, zwykle z małymi guzami. Środkowe rozszerzenie gardzieli duże, owalne. Gruczoł gardzieli zachodzi na przedni odcinek jelita od strony grzbietowej. Otwór wydzielniczy mały, położony za rozszerzeniem środkowym gardzieli. U samic narządy rozrodcze pojedyncze. Woreczek zapochwowy zwykle obecny. U samców spikule są krótkie i nie ma torebki kopulacyjnej. Ogon u większości gatunków stożkowaty, zakończony wyrostkiem (mucro) o różnym kształcie. Rodzaj Aphelenchoides można odróżnić na od innych rodzajów z rzędu Aphelenchoidea na podstawie wyglądu gardzieli, wyglądu pola bocznego i liczby linii bocznych, kształcie ogona. Gatunek: Aphelenchoides ritzemabosi Samica: ciało smukłe. Głowa trochę szersza od przylegającego ciała. Pod mikroskopem świetlnym pierścieniowanie oskórka niewidoczne. Sztylet z niedużymi, ale wyraźnymi guzami. Rozszerzenie środkowe gardzieli duże, w zarysie owalne, mocno umięśnione. Otwór wydzielniczy umieszczony poniżej brzegu pierścienia nerwowego, w dużej odległości od środkowego rozszerzenia gardzieli i obrączki nerwowej: 0,5-2-krotnej szerokości ciała. Pole boczne 1/6-1/5 szerokości ciała, z 4 liniami. Woreczek zapachowy dłuższy niż 5-krotna szerokość ciała lub połowa odległości między wulwą a otworem wydalniczym. Woreczek często wypełniony jest spermą. Ogon wydłużony, stożkowaty. Na końcu ogona mukron z 2-4 wyrostkami, w formie pęzelka. Samce: często spotykane. Po zabiciu tylna część ciała zwykle wygina się do 90 stopni. Głowa, sztylet i gardziel podobne jak u samicy. Spikule delikatnie zagięte. Gatunek: Aphelenchoides fragariae Samica: ciało smukłe, długość ciała zmierzonych samic miała wartości ( µm) zbliżone do podawanych ( µm) przez innych autorów (Khan i inni 2007) (Tab.2). Po zabiciu wyprostowane lub łukowato wygięte. Głowa delikatnie oddzielona od ciała. Guzy sztyletu małe, ale wyraźne. Otwór wydzielniczy umiejscowiony w niedużej odległości od środkowego rozszerzenia gardzieli: na wysokości obrączki nerwowej lub tuż za nią. Obrączka nerwowa położona jest w odległości jednej szerokości ciała za środkowym rozszerzeniem gardzieli. Środkowe rozszerzenie gardzieli owalne, mocno umięśnione. Pole boczne wąskie, 1/7 szerokości ciała, złożone z 2 linii. Wargi wulwy lekko wydęte. Woreczek zapachowy dłuższy niż 5-krotna szerokość ciała lub połowa odległości między wulwą a otworem wydalniczym, często wypełniony spermą. Ogon wydłużony, stożkowaty, zakończony pojedynczym mukronem w kształcie zatępionego kolca. Samce: liczne, podobne do samic. Ogon z mukronem w postaci pojedynczego, tępego kolca. 36

37 Po zabiciu wygina się w łuk pod kątem stopni. Spikule o wyglądzie kolca róży. Gatunek: Aphelenchoides besseyi Samica: ciało o długość ciała zmierzonych samic miała wartości ( µm) zbliżone do podawanych ( µm) przez innych autorów (Fortuner 1970) (Tab.2). Głowa zaokrąglona, trochę szersza od ciała przy jej podstawie. Wysokość głowy mniejsza niż jej szerokość. Szkielet głowy delikatny. Sztylet z niewielkimi guzami u nasady. Środkowe rozszerzenie gardzieli kształtu owalnego. Otwór wydzielniczy umiejscowiony na wysokości pierścienia nerwowego lub przed nim, w stosunkowo niewielkiej odległości od środkowego rozszerzenia. Boczne pola stanowią około ¼ szerokości ciała, z 4 liniami. Woreczek zapochwowy dość krótki, mniej niż 4-krotna szerokość ciała, wąski. Ogon stożkowaty z mukronem w kształcie gwiazdy z 3-4 zaostrzonymi wyrostkami. Samce: często spotykane. Podobne do samic. Na końcu ogona mukron z 2-4 wyrostkami. ETAP II. Wykonanie pomiarów morfometrycznych Morfometrię wykonano na 10 samicach każdego z gatunków węgorka przy powiększeniu 100x. Osobniki Aphelenchoides ritzemabosi ekstrahowano z próbek liści Budleia dawidii Peakeep zebranych w Końskowoli 1 czerwca 2010 r. Osobniki A. fragariae z liści truskawki pochodziły ze zbiorów prof. A. Szczygła z 1976 r. Osobniki A. besseyi pochodziły z Veracruz (Hiszpania) z ryżu z 2010 r. i oznaczone zostały przez Leo Robertsona. Tabela: Dane morfometryczne nicieni z rodzaju Aphelenchoides. W tabeli zakres wartości poszczególnych cech, średnie ± odchylenie standardowe przy n = 10 Cecha A. ritzemabosi A. fragariae A.besseyi Długość ciała w µm 680,1-944,3 826,6±77,7 598,4-835,0 752,0±90,2 538,2-711,1 651,5±65,8 Długość sztyletu w μm 12,2-13,0 12,5±0,3 10,2-11,5 10,7±0,4 10,2-12,3 11,±0,6 Długość ogona w µm 32,1-46,9 40,5±4,4 34,6-52,8 44,2±6,3 32,1-40,9 36,2±3,2 PUS% 35,3-66,2 52,0±0,1 33,3-73,5 57,7±0,1 11,8-23,6 16,5±0,04 a 45,2-51,3 48,3±2,0 48,2-58,6 53,1±3,0 39,0-44,1 41,6±1,6 b 4,4-5,4 5,0±0,4 4,4-6,3 5,2±0,6 3,9-6,1 5,4±0,6 c 16,7-23,7 20,6±2,5 12,6-19,3 17,2±1,9 15,5-20,0 18,1±1,6 c 3,0-4,3 3,8±0,4 4,3-5,9 4,9±0,4 3,3-4,7 3,8±0,4 VA/T 4,2-6,5 2,9-5,1 3,7-5,2 5,1±0,7 4,2±0,7 V% 66,9-71,0 61,0-72,7 69,6±1,2 68,2±3,4 Objaśnienia: a stosunek długości ciała do szerokości ciała b stosunek długości ciała do długości gardzieli wraz z płatem gruczołowym c stosunek długości ciała do długości ogona c stosunek długości ogona do szerokości ciała na wysokości otworu wydalniczego PUS% stosunek długości woreczka zapachowego do odległości od wulwy do otworu wydalniczego (V/A) x 100 V% stosunek odległości od przodu ciała do wulwy do długości ciała x 100 VA/T stosunek odległości od wulwy do otworu wydalniczego do długości ogona 4,4±0,5 68,0-72,0 69,9±1,1 37

38 ETAP III. Porównanie pomiarów morfometrycznych porównywanych gatunków Na podstawie wartości t-studenta dla dwóch średnich porównywanych cech, według wartości tabelarycznej t 0,05 przy d.f. 18 = 1,734; t 0,01 przy d.f. 18 = 2,552 stwierdzono, że Aphelenchoides besseyi łatwo odróżnić od A. ritzemabosi po takich cechach jak: długość ciała, długość sztyletu, długość ogona, PUS %, wartości a i c, a od A. fragariae po takich cechach jak: długość ciała, długość ogona, PUS %, wartości a i c, gdyż uzyskano istotne zróżnicowanie wartości średnich wymienionych cech. Natomiast do rozróżniania Aphelenchoides besseyi od A. ritzemabosi nie należy brać takich cech jak: b, c, VA/T, V%, a od A. fragariae takich cech jak długość sztyletu, b, c, VA/T i V%, gdyż nie uzyskano istotnego zróżnicowania wartości średnich wymienionych cech. B2. METODA MOLEKULARNA Opracowana metoda składa się z trzech etapów: I ETAP. Izolacja DNA i ocena jego jakości Nicienie trawimy proteinazą K w ciągu nocy. DNA wymywamy 100 µl wody i przenosimy na kolumienki. Stężenie wydzielonego DNA mierzymy na spektrofotometrze. ETAP II. Startery do identyfikacji nicieni wybranych gatunków Aktualnie w GenBank dostępne są sekwencje COI czterech gatunków - Aphelenchoides ritzemabosi (GU ); A. xylocopae (AB ); A. besseyi (AY , EU , EU ) i A. fragariae (AB ). Gatunkowo-specyficzne pary starterów [forward (fw) i reverse (rw)] do amplifikacji COI zaprojektowano w programie AlleleID (PremierBiosoft). A. ritzemabosi Arifw (5 -GGGCTGGAACTAGTTGGGTA-3 ) i Arirw (5 -TCTTTGCCTGTCTTAGCTGGA-3 ) A.xylopae - Axyfw (5 -GTTGTGGTACAAGTTGAGTT-3 ) i A.besseyi - Axyrw (5 -TCTTTACCTGTTTTAGCTGGT-3 ) Abefw (5 -GGGCTGGGACTAGGTGGGTT-3 ) i Aberw (5 -TCTTTACCTGTTTTGGCGGGA-3 ) A.fragariae - Afrfw (5 -GGTGTGGAACTAGTTGGGTT-3 ) i Afrrw (5 -TCTTTACCGGTCTTAGCTGGT-3 ) W celu uzyskania kontrolnych preparatów DNA do identyfikacji wszystkich czterech gatunków należy zsyntetyzować DNA o sekwencjach opisanych w GenBanku (długość produktu ok. 250 par zasad, synteza. ETAP III. Real Time PCR Reakcję Real-Time PCR przeprowadzamy przy użyciu odpowiedniej aparatury, w probówkach o pojemności 0,2 ml. Reakcję należy przeprowadzać w sterylnych warunkach, w 20 µl mieszaniny reakcyjnej: Identyfikacja przynależności gatunkowej danej próby na podstawie reakcji Real Time PCR przeprowadzonej z kilkoma z parami starterów Fig. Reakcja Real Time PCR przeprowadzona ze wszystkimi podanymi parami starterów, gdzie: NTC-A.ritz kontrola NTC ze starterami do identyfikacji A.ritzemabosi NTC-A.xyl kontrola NTC ze starterami do identyfikacji A.xylocopae NTC-A.bes kontrola NTC ze starterami do identyfikacji A.besseyi NTC-A.frag kontrola NTC ze starterami do identyfikacji A.fragariae Kd-A.ritz kontrola dodatnia ze starterami do identyfikacji A.ritzemabosi Kd-A.xyl kontrola dodatnia ze starterami do identyfikacji A.xylocopae Kd-A.bes kontrola dodatnia ze starterami do identyfikacji A.besseyi Kd-A.frag kontrola dodatnia ze starterami do identyfikacji A.fragariae 38

