Konsekwencje psychologiczne zespołu metabolicznego

Transkrypt

1 Psychiatria w Praktyce Klinicznej PRACA P O G L Ą D O W A tom 1, nr 2, Copyright 2008 Via Medica ISSN Monika Talarowska, Antoni Florkowski, Agata Orzechowska, Krzysztof Zboralski, Adam Wysokiński Klinika Psychiatrii Dorosłych II Katedry Chorób Układu Nerwowego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Konsekwencje psychologiczne zespołu metabolicznego Streszczenie W niniejszej pracy autorzy przedstawili przegląd piśmiennictwa i podsumowanie najważniejszych informacji na temat psychologicznych następstw schorzeń wchodzących w skład zespołu metabolicznego otyłości brzusznej, zaburzeń lipidowych, cukrzycy oraz nadciśnienia tętniczego. Celem artykułu jest przekazanie lekarzom psychiatrom informacji, że zespół metaboliczny to nie tylko wymagające dodatkowej farmakoterapii powikłania leczenia lekami przeciwpsychotycznymi, ale również wiele istotnych czynników psychologicznych związanych z tym zespołem. Stan psychiczny osób z zespołem metabolicznym odzwierciedla obecność zaburzeń psychologicznych, a także obniżenie jakości zdrowia i życia. Oznacza to konieczność uwzględnienia tego aspektu w trakcie prowadzonego leczenia. Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2008; 1, 2 : słowa kluczowe: zespół metaboliczny, psychologia, schizofrenia Wprowadzenie Fakt zachorowania na długotrwałą, napiętnowaną społecznie chorobę, jaką jest schizofrenia, zmienne wyniki jej leczenia, pogorszenie sytuacji społecznej i ekonomicznej stanowią listę niektórych stresorów działających na pacjentów. Dodatkowo, schizofrenia oraz jej leczenie wiążą się z ryzykiem wielu powikłań, do których należy, coraz częściej omawiany w publikacjach z dziedziny psychiatrii, zespół metabliczny (MeS, metabolic syndrome) [1]. Zagadnienie wpływu zespołu metabolicznego i jego elementów na funkcjonowanie psychologiczne chorych nie było dotąd przedmiotem dokładnej analizy. Jednak można przypuszczać, że zależność taka istnieje i dotyczy różnych sfer życia psychicznego pacjentów: emocjonalnej (poczucie bezradności, cierpienie, strach Adres do korespondencji: dr med. Monika Talarowska Klinika Psychiatrii Dorosłych Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Oddział XIB Szpital im. J. Babińskiego ul. Aleksandrowska 159, Łódź tel.: (042) , faks: (042) talarowskamonika@wp.pl Praca zrealizowana w ramach pracy własnej Kliniki Psychiatrii Dorosłych Uniwersytetu Medycznego w Łodzi nr w obliczu zagrożenia życia, żal, obniżone poczucie własnej wartości, poczucie winy z powodu zaniedbania swojego zdrowia, obawa przed rozwojem choroby, przygnębienie, depresja), społecznej (ograniczenie funkcjonowania społecznego, wrogość wobec otoczenia, pogorszenie jakości życia), motywacyjnej (załamanie psychiczne, rezygnacja, poddanie się chorobie lub poszukiwanie skutecznych metod leczenia) oraz poznawczej (przyjęcie roli chorego, sposób myślenia o chorobie i o własnym ciele, poznawcze strategie radzenia sobie z chorobą, zmiany sprawności procesów poznawczych) [2, 3]. Nadal otwartymi zagadnieniami pozostają charakter, intensywność i zakres zmian związanych z procesami psychicznymi, które mogą być następstwem omawianego zaburzenia. Rozpoznanie zespołu metabolicznego, tak jak diagnoza każdej przewlekłej choroby somatycznej, wiąże się z koniecznością adaptacji pacjenta do nowych wymagań i warunków życia (przezwyciężenie bólu, przystosowanie do nowych procedur leczenia, ograniczeń, które pojawiają się w codziennym życiu). Do najczęściej stosowanych mechanizmów obronnych w obliczu choroby należą: wyparcie ze świadomości negatywnych zdarzeń i związanych z nimi odczuć, 67

