UWARUNKOWANIA ROZWOJU RYNKU YWNOŒCI EKOLOGICZNEJ wyniki badañ empirycznych. THE DEVELOPMENT CONDITIONS OF ORGANIC FOOD MARKET empirical research

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom X zeszyt 4 79 Eugeniusz Niedzielski Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie UWARUNKOWANIA ROZWOJU RYNKU YWNOŒCI EKOLOGICZNEJ wyniki badañ empirycznych THE DEVELOPMENT CONDITIONS OF ORGANIC FOOD MARKET empirical research S³owa kluczowe: rynek, ywnoœæ ekologiczna, zachowania konsumentów Key words: market, organic food, consumer behaviour Synopsis. W artykule zawarto wyniki badañ dotycz¹ce uwarunkowañ rynku ywnoœci ekologicznej przez okreœlenie czynników stymuluj¹cych i ograniczaj¹cych popyt na ten rodzaj ywnoœci. Na podstawie badañ ankietowych analizowano preferencje konsumentów dotycz¹ce cen, asortymentu i miejsc zakupu ekoproduktów oraz motywy i zamierzenia dotycz¹ce spo ycia tej ywnoœci. Wprowadzenie Oferta rynku ywnoœciowego jest wspó³czeœnie bardzo bogata i zró nicowana, a w zwi¹zku z tym mo liwoœci wyboru produktów przez konsumentów s¹ bardzo du e i ci¹gle poszerzaj¹ siê. Na decyzje konsumenckie o zakupie okreœlonego produktu wp³ywa wiele czynników, poczynaj¹c od zasobnoœci portfeli, a na wyrafinowanych, specyficznych gustach i preferencjach koñcz¹c. By sprostaæ zró nicowanym potrzebom klientów, producenci poszerzaj¹ swoj¹ ofertê w sensie asortymentowym i funkcjonalnym. Oprócz ywnoœci konwencjonalnej, pochodz¹cej z tradycyjnych, intensywnych gospodarstw rolnych wykorzystuj¹cych w produkcji œrodki chemiczne, pojawi³y siê nowe, rozwojowe segmenty rynku ywnoœciowego. Nale y do nich miêdzy innymi segment ywnoœci wygodnej obejmuj¹cej produkty spo ywcze otrzymane w wyniku takiego przetworzenia surowców, które umo liwia konsumentowi szybkie przygotowanie z nich posi³ków, porcjowane i pakowane w sposób szczególnie dogodny dla konsumenta [Gertig, Gawêcki 1]. Jest to oferta adresowana zw³aszcza do klientów ceni¹cych czas, prowadz¹cych aktywny tryb ycia, zapracowanych, którym zale y na tym, by przygotowanie posi³ków nie trwa³o zbyt d³ugo. Kolejnym segmentem jest ywnoœæ funkcjonalna obejmuj¹ca specjalnie opracowane produkty spo ywcze, które wykazuj¹ korzystny, udokumentowany wp³yw na zdrowie ponad ten, który wynika z obecnoœci w niej sk³adników od ywczych tradycyjnie uznawanych za niezbêdne [Œwiderski 3]. Pojêcie ywnoœci funkcjonalnej jest bardzo rozleg³e i obejmuje ró norakie produkty. W zwi¹zku z tym wyró nia siê ró ne jej rodzaje. Uwzglêdniaj¹c specyficzny sk³ad wyodrêbnia siê miêdzy innymi ywnoœæ: wzbogacon¹, niskoenergetyczn¹, wysokob³onnikow¹, probiotyczn¹, energetyzuj¹c¹, o obni onej zawartoœci sodu czy cholesterolu itd. Z kolei, ze wzglêdu na przeznaczenie produktów, mo na wyró niæ ywnoœæ: zmniejszaj¹c¹ ryzyko chorób kr¹ enia, osteoporozy czy nowotworów, dla osób obci¹ onych stresem, dla matek w ci¹ y i karmi¹cych, dla sportowców, itd. Prozdrowotne cechy tych produktów powoduj¹, e jest to oferta dla osób z ró nych wzglêdów zainteresowanych stanem swego zdrowia, ³¹cznie z trosk¹ o wygl¹d i sylwetkê. Troskê o zdrowie i o œrodowisko przyrodnicze ³¹czy w sobie ywnoœæ ekologiczna, której poœwiêcono to opracowanie, a która wykazuje specyficzne cechy wynikaj¹ce z faktu, e w jej wytwarzaniu u ywa siê surowców wyprodukowanych bez u ycia chemicznych œrodków ochrony roœlin, chemicznych substancji przyspieszaj¹cych wzrost, nawozów sztucznych, technik in ynierii genetycznej, a tak e sztucznych dodatków smakowych, aromatów, utrwalaczy. Produkcja tej ywnoœci wymaga stosowania okreœlonych zasad, których respektowanie jest kontrolowane i certyfi-