39 Względne jednostki fluorescencji Brak krzywej amplifikacji w kontrolach NTC. Pozytywna reakcja w próbkach z kontrolami dodatnimi. Brak krzywej 2 1,8 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0-0, Liczba cykli NTC - A.ritz NTC - A.xyl NTC - A.bes NTC - A.frag Kd - A.ritz Kd - A.xyl Kd - A.bes Kd - A.frag W2 - A.xyl W2 - A.bes W2 - A.frag W2 - A.ritz amplifikacji próby ze starterami do identyfikacji A. xylocopae, A.besseyi i A. fragariae oraz obecność krzywej ze starterami do A.ritzemabosi. Wynik reakcji qrt-pcr badanej próby świadczy o tym, że badane nicienie należały do gatunku A.ritzemabosi. Na podstawie badań przeprowadzonych na nicieniach gatunku Aphelenchoides ritzemabosi oraz DNA specyficznego dla nicieni z 3 innych gatunków zsyntetyzowanego sztucznie, określono warunki przeprowadzenia testów dla przyszłych analiz ilościowych. C) Opracowanie instrukcji wdrożeniowej rozpoznawania gatunków nicieni z rodzaju Aphelenchoides w oparciu o rodzaj uszkodzeń roślin. Opracowanie instrukcji wdrożeniowej składało się z trzech etapów: ETAPI. Ocena rodzajów uszkodzeń powodowanych przez węgorki (Aphelenchoides sp.) Larwy lub osobniki dorosłe węgorków wnikają do tkanek roślin i żyją w ich wnętrzu. Wiąże się to z nieodwracalnym ich uszkadzaniem. Reakcja rośliny na żerowanie nicieni to np.: nekrozy liści - wywołane przemieszczaniem się i żerowaniem nicieni w tkance miękiszowej liścia i prowadzące do rozerwania mezofilu. Pierwszym objawem żerowania nicieni jest pojawienie się wielu małych plam między nerwami liści. Z czasem plamki te powiększają się i następnie brązowieje cały sektor liścia pomiędzy nerwami. chloroza liści są to wczesne objawy, typowe dla niektórych bylin, np. wiesiołka, potem chlorotyczne plamy brunatnieją, dając obraz typowych nekroz ograniczonych nerwami. mozaikowatość liści - wczesne objawy typowe dla budlei Dawida. zahamowanie wzrostu pędu głównego - silnie porażone przez nicienie rośliny rozwijają się na wiosnę znacznie później niż zdrowe i wykazują zniekształcenia i skarłowacenie np. hortensja pnąca (Hydrangea petiolaris). zamieranie szczytowych pąków kwiatowych i liściowych rośliny gorzej kwitną i wykazują zahamowanie wzrostu. Objawy takie są charakterystyczne dla budlei zaatakowanej przez węgorka chryzantemowa. Plamy nie zawsze ograniczone nerwami - zaczerwienienia, przebarwienia i zbrązowienia na liściach np. jaśminowiec wonny (Philadelphus coronarius). Ciemne wodniste plamy - tworzące się najpierw na dolnych liściach ograniczone żyłkami, później brązowiejące, powodujące skręcanie i skarlenie liści. Objawy takie są typowe dla syningii i innych roślin z rodziny Gesneriaceae. ETAP II. Przegląd roślin ozdobnych, z uwzględnieniem odmian, na których stwierdzono w Polsce węgorki (Aphelenchoides sp.) Aphelenchoides ritzemabosi stwierdzono na następujących gatunkach roślin: Chrysanthemum spp., Leucanthemopsis alpine, Callistephus chinensis, Rudbeckia fulgida, Echinacea purpurea, Ageratum houstonianum, Hemerocallis sp., Clematis heracleifolia, C. macropetala, Delphinium x cultorum, Trollius europaeus, Anemone sylvestris, Ranunculus acris, Lamium album, Lavandula angustifolia, Ajuga reptans, Salvia splenders, Geranium cantabrigense, G. pretense, Oenothera biennia, Darmera peltatum, Bergenia cordifolia, 39

40 Tiarella cordifolia, Fragaria sp., Hydrangea petiolaris, Philadelphus coronaries, Weigela florida, Buddleja davidii. Aphelenchoides fragariae stwierdzono na Arcanthemum arcticum, Fragaria sp. oraz Weigela florida. ETAP III. Wykonanie dokumentacji fotograficznej uszkodzonych roślin Fotografie wykorzystano w opracowanej instrukcji 2.2. UDZIAŁ W KONFERENCJACH I KONSULATCJACH ZAGRANICZNYCH a) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu był udział w międzynarodowej konferencji nematologicznej 30th International ESN Sympodium &5th Phylloxera Sympodium oraz przedstawienie własnych wyników w formie posteru pt. Detection of Aphelenchoides ritzemabosi (Schwartz) In scarlet sage (Salvia splenders) seeds Na Międzynarodowym Sympozjum Europejskiego Towarzystwa Nematologicznego w 21 sesjach tematycznych zaprezentowano najnowsze wyniki badań z całego świata. Większość z w nich miało zastosowanie praktyczne w uprawach rolnych, warzywniczych i sadowniczych. Wiele uwagi poświęcono problematyce wykorzystania metod biologicznych do zwalczania nicieni, m. in. możliwościom introdukcji nicieni owadobójczych wraz z aplikacją innych czynników biologicznych w programie integrowanej ochrony roślin. Silnie rozwijającym się kierunkiem badań jest biokontrola nicieni pasożytów roślin i został jej poświęcony cały blok tematyczny. Przedstawione wyniki były powiązane realizacją w etapie III-V zadania 1.4 Programu Wieloletniego dotyczącego wyciągów z roślin antagonistycznych oraz oceny ich efektywności. Nicienie proponowane są także jako bioindykatory w celu monitorowania zdrowotności gleby w uprawach polowych. Badacze z różnych ośrodków naukowych podejmują próbę ustalenia składu gatunkowego fauny nicieni, który wskazywałby na zdrowotność gleby. Badania te także powiązane są z realizacją w zamach zadania 1.4 PW monitoringu występowania nicieni na glebach przeznaczonych pod uprawy ogrodnicze. Na konferencji zaprezentowano program NemaDecide2. Stworzony w Holandii w 2006 roku program NemaDecide, który ustala program zwalczania Globodera pallida i G. rostochiensis na podstawie danych pogodowych, uprawowych itp. został całkowicie przebudowany. System doradczy rozszerzono dla nicieni Pratylenchus penetrans oraz Meloidogyne chitwoodi w prawie 50 uprawach. Program analizuje dynamikę liczebności populacji czterech gatunków nicieni w uprawie danej rośliny żywicielskiej jak i bez niej. Ułatwia on podejmowanie decyzji o zwalczaniu nicieni podlegających obowiązkowi zwalczania. Określa ich występowanie, a podjęte w porę zwalczanie zapobiega ich rozprzestrzenianiu się. Uczestnictwo w sympozjum umożliwiło zapoznanie się z prowadzonymi na świecie badaniami, które mają ścisły związek z prowadzonym tematem 1.4. Przedstawione na sesjach wyniki były skorelowane także z dalszymi etapami tematu 1.4 i umożliwią efektywniejszą ich realizację. Kraj, miejscowość i okres pobytu: Austria Wiedeń, University of Natural Resources and Applied Life Science, Osoby uczestniczące: 1) mgr Aneta Chałańska Wykonawca zadania 1.4 2) prof. Gabriel Łabanowski Wykonawca zadania UDZIAŁ W KONFERENCJACH I SYMPOZJACH KRAJOWYCH 1) Tytuł posteru: Detection of Aphelenchoides ritzemabosi (Schwartz) In scarlet sage (Salvia splenders) seeds Autor: Aneta Chałańska 40