2 Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2008, tom 1, nr 2 zaprzeczanie przeżywanym emocjom, projekcja (przypisywanie innym własnych nieuświadamianych i nieakceptowanych motywów oraz uczuć), unikanie myśli i rozmów o chorobie, racjonalizacja, fantazjowanie, minimalizacja objawów choroby, odrzucenie diagnozy. Jeżeli wymienione mechanizmy występują u chorego przez dłuższy czas, uniemożliwiają mu odpowiednie przystosowanie do choroby i utrudniają terapię, zmniejszając jej skuteczność. W przypadku nagłego pogorszenia stanu zdrowia dochodzi często do kryzysu psychicznego z dominującym niejednokrotnie stanem lęku i depresji [4]. Otyłość brzuszna Otyłość można traktować jako jedną ze współczesnych chorób cywilizacyjnych, której konsekwencje mają naturę nie tylko somatyczną (cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia gospodarki lipidowej, choroby układu sercowo-naczyniowego, dna moczanowa), ale również psychologiczną [5]. Czynniki psychologiczne zalicza się również do przyczyn otyłości. W tej grupie zmiennych można wyróżnić: zaburzenia mechanizmu samoregulacji (niemożność kontrolowania ilości spożywanego pokarmu, co prowadzi do przejadania się ), nieprawidłowe przekonania i oczekiwania jednostki dotyczące własnej osoby i jej relacji ze światem (zaniżona samoocena, pesymizm, perfekcjonizm, potrzeba osiągnięć, poczucie bezradności będące źródłem negatywnych emocji prowadzących do samopocieszania w postaci objadania się), cechy osobowości (neurotyczne lub introwertywne sprzyjają traktowaniu jedzenia jako nagrody łagodzącej przykre stany emocjonalne), brak efektywnych mechanizmów radzenia sobie ze stresem. Nadmierne jedzenie może być także formą zwrócenia na siebie uwagi, może wyrażać potrzebę troski i nagradzania siebie lub stanowić usprawiedliwienie doznawanych porażek [6]. Osoby otyłe mają niższą samoocenę i negatywny obraz własnego ciała w porównaniu z osobami z prawidłową masą ciała. Powszechnie uważa się za leniwe, niezdolne do samokontroli, niezdyscyplinowane, niedbające o siebie i mało ambitne [7]. Otyłość obniża także znacznie jakość życia pacjentów. Z jednej strony może ona sprzyjać występowaniu depresji, z drugiej zaś zaburzenia neuroendokrynologiczne związane ze stresem i depresją mogą powodować zmiany metaboliczne predysponujące do nadwagi [8]. Wyniki badań własnych ujawniły, że wraz ze wzrostem wartości wskaźnika masy ciała zwiększa się efektywność myślenia abstrakcyjnego, koordynacji wzrokowo-ruchowej, werbalnej pamięci operacyjnej i funkcji wykonawczych, zdolności uczenia się, fluencji słownej, odroczonej pamięci słuchowej, a także efektywność procesów uwagi [9]. Wyniki te są zaskakujące, ponieważ, zgodnie z danymi z literatury przedmiotu, nadwaga i otyłość stanowią czynnik ryzyka licznych powikłań, głównie naczyniowo-sercowych [10]. Jednak Elias i wsp. [11] otrzymali rezultaty zbliżone do wyników badań uzyskanych przez autorów niniejszej pracy. Efekt ujemnego związku otyłości i funkcjonowania poznawczego zaobserwowali jedynie wśród badanych przez nich mężczyzn, natomiast nie dotyczył on grupy badanych kobiet. Zaburzenia lipidowe Zaburzenia lipidowe wpływają głównie na funkcjonowanie poznawcze pacjentów. Okazuje się, że chorzy na cukrzycę typu 2, u których stwierdzono wysokie stężenie triglicerydów, wykazywali osłabienie funkcji pamięciowych, uwagi oraz ogólne skrócenie czasu reakcji w porównaniu z osobami również cierpiącymi na cukrzycę typu 2, ale u których stężenie triglicerydów było niskie [12]. Jak uważają Kumari i wsp. [13], dyslipidemia wykazuje powiązania z pogorszeniem sprawności w zakresie fluencji słownej. Prawdopodobnie może ona oddziaływać niekorzystnie na zdolności poznawcze poprzez zwiększenie gęstości krwi w naczyniach oraz przez oddziaływanie na jej reologiczne właściwości (co w konsekwencji prowadzi do zmian w krążeniu mózgowym, jak również może zwiększać ryzyko wystąpienia miażdżycy naczyń) [14]. W badaniach własnych [9] wykazano, że wraz ze wzrostem stężenia cholesterolu we krwi obniżają się szybkość i sprawność psychomotoryczna, efektywność wzrokowo-przestrzenna pamięci operacyjnej i funkcji wykonawczych, płynności słownej, bezpośredniej i odroczonej pamięci słuchowej oraz sprawność uczenia się. W przypadku spadku stężenia cholesterolu frakcji HDL zaobserwowano pogorszenie sprawności pamięci operacyjnej i funkcji wykonawczych. Z kolei podwyższone stężenie cholesterolu frakcji LDL w istotnym stopniu wiąże się ze spadkiem efektywności uczenia się, sprawności i szybkości psychomotorycznej oraz pamięci operacyjnej i funkcji wykonawczych. Podobne wyniki uzyskali Kwiatkowska i wsp. [15] obniżeniu stężenia cholesterolu frakcji HDL i wzrostowi stężenia cholesterolu frakcji LDL towarzyszy nasilenie zaburzeń funkcjonowania poznawczego. Ponadto, zdaniem niektórych autorów podwyższone stężenie cholesterolu we krwi wiąże się głównie z osłabieniem sprawności procesów pamięciowych, uwagi, płynności słownej oraz skróceniem czasu reakcji [16, 17]. Należy również pamiętać, że dyslipidemia może prowadzić do miażdżycy tętnic, 68