2 8 Eugeniusz Niedzielski kowane w postaci ekologicznych znaków towarowych. Zgodnie z prawn¹ definicj¹, produkty rolnictwa ekologicznego to: p³ody rolne nieprzetworzone oraz produkty z nich powsta³e, w tym tak e zwierzêta oraz produkty i przetwory pochodzenia zwierzêcego, jeœli zosta³y wyprodukowane lub przetworzone metodami ekologicznymi, co potwierdza certyfikat zgodnoœci [Dz. U. 1 nr 38 poz. 4]. Rosn¹ce zainteresowanie ywnoœci¹ ekologiczn¹ (organiczn¹) wynika z malej¹cego zaufania konsumentów do ywnoœci konwencjonalnej, upowszechniania siê zdrowego stylu ycia, walorów smakowych tej ywnoœci, aspektów proekologicznych. ród³em ywnoœci ekologicznej jest rolnictwo ekologiczne, którego istot¹ jest aktywizowanie przyrodniczych mechanizmów produkcji rolniczej przez stosowanie naturalnych œrodków produkcji nieprzetworzonych technologicznie, co zapewnia trwa³¹ yznoœæ gleby, dobrostan zwierz¹t, zdrowotnoœæ roœlin oraz wysok¹ jakoœæ biologiczn¹ produktów rolniczych [Szo³tysek 4]. Produkcja spe³niaj¹ca te warunki stanowi atrakcyjn¹ ofertê dla du ej czêœci gospodarstw prowadz¹cych dzia³alnoœæ w nieska onym œrodowisku przyrodniczym. Problem jednak w tym, by poda produkcji z tych gospodarstw spotka³a siê z odpowiednio du ym popytem na ywnoœæ ekologiczn¹. Czynnikom kszta³tuj¹cym ten popyt poœwiêcone by³y badania, których wyniki zawiera niniejsze opracowanie 1. Celem tych badañ by³a identyfikacja preferencji konsumenckich oraz czynników wp³ywaj¹cych na zachowania konsumentów ywnoœci ekologicznej. ród³em informacji do badañ by³y wywiady przeprowadzone wœród osób z wykorzystaniem kwestionariusza zawieraj¹cego 34 pytania dotycz¹ce miêdzy innymi znajomoœci ywnoœci ekologicznej, spo ycia tej ywnoœci, preferencji i zachowañ konsumenckich. Wywiad przeprowadzono w okolicach sklepów specjalizuj¹cych siê w sprzeda y ywnoœci ekologicznej oraz na targowisku. Wœród respondentów by³o 6% spo ywaj¹cych atestowan¹ ywnoœæ ekologiczn¹ i 3% osób niespo ywaj¹cych tej ywnoœci. Preferencje konsumentów dotycz¹ce ywnoœci ekologicznej Zainteresowanie ywnoœci¹ ekologiczn¹ wi¹ e siê miêdzy innymi ze stylem od ywiania, odzwierciedlaj¹cym stosunek do zdrowia. W tym wzglêdzie respondenci potwierdzaj¹ tezê, e konsumentami ywnoœci ekologicznej s¹ osoby dbaj¹ce o jakoœæ od ywiania i o zdrowie, bowiem % z nich oceni³o swój styl od ywiania jako zdrowy, a 74% raczej zdrowy. Zdecydowana wiêkszoœæ z nich (86%) poprawnie definiuje ywnoœæ ekologiczn¹, nie myl¹c jej z ywnoœci¹ wygodn¹ czy funkcjonaln¹. Œwiadczy to o œwiadomym wyborze produktów ywnoœciowych jako sk³adnika codziennej diety. Respondenci, którzy nie spo ywali ywnoœci ekologicznej, podawali nastêpuj¹ce przyczyny rezygnacji z tych produktów: brak tego rodzaju ywnoœci w sklepach, w których robi¹ zakupy (37%), wysoka cena bioproduktów (3%), du a odleg³oœæ do sklepów z t¹ ywnoœci¹ (3%), brak wiedzy o tym, gdzie tê ywnoœæ mo na kupiæ (%), niezdolnoœæ odró nienia ywnoœci ekologicznej od konwencjonalnej (6%). ywnoœæ ekologiczn¹ spo ywaj¹ ca³e rodziny respondentów (6%) lub wy³¹cznie respondenci (31%). Wœród respondentów przewa a³y osoby o utrwalonych