41 Organizator: międzynarodowej konferencji nematologicznej 30th International ESN Sympodium &5th Phylloxera Sympodium Miejsce: Austria, Wiedeń Termin: UDZIAŁ W SZKOLENIACH 1) Temat szkolenia: obsługa, użytkowanie i praca na sprzęcie pomiarowym do analizy gleby z uwzględnieniem metod oznaczania właściwości fizyko-chemicznych gleby Organizator: Biuro Ekspertyz Technicznych i Szkoleń Sławomir Olszowski, ul. Na Stoku 12/2, Radom Termin szkolenia: listopad 2010 Osoby uczestniczące: Anna Wesołowska, Przemysław Jaroń 2) Temat szkolenia: Pakiet Office 2007 oraz Agriculture Research Manager wykorzystanie w doświadczalnictwie Organizator: Agencja Szkoleniowa AP GRINIAR Joanna Przybył, Skierniewice, ul. Liliowa 6 Termin szkolenia: 6-7 grudnia 2010 Osoby uczestniczące: Edyta Dziuda 3) Temat szkolenia: Bezpieczeństwo pracy w laboratorium: zasady BHP oraz pierwsza pomoc Organizator: BHP OBSŁUGA, Łukasz Chałański, ul. Sienkiewicza 6, Skierniewice Termin szkolenia: 20 grudzień 2010 Osoby uczestniczące: Anna Wesołowska, Przemysław Jaroń, Edyta Dziuda 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania Mierniki dla zadania: a) Liczba opracowanych metod oznaczania nicieni z wykorzystaniem metod molekularnych Plan - 2 metody. Wykonanie - 2 metody. 1. Metoda morfologiczno-metryczna Metoda oparta na klasycznej metodzie mikroskopowej przy użyciu wytypowanych cech diagnostycznych jak długość ciała, długość ogona, zakończenie ogona, stosunek długości ciała do szerokości ciała, stosunek długości ciała do długości gardzieli wraz z płatem gruczołowym, stosunek długości ciała do długości ogona, stosunek długości ogona do szerokości ciała na wysokości otworu wydalniczego, stosunek długości woreczka zapachowego do odległości od wulwy do otworu wydalniczego, stosunek odległości od przodu ciała do wulwy do długości ciała, stosunek odległości od wulwy do otworu wydalniczego do długości ogona 2. Metoda molekularna Metoda oparta na izolacji DNA z nicieni na kolumienkach z dwutlenkiem krzemu, a następnie przeprowadzenie reakcji Real Time PCR z zaprojektowanymi parami starterów: ritzemabosi Arifw (5 -GGGCTGGAACTAGTTGGGTA-3 ) i Arirw (5 -TCTTTGCCTGTCTTAGCTGGA-3 ) A.xylopae - Axyfw (5 -GTTGTGGTACAAGTTGAGTT-3 ) i Axyrw (5 -TCTTTACCTGTTTTAGCTGGT-3 ) A.bessey - Abefw (5 -GGGCTGGGACTAGGTGGGTT-3 ) i Aberw (5 -TCTTTACCTGTTTTGGCGGGA-3 ) A.fragariae - Afrfw (5 -GGTGTGGAACTAGTTGGGTT-3 ) i Afrrw (5 -TCTTTACCGGTCTTAGCTGGT-3 ) 41

42 b) Liczba instrukcji do rozpoznawania gatunków nicieni Plan - 2 instrukcje. Wykonanie 2 instrukcje. 1) Chałańska A., Łabanowski G.: Diagnostyka nicieni liściowych z rodzaju Aphelenchoides. Instrukcja wykrywania nicieni na podstawie uszkodzeń roślin ozdobnych. Instrukcja zawiera zarys biologii węgorków występujących w liściach, opisy rodzajów uszkodzeń powodowanych przez węgorki (Aphelenchoides sp.), oraz przegląd roślin ozdobnych na których stwierdzono w Polsce węgorki (Aphelenchoides sp.). Autorzy opisami możliwość wykrywania i diagnostyki nicieni liściowych z rodzaju Aphelenchoides na podstawie objawów występujących na krzewach, pnączach, bylinach i roślinach jednorocznych. Opracowanie zawiera spis literatury związanej z omawianą tematyką. 2) Chałańska A., Łabanowski G., Malewski T.: Diagnostyka nicieni liściowych z rodzaju Aphelenchoides. Instrukcja wykrywania nicieni przy pomocy metod morfologicznometrycznych i molekularnych. Instrukcja zawiera opis przygotowania materiału do diagnostyki metodą klasyczną: pobieranie prób i wykrywanie nicieni, izolację i utrwalanie materiału biologicznego, opracowanie utrwalonego materiału biologicznego. Autorzy opisują identyfikację rodzaju Aphelenchoides metodą mikroskopową na podstawie cech diagnostycznych oraz danych morfometrycznych, a także wykrywanie nicieni z rodzaju Aphelenchoides na podstawie analizy molekularnej z uwzględnieniem metodyki testów molekularnych i identyfikacji molekularnej Aphelenchoides techniką REAL TIME PCR. Instrukcja zawiera także spis literatury z przedstawionego zakresu opracowania c) Liczba publikacji związanych z realizacją zadania. Plan 2 publikacje. Wykonanie 5 publikacje. 1) Chałańska A., Łabanowski G., Malewski T. (2010): Detection of Aphelenchoides ritzemabosi (Schwartz) in Scarlet Sage (Salvia Splendens) seeds. Proc. 30 th International Symposium of the European Society of Nematologists, Vienna, Sept , 2010: ) Chałańska A. (2010): Węgorek chryzantemowiec groźny szkodnik bylin. OWK, nr 21: ) Łabanowski G. (2010): Węgorek chryzantemowiec nie tylko na chryzantemach. OWK, nr 23: 51. 4) Chałańska A., Łabanowski G. (2010): Diagnostyka nicieni liściowych z rodzaju Aphelenchoides. Instrukcja wykrywania nicieni na podstawie uszkodzeń roślin ozdobnych. Agencja Reklamowo-Wydawnicza Estet, 20 pp. 5) Chałańska A., Łabanowski G., Malewski T. (2010): Diagnostyka nicieni liściowych z rodzaju Aphelenchoides. Instrukcja wykrywania nicieni przy pomocy metod morfologicznometrycznych i molekularnych. Wydawnictwo Instytyutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. Szczepana Pieniążka, 24 pp. 4. Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) Odbiorcami publikacji popularno-naukowych oraz instrukcji wdrożeniowej są: Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Związek Szkółkarzy Polskich, producenci roślin ozdobnych. Partnerem w realizacji zadania był Instytut i Muzeum Zoologii w Warszawie, który wykonał diagnostykę węgorków metodą molekularną. 42

43 Zadanie nr 1.5 pt. Diagnostyka zagrożenia przez agrofagi inwazyjne, podlegające obowiązkowi zwalczania, opracowanie metod zwalczania i zapobiegania ich rozprzestrzenianiu się 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane Zaplanowane zadania były realizowane z godnie z harmonogramem. W okresie sprawozdawczym założone cele zostały osiągnięte. 2. Opis wykonania zadania 2.1. TEMATY SZCZEGÓŁOWE (A-E). A) Opracowanie systemu zabiegów i metod w ograniczaniu gradacji miodówki gruszowej plamistej. Miodówka gruszowa plamista (Cacopsylla pyri) jest wciąż ważnym szkodnikiem grusz, który powoduje znaczne szkody, a czasami niszczy 100% plonu. Przy licznym jej występowaniu na gruszach owoce są niesmaczne i mocno zanieczyszczone wydzielinami larw i grzybami z rodzaju Capnodium nie nadają się do handlu. Masowe występowanie szkodnika sprzyja także rozprzestrzenianiu się fitoplazmatycznej choroby zamierania gruszy. Wcześniejsze doświadczenia wskazują, że w ochronie grusz przed miodówką gruszową plamistą istotną rolę odgrywają owady drapieżne i pasożytnicze, które występują naturalnie w sadzie i w jego otoczeniu. W przypadku tego szkodnika umiejętne połączenie metody chemicznej i metody biologicznej ma więc kluczowe znaczenie, aby ochrona grusz była skuteczna. W naszych warunkach środowiskowych można to osiągnąć przez odpowiednio wczesne rozpoczęcie i zakończenie stosowania metody chemicznej w sadach gruszowych oraz właściwy dobór środków ochrony roślin, którymi zwalczane są szkodniki wczesną wiosną i później, zwłaszcza w drugiej połowie sezonu wegetacyjnego. W ochronie grusz przed miodówką gruszową plamistą bardzo ważne jest monitorowanie jej liczebności w sadzie, co umożliwia wykonywanie. zabiegów w optymalnych terminach. Obserwacje prowadzono w 6 lokalizacjach (Dąbrowice, Sromów, Lubianków, Albinów, Ostrołęka i Miłobądz), w 10 kwaterach sadów gruszowych o powierzchni od 0,25 do 2,0 ha (Tabela 2). Obserwacje przeprowadzano wielokrotnie, począwszy od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Do oceny liczebności miodówki gruszowej plamistej zastosowano następującą pięciostopniową skalę: 0-szkodnik nie występuje lub występuje w nasileniu poniżej progu zagrożenia; 1-szkodnik występuje powyżej progu zagrożenia, ale w małym nasileniu na pędach występują pojedyncze stadia rozwojowe miodówki (osobniki dorosłe, jaja i/lub larwy), brak rosy miodowej ; 2-szkodnik występuje w średnim nasileniu na pędach występuje po kilka osobników dorosłych, na liściach wierzchołkowych od kilku do kilkudziesięciu jaj i/lub larw, na pojedynczych pędach obecna jest rosa miodowa ; 3-szkodnik występuje w dużym nasileniu na pędach występuje po kilkanaście osobników dorosłych, na liściach wierzchołkowych po kilkaset jaj i/lub larw, na większości pędów widoczna jest rosa miodowa ; 4-szkodnik występuje masowo - na pędach występuje po kilkadziesiąt, a nawet kilkaset osobników dorosłych, pędy i/lub liście pokryte są jajami i/lub larwami w różnych stadiach rozwojowych, rosa miodowa występuje bardzo obficie, pokryte są nią zarówno pędy i liście jak i owoce. 43