3 Monika Talarowska i wsp., Psychologia zespołu metabolicznego a w konsekwencji do licznych chorób naczyniowych. Te ostatnie mogą się z kolei przyczyniać do pogorszenia funkcjonowania poznawczego (deficyty neuropsychologiczne należą do najczęstszych następstw zaburzeń krążenia mózgowego) [18, 19]. Cukrzyca Cukrzyca, oprócz miażdżycy i nadciśnienia, należy do najbardziej rozpowszechnionych chorób cywilizacyjnych XXI wieku. Jest to przewlekłe schorzenie metaboliczne o różnorodnej etiologii, charakteryzujące się długotrwałą hiperglikemią z zaburzeniami metabolizmu węglowodanów, tłuszczów i białek na skutek defektu wydzielania i/lub działania insuliny. Cukrzyca może prowadzić do przewlekłego uszkodzenia, zaburzenia czynności lub niewydolności różnych narządów [12]. Występuje zarówno u dzieci, jak i u dorosłych, wpływając na codzienne funkcjonowanie nie tylko osoby na nią cierpiącej, ale także całej rodziny pacjenta. Jej leczenie wiąże się z licznymi wymaganiami stawianymi chorym, dotyczącymi przede wszystkim rygorystycznej samokontroli, co może wpływać na ich jakość życia i poczucie dobrostanu. Pacjenci są zmuszeni do dokonywania nawet kilka razy dziennie pomiarów stężenia glukozy we krwi, codziennego przyjmowania leków (zarówno doustnie, jak i podskórnie), przestrzegania zaleceń dietetycznych, a także znacznego ograniczenia aktywności fizycznej. Dodatkowo choroba ta wpływa na ich funkcjonowanie fizyczne i psychiczne poprzez częste epizody hipo- lub hiperglikemii [20]. Należy także pamiętać, że cukrzyca jest obecnie czwartą co do częstości przyczyną kontaktu chorego z lekarzem oraz poważną przyczyną przedwczesnej utraty zdolności do pracy i śmiertelności [21]. Choroba ta niejednokrotnie prowadzi do inwalidztwa i skrócenia przewidywanego okresu życia, przede wszystkim w następstwie rozwoju przewlekłych powikłań [4]. Ostatnie doniesienia z literatury wskazują, że cukrzyca negatywnie wpływa między innymi na sprawność poznawczą chorych [22, 23]. Od dawna wiadomo także, że pacjenci z cukrzycą to grupa osób, u których proces starzenia ujawnia się wcześniej i przebiega szybciej (dotyczy to również funkcjonowania poznawczego) [24]. Nie ma obecnie zgody co do natężenia oraz istoty wspomnianej zależności (np. Lobnig i wsp. [25] podkreślają obecność niewielkich różnic w zakresie omawianych zmiennych w odniesieniu do obydwu typów cukrzycy (typu 1 i typu 2), a Kuo i wsp. [26] opisują ogólne obniżenie szybkości procesów myślowych wśród pacjentów z cukrzycą). W grupie osób po 60. roku życia już po 4 latach od rozpoznania choroby zaobserwowano istotne obniżenie zdolności poznawczych w porównaniu z osobami zdrowymi [27]. Z badań, które przeprowadzili Strachan i wsp. [28], wynika, że wśród chorych na cukrzycę zaburzenia funkcjonowania poznawczego występują częściej niż u osób w tym samym wieku bez zaburzeń gospodarki węglowodanowej. Zdaniem innych autorów [29] cukrzyca 2-krotnie zwiększa ryzyko rozwoju demencji zarówno naczyniopochodnej, jak i powstałej w wyniku rozwoju choroby Alzheimera. Cukierman i wsp. [30] posunęli się o krok dalej w swoich rozważaniach, proponując, aby obniżenie w zakresie funkcjonowania poznawczego zaliczyć do grupy przewlekłych powikłań cukrzycy. Wielu autorów wskazuje na obecność głębszych deficytów poznawczych wśród pacjentów z cukrzycą typu 2 w porównaniu z chorymi na cukrzycę typu 1 [12, 31]. W tym drugim przypadku mówi się często jedynie o ogólnym obniżeniu zdolności poznawczych o odwracalnym charakterze, które jest następstwem licznych epizodów hipoglikemii, typowych dla tego typu cukrzycy. Cukrzyca typu 2 powoduje natomiast zaburzenia pamięci słownej i przestrzennej, efektywności procesów uwagi, fluencji słownej, funkcji zależnych od płata czołowego (kojarzeniowych), sprawności psychomotorycznych oraz łączy się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia zaburzeń intelektualnych [12, 31]. Pasquier [18] opisuje ponadto obniżenie efektywności funkcji wykonawczych w tej grupie pacjentów. Kumari i wsp. [13] uważają, że cukrzyca typu 1 wiąże się natomiast z ogólnym osłabieniem zdolności poznawczych (autorzy nie charakteryzują bliżej tych zależności). Inni badacze [32] twierdzą, że epizody hipoglikemii częste wśród pacjentów z cukrzycą typu 1 mogą prowadzić do pogorszenia w zakresie funkcji poznawczych, ale zmiany te mają raczej charakter krótkotrwały i odwracalny. Również w polskich badaniach ujawniono wpływ cukrzycy typu 1 i 2 na procesy poznawcze. Derkacz i wsp. [33] wykazali istotne obniżenie badanych zmiennych (pamięć krótkotrwała, pamięć operacyjna, selektywność uwagi, szybkość psychoruchowa, analiza złożonych informacji) u chorych na cukrzycę w porównaniu z grupą kontrolną osób zdrowych. Wpływ cukrzycy na ośrodkowy układ nerwowy widoczny jest już u dzieci cierpiących na tę chorobę. W ich przypadku częste są specyficzne trudności w nauce (zmniejszona zdolność koncentracji uwagi, osłabienie zapamiętywania, upośledzenie koordynacji motorycznej, deficyty w zakresie funkcji wykonawczych) oraz trwałe ogniskowe zaburzenia neurologiczne. 69

4 Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2008, tom 1, nr 2 Nasilenie deficytów poznawczych, głównie w zakresie pamięci operacyjnej i funkcji wykonawczych, może wpływać na funkcjonowanie oraz przystosowanie społeczne chorych. Zaburzenia te upośledzają bowiem zdolność radzenia sobie w środowisku społecznym, głównie poprzez osłabienie możliwości rozwiązywania problemów i zdolności do nabywania nowych umiejętności [34]. Mimo faktycznego obniżania się sprawności poznawczych wśród chorych z rozpoznaną cukrzycą, negatywne zmiany w tym obszarze funkcjonowania nie są tak znaczne jak u osób z potwierdzonymi zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym. W dostępnej literaturze nie udało się odnaleźć informacji dotyczących podobnych badań, co sprawia, że dyskusja na temat wspomnianych zależności jest nadal otwarta, jednak wydaje się, że w analizowanych przypadkach można posługiwać się terminem łagodne zaburzenia poznawcze (MCI, mild cognitive impairment). Pojęcie to odnosi się do osób bez otępienia, jednak z obecnymi deficytami funkcjonowania poznawczego, możliwymi do zmierzenia, u których istnieje jednak mniejsze lub większe ryzyko postępu choroby, aż do przejścia w schorzenie otępienne. Osłabienie funkcji poznawczych w MCI może dotyczyć pogorszenia pamięci, jednej z dziedzin poznawczych innych niż pamięć lub może obejmować wiele różnych obszarów sprawności poznawczych [35]. Zdaniem Derkacza i wsp. [33] występowanie zaburzeń poznawczych bez otępienia wśród pacjentów z cukrzycą znacznie zwiększa ryzyko przejścia części tych zaburzeń w otępienie lekkiego stopnia, czego wynikiem może być pogorszenie w zakresie codziennego funkcjonowania. Z kolei fakt ten może powodować gorszą kontrolę choroby podstawowej, co może prowadzić do jeszcze większego upośledzenia funkcji poznawczych. Nadciśnienie tętnicze Nadciśnienie tętnicze jest jedną z najczęstszych chorób przewlekłych spotykanych w praktyce lekarskiej. Jego podłoża poszukuje się w czynnikach genetycznych, diecie oraz zmiennych społeczno-ekonomicznych. Te ostatnie znacznie zwiększają ryzyko jego wystąpienia i sprzyjają cięższemu przebiegowi choroby. Wśród innych czynników wymienia się szczególne cechy osobowości (wzór zachowania A WZA, osobowość typu D) i brak efektywnych mechanizmów radzenia sobie ze stresem [4]. Wzór zachowania typu A charakteryzujący się skłonnością do rywalizacji, walką o osiągnięcia, agresywnością, pośpiechem w działaniu, niecierpliwością, pobudliwością, nadmierną czujnością, nadmiernie ekspresyjnym sposobem mówienia, poczuciem presji czasu i nadmiernej odpowiedzialności. Taka osobowość wpływa na układ sercowo-naczyniowy na trzy sposoby: zwiększa zagrożenie ze strony innych czynników ryzyka, takich jak palenie tytoniu czy nadużywanie alkoholu; nieustannie pobudza działanie osi podwzgórze przysadka nadnercza; osoby z WZA całkowicie koncentrują się na swojej pracy, ignorując objawy choroby [36]. Na osobowość typu D składają się natomiast dwie cechy: skłonność do nadmiernego przeżywania negatywnych emocji oraz ich wypieranie w sytuacjach społecznych. Ludzie posiadający osobowość tego typu mają trudności z rozpoznawaniem i wyrażaniem przeżywanych stanów emocjonalnych (głównie lęku, gniewu, irytacji i wrogości) oraz wykazują nadmierną skłonność do powstrzymywania