nawykach ywieniowych, spo ywaj¹ce ywnoœæ ekologiczn¹ d³u ej ni rok (9%). Udzia³ wydatków na ywnoœæ ekologiczn¹ z regu³y nie przekracza % wydatków na ywnoœæ (74%). Oczywiœcie, udzia³ ten by³ zale ny od ogólnego poziomu dochodów, a poœrednio od wieku konsumentów. Mianowicie, wydatki na bio ywnoœæ stanowi³y wiêksz¹ czêœæ wydatków ywieniowych u osób w szczycie aktywnoœci zawodowej (36-%) i uzyskuj¹cych dochody powy ej przeciêtnych. Najpowszechniej i najczêœciej (co najmniej raz w tygodniu) kupowanymi produktami ekologicznymi by³y owoce i warzywa. Rzadziej kupowano produkty zbo owe, mleko i jego przetwory oraz jaja. Sporadycznie natomiast kupowano s³odycze, zio³a i przetwory owocowo-warzywne. Czynniki (powody) decyduj¹ce o zakupie ywnoœci ekologicznej by³y zró nicowane (tab. 1). Jednak dominuje wœród nich troska o zdrowie swoje i swojej rodziny. Z kolei cechy ywnoœci ekologicznej, które sk³aniaj¹ do jej zakupu, wywo³uj¹c zainteresowanie t¹ ywnoœci¹ zosta³y przez respondentów uszeregowane w nastêpuj¹cej kolejnoœci: zdrowotnoœæ (nie zawieraj¹ chemii), wartoœci od ywcze (od ywczoœæ, maj¹ wiêcej bia³ka, witamin i soli mineralnych), dobry naturalny smak 1 W pracy wykorzystano tak e wyniki badañ zawarte w pracy magisterskiej Kamili Piasta. Wydzia³ Nauk o ywnoœci UWM w Olsztynie

3 81 Tabela 1. Czynniki decyduj¹ce o zakupie ywnoœci ekologicznej Czynnik Troska o zdrowie swoje i swojej rodziny Przekonanie, e ywnoœæ ekologiczna jest bezpieczna dla zdrowia Smak ywnoœci ekologicznej Wygl¹d ywnoœci ekologicznej Troska o stan œrodowiska naturalnego Troska o poszanowanie praw zwierz¹t Inne * w skali: od 1 (bardzo wa ny) ród³o: obliczenia w³asne. do 3 (ma³o wa ny). Czêstoœæ wskazañ Znaczenie czynnika* 1,4 1,89,19,,7,84 3, i zapach œwie oœci, wygl¹d (naturalna wielkoœæ, kszta³t, barwa), przyjaznoœæ œrodowisku (produkcja i opakowanie nie zanieczyszcza œrodowiska). Najliczniejsza grupa nabywców kupuje bioprodukty g³ównie w sklepach specjalistycznych (7%). Rzadziej zakupów dokonuj¹ na targowisku (17%) oraz w super- i hipermarketach (1%). Miejsca zaopatrzenia s¹ jednak bardzo zró nicowane. Konsumenci eko ywnoœci rzadko s¹ wierni jednemu Ÿród³u zakupów. Przybywa tak e osób dokonuj¹cych zakupów przez internet, a w przysz³oœci, klienci oczekuj¹ przede wszystkim mo liwoœci zakupu w hipermarketach (% respondentów). Liczba i dostêpnoœæ punktów sprzeda y zosta³a oceniona w wyrównanych proporcjach jako: dobra (8%), z³a (34%) lub ani dobra, ani z³a (38%). Zró nicowana jest natomiast ocena oferty asortymentowej ywnoœci ekologicznej, przy czym bardziej krytycznie oceniany jest rynek produktów pochodzenia zwierzêcego (rys. 1) [%] bardzo bogaty Rysunek 1. Ocena asortymentu ywnoœci ekologicznej ród³o: opracowanie w³asne. Ocena rynku ywnoœci ekologicznej Informacja o produktach nale ¹cych do ywnoœci ekologicznej jest pozyskiwana przez jej konsumentów z ró nych Ÿróde³ (tab. ). ród³a te maj¹ zbli one znaczenie, jednak ró ni¹ siê czêstotliwoœci¹ wystêpowania. Najczêœciej zainteresowanie ywnoœci¹ ekologiczn¹ jest wywo³ywane informacjami przekazywanymi przez rodzinê lub pozyskiwanymi z internetu, w sklepie lub z prasy. Tylko niewielka czêœæ respondentów twierdzi³a, e trudno dotrzeæ do informacji o ywnoœci ekologicznej (18%). Wieloœæ Ÿróde³ informacji wskazuje, e dostêp do wiedzy o ywnoœci ekologicznej, dla zainteresowanych t¹ ywnoœci¹ nie