44 Liczebność szkodnika oraz występowanie jego wrogów naturalnych określano także pobierając próby metodą strząsania owadów na płachtę entomologiczną (4 x z 25 gałęzi) oraz pobierając próby pędowe (minimum 4 x po5-10 sztuk) i przeglądając je pod binokularem. W roku 2010 na podstawie obserwacji prowadzonych w sadzie gruszowym w Dąbrowicach wyznaczono termin zabiegu wczesnowiosennego, a następnie oceniono trafność tego terminu w 8 kwaterach grusz, w sześciu lokalizacjach. Termin zabiegu wyznaczono na podstawie przebiegu temperatur w miesiącach I-III oraz stosując metodę strząsania owadów na płachtę entomologiczną i przeglądając pędy grusz na obecność jaj miodówki. Zabieg wczesnowiosenny wykonano marca stosując preparaty z grupy syntetycznych pyretroidów Karate Zeon 050 CS/ Sherpa 100 EC/ Fastac 10 EC lub preparat z grupy neonikotynoidów - Actara 25 WG. We wszystkich kwaterach wykonanie tego zabiegu spowodowało obniżenie liczebności szkodnika do poziomu poniżej progu zagrożenia. W Dąbrowicach (lokalizacja I.) w kwaterze 1 skuteczność preparatu Karate Zeon 050 CS oceniana na podstawie strząsania owadów na płachtę entomologiczną wyniosła 94,4% 7dni po zabiegu, i 99,0% po 14 i 21 dniach. W okresie od do na pędach pobieranych z drzew w tej kwaterze nie stwierdzano jaj, a w okresie od do tylko pojedyncze średnio od 0,23 jaj/1 pęd do 0,5 jaj i larw/1 pęd. W Sromowie (lokalizacja II.) w kwaterach 3 i 4 skuteczność preparatu Sherpa 100 EC oceniana na podstawie liczby złożonych jaj przez samice była również bardzo wysoka i w okresie od do na pędach stwierdzono tylko od 0 do 0,27 jaj i larw/1 pęd. Także w obu kwaterach grusz w Miłobądzu (lokalizacja VI., kwatery 9 i 10) zabieg preparatem Fastac 10 EC zastosowany i spowodował obniżenie liczebności szkodnika do poziomu poniżej progu zagrożenia. W próbach ze strząsania, 7-10 dni po zabiegu, nie stwierdzano żywych miodówek, a na pędach nie stwierdzano jaj i larw szkodnika w całym okresie przed kwitnieniem grusz. Równie skuteczny w zwalczaniu imagines miodówki gruszowej plamistej był zabieg. preparatem Actara 25 WG, który wykonano w dniu w Lubiankowie, Albinowie i Ostrołęce (lokalizacje III., IV. i V., kwatery odpowiednio 6 i 7 i 8). Do na pędach grusz pobieranych z drzew w Albinowie i Ostrołęce nie stwierdzano jaj i larw, natomiast w Lubiankowie w ostatnim terminie obserwacji stwierdzono średnio zaledwie 0,44 jaj i larw/1 pęd. W roku 2010 na drzewach kontrolnych pierwsze jaja złożone przez samice formy zimowej obserwowano na pędach grusz już 26 marca, pierwsze larwy obserwowano 8 kwietnia, a pierwsze imagines formy letniej obserwowano około 12 maja. Składanie jaj przez samice tego pokolenia miało miejsce w trzeciej dekadzie maja oraz w pierwszej i drugiej dekadach czerwca. Gatunki drapieżne i pasożytnicze najliczniej występowały latem i to zarówno na drzewach kontrolnych jak i na drzewach traktowanych środkami ochrony roślin, a ich liczba znacząco wzrastała pod koniec pierwszej dekady lipca, co w efekcie powodowało wyraźny spadek liczebności szkodnika. Preparat Karate Zeon 050 CS bardzo skuteczny w zwalczaniu imagines miodówki gruszowej plamistej wczesną wiosną, zastosowany w okresie późniejszym, przed kwitnieniem grusz i po kwitnieniu grusz (poletka oznaczone w tabeli 2 jako 2a-2e) zwiększał liczebność miodówki gruszowej plamistej. Skuteczność zwalczania miodówki gruszowej plamistej po kwitnieniu grusz oceniano w Dąbrowicach w kwaterze 2 (poletka 2a i 2c-2e w tabeli 2). W pozostałych sadach oceniano jaki jest ogólny wpływ wykonywanych zabiegów przeciw szkodnikom na występowanie tego gatunku. Głównie chodziło o stwierdzenie czy zastosowany program nie zwiększa liczebności miodówki gruszowej plamistej. W zwalczaniu miodówki gruszowej plamistej w tym okresie oceniano skuteczność trzech preparatów Actara 25 WG, Dimilin 480 EC oraz Rimon 100 EC. Zabiegi wykonano w pierwszej dekadzie czerwca na początku wylegania się larw szkodnika, a następnie powtórzono je po dwóch tygodniach. Skuteczność zabiegów oceniano po około 14 dniach. Wszystkie trzy preparaty 44

45 wykazały dużą skuteczność w zwalczaniu miodówki gruszowej plamistej już po pierwszym zabiegu, jednak przy wysokiej liczebności szkodnika konieczne było jego powtórzenie (tabela 1 i 2). Tabela 1. Skuteczność zwalczania miodówki gruszowej plamistej po kwitnieniu grusz Dawka w Daty Skuteczność [%] Preparat kg/l/ha zabiegów Po pierwszym zabiegu (22.06.) Po drugim zabiegu (6.07.) Actara 25 WG Dimilin 480 SC Rimon 100 EC 0,2 0,375 0, i i i ,4 71,2 86,9 88,6 85,1 90,6 We wszystkich monitorowanych sadach gruszowych, w których wykonano zabieg wczesnowiosenny, miodówka gruszowa plamista występowała w niewielkim nasileniu, a zastosowany w nich program zwalczania szkodników i chorób nie spowodował gradacji szkodnika (tabela 2). Tabela 2. Występowanie miodówki gruszowej plamistej (Cacopsylla pyri) w monitorowanych sadach gruszowych w roku 2010 Lokalizacja I.* II.* III.* IV.* V.* VI.* Kwatera/poletko 1 2a 2b 2c 2d 2e Termin obserwacji Liczebność miodówki gruszowej plamistej w 5-cio stopniowej skali** III IV V VI (1-15) VI (16-30) VII VIII IX - XI Łączna liczba zabiegów przeciw szkodnikom Łączna liczba zabiegów bakterio- i grzybobójczych *Zabiegi przeciwko szkodnikom I.- Dąbrowice: 1 Karate Zeon 050 CS (24.03.), Calypso 480 SC+Apollo Plus 060 OF(20.04.), Steward 30 WG (29.04.), Actara 25 WG (28.05.) oraz Dimilin 480 SC (10.06.); 2a- Karate Zeon 050 CS ( i ); 2b - Karate Zeon 050 CS (12.05.); 2c - Karate Zeon 050 CS ( i ) i Rimon 100EC (8.06. i ); 2d - Karate Zeon 050 CS ( i ) i Actara 25 WG (8.06. i ); 2e - Karate Zeon 050 CS ( i ) i Dimilin 480 SC (8.06. i ); II.- Sromów: 3 Sherpa 100 EC (24.03.), Mospilan 20 SC (15.05.), Ortus 05 SC (29.05.) i Actara 25 WG ( i ); 4 Sherpa 100 EC (24.03.), Mospilan 20 SC (15.05.), Ortus 05 SC (29.05.), Actara 25 WG ( i ) i Admiral 100 EC (2.07.); 5 stosowano preparaty z grupy syntetycznych pyretroidów; III- Lubianków; IV.- Albinów i V.- Ostrołęka : 45

46 6, 7 i 8-Actara 25 WG (25.03.), Mospilan 20 SP (18.04.), Dimilin 480SC (27.04), Calypso 480 SC (27.05.) Runner 240 EC (27.06.) i Steward 30 WG (19.07.); VI.- Miłobądz: 9 Fastac 100 EC (24.03.), Dimilin 480 SC ( i ), Actara 25 WG (14.06.), Dimilin 480 SC (1.07.) i Steward 30 WG ( i ); 10 Fastac 100 EC (25.03.), Dimilin 480 SC ( i ), Actara 25 WG (14.06.), Insegar 25 WP (1.07.) i Steward 30 WG (20.08.). 1. Stwierdzono wysoką skuteczność zabiegów wczesnowiosennych wykonanych preparatami Karate Zeon 050 CS/ Sherpa 100 EC/ Fastac 10 EC/Actara 25 WG zgodnie z prowadzoną sygnalizacją. W sadach, w których te zabiegi wykonano nie było potrzeby zwalczania miodówki gruszowej plamistej w fazie białego pąka kwiatowego. Możliwość pominięcia tego zabiegu jest bardzo ważna z uwagi na ochronę pszczół. Także po kwitnieniu grusz miodówka gruszowa plamista występowała nielicznie w sadach, w których zabiegi wczesnowiosenne wykonano w optymalnym terminie. 2. Stwierdzono, że preparaty z grupy syntetycznych pyretroidów Karate Zeon 050 CS/ Sherpa 100 EC/ Fastac 10 EC skutecznie zwalczają imagines miodówki gruszowej plamistej w okresie wczesnowiosennym, jednak stosowane w okresie późniejszym (np. Karate Zeon 050 CS) powodują drastyczny wzrost liczebności tego szkodnika. Dlatego ich użycie w sadach gruszowych powinno być ograniczane, zwłaszcza późną wiosną i latem. 3. Wykazano, że preparaty z grupy acylomocznikowych Rimon 100 EC/Dimilin 480 SC i z grupy neonikotynoidów - Actara 25 WG skuteczne obniżają liczebność miodówki gruszowej plamistej, jednak przy licznej populacji miodówki gruszowej plamistej konieczne jest wykonywanie w czerwcu dwóch zabiegów. 4. Wykazano, że wrogowie naturalni znacząco ograniczają liczebność miodówki gruszowej plamistej zarówno wczesną wiosną jak i w okresie późniejszym. Stosowanie metody chemicznej do ochrony grusz przed agrofagami preparatami nieselektywnymi obniża znacząco ich liczebność, co z kolei powoduje wzrost liczebności miodówki gruszowej plamistej i stwarza konieczność jej zwalczania. 5. Wykazano, że racjonalne prowadzenie ochrony grusz metodą chemiczną nie powoduje wzrostu liczebności miodówki gruszowej plamistej. B) Skryning różnych bakteriocydów w ograniczaniu bakterii powodujących choroby inwazyjne roślin sadowniczych Do badań wybrano szczepy bakterii powodujących choroby inwazyjne, które wyizolowano z różnych roślin gospodarzy w Polsce: Erwinia amylovora Ea 659 (zaraza ogniowa), Xanthomonas arboricola pv. corylina RIPF-X13 (bakteryjna zgorzel leszczyny), Xanthomonas arboricola pv. juglandis X04 (bakteryjna zgorzel orzecha włoskiego), Pseudomonas syringae pv. syringae PS110 (rak bakteryjny), Pseudomonas syringae pv. morsprunorum rasa 1 Ps25(rak bakteryjny drzew pestkowych). Szczepy pochodziły z kolekcji własnej. Sprawdzono wybrane cechy morfologiczne oraz zdolności chorobotwórcze wszystkich szczepów stosując testy patogeniczności. Badano aktywność bakteriobójczą i bakteriostatyczną 5 preparatów komercyjnych środków ochrony roślin oraz 4 olejków eterycznych i preparatu BioZell na bazie olejku tymiankowego na pożywce King B. 46

