Polscy uchodźcy wojenni na ziemiach wschodnich II RP zajętych przez ZSRR w latach (próba oceny problemu)

Transkrypt

1 Daniel Boćkowski (Białystok/Warszawa) Polscy uchodźcy wojenni na ziemiach wschodnich II RP zajętych przez ZSRR w latach (próba oceny problemu) Problem losów polskich uchodźców wojennych z centralnych i zachodnich ziem II RP, którzy znaleźli się na terenach zajętych po 17 września 1939 r. przez ZSRR jak dotąd nie doczekał się poważnego opracowania. Uniemożliwiał to przez lata brak dostępu do archiwów w Rosji, na Ukrainie i Białorusi oraz w państwach bałtyckich, zaś po ich otwarciu podjęcie przez historyków badań nad (zdaniem większości) ważniejszymi problemami: represjami sowieckimi wobec ludności, oporem zbrojnym, sowiecką polityką okupacyjną oraz życiem codziennym. Niewielkie wzmianki o losach polskich uchodźców wojennych znaleźć możemy w pracach Albina Głowackiego Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej , Michała Gnatowskiego W radzieckich okowach ( ) 2 i Sąsiedzi w sowieckim raju 3, Grzegorza Hryciuka Polacy we Lwowie , Włodzimierza Bonusiaka Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR na okupowanych ziemiach polskich 5, Sławomira Dębskiego Między Berlinem a Moskwą 6 oraz autora niniejszego opracowania 7. Bezcennym opracowaniem źródłowym, pomagającym zrozumieć problemy, z jakimi borykali się żydowscy uchodźcy, stanowi tom trzeci Archiwum Ringelbluma zatytułowany Relacje z Kresów 8 oraz niewielkie opracowanie Henryka Grynberga Dzieci Syjonu 9. Nieco informacji na temat sytuacji uchodźczej ludności żydowskiej na terenach zajętych przez ZSRR po 17 września 1939 roku przynosi także opracowanie Bogdana Musiała Rozstrzelać elementy kontrrewolucyjne 10 oraz prace Marka Jana Chodakiewicza Żydzi i Polacy , 1 A. Głowacki, Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej , Łódź M. Gnatowski, W radzieckich okowach, Studium o agresji 17 września 1939 roku i radzieckiej polityce w regionie łomżyńskim w latach , Łomża Tegoż, Sąsiedzi w sowieckim raju. Rejon jedwabieński pod radziecką władzą , Łomża G. Hryciuk, Polacy we Lwowie , Warszawa W. Bonusiak, Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR na okupowanych ziemiach polskich w latach ( Zachodnia Ukraina i Zachodnia Białoruś ), Rzeszów S. Dębski, Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckie , Warszawa D. Boćkowski, Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opieka nad nimi placówek polskich w latach , Warszawa 1999; tegoż Na zawsze razem. 8 Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, tom 3: Relacje z Kresów, oprac. Andrzej Żbikowski, Warszawa Henryk Grynberg, Dzieci Syjonu, Warszawa 1994, 10 Bogdan Musiał, Rozstrzelać elementy kontrrewolucyjne. Brutalizacja wojny niemiecko-sowieckiej latem 1941 roku, Warszawa Marek Jan Chodakiewicz, Żydzi i Polacy , Współistnienie Zagłada Komunizm, Warszawa 2000.

2 Marka Wierzbickiego Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim 12 i Dova Levina Żydzi wschodnioeuropejscy podczas II wojny światowej 13. Badania nad losami uchodźców utrudniał też fakt znacznego rozproszenia dokumentów. Znajdują się one w archiwach obwodowych, w archiwach centralnych Białorusi, Ukrainy, Litwy i Łotwy oraz w archiwach moskiewskich. Nie są to, w większości przypadków, zespoły (fondy) wydzielone, dotyczące konkretnie bieżeńców bo tak w terminologii radzieckiej określona została ta grupa ludzi. Najczęściej mamy do czynienia z materiałami znajdującymi się w zespołach komitetów obwodowych (obkomach) KP(b) Białorusi i Ukrainy oraz Litewskiej i Łotewskiej SRR, w zespołach komitetów miejskich (gorkomach) KP(b) Białorusi i Ukrainy Lwowa, Białegostoku i Brześcia oraz materiałach litewskich dotyczących wcielonego w 1939 r. do Litwy Wilna. Istnienie tych materiałów w zespołach b. gorkomów wynika z faktu, że dziesiątki tysięcy uchodźców w sposób znaczący wpływały na organizację życia codziennego tych miast. Materiały znajdujące się w Mińsku (Nacyjanalny Archiu Respubliki Biełaruś) oraz w Kijowie (Centralnyj Derżawnyj Archiw Hromadśkych Objednań Ukrajiny i Centralnyj Derżawnyj Archiw Wyższych Orhaniw