jest barier¹ w poznaniu jej walorów. Konsumenci poszukuj¹cy nowoœci produktowych wœród artyku³ów ekologicznych najczêœciej wymieniali nastêpuj¹ce produkty: kosmetyki, miêso i przetwory miêsne, produkty zbo owe, produkty o zwiêkszonej przyswajalnoœci, bezglutenowe, pieczywo. A 74% respondentów uwa a, e ywnoœæ ekologiczna jest droga. Stanowi to istotn¹ barierê rozwoju rynku ywnoœci ekologicznej. Produkty ekologiczne nie s¹ drogie jedynie w opiniach konsumentów, których dochód na osobê wynosi³ powy ej 1 z³ miesiêcznie. Wœród czynników, które mog³yby wp³yn¹æ na wzrost spo ycia eko ywnoœci respondenci wymieniali w kolejnoœci: spadek cen tych produktów, wzrost dochodów, wzrost zagro eñ 3 bogaty 1 49 wystarczaj¹cy 4 produkty pochodzenia roœlinnego produkty pochodzenia zwierzêcego 3 niewystarczaj¹cy 34 bardzo ubogi

4 8 Eugeniusz Niedzielski zdrowotnych, poprawa dostêpnoœci tych produktów, rozszerzenie asortymentu. Najwiêksza liczba konsumentów zdrowej ywnoœci dokonuje zakupów tylko w sklepach lub stoiskach specjalistycznych i tylko w tych miejscach potrafi odró niæ bioprodukty od ywnoœci konwencjonalnej. Ponad 1/3 respondentów uwa a, e do odró nienia potrzebny jest na opakowaniu napis zdrowa ywnoœæ lub produkt rolnictwa ekologicznego. Tylko 8% wierzy sprzedawcom lub producentom. Wysoki odsetek respondentów (8%) wie, e na opakowaniu powinna siê znaleÿæ nazwa jednostki certyfikuj¹cej. Wybór niew¹tpliwie u³atwi³by sprzeda ekoproduktów nie tylko w sklepach lub na stoiskach specjalistycznych. Ograniczy³oby to (wyeliminowa³o?) mo liwoœæ wykorzystywania niewiedzy nabywców i sprzeda y pod nazw¹ bio, eko lub zdrowy produkt produktów nie maj¹cych nic lub niewiele wspólnego z ywnoœci¹ ekologiczn¹. Wnioski Rynek ywnoœci ekologicznej znajduje siê w pocz¹tkowej fazie rozwoju, o czym mo e œwiadczyæ ma³a liczba miejsc oferuj¹cych ekoprodukty, a tak e s³abo rozwiniêty asortyment. Najwiêcej produktów opatrzonych certyfikatem zgodnoœci znajduje siê w sklepach specjalizuj¹cych siê w ich sprzeda y. W niektórych du ych sklepach, na wydzielonych stoiskach z tzw. zdrow¹ ywnoœci¹ mo na znaleÿæ jedynie kilka takich produktów. Konsumenci w g³ównej mierze przeznaczaj¹ na te artyku³y zaledwie od 1 do % pieniêdzy przeznaczonych na ywnoœæ ogó³em. Znaczna wiêkszoœæ respondentów, zarówno kupuj¹cych, jak i nie nabywaj¹cych ywnoœci ekologicznej potrafi prawid³owo j¹ zdefiniowaæ przez kojarzenie jej jako wolnej od chemicznych œrodków stosowanych w rolnictwie oraz pochodz¹cej z rejonów o niewielkim ska eniu œrodowiska. Najwa niejszym Ÿród³em informacji o tego typu ywnoœci okaza³ siê dla respondentów sklep, dalej rodzina i znajomi oraz internet. Znajomoœæ pojêcia ywnoœci ekologicznej nie wi¹ e siê jednak z umiejêtnoœci¹ odró niania przez respondentów ekoproduktów od ywnoœci konwencjonalnej. Wiêkszoœæ ankietowanych s¹dzi, e kupowane w sklepie lub na stoisku ze zdrow¹ ywnoœci¹ produkty opatrzone np. napisem zdrowa ywnoœæ to produkty wytwarzane metodami ekologicznymi. Zaledwie co trzeci respondent zwraca uwagê na obecnoœæ na opakowaniu nazwy jednostki certyfikuj¹cej. Ponad po³owa respondentów spo ywa ywnoœæ ekologiczn¹, a tak e w ponad po³owie rodzin ankietowanych produkty ekologiczne s¹ spo ywane przez wszystkich jej cz³onków. Wiêkszoœæ spoœród badanych osób nabywa bioprodukty od ponad roku, co mo e œwiadczyæ o zadowoleniu z ich spo ywania, a