47 Tabela 1 Wpływ środków ochrony roślin i olejków eterycznych na wzrost szczepów bakterii sprawców chorób inwazyjnych roślin sadowniczych na pożywce King B Komercyjne środki ochrony roślin Preparat Średnica strefy ograniczenia wzrostu (mm) Ea 659 RIPF-X13 RIPF-X04 Ps 110 Ps 25 Miedzian 50 WG 2,0 3,0 2,0 2, ppm Miedzian 50 WG 3,0 4,3 2,7 2,7 2, ppm Ridomil 3,0 6,0 7,7 1,7 3, ppm Euparen ppm Kaptan 3,0 0 2,0 0 2, ppm Dithane NeoTec 4,0 6,0 9,0 2,0 2, ppm Kontrola (woda) Olejki eteryczne Olejek eteryczny Średnica strefy ograniczenia wzrostu (mm) Ea 659 RIPF-X13 RIPF-X04 Ps 110 Ps 25 BioZell 9,0 12,3 11,0 1,0 1,7 [tymianek] lawendowy 3,3 1,0 1,7 0 0 melisowy 4,7 3,0 3,3 0 0 szałwiowy 6,0 11,0 8,0 3,0 4,0 goździkowy 13,3 11,3 11,3 1,0 1,7 Kontrola woda destylowana Ea 659 Erwinia amylovora; RIPF-X13 Xanthomonas arboricola pv. corylina; RIPF-X04 Xanthomonas arboricola pv. juglandis; PS 110 Pseudomonas syringa pv. syringae; Ps 25 Pseudomonas syringa pv. morsprunorum rasa 1. Najsilniejsze działanie ograniczające wzrost wszystkich szczepów wykazały Dithane NeoTec (1000 ppm s.a.), Ridomil (1000 ppm s.a.), Miedzian 50 WG (1500 ppm s.a.), BioZell oraz olejki szałwiowy i goździkowy. C) Ustalenie wpływu sposobu uprawy, źródła sadzonek i ochrony roślin ozdobnych na nasilenie występowania Phytophtora palmivora i Fusarium oxysporum. W 5 gospodarstwach szklarniowych usytuowanych w województwach łódzkim (3), mazowieckim (1) i śląskim (1) prowadzono obserwacje nad występowaniem chorób na begonii, falenopsis, peperomii i bluszczu powodowanych przez Fusarium foetens i Phytophthror palmivora. Begonia uprawiana była na powierzchni ok m2 w cyklu wiosennym i zimowym. Cuchnąca zgnilizna fuzaryjna begonii, powodowana przez F. foetens, jest jedną z najgroźniejszych chorób. Znekrotyzowane, zamierające liście i pojedyncze pędy i stopniowo całe rośliny mają charakterystyczny, kwaskowaty zapach wyczuwany z odległości 47

48 Długość nekrozy [mm] kilkunastu metrów. Na porażonych pędach tworzą się bardzo liczne skupienia zarodników grzyba, które w czasie wietrzenia i przechodzenia przez szklarnię porywane są przez prąd powietrza i roznoszone po obiekcie. Przeprowadzone obserwacje w obu cyklach produkcyjnych begonii nie wykazały występowania omawianego gatunku grzyba. Z kolei na poinsecjach (Euphorbia pulcherrima), uprawianych w 2 gospodarstwach szklarniowych na bazie importowanych sadzonek, stwierdzono 2-3-tygodniowe rośliny z objawami zgnilizny podstawy pędu, rozszerzającej się ku górze i na korzenie. Choroba występowała również na starszych roślinach i obserwowano ją do połowy listopada. Końcowym etapem rozwoju choroby było zamieranie korzeni, opadanie dolnych liści i więdnięcie pędów. Z fragmentów porażonych pędów izolowano Phytophthora cryptogea. Gatunek ten wykrywano również w podłożu pobranym do analizy spod zamierających poinsecji w obu gospodarstwach szklarniowych. Straty z powodu tej choroby dochodziły w obu gospodarstwach do około 10% W celu określenia szkodliwości P. cryptogea dla poinsecji przeprowadzono badania nad kolonizacją korzeni 2 odmian przez izolaty tego gatunku wyizolowane z roślin w 2 gospodarstwach z odmian Allegro i Saturnus Red (ryc. 1). Wykazano, że niezależnie od źródła izolatu i odmiany, gatunek P. cryptogea kolonizował tkanki korzeni, a zgnilizna rozszerzała się około 8 mm na dobę. W dalszej kolejności określono chorobotwórczość P. cryptogea dla 3 gatunków Euphorbia i jako standardu E. pulcherrima (tab. 1) Allegro Saturnus Red Source of P. cryptogea isolates Peter Star Red Saturnus Red Rys. 1. Kolonizacja korzeni 2 odmian poinsecji przez 2 izolaty Phytophthora cryptogea Po 4 dniach od inokulacji tkanek objawy nekrozy stwierdzono na 4 gatunkach, przy czym zgnilizna rozwijała się najszybciej na E. amygdaloides, a najwolniej na E. cyparissias (tab. 1). Tabela 1. Współzależność pomiędzy gatunkami Euphorbia i kolonizacją części łodyg i liści przez Phytophthora cryptogea z E. pulcherrima; długość/średnica nekrozy w mm po 4 dniach od inokulacji Gatunki Euphorbia Części łodyg Liście E. amygdaloides 22,2 20,0 E. cyparissians E. polychroma E. pulcherima Na falenopsis ( Phalaenopsis lueddemanniana) uprawianym w 3 obiektach szklarniowych objawy chorobowe pojawiły się w 2 gospodarstwach jako zgnilizna podstawy liści rozszerzająca się często na połowę blaszek. Po wyłożeniu porażonych tkanek na pożywkę ziemniaczano-glukozową izolowano z nich Phytophtora palmivora. Straty z powodu wypadania roślin w jednym obiekcie dochodziły do 15%, a w drugim do 10%. Izolat P. palmivora z falenopsis, użyty do inokulacji blaszek liściowych powodował ich zgniliznę, a 48

49 Średnica plam (mm) tempo kolonizacji tkanek uzależnione było od odmiany (rys. 2) po 4 dniach po 7 dniach 0 Happy Days Ruey-Lin Beauty Yellow Butterfly Odmiany Rys 2. Kolonizacja liści 3 odmian falenopsis przez Phytophthora palmivora W 4 gospodarstwach szklarniowych na uprawianych bluszczach (Hedera helix) i peperomii (Peperomia obtusifolia) stwierdzano objawy zamierania pędów lub liści. Na bluszczu więdły pojedyncze pędy z powodu zgnilizny ich podstawy oraz korzeni. Choroba rozprzestrzeniała się na całą roślinę. Z kolei na peperomii ogonki i blaszki liściowe u nasady czerniały i zgnilizna rozszerzała się językowato ku górze i następne liście. Z porażonych tkanek bluszczu i peperomii wyizolowano P. palmivora. Mimo zapobiegawczego stosowania środków ochrony, straty z powodu choroby dochodziły nawet do 10%. Badania nad szkodliwością izolatów P. palmivora, wyizolowanych z 3 omówionych gatunków roślin wykazały, że niezależnie od źródła uzyskanych kultur, zgnilizna rozwijała się na bluszczu, falenopsis i peperomii. Najszybszy rozwój zgnilizny stwierdzono na liściach falenopsis (tab. 2). Tabela 2. Kolonizacja liści 3 gatunków roślin przez 3 izolaty Phytophthora palmivora; średnica plam w mm po 4 dniach od inokulacji. Testowane gatunki roślin Hedera helix Źródło izolatów Peperomia obtusifolia Phalaenopsis lueddemaniiana Hedera helix 29,6 27,5 22,3 Peperomia obtusifolia 23,0 32,8 25,0 Phalaenopsis lueddemanniana 12,5 20,3 19,8 W 4 pojemnikowych szkółkach roślin ozdobnych na uprawianych tam sosnach (Pinus spp.) prowadzono w okresie wegetacji obserwacje nad ewentualnym występowaniu Fusarium circinatum na sosnach. Grzyb ten powoduje zamieranie pojedynczych gałęzi i stopniowo całych roślin w południowych krajach Europy i rozszerza się na północ i wschód.. Mimo systematycznych obserwacji prowadzonych w odstępach 3-4 tygodniowych od maja do września, nie stwierdzono występowanie tego czynnika chorobotwórczego na sosnach. Ocena skuteczności środków ochrony roślin w ograniczaniu rozwoju Phytophthora palmivora Liście falenopsis pobierano ze środkowej części rośliny, płukano pod wodą bieżącą, osuszano i wkładano do kuwet wyłożonych 2 warstwami bibuły filtracyjnej przykrytej cienką siatką nylonową, o gęstych oczkach. Następnie liście spryskiwano środkami wyszczególnionymi w tabeli 2 i przykrywano folią na 60 minut. Po tym czasie na środek blaszek nanoszono krążki 49