się od wyrażania negatywnych emocji i zgodnych z nimi zachowań. Powstrzymywanie to jest świadome, a jego przyczyną jest obawa przed dezaprobatą i odrzuceniem ze strony innych. Badania pokazują, że osoby o tym typie osobowości 4 5-krotnie częściej są narażone na zawał serca niż osoby otwarcie mówiące o przeżywanych przez siebie negatywnych emocjach. Jednocześnie taki sposób funkcjonowania wiąże się z większą śmiertelnością po przebytym zawale serca [36, 37]. Stres jest rozumiany jako niespecyficzna i uogólniona reakcja organizmu na stresor, prowadząca do zaburzenia homeostazy. Stres uruchamia mechanizmy endokrynne, neuronalne i immunologiczne mające na celu zmobilizowanie organizmu do większej niż przeciętnie aktywności fizycznej i psychicznej. Pojęcie to dotyczy zarówno traumatycznych wydarzeń, jak i codziennych, zwykłych sytuacji. Ponieważ nie da się wyeliminować go z naszego życia, najważniejsze jest ukształtowanie efektywnych mechanizmów radzenia sobie oraz zdobycie umiejętności do konstruktywnego wykorzystywania doświadczanego stresu [36, 38]. Stres uważa się za jeden z ważniejszych czynników mogących skutkować zaburzeniami w stanie zdrowia. Częste doświadczanie stresu, a tym samym aktywowanie mechanizmów fizjologicznych zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania. Układ sercowo-naczyniowy jest jednym z najbardziej narażonych na oddziaływanie reakcji stresowej. Negatywne bodźce psychospołeczne zwiększają aktywność autonomicznego układu nerwowego, co powoduje wzrost ciśnienia tętniczego, podwyższenie tętna, zaburzenia akcji serca, migotanie komór, zwężenie naczyń krwionośnych. 70

5 Monika Talarowska i wsp., Psychologia zespołu metabolicznego Przedłużający się stres pogłębia wymienione zmiany, przyspieszając zarazem procesy miażdżycowe i zwyrodnieniowe w naczyniach i mięśniu sercowym. Zarówno oś współczulno-nadnerczowa ( walki lub ucieczki ), jak i endokrynologiczna (przysadka nadnercza), zaangażowane w powstawanie reakcji stresowej, odgrywają istotną rolę w rozwoju nadciśnienia pierwotnego. Pierwsza spośród wymienionych osi prowadzi do obkurczania się drobnych naczyń krwionośnych na obwodzie, regulujących objętość płynu w organizmie, a tym samym wpływa na wartość ciśnienia tętniczego i wzrost oporu obwodowego. W drugim przypadku podkreśla się wpływ wydzielanej noradrenaliny jako czynnika powodującego skurcz naczyń krwionośnych, a więc zwiększającego ciśnienie tętnicze. Wywołane stresem wzrosty ciśnienia mogą wywoływać trwałe zmiany w naczyniach krwionośnych i prowadzić do choroby nadciśnieniowej [39]. O wpływie działającego stresora na zdrowie decyduje często nie siła doświadczanych wydarzeń, ale rodzaj aktywności podejmowanej w celu poradzenia sobie z nimi. Skuteczne radzenie sobie zmniejsza stres, natomiast nieskuteczne prowadzi do jego narastania. Najbardziej korzystna wydaje się elastyczność w stosowaniu strategii radzenia sobie, co oznacza dysponowanie różnorodnymi strategiami zmieniającymi się w czasie z możliwością dostosowania ich do wymogów sytuacji. Warto wspomnieć o tak zwanym proaktywnym radzeniu sobie, które wiąże się ze zdolnością przewidywania i zapobiegania stresowi oraz chronienia się przed nim poprzez wykorzystywanie posiadanych zasobów i ich pomnażanie w celu lepszego radzenia sobie w przyszłości [40]. Wzmacnianie indywidualnej odporności na zagrożenie i informacyjne wzbogacanie osoby (uczenie doboru zachowań korzystnych dla zdrowia) mogą skutecznie ograniczać częstość zaburzeń akcji serca bądź pomagać w uzyskaniu poprawy w tym zakresie. Współczesna psychofizjologia potwierdza fakt, że reakcje autonomiczne, uważane za niezależne od woli człowieka, można poddawać kontroli między innymi poprzez trening myślenia pozytywnego, biofeedback, treningi relaksacyjne, medytację [5]. Podobnie jak wymienione wcześniej składowe zespołu metabolicznego, nadciśnienie tętnicze także wiąże się ze zmianami w zakresie funkcjonowania poznawczego chorych [26]. Ponadto, pojawiła się sugestia, że zespół metaboliczny który wiąże się ze zmianami w układzie krwionośnym, prawdopodobnie prowadzi także do nieprawidłowości w krążeniu mózgowym [41]. Choroby naczyniowe są zaliczane do najczęstszych schorzeń w praktyce neurologicznej, a deficyty neuropsychologiczne należą do najpowszechniejszych następstw zaburzeń krążenia mózgowego. Wyniki badań wykazują, że sprawność funkcjonowania poznawczego w starszych latach życia ujemnie koreluje z występowaniem nadciśnienia tętniczego zdiagnozowanego nawet lat wcześniej [42]. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10, International Classification of Diseases, tenth revision) jako jeden z rodzajów otępienia wymienia otępienie naczyniowe, w którym zaburzenie funkcji poznawczych może być spowodowane chorobą naczyń mózgowych prowadzącą do niedokrwienia, krwotoku i niedotlenienia. Do jego objawów w zakresie funkcjonowania poznawczego zalicza się między innymi utratę pamięci, obniżenie intelektu, osłabienie pamięci operacyjnej i funkcji wykonawczych, zaburzenia procesów uwagi i fluencji słownej. Stanowi ono 9 10% wszystkich przyczyn otępienia [43]. Opala i Ochudło [43] posługują się pojęciem naczyniowego uszkodzenia funkcji poznawczych, które obejmuje wiele zaburzeń poznawczych rozwijających się na podłożu naczyniowym, jednak nie spełnia kryteriów otępienia. Depresja Obecnie brakuje badań nad bezpośrednim związkiem zespołu metabolicznego i zaburzeń depresyjnych. Jednak rozważając jego poszczególne elementy składowe, można postawić hipotezę o istnieniu wspomnianej zależności. Warto chociażby przytoczyć wyniki badań nad częstością występowania depresji w grupie pacjentów z rozpoznaną cukrzycą (w Stanach Zjednoczonych depresję zdiagnozowano u ponad 31,7% chorych na cukrzycę [42], a zdaniem Suwalskiej i Łojko [45] częstość występowania objawów depresji u chorych na cukrzycę można oszacować na 8,5 32,5%). Przyczyną takiego stanu rzeczy mogą być liczne czynniki stresowe oddziałujące na analizowaną grupę pacjentów: konieczność podejmowania codziennych wysiłków terapeutycznych, ryzyko wystąpienia różnorodnych powikłań, obawa o stan zdrowia, konieczność wprowadzenia modyfikacji w życiu chorego czy pogorszenie sytuacji społecznej i ekonomicznej [45]. Dekompensacja będąca wynikiem choroby może także prowadzić do zmian neuroprzekaźnictwa, istotnych z punktu widzenia patogenezy depresji [46]. Nieleczona depresja może również negatywnie wpływać na proces leczenia i zapobieganie powikłaniom. Poczucie bezradności towarzyszące epizodom depresji prowadzi do gorszego stosowania się do zaleceń lekarskich lub zmniejszonej kontroli swojego stanu zdrowia, a w konsekwencji do częstszego korzystania z opieki zdrowotnej. Ponadto, wielu autorów 71

6 Psychiatria w Praktyce Klinicznej 2008, tom 1, nr 2 podkreśla związek pomiędzy zaburzeniami funkcji poznawczych a epizodami depresyjnymi [28]. Podsumowanie Przytoczone powyżej wyniki badań oraz analiza klinicznych następstw zespołu metabolicznego wyraźnie wskazują, że to powikłanie leczenia preparatami przeciwpsychotycznymi istotnie wpływa na jakość zdrowia oraz długość życia chorych na schizofrenię. Wzrastająca świadomość lekarzy psychiatrów na temat tego zagadnienia z pewnością pozytywnie wpływa na zmniejszanie się częstości występowania jatrogennego zespołu metabolicznego, jak również na jego wczesne diagnozowanie oraz leczenie, co z kolei warunkuje redukcję dodatkowych kosztów związanych z terapią jego następstw. Nadal powinny być prowadzone działania mające na celu propagowanie wiedzy dotyczącej kryteriów diagnostycznych oraz wyrabianie u lekarzy psychiatrów nawyku rutynowego kontrolowania podstawowych parametrów metabolicznych u przewlekle leczonych pacjentów ze schizofrenią. Nie tylko pozwala to na uniknięcie poważnych konsekwencji zdrowotnych, ale może również pozytywnie wpłynąć na stosowanie się chorych do zaleceń lekarzy, zwiększając tym samym efektywność prowadzonego leczenia. PIŚMIENNICTWO 1. Wysokiński A., Orzechowska A., Strombek M., Gruszczyński W. Zespół metaboliczny przegląd piśmiennictwa. Psych. Prakt. Ogólnolek. 2007; 7: Bąk-Sosnowska M. Choroba w życiu człowieka. W: Trzcieniecka- -Green A. (red.) Psychologia. Podręcznik dla studentów kierunków medycznych. Universitas, Kraków 2006; Szczeklik-Kumala Z. Psychologia cukrzycy. Med. Metabol. 