co z tego wynika o lojalnoœci konsumentów wobec tego rodzaju ywnoœci. Znaczna grupa konsumentów niedawno zaczê³a kupowaæ ekoprodukty, co mo e z kolei wskazywaæ na wzrost popytu i rozwój rynku ywnoœci ekologicznej. Dla wiêkszoœci respondentów czynnikiem wp³ywaj¹cym w najwiêkszym stopniu na zakup bioproduktów jest troska o zdrowie swoje oraz swojej rodziny. Wa nym czynnikiem wp³ywaj¹cym na zakup dla du ej grupy ankietowanych jest równie od ywczoœæ ekoproduktów. Jako czynnik, który Tabela. G³ówne Ÿród³a informacji o ywnoœci ekologicznej ród³a informacji Czêstoœæ wskazañ Waga 1 3 Znaczenie czynnika* Informacje przekazane przez rodzinê, znajomych W sklepie Internet Prasa Kontakty z rolnikami Program telewizyjny W szkole Program radiowy Inne , , 1, 1,94 1,87 1,98 1,9 1,84 1,88 1,8,, * w skali: od 1 (bardzo wa ne) ród³o: opracowanie w³asne. do 3 (ma³o wa ne).

5 83 móg³by siê przyczyniæ w najwiêkszym stopniu do wzrostu zakupu tego rodzaju ywnoœci w przysz³oœci ankietowani wskazywali spadek cen tych produktów. Najwa niejszymi powodami ograniczaj¹cymi nabywanie produktów ekologicznych dla wiêkszoœci respondentów by³ ich brak w sklepach, w których dokonuj¹ zakupów oraz zbyt wysoka cena tych produktów. Prawie 7% ankietowanych uwa a, e ywnoœæ ekologiczna jest droga. Respondenci najczêœciej dokonuj¹ zakupu certyfikowanych produktów ekologicznych w sklepach specjalistycznych, targowiskach oraz super- i hipermarketach, przy czym wiêkszoœæ ankietowanych jako preferowane miejsce zakupu w przysz³oœci wskazywa³a te ostatnie. Asortyment produktów pochodzenia roœlinnego przez wiêkszoœæ ankietowanych zosta³ oceniony jako wystarczaj¹cy, natomiast dla prawie po³owy badanych asortyment produktów pochodzenia zwierzêcego by³ niewystarczaj¹cy lub ubogi. Miêso i jego przetwory zosta³y wskazane jako najs³abiej rozwiniêta oferta produktów ekologicznych. Najczêœciej nabywanymi produktami ekologicznymi by³y owoce, warzywa, mleko i przetwory oraz produkty zbo owe. Najwiêksza grupa ankietowanych zg³osi³a zamiar zwiêkszenia spo ycia w przysz³oœci owoców i warzyw. Wraz ze wzrostem œwiadomoœci ekologicznej konsumentów wzrasta zainteresowanie ywnoœci¹ ekologiczn¹, co powoduje wzrost popytu na tego rodzaju artyku³y ywnoœciowe. Zwiêkszenie popytu mo e spowodowaæ w efekcie przyrost liczby sklepów sprzedaj¹cych bioprodukty oraz rozwój oferowanego asortymentu, a co za tym idzie rozwój rynku ywnoœci ekologicznej. Literatura Gertig H., Gawêcki J. 1: S³ownik terminów ywieniowych. PWN, Warszawa. Szo³tysek K. 4: Zarys problematyki ywnoœci ekologicznej. AE im. O. Langego, Wroc³aw. Œwiderski F. 3: ywnoœæ wygodna i funkcjonalna. WNT, Warszawa. Summary In the article the results of consumer expectations and preferences were shown. The survey was conducted on the organic food consumers. The research concerned the intake of food, the frequency and place of purchase, the evaluation of assortment. The research proved the relation between the way of life expressed in the health care and intake of organic food. The main restriction is high price, lack of specialized stores and departments in supermarkets, small assortment particularly of animal products. Adres do korespondencji: prof. dr hab. Eugeniusz Niedzielski Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie Katedra Organizacji i Zarz¹dzania ul. Prawocheñskiego Olsztyn tel. ( 89) koiz@uwm.edu.pl