50 pożywki o średnicy 3 mm, przerośnięte strzępkami P. palmivora, pobranymi z brzegów 7dniowych kultur rosnących na pożywce PDA. Kuwety okrywano szczelnie folią i inkubowano je przez 6 dni w o C. Po 4 i 6 dniach mierzono średnicę plam. Doświadczenie założono w układzie bloków losowych w 4 powtórzeniach po 5 liści i powtórzono 2krotnie w odstępie 2tygodniowym. Acrobat MZ 69 WP, Infinito, Ridomil MZ 68 WG i Mildex 711,9 WG bardzo silnie ograniczały rozwój plam na liściach natomiast najsłabsze działanie na P. palmivora wykazał Biosept Active (tab. 3). Tabela 3. Skuteczność środków ochrony roślin w hamowaniu rozwoju Phytophthora palmivora; na liściach falenopsis. Kombinacje Stęż. w % Średnica nekrozy w mm po 4 i 6 dniach inkubacji Kontrola zakażona - 14,7 35,8 Acrobat Mz 69 WP 0,2% 0 0 Agrophos 0,6% 3,3 6,3 Biosept Active 0,1% 10,5 29,5 Infinito 0,2% 0 2,9 Mildex 711,9 WG 0,2% 3,3 4,8 Previcur Energy 840 SL 0,25% 5,4 10,0 Ridomil MZ Gold 68WG 0,2% 2,3 3,6 D) Wpływ sposobu aplikacji i rodzaju środka ochrony na liczebność owadów inwazyjnych w uprawach szklarniowych i w gruncie. W 3 gospodarstwach szklarniowych monitorowano występowanie roztoczy i owadów zawlekanych na sadzonkach roślin doniczkowych. W ciągu roku w gospodarstwie szklarniowym Tomaszewski w Skierniewicach przeprowadzono 100 lustracji, natomiast w gospodarstwach szklarniowych Tomala w Woli Warszawskiej i Pietrzak w Rembertowie po 50 lustracji. Po wykryciu szkodnika przewożono wraz z rośliną do laboratorium, gdzie pod mikroskopem stereoskopowym przygotowywano preparaty trwałe umieszczając roztocze w płynie Heinza, a owady w płynie Hoyera. Po wysuszeniu w cieplarce oznaczano pod mikroskopem świetlnym na podstawie dostępnych opisów i kluczy. Stwierdzono następujące gatunki roztoczy i owadów: Przędziorek cytrusowiec - Panonychus citri McGregor znany na całym świecie, głównie jako szkodnik roślin cytrusowych. Od kilku lat zawlekany do Polski na anturium szercera z Holandii i figowcach (Ficus microcarpa, F. cyathistipulla) z Chin. Osobniki dorosłe i larwy żerują w odróżnieniu od przędziorka chmielowca, najczęściej na górnej stronie najmłodszych liści powodując mozaikowate żółknięcie i deformację lub silne szarzenie w zależności od gatunku rośliny. Osobniki dorosłe są barwy czerwonej lub ciemnoczerwonej z wyraźnymi wzgórkami barwy ciała na stronie grzbietowej. Przędziorek orientalny - Eutetranychus orientalis (Klein) pochodzi z Azji, rozpowszechniony w Afryce, Środkowym Wschodzie i Turcji, gdzie jest szkodnikiem wielu upraw, a przede wszystkim roślin cytrusowych. Nie zadomowił się jeszcze na kontynencie amerykańskim i w Europie. Do Polski importowany ze Sri Lanki na sadzonkach krotonu (Codiaeum 50

51 variegatum). Osobniki dorosłe i larwy żerują na górnej stronie liści wzdłuż nerwu głównego, a potem bocznych powodując chlorotyczne i żółte mozaikowate plamy na powierzchni. Samice są szerokoowalne i spłaszczone, długości ok. 0,4 mm, barwy jasnobrązowej poprzez brązowawozieloną do ciemnozielonej z ciemniejszymi kropkami na ciele, nogi prawie tak długie jak ciało. Przędzioreczek storczykowiec - Tenuipalpus pacificus (Baker, 1945) pochodzi z tropiku, ale rozprzestrzenił się po całym świecie. Kilka lat temu do Polski importowany z Chin na sadzonkach storczyka Phalaenopsis sp. Zarówno osobniki dorosłe i larwy w dużych skupiskach żerują po obydwu stronach liści, ale głównie na dolnej, powodując początkowo srebrzyste zagłębienia, które z czasem zmieniają barwę na rdzawobrązową. Pod wpływem żerowania wzrost i kwitnienie roślin jest silnie hamowane. Osobniki dorosłe mają ciało owalne, płaskie i cztery pary odnóży. Ciało samicy ma barwę czerwonopomarańczową z czarnym rysunkiem na stronie grzbietowej. Jaja są owalne, barwy czerwonej. Wciornastek krotonowiec - Selenothrips rubriocinctus (Giard) został po raz pierwszy opisany z Gwadelupy (Karaiby), obecnie występuje w Azji, Afryce, Amerykach i Australii. Larwy i osobniki dorosłe żerują na liściach różnych roślin, ale znany jest przede wszystkim jako szkodnik nanerczy zachodniej, kakao, mango, mangostanu i ambrowca balsamicznego. W 2009 roku stwierdzono go w Polsce na sadzonkach krotona importowanych ze Sri Lanki. Liczne larwy i osobniki dorosłe żerują po obydwu stronach liści powodując ich srebrzenie, zniekształcenie i opadanie, w miejscach żerowania widoczne są czarne krople odchodów. Zarówno samice jak i samce mają podobny wygląd, są długości około 1,2 mm. Ciało jest czarniawobrązowe z przebijającym się czerwonym pigmentem na pierwszych trzech segmentach odwłoka, przy czym samce nie mają pokładełka, a na brzusznej stronie każdego segmentu mają okrągłe pola gruczołowe. Skrzydła przednie ciemne, ale jaśniejsze od ciała z dwoma rzędami czarnych szczecin oraz długą, prostą frędzlą. Czułki są 8-członowe, człony III-V przy podstawie jasne. Segmenty odwłoka po bokach siateczkowate, na brzegu VIII segmentu grzebień złożony z długich szczecin. Charakterystyczne są larwy i poczwarki, barwy żółtej do pomarańczowej z pierwszymi trzema i ostatnim segmentem odwłoka jaskrawoczerwonym. Skorupik krotonowiec - Lepidosaphes tokionis (Kuwana, 1902) jest gatunkiem tropikalnym, rozmieszczony na całym świecie poza kontynentem europejskim. Rośliny żywicielskie należą do trzech rodzin botanicznych: Euphorbiaceae, Malvaceae i Rutaceae, a preferowany jest kroton i anturium. Do Polski dotarł w 2009 r. na sadzonkach krotona ze Sri Lanki. Larwy i samice żerują na dolnej stronie liści powodując ich zasychanie. Ciało samicy jest podłużne o równoległych bokach, 1,8 razy dłuższe niż szersze. Głowa na każdym boku z mniej lub bardziej widocznymi wypukłościami. Mączlik krotonowiec - Orchamoplatus mammaeferus (Quaintance & Baker, 1917) występuje na Dalekim Wschodzie, Australii, Wyspach Pacyfiku. Do Polski przywędrowały ze Sri Lanki puparia na liściach sadzonek krotona. Puparium jest owalne, długości około 0,75 mm, pokryte przeźroczystym, białym woskiem i białym ogonem z tyłu ciała. Charakterystyczny brzeg puparium w postaci pojedynczego rzędu zębatych gruczołów. Przetchlinki tułowiowe i odwłokowe otoczone wyraźnym grzebieniem zębów. Osobniki dorosłe żółte z czerwonymi oczami pokryte białym pudrem woskowym. Jaja są eliptyczne, białe do brązowych składane przez samice w okręgach. Wełnowiec pasiasty Ferrisia virgata (Cockerell) występuje w Azji i obydwu Amerykach. Pojawia się na roślinach przynależnych do 68 rodzin botanicznych. Do Polski zawleczony ze 51

52 Sri Lanki na sadzonkach Codiaeum variegatum. Samice podłużnie owalne, ciemnoszare pokryte białym mączystym nalotem z dwoma podłużnymi, ciemnymi pasami wzdłuż grzbietu. Na końcu ciała para woskowych wyrostków, około połowy długości ciała. Na ciele liczne cienkie, krystaliczne nici. Nogi i czułki ciemnobrązowe. Wpływ rodzaju środka ochrony na liczebność owadów inwazyjnych w uprawach szklarniowych. Ocena skuteczności działania preparatów na roztocza szklarniowa. Doświadczenie pilotażowe założono 12 maja 2010 r. na bluszczu pospolitym (Hedera helix) silnie uszkodzonym przez roztocza szklarniowca. Doświadczenie założono w układzie całkowicie losowym w 3 powtórzeniach. W powtórzeniu znajdowało się 7 roślin zajmujące powierzchnię 1 m 2. Rośliny rosły w doniczkach średnicy 10 cm (pojemności 0,5 l podłoża) wypełnionych podłożem Klasmann TS2 z domieszką glinki. Rośliny opryskano jednokrotnie opryskiwaczem Venus-1 zużywając 0,3 l/m 2. Ocenę skuteczności preparatów przeprowadzono na podstawie liczby żywych osobników w próbie 14 pędów długości 5 cm pobranych z 7 roślin powtórzenia. Próby pobierano przed zabiegiem (PRE-T) oraz do 42 dni po zabiegu w odstępie 7 dni. Po miesiącu od zabiegu zmierzono długość młodych pędów w próbie 3 pędów z rośliny, czyli 21 pędów z powtórzenia. Wyniki opracowano statystycznie za pomocą analizy wariancji. Istotność różnic między średnimi ocenione za pomocą testu t-duncana przy poziomie P=0,95. Charakterystyka preparatów użytych w doświadczeniu Nazwa handlowa Zawartość substancji Użyte stężenie aktywnej Inhibitory mitochondrialnego łańcucha oddechowego Ortus 05 SC Sanmite 20 WP Fenpiroksymat, 5% Pirydaben, 20% 0,1% 0,1% Inhibitory syntezy lipidów Envidor 240 SC Spirodiklofen, 240 g/litr 0,05% Makrocykliczne laktony Vertimec 018 EC Abamektyna, 18 g/litr 0,05% Inhibitory wzrostu roztoczy Borneo* Etoksazole, 110 g/litr 0,05% Inhibitory metabolizmu energii Pylon* Chlorfenapyr, 21.4% 0,04% Nieznany mechanizm działania Floramite 240 S.C.* Bifenezate, 240 g/litr 0,04% * - preparaty nie zarejestrowane w Polsce Skuteczność preparatów w zwalczaniu roztocza szklarniowca Zabieg Skierniewice, 12 maja 2010 r. Nazwa handlowa Liczba dni po zabiegu preparatu T1+7 T1+14 T1+21 T1+28 T1+35 T1+42 Redukcja form ruchomych w % wg wzoru Hendersona-Tiltona Borneo Envidor 240 SC Floramite 240 SC Ortus 05 SC Pylon Sanmite 20 WP Vertimec 018 EC 95,2 94,2 82,8 63,9 99,5 100,0 97,4 96,2 94,4 83,1 63,9 100,0 100,0 96,2 98,0 98,1 71,8 73,2 100,0 100,0 99,2 97,4 99,2 90,1 57,2 100,0 100,0 98,9 98,2 100,0 82,3 91,0 100,0 100,0 100,0 73,8 98,5 88,1 92,9 100,0 100,0 98,9 52