Derżawnoji Włady i Orhanow Derżawnoho Uprawlinnia Ukrajiny) zawierają w większości dokumenty wtórne (przesyłane do centrali z obwodów i miast, lub też otrzymane z centrali) oraz, przynajmniej w przypadku Białoruskiej SRR, kompletne materiały z działalności specjalnej komisji ds. rozmieszczenia uchodźców jak również materiały operacyjne NKWD dotyczące rzekomej działalności szpiegowskodywersyjnej uchodźców (głównie żydowskich), które posłużyły za jeden z podstawowych powodów podjęcia decyzji o ich całkowitym usunięcie z terenów przygranicznych. Analogiczna sytuacja panuje w przypadku dokumentów zgromadzonych w archiwach w Moskwie, głównie w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej (Gosudarstvennyj Archiv Rossijskoj Federacii) oraz w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historii Społeczno-Politycznej (Rossijskij Gosudarstvennyj Archiv Socialno-politiczeskoj Istorii). Są tam w dużej mierze materiały przesyłane przez instancje partyjne (zarówno ze struktur obwodowych, jak i republikańskich) a także wybrane raporty NKWD obu tych pionów. Znajdują się tam także decyzje najwyższych czynników partyjnych dotyczące rozwiązania problemu uchodźców, z którym nie bardzo potrafiły sobie poradzić struktury partyjne zarówno Ukraińskiej, jak i Białoruskiej SRR. 12 Marek Wierzbicki, Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach północnowschodnich II RP pod okupacją sowiecką ( ), Warszawa Dov Levin, Żydzi wschodnioeuropejscy podczas II wojny światowej, Warszawa 2005.

3 W przypadku państw bałtyckich rozproszone informacje o losach uchodźców znaleźć możemy: dla Litewskiej SRR w Litewskim Centralnym Archiwum Państwowym (Lietuvos Centrinis Valstybes Archyvas) w Wilnie; dla Łotewskiej SRR w Państwowym Archiwum Historii Łotwy (Latvijas Valsts vēstures arhīvs) w Rydze. Najważniejsze archiwa terenowe na Białorusi i Ukrainie, w których znajdziemy informacje o losach ludności uchodźczej, to: - dla tzw. Zachodniej Białorusi: Państwowe Archiwum Organizacji Społecznych Obwodu Grodzieńskiego w Grodnie (Gosudarstwiennyj archiw obszczestwiennych objedinienij Grodnienskoj obłasti, PAOSOG), Państwowe Archiwum Obwodu Grodzieńskiego (Gosudarstwiennyj archiv Grodnienskoj obłasti, GAGO) oraz Państwowe Archiwum Obwodu Brzeskiego (Gosudarstwiennyj archiw Brestskoj obłasti, GABO); - dla tzw. Zachodniej Ukrainy: Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (Derżawnyj Archiw Lwiwśkoji obłasti, DALO) oraz Państwowe Archiwum Obwodu Wołyńskiego (Derżawnyj Archiw Wołyńskoji obłasti, DAWO). W Polsce materiały na temat ludności uchodźczej znajdziemy w Archiwum Wschodnim znajdującym się w Ośrodku KARTA w Warszawie (wspomnienia, relacje, materiały z Instytutu Hoovera), Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (relacje i wspomnienia m.in. z Archiwum Ringelbluma) oraz w Archiwum Akt Nowych, gdzie znajduje się zespół Polskiego Komitetu Opiekuńczego we Lwowie oraz zmikrofilmowane zbiory polskie z Archiwum Instytutu Hoovera ze Stanford w USA zawierające relacje tysięcy zesłańców spisane po opuszczeniu przez nich ZSRR wraz z ewakuującymi się do Iranu oddziałami polskimi. Jednym z najważniejszych pytań dotyczącym polskich uchodźców wojennych którzy znaleźli się na terenach zajętych po 17 września 1939 roku przez ZSRR, na które do dziś nie znamy odpowiedzi, jest kwestia charakteru i liczebności tej grupy. Dokładniejsze oszacowanie liczby uchodźców, którzy znaleźli się na ziemiach wschodnich II RP, jest dziś praktycznie nie możliwe do zrealizowania. Na podstawie zachowanych, szczątkowych danych z ww. archiwów oraz opracowań dotyczących polskich uchodźców na Węgrzech, w Rumunii i państwach bałtyckich oraz raportów sowiecko-niemieckiej komisji ds. wymiany ludności można jedynie w przybliżeniu oszacować liczbę osób, które w różny sposób przewinęły się przez rejestry i spisy, nie można natomiast jednoznacznie ustalić ilu faktycznie uchodźców trafiło na ziemie zajęte przez ZSRR. Należy bowiem pamiętać, że wiele osób zatrzymało się u swych rodzin i początkowo nie podlegało rejestracji, inni starali się tej rejestracji uniknąć podając nieprawdziwe dane o miejscu zamieszkania, wiele osób już