2006; 10: Borys B., Majkowicz M. Psychologia w medycynie (wybrane zagadnienia). Akademia Medyczna w Gdańsku, Gdańsk Sheridan C., Radmacher S. Psychologia zdrowia. IPZ, Warszawa Pietrzykowska E., Wierusz-Wysocka B. Psychologiczne aspekty nadwagi, otyłości i odchudzania się. Pol. Merk. Lek. 2008; 143: Friedman K.E., Reichmann S.K., Costanzo P.R., Musante G.J. Body image partially mediates the relationship between obesity and psychological distress. Obes Res. 2002; 10: Ogińska-Bulik N. Pułapki jedzenia. Style i charaktery 2007; 2: Talarowska M. Funkcjonowanie poznawcze pacjentów chorujących na cukrzycę. Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Łódź 2008 (niepublikowana rozprawa doktorska). 10. Kinalska I., Popławska-Kita A., Kinalski M., Zonenberg A., Telejko B. Wpływ otyłości na powikłania sercowo-naczyniowe w cukrzycy. Med. Metabol. 2007; 11: Elias M.F., Elias P.K., Sullivan L.M., Wolf P.A., D Agostino R.B. Lower cognitive function in the presence of obesity and hypertension: the Framingham heart study. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord. 2003; 27: Awad N., Gagnon M., Messier C. The relationship between impaired glucose tolerance, type 2 diabetes, and cognitive functions. J. Clin. Exp. Neuropsychol. 2004; 26: Kumari M., Brunner E., Fuhrer R. Minireview: mechanisms by which the metabolic syndrome and diabetes impair memory. J. Gerontol. A. Biol. Sci. Med. Sci. 2000; 55: Helkala E., Niskanen L., Viinamaki H., Partanen J., Uusitupa M. Short-term and long-term memory in elderly patients with NIDDM. Diabetes Care 1995; 18: Kwiatkowska W., Szczepańska J., Woźniewski M. Influence of metabolic risk factors of cardiovascular diseases on cognitive impairment in elderly patients. Acta Angiol. 2005; 11: Atzmon G., Gabriely I., Greiner W., Davidson D., Schechter C., Barzilai N. Plasma HDL levels highly correlate with cognitive function in exceptional longevity. J. Gerontol. A. Biol. Sci. Med. Sci. 2002; 57: M712 M van Exel E., de Craen A.J., Gussekloo J. i wsp. Association between high-density lipoprotein and cognitive impairment in the oldest old. Ann Neurol. 2002; 51: Pasquier F. Diabetes mellitus and dementia. Diabetes Metab. 2006; 32: Raz N. Hypertension and the brain: vulnerability of the prefrontal regions and executive functions. Behav. Neurosci. 2003; 117: Jack L., Airhihenbuwa C., Namageyo-Funa A. The psychosocial aspects of diabetes care. Using collaborative care to manage older adults with diabetes. Geriatrics 2004; 59: Krzyżkowiak W. Depresja u osób chorujących na cukrzycę. Med. Metabol. 2001; 5: Kanaya A.M., Barrett-Connor E., Gildengorin G., Yaffe K. Change in cognitive function by glucose tolerance status in older adults: a 4-year prospective study of the Rancho Bernardo study cohort. Arch. Intern. Med. 2004; 164: van Harten B., Oosterman J., Muslimovic D., van Loon B.J., Scheltens P., Weinstein H.C. Cognitive impairment and MRI correlates in the elderly patients with type 2 diabetes mellitus. Age Ageing. 2007; 36: Wu J.H., Haan J., Ghosh D. i wsp. Diabetes as a predictor of change in cognitive functioning among older Mexican Americans a population-based cohort study. Ann. Epidemiol. 2002; 12: Lobnig B.M., Kromeke O., Optenhostert-Porst C., Wolf O.T. Hippocampal volume and cognitive performance in long-standing type 1 diabetic patients without macrovascular complications. Diabet. Med. 2006; 23: Kuo H.K., Jones R.N., Milberg W.P. i wsp. Effect of blood pressure and diabetes mellitus on cognitive and physical functions in older adults: a longitudinal analysis of the advanced cognitive training for independent and vital elderly cohort. J. Am. Geriat. Soc. 2005; 53: Fontbonne A., Berr C., Ducimetiere P., Alperovitch A. Changes in cognitive abilities over a 4-year period are unfavorably affected in elderly diabetic subjects: results of the Epidemiology of Vascular Aging Study. Diabetes Care 2001; 24: Strachan M., Deary I., Ewing F., Frier B. Recovery of cognitive function and mood after severe hypoglycemia in adults with insulin-treated diabetes. Diabetes Care 2000; 23: Watson G., Craft S. The role of insulin resistance in the pathogenesis of Alzheimer s disease. Implications for treatment. CNS Drugs 2003; 17: Cukierman T., Gerstein H.C., Williamson J.D. Cognitive decline and dementia in diabetes systematic overview of prospective observational studies. Diabetologia 2005; 48: Manschot S., Brands A., van der Grond J. Brain magnetic resonance imaging correlates of impaired cognition in patients