53 Przyrost młodych pędów w cm po zastosowaniu preparatów do zwalczania roztocza szklarniowego Ocena Skierniewice, 16 czerwca 2010 r. Nazwa handlowa preparatu Borneo Envidor 240 SC Floramite 240 SC Ortus 05 SC Pylon Sanmite 20 WP Vertimec 018 EC Kontrola Długość pędów w cm 14,6 b 20,8 c 21,3 c 19,9 c 19,1 c 26,0 d 20,9 c 6,8 a 2.2. UDZIAŁ W KONFERENCJACH I KONSULATCJACH ZAGRANICZNYCH a) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu był udział w konferencji pt. Ecology of Aphidophaga oraz wygłoszenie referatu "Biological factors limiting the numbers of aphids in apple orchards in Poland. Konferencja w całości poświęcona była problemowi mszyc jako organizmów inwazyjnych zasiedlających różne gatunki roślin uprawnych oraz organizmom afidofagicznych, których udział w ograniczaniu liczebności mszyc jest nie do przecenienia. Badanie nad efektywnością afidofagów, ich uwarunkowaniami ekologicznymi, metodami hodowli oraz wspomagania w zwiększaniu ich liczebności, stanowiły przewodni motyw konferencji. Wśród referatów aż 10 poświęcone było inwazyjnemu gatunkowi Harmonia axyridis (Coleoptera: Coccinellidae) jako efektywnemu drapieżcy mszyc, ale także jako gatunkowi, który może wypierać inne gatunki drapieżnych Coccinellidae. Kraj, miejscowość i okres pobytu: Włochy Perugia, Osoby uczestniczące: 1) prof. Remigiusz Olszak Kierownik zadania UDZIAŁ W KONFERENCJACH I SYMPOZJACH KRAJOWYCH Brak 2.4 UDZIAŁ W SZKOLENIACH Temat szkolenia: Pakiet Office 2007 oraz Agriculture Research Manager wykorzystanie w doświadczalnictwie Organizator: Agencja Szkoleniowa AP GRINIAR Joanna Przybył, Skierniewice, ul. Liliowa 6 Termin szkolenia: 6-7 grudnia 2010 Osoby uczestniczące: Gabriel Łabanowski, Grażyna Soika, Remigiusz Olszak, Michał Hołdaj, Bożena Pawlik 3. Wymierne rezultaty realizacji zadania MIERNIK (i) dla zadania: a) Liczba instrukcji dotyczących systemów upraw i metod ochrony. Plan 1 instrukcja. Wykonanie 1 instrukcja. Przygotowano instrukcje wdrożeniowa pt. Instrukcja rozpoznawania na podstawie wyglądu roztocza i objawów żerowania oraz zwalczanie na roślinach ozdobnych. 53

54 b) Liczba patogenów badanych w odniesieniu do pięciu bakteriocydów. Plan 3 patogeny. Wykonanie 3 patogeny. Do badań wybrano szczepy bakterii powodujących choroby inwazyjne, które wyizolowano z różnych roślin gospodarzy w Polsce: Erwinia amylovora Ea 659 (zaraza ogniowa), Xanthomonas arboricola pv. corylina RIPF-X13 (bakteryjna zgorzel leszczyny), Xanthomonas arboricola pv. juglandis X04 (bakteryjna zgorzel orzecha włoskiego), Pseudomonas syringae pv. syringae PS110 (rak bakteryjny), Pseudomonas syringae pv. morsprunorum rasa 1 Ps25(rak bakteryjny drzew pestkowych). Szczepy pochodziły z kolekcji własnej. Badano wpływ środków ochrony roślin (Miedzian, Ridomil, Euparen. Kaptan, Dithane NeoTec i pięciu olejków eterycznych na wzrost szczepów bakterii sprawców chorób inwazyjnych roślin sadowniczych i. c) Liczba opracowanych materiałów informacyjnych do programów ochrony roślin. Plan 2 opracowania. Wykonanie 2. Opracowania będą przygotowane w roku 2011 i zostaną wykorzystane do programów ochrony roślin. d) Liczba gospodarstw ocenianych pod względem nasilenia występowania patogenów. Plan 2 gospodarstwa. Wykonanie 2 gospodarstwa. Przedmiotem badań było występowanie w analizowanych obiektach Fusarium foetens na begonii, Phytophthora palmivora na falenopsis oraz dodatkowo na bluszczu i peperomii oraz P. cryptogea na poinsecji. W gospodarstwach szkółkarskich prowadzono obserwacje nad występowaniem Fusarium circinatum na sośnie. W obiektach szklarniowych obserwacje prowadzono w odstępach co najmniej 3 tygodniowych, a w szkółkach co 3-4 tygodnie od maja do września. Przy badaniu przyczyny chorób fragmenty porażonych roślin wykładano na pożywkę PDA uzyskane izolaty oznaczano do gatunku na podstawie cech morfologicznych i przy stosowaniu metod molekularnych. e) Liczba ocenianych preparatów w zwalczaniu miodówki gruszowej. Plan 3 preparaty. Wykonanie 3 preparaty. Stwierdzono wysoką skuteczność zabiegów wczesnowiosennych wykonanych preparatami Karate Zeon 050 CS/ Sherpa 100 EC/ Fastac 10 EC/ zgodnie z prowadzoną sygnalizacją. Wykazano, że preparaty z grupy acylomocznikowych Rimon 100 EC/Dimilin 480 SC i z grupy neonikotynoidów skutecznie obniżają liczebność miodówki gruszowej plamistej, jednak przy licznej populacji miodówki gruszowej plamistej konieczne jest wykonywanie w czerwcu dwóch zabiegów. f) Liczba publikacji związanych z realizacją zadania. Plan 3 publikacje. Wykonanie 4 publikacje. Publikacje popularno-naukowe 1) Łabanowski G. Roztocze i owady obcego pochodzenia w polskich szklarniach. Informator XII Dni Ogrodnika Targi międzynarodowe. Gołuchów 2010, str Instrukcje wdrożeniowe, książki popularno-naukowe 2) Łabanowski G., Dziuda E. Organizmy inwazyjne wykrywane w polskich szklarniach Roztocz szklarniowiec Polyphagotarsonemus latus (Banks, 1904) Instrukcja rozpoznawania na podstawie wyglądu roztocza i objawów żerowania oraz zwalczanie na 54

55 roślinach ozdobnych. Skierniewice 2010, str ) Łabanowski G., Orlikowski L., Wojdyła A. Jak pielęgnować rośliny doniczkowe choroby i szkodniki. Multico, str Artykuły popularne 4) Orlikowski L.B., 2010: Problemy w uprawie roślin iglastych. Działkowiec 10: Rola partnerów w realizacji zadania (ze szczególnym uwzględnieniem organów administracji publicznej) 1.Prowadzona była współpraca z 8 Gospodarstwami Ogrodniczymi zajmującymi się produkcją roślin ozdobnych pod osłonami i w polu. 2. Prowadzono konsultacje z pracownikami Katedr Fitopatologii Uniwersytetów Przyrodniczych i Rolniczych w Polsce w zakresie ewentualnych zagrożeń przez wymienione gatunki czynników chorobotwórczych w różnych rejonach kraju. 3. Kontynuowano współpracę z Centralnym Laboratorium PIORiN w Toruniu. W realizacji zaplanowanych zadań istotna była współpraca z prywatnymi sadownikami, którzy udostępnili swoje sady gruszowe w celu przeprowadzenia badań i wykonywali zabiegi. W realizacji zaplanowanych zadań bardzo istotna była współpraca z 6 producentami roślin szklarniowych i szkółkarzami z województw : łódzkiego, mazowieckiego, śląskiego, którzy wyrazili zgodę na prowadzenie obserwacji zdrowotności roślin i pobieranie do badań tych, na których stwierdzano występowanie choroby. W realizacji zaplanowanych zadań istotna była współpraca z 3 producentami roślin ozdobnych z województw: łódzkiego i mazowieckiego, którzy wyrazili zgodę na monitorowanie materiału roślinnego na terenie ich gospodarstw. 55