4 po ustaleniu linii granicznej sowiecko-niemieckiej różnymi sposobami próbowało się przedostać z powrotem na tereny kontrolowane przez Niemców, bądź na Węgry, do Rumunii i na Litwę. Dużą grupę nielegalnie przekraczających granicę zatrzymano bez odnotowywania w jakichkolwiek dokumentach, że byli oni uchodźcami wojennymi. Być może takie dane znajdują się gdzieś w materiałach NKWD, jednak w dostępnych mi spisach i szacunkach informacji takich nie ma, trudno więc jednoznacznie oszacować, jaką grupę zatrzymanych przez wojska pograniczne NKWD stanowili uchodźcy. Przystępując do próby obliczenia ich liczby należy ustalić kryteria, które musiała spełniać dana osoba, aby mogła zostać uznana za uchodźcę wojennego. Władze sowieckie za podstawowe kryterium świadczące o byciu bieżeńcem uznawały miejsce zamieszkania w dniu wybuchu wojny niemiecko-polskiej 1939 roku. Do ww. kategorii nie mogli zostać zaliczeni żołnierze i oficerowie zmobilizowani i biorący udział w kampanii wrześniowej, funkcjonariusze państwowi ewakuowani wraz z urzędami oraz pozostałe służby mundurowe, których przedstawicieli najczęściej zatrzymywano i osadzano w licznych obozach dla internowanych i jeńców wojennych. Za uchodźców wojennych strona sowiecka nie uznawała także osób, które opuściły swe miejsca zamieszkania w wyniku grożących im działań wojennych, jednak przemieszczały się w ramach ziem zajętych po 17 września 1939 r. przez ZSRR. Wiązało się to bezpośrednio z faktem, iż takie osoby, zatrzymane przez NKWD, mogły zostać w wyniku działań operacyjnych sprawdzone, mogła też zostać stosunkowo łatwo potwierdzona ich tożsamość. Ludzie ci mieli też formalnie miejsce zamieszkania do którego mogli powrócić bądź zostać decyzją administracyjną odesłani. Ponieważ, jak dotąd, grupa ta (prawdopodobnie dość liczna) nie jest możliwa do prześledzenia, zaś ich formalny status różnił się od statusu bieżeńców, na potrzeby niniejszego opracowania przyjmuję, że w moim kręgu zainteresowania znajdować się będzie wyłącznie ludność cywilna zamieszkująca przed wojną tereny na zachód od sowieckoniemieckiej linii demarkacyjnej z 28 września 1939 r., która w wyniku działań wojennych dostała się na tereny kontrolowane przez ZSRR i która na tych terenach pozostała do momentu wysiedleń z czerwca 1940 r., bądź do momentu rozpoczęcia działań wojennych w czerwcu 1941 r. Nie interesują mnie losy osób, którym udało się przekroczyć granice i przedostać do Rumunii i na Węgry. W kręgu mych zainteresowań pozostaje natomiast ludność cywilna, która przedostała się na Litwę, lub zbiegła na tereny zajęte przez ZSRR i przekazane Litwie w październiku 1939 r. (dotyczy to zwłaszcza Wilna) oraz ludność cywilna, która dostała się na teren pozostałych państw bałtyckich jeszcze w okresie ich

5 niepodległości, zaś po czerwcu 1940 r. znalazła się na obszarach bezpośrednio kontrolowanych przez ZSRR. Jak już wcześniej wspominałem nie jest łatwo odpowiedzieć na pytanie o jakiego rzędu grupie mówimy. Pierwszym czynnikiem, który musimy określić, jest charakter migracji. Mieliśmy bowiem do czynienia z mniej lub bardziej zorganizowaną ewakuacją urzędów administracji państwowej, ze zorganizowanymi transportami, z chaotyczna ucieczką ludności cywilnej, licznymi próbami przedostania się przez wytyczone jesienią 1939 r. przez III Rzeszę i ZSRR linie graniczne, a także zorganizowanymi wypędzeniami na stronę okupacji radzieckiej cywilnej ludności żydowskiej z rejonów przygranicznych dokonywanymi przez liniowe oddziały Wehrmachtu zarówno przed, jak i po ustaleniu linii demarkacyjnych. Dziesiątki tysięcy uchodźców koczowały wówczas na tymczasowych przejściach granicznych bądź nielegalnie próbowały się dostać na tereny kontrolowane przez ZSRR w nadziei na bezpieczeństwo i ocalenie życia, będąc bardzo często świadkiem bestialskich mordów i znęcania się nad Żydami dokonywanych przez żołnierzy niemieckich. Mieliśmy też w tym samym czasie do czynienia z próbami migracji w kierunku odwrotnym osób, które z różnych względów nie chciały pozostać na ziemiach kontrolowanych przez ZSRR. Ważne jest też