with type 2 diabetes. Diabetes 2006; 55: Brands A.M., Kessels R.P., Hoogma R.P. Cognitive performance, psychological well-being, and brain magnetic resonance imaging in older patients with type 1 diabetes. Diabetes 2006; 55: Derkacz M., Sawicka A., Marczewski K. Łagodne zaburzenia funkcji poznawczych u chorych na cukrzycę obserwacje ośrodka terenowego. Diabetol. Dośw. Klin. 2005; 5: Green M.F., Kern R.S., Heaton R.K. Longitudinal studies of cognition and functional outcome in schizophrenia: implications for MATRICS. Date of Input: ; 72: Winblad B., Palmer K., Kivipelto M. i wsp. Mild cognitive impairment beyond controversies, towards a consensus: report of the International Working Group on Mild Cognitive Impairment. J. Intern. Med. 2004; 256:

7 Monika Talarowska i wsp., Psychologia zespołu metabolicznego 36. Ogińska-Bulik N., Juczyński Z. Osobowość. Stres a zdrowie. Difin, Warszawa Denollet J., van Heck G. Psychological risk factors in heart disease: what type D personality is (not) about. J. Psychosom. Res. 2001; 51: Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z. Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teorii i metodologii. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice Ogińska-Bulik N. Rola stresu w etiopatogenezie chorób sercowo- -naczyniowych. Zeszyty naukowe WSHE 2001; 2: Pasikowski T., Sęk H., Greenglass E., Taubert S., Schwarzer R. The proactive coping inventory polish adaptation. Pol. Psych. Bull. 2002; 33: Majeski E. Hypertension and dementi: does blood pressure control favorably affect cognition? Curr. Hyperten. Rep. 2006; 6: Hanon O. Cognitive functions and hypertension. Arch. Mal. Coeur. Vaiss. 2005; 98: Opala G., Ochudło S. Obraz kliniczny i różnicowanie otępienia naczyniowego. Udar Mózgu 2004; 6: Golden S.H., Williams J.E., Ford D.E. i wsp. Depressive symptoms and the risk of type 2 diabetes: the Atherosclerosis Risk in Communities study. Diabetes Care 2004; 27: Suwalska A., Łojko D. Zaburzenia psychiczne w chorobach endokrynnych i ich leczenie. Terapia 2004; 12: Kwissa Z. Depresja u osób z cukrzycą spojrzenie psychologa. Med. Metabol. 2005; 9: Pytania 1. Do najczęściej stosowanych mechanizmów obronnych w obliczu choroby nie należy: A. wyparcie ze świadomości negatywnych zdarzeń i związanych z nimi emocji B. projekcja (przypisywanie innym własnych nieuświadamianych i nieakceptowanych motywów i emocji) C. poszukiwanie wzmocnień zastępczych D. minimalizacja objawów choroby 2. Obniżenie efektywności procesów poznawczych może się wiązać ze: A. spadkiem stężenia we krwi cholesterolu frakcji HDL i wzrostem stężenia we krwi cholesterolu frakcji LDL B. spadkiem stężenia we krwi cholesterolu frakcji HDL i spadkiem stężenia we krwi cholesterolu frakcji LDL C. wzrostem stężenia we krwi cholesterolu frakcji HDL i wzrostem stężenia we krwi cholesterolu frakcji LDL D. stężenie we krwi cholesterolu frakcji HDL i LDL nie wpływa na funkcje poznawcze pacjentów 3. Termin łagodne zaburzenia poznawcze odnosi się do: A. pacjentów z rozpoznanym otępieniem B. chorych bez otępienia, jednak z obecnymi deficytami funkcjonowania poznawczego, możliwymi do zmierzenia, u których istnieje jednak mniejsze lub większe ryzyko postępu choroby, aż do przejścia w schorzenie otępienne C. osób, u których osłabienie funkcjonowania poznawczego wiąże się z występowaniem objawów depresyjnych D. pacjentów, u których występuje przejściowe osłabienie funkcjonowania poznawczego 4. Na osobowość typu D składa się: A. skłonność do nadmiernego przeżywania negatywnych emocji B. skłonność do wypierania negatywnych emocji w sytuacjach społecznych z obawy przed odrzuceniem ze strony innych C. skłonność do rywalizacji, walka o osiągnięcia, agresywność, pośpiech w działaniu, niecierpliwość, pobudliwość, nadmierna czujność, nadmiernie ekspresyjny sposób mówienia, poczucie presji czasu i nadmiernej odpowiedzialności D. odpowiedzi A i B są poprawne 5. Zdaniem Suwalskiej i Łojko częstość występowania objawów depresji u chorych na cukrzycę szacuje się na: A. 10% B. 8,5 32,5% C. 25% D. 43% Dr med. Monika Talarowska Asystent w Klinice Psychiatrii Dorosłych Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Zawodowo interesuje się funkcjonowaniem poznawczym pacjentów psychicznie i somatycznie chorych.. 73