56 Zadanie 1.6 pt. Diagnostyka oraz zmienność populacyjna bakterii (Erwinia amylovora), sprawcy zarazy ogniowej 1. W jakim stopniu planowane cele zostały zrealizowane Zakres rzeczowy zadania i przyjęte cele są realizowane zgodnie z harmonogramem. W okresie sprawozdawczym założone cele zostały osiągnięte. 2. Opis wykonania zadania 2.1. Tematy szczegółowe (A, B, C, D). A) Monitorowanie występowania E. amylovora w Polsce. Sady i szkółki, w których obserwowano zarazę ogniową i pobrano próbki Sady i szkółki, w których nie obserwowano zarazy ogniowej Monitorowano 12 sadów/szkółek pod kątem występowania zarazy ogniowej: sad jabłoniowogruszowy w Dąbrowicach koło Skierniewic; sad jabłoniowy w Małej Wsi koło Grójca; dwa sady jabłoniowe w okolicy Tuszewa k. Lubawy; sad jabłoniowy i gruszowy w Barku k. Olsztyna; dwa sady jabłoniowe w okolicy Janowa Lubelskiego; sad jabłoniowy w Miłobądzu; dwa sady jabłoniowe w okolicach Pawłowa w woj. Świętokrzyskim, szkółka jabłoni ok. Belska Dużego i sad jabłoniowy Belsk Duży. Obserwowano kwiaty, liście i pędy zgodnie z metodyką opracowaną wcześniej w ISK. Z próbek wykazujących objawy podobne do zarazy ogniowej izolowano bakterie na podłoża mikrobiologiczne. Bakterie o morfologii kolonii podobnej E. amylovora były poddawane dalszej identyfikacji. B) Utworzenie kolekcji izolatów i szczepów bakterii E. amylovora pochodzących z różnych rejonów kraju i różnych roślin żywicielskich. Z próbek pobranych w sadzie jabłoniowym w Miłobądzu wyizolowano z różnych drzew 15 izolatów o morfologii kolonii podobnej do E. amylovora. Izolaty te identyfikowano stosując testy biochemiczne, test patogeniczności na zawiązkach owoców gruszy, test nadwrażliwości na tytoniu oraz techniką PCR z zastosowaniem różnych zestawów starterów specyficznych do E. amylovora. Jako E. amylovora zidentyfikowano 10 izolatów, które oznaczono symbolami od 1/10 do 10/10. Izolaty te zabezpieczono w 20% glicerolu w temperaturze -75⁰C i umieszczono w kolekcji bakteryjnych patogenów Pracowni Fitopatologii ISK. C) Określenie stopnia genetycznego i fenotypowego zróżnicowania polskiej populacji E. amylovora. Analiza cech fenotypowych Opracowano charakterystykę 65 izolatów kolekcji, obejmującą 32 cechy biochemiczne, fizjologiczne oraz chorobotwórczość. W przypadku większości testów uzyskane wyniki były 56

57 jednorodne dla wszystkich izolatów, stwierdzono jedynie różnice w zdolności bakterii do hydrolizy żelatyny oraz wykorzystywania ksylozy i laktozy. Tabela 1. Charakterystyka fenotypowa badanych izolatów E. amylovora l.p. Test wynik 1 reakcja z KOH dla bakterii Gram Aktywność Oksydaz Ureazy - 4 Fosfolipazy - 5 Katalazy + 6 Hydroliza Żelatyny r 3 7 Skrobi - 8 wytarzanie indolu ztryptofanu - 9 H 2 S z aminokwasów zawierających siarkę - 10 barwników na podłożu YDC - 11 barwnika fluorescencyjnego na podłożu - King B 12 redukcja azotanów - 13 wzrost przy 5% zasoleniu + 14 temperaturze 36ºC - 15 Voges-Prosauer + 16 z czerwienią metylowa (zakwaszanie - podłoża do ph <4,2) 17 wytwrzanie kwasu z glukozy w tlenowych + warunkach 18 beztlenowych + 19 zdolność wykorzystywania D-arabinozy - 20 dulcitolu - 21 fruktozy + 22 glukozy + 23 D-ksylozy laktzy D-maltozy - 26 D-mannozy + 27 L-ramnozy - 28 D-ryboz + 29 sacharozy + 30 sorbitolu + 31 D-trechalozy + 32 test patogenicznośći na zawiązkach owocowych gruszy + 1 / >90% wyników pozytywnych; 2 / <10%wyników pozytywnych; 3 / 10-90% wyników pozytywnych; 4 / dla 4 izolatów uzyskano wynik niejednoznaczny 5 / dla 10 izolatów uzyskano wynik niejednoznaczny Charakterystyka polskich izolatów E. amylovora jest generalnie zgodna z charakterystyką przedstawioną przez Holta i in. w IX wydaniu Bergey s Manual of Determinative Bacteriology (1994). Jedyną różnicę stanowi zdolność bakterii do wykorzystywania D- ksylozy. W teście uzyskano wynik pozytywny dla większości izolatów kolekcji, podczas gdy Holt i in. za typowy dla E. amylovora uznają wynik negatywny. Wynik pozytywny tego testu uzyskali również inni autorzy dla izolatów pochodzących z Turcji, oraz niektórych izolatów z Wielkiej Brytanii. Niewielkie różnice, jakie zaobserwowano w cechach fenotypowych badanych izolatów potwierdziły dotychczasowe wyniki o ich wysokiej jednorodności. 57

58 Analiza zróżnicowania genetycznego Badaniami objęto 65 izolatów Erwinia amylovora, pozyskanych w latach z różnych roślin gospodarzy (jabłoń, grusza, pigwa, ognik, głóg i irga) w różnych rejonach Polski. Dla porównania do badań włączono izolaty E. amylovora pochodzące z zagranicy. Określono zróżnicowanie w zawartości ich DNA plazmidowego. U wszystkich badanych izolatów obserwowano obecność plazmidu pea29 o wielkości ok. 30 kpz. Dodatkowo 3 izolaty posiadały plazmid o wielkości ok. 70 kpz. Na podstawie analizy restrykcyjnej zidentyfikowano go jako pei70. Wybrane izolaty, wykorzystane do badań nad wirulencją charakteryzowano za pomocą technik RAPD i AFLP. W technice RAPD wykorzystano 15 różnych starterów. Uzyskane wyniki potwierdziły wysoką jednorodność wśród badanych szczepów. We wszystkich reakcjach uzyskano identyczne profile amplifikacji (Fot. 1) OPU19 OPW20 Fot. 1. Przykład uzyskiwanych profili amplifikacji DNA testowanych szczepów E. amylovora w reakcji RAPD ze starterami OPU19 i OPW20. Tylko technika AFLP umożliwiła rozróżnienie testowanych szczepów, jednak nie stwierdzono korelacji między uzyskanymi profilami amplifikacji a pochodzeniem szczepów i ich wirulencją określoną w testach na różnych odmianach jabłoni (Rys.2). Rys. 2. Analiza podobieństwa wybranych szczepów E. amylovora techniką AFLP D) Analiza zróżnicowania wirulencji wśród wybranych izolatów E. amylovora w testach na 3 różnych odmianach jabłoni podatnej, średnio podatnej oraz odpornej na zarazę ogniową. Porównano wirulencję 6 szczepów E. amylovora wyizolowanych w Polsce z różnych roślingospodarzy: 692 (jarząb), 659, 691(jabłoń), E6 (grusza), 650, E2 (głóg) z 2 szczepami 58

59 pochodzącymi z jabłoni z USA (B62, A90). Badania przeprowadzono na jednorocznych drzewkach jabłoni odmian Idared, Elstar i Quinte szczepionych na podkładce M.9. Młode, aktywnie rosnące pędy inokulowano przez ucięcie wierzchołka nożyczkami uprzednio zanurzonymi w wodnej zawiesinie każdego szczepu. Każdym szczepem zainokulowano po 20 drzewek odm. Elstar, po 15 odm. Idared oraz po 12 drzewek odm. Quinte. Obserwacje rozwoju zarazy ogniowej na pędach oraz pomiary długości porażonej części pędów wykonano po 2, 4 i 6 tygodniach od inokulacji. Wirulencję szczepów oceniano przez porównanie długości znekrotyzowanej części pędu do całkowitej długości pędu, co wyrażono w procentach. Na odmianie Elstar najniższą wirulencję wykazał szczep 691. Po 6 tygodniach od inokulacji tym szczepem procent porażonej części pędów wynosił 89,3, a w przypadku pozostałych szczepów - 94,1-100%. Natomiast na odmianie Idared najniższą wirulencję wykazały szczepy E2 i 650, odpowiednio 52,6 i 62% porażonej części pędów, a pozostałe szczepy od 75,6 do 100%. Największe różnice wirulencji badanych szczepów stwierdzono na odm. Quinte. Najwyższą wirulencję na pędach tej odmiany wykazały szczepy A90 i B62, odpowiednio 84,1 i 89,4% porażonej części pędów. Z polskich szczepów najbardziej wirulentne okazały się E6 (36,3%) i 691 (25,6%). Pozostałe szczepy spowodowały stosunkowo niewielkie nekrozy, a po inokulacji szczepem E2 nie stwierdzono zmian chorobowych na żadnym pędzie tej odmiany (Rys 3.). Przeprowadzone badania potwierdziły teorię o zróżnicowanej wirulencji wśród szczepów Erwinia amylovora, która zaznaczyła się szczególnie na odm. Quinte. Uzyskane wyniki wskazują jednocześnie na przydatność odm. Quinte do selekcji izolatów/szczepów E. amylovora przeznaczonych do testów skryningowych oceny materiału hodowlanego, pod kątem odporności/podatności na zarazę ogniową. W tym kontekście uzasadniona jest kontynuacja badań z uwzględnieniem możliwego zróżnicowania wirulencji szczepów. Jak wykazały dotychczasowe badania własne, a także innych autorów, szczepy amerykańskie E. amylovora są znaczenie bardziej zróżnicowane zarówno pod względem cech genetycznych, jak i fenotypowych, w porównaniu do szczepów europejskich. Wirulencja Rys. 3. Zróżnicowanie wirulencji szczepów E. amylovora w testach na 3 odmianach jabłoni po 6 tygodniach od inokulacji. 2.2 UDZIAŁ W KONFERENCJACH I KONSULATCJACH ZAGRANICZNYCH a) Sprawozdanie z wyjazdu zagranicznego Celem wyjazdu było wygłoszenie referatu pt. Bacterial species first time recognized for their biocontrol activity against fire blight (Erwinia amylovora). Konferencja była zorganizowana pod auspicjami Międzynarodowego Towarzystwa Fitopatologicznego przez Instytut INRA w La Reunion. Program konferencji obejmował 4 sesje tematyczne poświęcone genomice i ewolucji bakterii, taksonomii bakterii i diagnostyce bakterioz, interakcji miedzy patogenem a rośliną na poziomie molekularnym, hodowli odpornościowej roślin i genetyce odporności oraz ochronie roślin, epidemiologii chorób 59