ustalenie głównych kierunków przemieszczania się uchodźców, które zasadniczo pokrywały się z przebiegiem ważniejszych arterii komunikacyjnych (kolejowych i drogowych). Znaczna część uchodźców, która nie miała rodzin bądź przyjaciół mogących ich przyjąć i się nimi zaopiekować, wybierała duże miasta będące węzłami komunikacyjnymi, licząc zarówno na łatwiejsze otrzymanie pomocy materialnej, jak i na ewentualną możliwość szybszego powrotu, gdyby działania wojenne zostały zawieszone bądź przerwane. Równie ważne były czynniki ekonomiczne i socjalne łatwość w ewentualnym znalezieniu lokum dla siebie i najbliższych oraz, gdyby działania wojenne się przeciągały, łatwość ewentualnego znalezienia źródła utrzymania. Te dwa ostatnie czynniki były dominujące zwłaszcza kiedy jasne stawało się, że okupacja ziem polskich przez jednego, a następnie dwóch agresorów będzie trwała wiele miesięcy, a może nawet lat. Czynnik ekonomiczny odgrywał decydujące znaczenie zwłaszcza wśród ludności żydowskiej, w większości uciekającej przed Niemcami z miast i miasteczek, która liczyła na ewentualną pomoc działających w miastach gmin żydowskich. Trzema głównymi miastami w kierunku których podążali uchodźcy było Wilno, Białystok i Lwów. Ważną rolę, szczególnie po ustaleniu sowiecko-niemieckiej linii demarkacyjnej, pełnił również graniczny Brześć. Kierunek lwowski pokrywał się z głównym

6 kierunkiem ucieczki polskich władz i urzędów centralnych starających się dotrzeć do Rumunii i na Węgry. W tym kierunku uciekała głównie ludność z południowych, południowo-zachodnich i centralnych rejonów Polski. W kierunku Białegostoku oraz Brześcia uciekali głównie uchodźcy żydowscy z Warszawy i Łodzi oraz ludność z wysiedlanych przez Niemców miasteczek centralnej Polski. Na kierunku wileńskim pojawili się uchodźcy zarówno z ziem północnej i centralnej Polski, które znalazły się pod kontrolą niemiecką, jak i ziem północno-wschodnich, które zajął ZSRR. Wiele osób uciekających początkowo do Białegostoku zdecydowało się na wyjazd w kierunku Wilna. Liczne były też przypadki, kiedy osoby początkowo zakładające jako miejsce docelowe Wilno w ostateczności zdecydowały się pozostać w Białymstoku. W przypadku ludności żydowskiej wypędzanej z miast i miasteczek leżących po stronie okupacji niemieckiej kierunek ucieczki wiązał się bezpośrednio z możliwościami transportowymi, choć można przyjąć tezę, że znacznie więcej tych uchodźców dotarło ostatecznie do Białegostoku i Brześcia niż do Lwowa. W stronę świeżo utworzonej granicy niemiecko-radzieckiej uciekały dziesiątki tysięcy zdesperowanych i przerażonych ludzi. Ponieważ biegła ona w większości korytami rzek, jedyną drogą ucieczki były nieliczne mosty oraz zorganizowane przez miejscowych nielegalne przeprawy. Strona radziecka bardzo szybko uszczelniła granicę, tworząc kilkudziesięciometrowe pasy ziemi niczyjej, które dla tysięcy uchodźców, zwłaszcza żydowskich, okazały się pułapką. Wypędzeni przez Niemców (po uprzednim obrabowaniu z większości dobytku) i nie przyjęci przez Rosjan koczowali nawet kilka dni na tym pasie ziemi niczyjej w błocie i deszczu narażając się na ostrzał to z jednej, to z drugiej strony. Jedynym rozwiązaniem okazywała się odpowiednio wysoka łapówka. Wiele osób próbę przeprawy przez granicę przypłaciło życiem. Umierali najstarsi, dzieci i osoby najsłabsze 14. Dziesiątki tysięcy ludzi nie wpuszczonych do ZSRR po tygodniach pobytu w tym piekle na ziemi zmuszonych zostało do powrotu do swych miejsc zamieszkania. Wracali w bardzo złym stanie fizycznym i psychicznym, bez środków do życia, bez dobytku, kosztowności i praktycznie wszystkich rzeczy, które zabrali ze sobą w podróż 15. Inni, w oczekiwaniu na nielegalny przerzut, koczowali nad brzegami rzek. W czasie przeprawy, najczęściej pod osłoną nocy, dochodziło do kradzieży resztek dobytku lub wpadnięcia w zasadzki urządzane przez pograniczników (wielu organizatorów przepraw było na usługach straży granicznej). Odnotowywano też sporadyczne przypadki śmierci, 14 Relacja Hanny Lewkowicz z Kalisza, Archiwum Ringelbluma, s Relacja N. Konińskiego z Kalisza, Archiwum Ringelbluma, s. 9.

7 gdy przepełnione łodzie z uciekinierami, w ciemnościach, zderzały się ze sobą 16. Wiele osób rozpoczynało przeprawę przez rzekę wpław, nie czekając na łodzie. Zdarzało się też, że wojska pograniczne, pod groźbą użycia broni, zabraniały wyjścia na brzeg po rosyjskiej stronie granicy, zaś oddziały niemieckie strzelały do próbujących powrócić. Trwać to mogło wiele godzin. Mający więcej szczęścia i pieniędzy mogli wynająć podwody. Prawdziwym przedsionkiem piekła dla uciekinierów była stacja kolejowa i most w Małkini. Tu, na niewielkim skrawku ziemi pomiędzy posterunkami obu okupantów, całymi dniami, w deszczu i zimnie, koczowały setki osób 17. Kiedy, od czasu do czasu, bez zapowiedzi, otwierano granicę, wszyscy rzucali się w stronę szlabanów tratując wzajemnie. Ponieważ nikt nie rejestrował faktycznej liczby osób przekraczających granicę jedyne pewne dane dotyczące skali tego zjawiska zawierają raporty tymczasowych zarządów miast, które były docelowym miejscem wędrówki. Co do oceny skali ruchu migracyjnego, jak już pisałem wcześniej, brak nam wystarczających źródeł. Można jednak pokusić się o pewne szacunki: 5 lutego 1940 roku jak donosił pierwszemu sekretarzowi KC KP(b)B P. Ponomarience w swym raporcie ludowy komisarz spraw wewnętrznych BSRR Ł. Canawa na terenie całej Białoruskiej SRR przebywało uchodźców 18 ; w tym: Żydów, 4290 Polaków, 1703 Białorusinów, 577 Rosjan, 169 Ukraińców oraz 361 osób innych narodowości. Jakiekolwiek zatrudnienie miało zaledwie osób 19. Bez pracy, a więc i środków do życia, pozostawało ludzi. Wśród uchodźców było 2858 handlowców, urzędników państwowych, chałupników, robotników oraz 1488 chłopów. Najwięcej ludzi nadal przebywało w obwodzie białostockim W obwodzie brzeskim doliczono się 10676, w obwodzie wilejskim 550, w baranowickim 5546, w pińskim 2533 osób. Od chwili zaistnienia granicy z Niemcami przekazano stronie niemieckiej 302 osoby 20. Niektórzy białoruscy historycy szacowali, że liczba uchodźców sięgała nawet 100 tys. 16 H. Grynberg, op. cit., s Archiwum Ringelbluma, s W raporcie ze stycznie 1940 roku informował on Ponomarienkę, że na terenie BSRR znajduje się ok. 110 tys. uchodźców, z czego w zachodnich obwodach osób, zaś we wschodnich obwodach 23 tys.; zob. Raport ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR Ł. Canawy dla sekretarza KC KP(b) Białorusi P. Ponomarienki O pracy agenturalno-operacyjnej oraz śledczej 3 Wydziału Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego NKWD BSRR z 15 stycznia 1940 r., Państwowe Archiwum Republiki Białoruś (Nacyjanalny archiu Respubliki Biełaruś, dalej NARB), zespół 4, opis 21, teczka 2075, s W przemyśle zatrudniono 9999 osób, w artelach 5153 (głównie rzemieślników), w handlu 2840, w rolnictwie 1106, w administracji 2646, przy pracach tymczasowych 2856; zob. Raport szczegółowy ludowego komisarza spraw wewnętrznych BSRR Ł. Canawy z 7 lutego 1940 roku, s Ibidem, s

8 co byłoby teoretycznie możliwe, gdyby do tej cyfry dodać uchodźców przymusowo rozmieszczonych w głębi BSRR jesienią 1939 r. 21 ; na terenie tzw. Zachodniej Ukrainy, gdzie zachowało się znacznie mniej danych, liczbę uchodźców szacuje się na co najmniej tys. osób, wliczając w to uchodźców przymusowo rozlokowanych w głębi Ukraińskiej SRR 22 ; 2 grudnia 1939 r. w Lwowie zarejestrowanych było uchodźców, z których zaledwie 4745 miało pracę i środki utrzymania. Dodatkowo do pracy w Donbasie wyjechało ok. 15 tys. osób 23. Wg I. Biłasa w tym czasie na terenie Zachodniej Ukrainy przebywało uchodźców. Najwięcej z nich pracowało w obwodzie Winnickim (11500), żytomierskim (8638), czernihowskim (3865), połtawskim (3583), kirowogradzkim (2279) 24 ; w sumie, w ramach rozładowywania zachodnich obwodów BSRR i USRR jesienią 1939 r. wysłano przymusowo w głąb obu republik co najmniej tys. uchodźców 25 ; w wyniku akcji paszportyzacyjnej połączonej z przymusowym wysiedlaniem ludności uchodźczej ze stukilometrowej strefy nadgranicznej w głąb obu republik wyjechało zapewne kolejnych kilkadziesiąt tysięcy ludzi; latem 1940 r. w głąb ZSRR deportowano nie mniej jak 86 tys. osób (możliwe, że ostateczna liczba wówczas wywiezionych sięgnąć może nawet 100 tys. osób); na Litwie po 17 września znalazło się około 2 tys. cywilnych uchodźców; w Wilnie i okolicach, włączonych jesienią 1939 r. do Litwy, znajdowało się co najmniej 30 tys. uchodźców z centralnej Polski, w tym blisko połowę stanowili Żydzi 26. Dodatkowo na teren Litwy przez cały okres od jesieni 1939 do lata 1940 przedostało się wiele osób cywilnych, które obawiały się aresztowania i deportacji w głąb ZSRR. Wiosną 1940 r. na terenie miasta i okolic prowadzony miał być nabór ochotników na wyjazd do pracy do Estonii. Nie znamy wyników tego naboru, choć w kilku relacjach wspomina się o kilku tysiącach osób, które mogły zdecydować się na wyjazd; 21 Zob. D. Boćkowski, Czas nadziei, s Zob. W. Bonusiak, Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR, s , D. Boćkowski, Czas nadziei, s , A. Głowacki, Sowieci wobec Polaków, s W. Bonusiak, Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR, s Iwan Biłas, Represywno-karalna systema w Ukrajini Suspilno-politycznyj ta istoryko-prawowyj analiz, t. 2, Kyjiw 1994, s D. Boćkowski, Czas nadziei, s. 63. W. Bonusiak szacuje, że w głąb Ukraińskiej SRR wywieziono do pracy uchodźców i osób bezrobotnych. Dodatkowe 10 tys. osób z obu republik skierowano do pracy w głębi ZSRR; zob. tegoż Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR, s Zob. D. Levin, Żydzi wschodnioeuropejscy, s 83.

9 na terenie Łotwy w wyniku działań wojennych znalazło się około uchodźców cywilnych (na ogólną liczbę ok. 2 tys.), nie zdążyło też powrócić do kraju z powodu wybuchu wojny 26 tys. polskich robotników rolnych 27. Ostatecznie do momentu wcielenia Łotwy do ZSRR 9,5 tys. spośród nich zdecydowało się na opuszczenie tego państwa 28 ; w Rumunii znalazło się około 20 tysięcy osób cywilnych. Objęła ich opieką Polonia rumuńska 29. Dzięki akcji ewakuacyjnej prowadzonej w 1940 r. w Rumunii pozostało tylko 4,5 tysiąca Polaków; na Węgry przybyło ok. 140 tysięcy uchodźców cywilnych i wojskowych. Opiekę nad nimi objęło wiele węgierskich organizacji społecznych 30 ; co najmniej kilka tysięcy uchodźców zatrzymanych zostało przy próbie nielegalnego przekraczania granicy i zesłanych do łagrów; bliżej nieokreślona grupa osób, być może nawet kilka tysięcy, udała się w głąb ZSRR dobrowolnie, w poszukiwaniu pracy. Byli w tej grupie lekarze, artyści, aktorzy i muzycy głównie narodowości żydowskiej; nie wiemy ilu spośród uchodźców pozostało na terenach b. okupacji sowieckiej zajętych przez Niemców w momencie wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej i padło ofiarą niemieckiej polityki eksterminacyjnej, ilu zaś udało się uciec przed nadchodzącym frontem. 19 listopada 1939 roku Czerwony Sztandar pisał o ponad osób z centralnej i zachodniej Polski znajdujących się jakoby w tym czasie we Lwowie 31, a było to już po pierwszej akcji oczyszczania miast Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy z uchodźców (bieżeńców). Sprawozdania PKWN z 1944 roku uciekinierów we Lwowie szacowały nawet na ok osób 32. Podobne szacunki odnoszą się do Białegostoku. Zgodnie z raportami przesyłanymi do Ministerstwa Informacji i Dokumentacji Rządu RP w 27 Eriks Jekabsons, Uchodźcy wojskowi i cywilni z Polski na Łotwie [w:] Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej 1995, t. XXX, s tys. udało się na tereny okupowane przez ZSRR, ok na tereny okupowane przez III Rzesze. Pozostali odmówili wyjazdu; zob. ibidem, s We wrześniu 1939 roku powstał Centralny Komitet Pomocy Ofiarom Wojny w Czerniowcach oraz Centralny Polski Komitet Pomocy dla Uchodźców Polskich w Rumunii. 30 Najważniejszą był Węgiersko-Polski Komitet Opieki nad Uchodźcami, a także Węgierskie Towarzystwo im. Adama Mickiewicza, Związek Legionistów oraz Krajowe Węgiersko-Polskie Koło Harcerskie i Węgiersko- Polski Związek Studentów. Władze węgierskie opiekę nad uchodźcami powierzyły IX Wydziałowi Opieki Społecznej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i osobiście dr Józsefowi Antallowi, który utworzył Biuro ds. Uchodźców. Uchodźcami wojskowymi zaś zajął się specjalnie utworzony w Ministerstwie Honwedów XXI Departament z jego szefem płk Zoltánem Baló. 31 P. Żaroń, Ludność polska w Związku Radzieckim w czasie II wojny światowej, Warszawa 1990, s Ibidem, s. 74.

10 Londynie ludność miasta licząca w 1939 roku ok. 107 tys. osób wzrosnąć miała dzięki uchodźcom początkowo do 250 tys., zaś w połowie października 1939 nawet do 300 tys. osób 33. Były to dane znacznie zawyżone, o czym świadczą choćby raporty radzieckie z tego okresu, wg których przez Białystok przewinęło się wprawdzie kilkadziesiąt tysięcy uchodźców, lecz w samym mieście do 22 listopada 1939 roku (czyli już po wyborach i częściowym rozładowaniu miasta) zarejestrowano ich zaledwie Oczywiście nie można wykluczyć, że część z nich (zwłaszcza dzieci oraz osoby czujące się zagrożone z racji swej przedwojennej działalności lub pełnionych funkcji) mogła uchylać się od rejestracji, lub nie zostać nią objęta, jednak założenie, że liczba mieszkańców Białegostoku wzrosła ponad dwukrotnie wydaje się znacznie przesadzone. Podsumowując, możemy warunkowo założyć, że liczba uchodźców cywilnych, którzy w pierwszych tygodniach wojny znaleźli się na ziemiach wschodnich II RP sięgnąć mogła nawet 300 tys., z czego na terenach okupowanych przez ZSRR w momencie uszczelnienia przez władze sowieckie i niemieckie granic znajdować się mogło około 250 tys. ludzi. Do lata 1940 r. w wyniku zorganizowanych przesiedleń wewnątrz republik oraz wysiedleń/deportacji w głąb ZSRR okupowane ziemie opuściło około 150 tys. uchodźców, w zdecydowanej większości narodowości żydowskiej. Jednocześnie latem 1940 r., wraz z aneksją państw bałtyckich, kolejnych kilkadziesiąt tysięcy uchodźców znalazło się w granicach sowieckiego imperium. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej większość uchodźców pozostała na miejscu, licząc zapewne na możliwość powrotu do swych miejsc zamieszkania jak tylko ustabilizuje się sytuacja. Z zachowanych wspomnień i relacji wynika, że uczyniło to bardzo niewiele osób 35. Większość uchodźców żydowskich, którzy nie zdołali uciec wraz z cofającą się Armią Czerwoną zginęła z rąk żołnierzy niemieckich już w pierwszych miesiącach okupacji, bądź w trakcie ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej. Tym samym utraciliśmy bezpowrotnie szansę na jakąkolwiek weryfikację naszych szacunków, chyba, że gdzieś w archiwach tkwią jeszcze nie odkryte źródła na ten temat. W pierwszych dniach i tygodniach wojny, zanim na ziemiach wschodnich II RP zainstalowała się władza radziecka, ludności uchodźczej pomagał szereg spontanicznie 33 Przechodzenie ludności z centralnej Polski na tereny wschodnie, Centralne Archiwum Historii Ruchu Ludowego (dalej CAHRL), Zespół prof. Stanisława Kota (dalej S. Kot), sygn Raport białostockiego Gorkomu O rezultatach sprawdzenia faktów podanych w liście do redakcji Prawdy o położeniu ludności w mieście Białystok przesłany na ręce Sekretarza WKP(b) Białorusi P. Ponomarienki w grudniu 1939, NARB, zespół 4, opis 3, teczka 917, s Najlepszym przykładem są wspomnienia zgromadzone w cytowanym wcześniej trzecim tomie Archiwum Ringelbluma: Relacje z Kresów.

11 organizowanych komitetów opieki oraz organizacji samorządowych i religijnych. Wszędzie, gdzie dotarli uchodźcy zarówno lokalne władze, jak i komitety samopomocy, udzielały wszelkiego możliwego wsparcia (zwłaszcza materialnego). Organizowano schroniska, punkty opieki nad dziećmi, punkty pomocy medycznej, kuchnie wydające za symboliczną opłatę ciepłe posiłki. Starano się zapewnić uciekinierom dach nad głową. Bardzo szybko ilość ludzi potrzebujących pomocy przerosła możliwości organizacji samorządowych oraz lokalne gmin wyznaniowych. Sytuację dodatkowo skomplikowało wkroczenie Armii Czerwonej, a tuż za nią NKWD oraz nowej sowieckiej administracji, która nie tolerowała żadnych przypadków oddolnego organizowania się ludności. Dotychczasowe struktury pomocy zostały rozwiązane bądź zdelegalizowane, zaś ich miejsce zajęły tworzone w naprędce komisje ds. pomocy uchodźcom. W ich skład, zarówno we Lwowie, jak i w Białymstoku, weszli lokalni działacze partyjni z tymczasowych organów władzy. Ambitne plany, jakie stawiały sobie te organizacje szybko rozbiły się o typową sowiecka biurokrację, paraliż decyzyjny wynikający ze scentralizowanego podejmowania decyzji oraz wszechobecną podejrzliwość NKWD, który w każdym uchodźcy, którego tożsamości nie był w stanie zweryfikować, widział potencjalnego niemieckiego szpiega i dywersanta. Czynnikiem, który komplikował akcję pomocy bieżeńcom, była ich ogromna ilość, która uniemożliwiała zwyczajowe w tym przypadku doraźne rozwiązania, zwłaszcza kiedy do wiadomości lokalnych działaczy partyjnych dochodziły alarmistyczne informacje o całych kolumnach uchodźców ciągnących rzekomo w kierunku Białegostoku, Brześcia czy Lwowa. Lokalne władze nie potrafiły sobie z tym poradzić najwyraźniej zaskoczone rozmiarem migracji. Nikt nie wiedział ilu uchodźców znajduje się w miastach, ilu przybyło na teren danego obwodu, ilu jest w drodze. Nikt nie zajmował się sprawą ich ewentualnego rozmieszczenia oraz zapewnienia przynajmniej minimum warunków sanitarnych. Praktycznie przez pierwszy miesiąc ludzi tych pozostawiono samych sobie. Władze zajęte były instalacją radzieckiej administracji oraz organów porządkowych (NKWD i milicji), porządkowaniem bieżących spraw oraz narzuconą w trybie pilnym przez Moskwę decyzją o przygotowaniu i przeprowadzeniu wyborów do Zgromadzeń Ludowych. Te priorytetowe sprawy na plan dalszy zepchnęły tragiczną sytuację ludności uchodźczej. Jedyne, co w tym czasie starano się zrobić, to zarejestrować możliwie dużą grupę uchodźców, aby mogli oni wziąć udział w referendum. Widząc bezradność lokalnych struktur partyjnych, które czekały na jakąkolwiek decyzję Mińska bądź Kijowa, Biuro Polityczne KC WKP(b) w Moskwie zobligowało 1 października 1939 r. szefa NKWD Ł. Berię oraz szefa Głównego Zarządu Politycznego Armii

12 Czerwonej L. Mechlisa by w ciągu trzech dni opracowali sposób rozwiązania problemu jeńców oraz uchodźców wojennych 36. Ostatecznie projekt uchwały dotyczącej rozwiązania problemu uchodźców nie powstał z prozaicznego powodu. Nikt tak naprawdę nie miał pojęcia jak liczna jest to grupa. Postanowiono wstrzymać się z decyzjami do czasu policzenia uchodźców, zamierzano to zaś uczynić wraz z procedurą rejestracji osób uprawionych do udziału w wyborach do Zgromadzeń Ludowych. 14 października 1939 roku KC KP(b) Białorusi podjął pierwszą decyzję o rozmieszczeniu uchodźców przybyłych z terenów Polski zajętych przez wojska niemieckie. W uchwale KC stwierdzano, że do chwili obecnej ani zarządy tymczasowe Zachodniej Białorusi, ani radzieckie organy BSRR nie zwróciły żadnej uwagi na sytuację uchodźców. Ci ostatni skupili się w miastach Zachodniej Białorusi i z małymi wyjątkami są pozbawieni schronienia, dachu nad głową, pracy, a wielu środków do życia 37. Decyzją KC KP(b)B zobowiązano wszystkie zarządy tymczasowe miast Zachodniej Białorusi do zewidencjonowania uchodźców uwzględniając: imię, nazwisko, imię ojca, miejsce skąd przybył, rodzaj wykonywanego zajęcia, kwalifikacje zawodowe, narodowość, datę urodzenia i skład rodziny. Polecono też podjąć wszelkie niezbędne środki, aby zapewnić im pomieszczenia mieszkalne oraz pracę, zaś najbardziej potrzebującym wypłacić jednorazowe zasiłki. Aby zapewnić dach nad głową należało, zdaniem KC KP(b)B, zająć wszelkie budynki pozostawione przez dotychczasowych właścicieli bez opieki, a także, w porozumieniu z komitetami chłopskimi, na zasadzie dobrowolności, umieścić uchodźców u chłopów dysponujących wolną powierzchnią mieszkalną. Postanowiono także powołać komisję ds. zarządzania sprawami zakwaterowania i organizacji pracy uchodźców w składzie I. Gorin przewodniczący komisji, P. Reszetnikow członek komisji i Iwanow 38 reprezentujący zarząd polityczny BOWO oraz rozlokować jak najszybciej 20 tys. uchodźców w przemyśle torfowym, na budowach, przy wyrębie lasów 39. Na potrzeby całej akcji planowano uruchomić środki w wysokości 2 milionów rubli A. Sudoł, Początki sowietyzacji Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej (jesień 1939). Wybrane problemy polityczne i organizacyjne, Bydgoszcz 1998, s Wyciąg z protokołu z posiedzenia nr 93 Biura CK KP(b) Białorusi z 14 października 1939 roku dotyczący rozmieszczenia uchodźców przybyłych z terenów Polski zajętych przez wojska niemieckie, NARB, zespół 4, opis 3, teczka 809, s Zob. też Wydarzenia i losy ludzkie. Zachodnia Białoruś 17 IX VI Tom 1: Rok 1939, Warszawa 1998, dok. nr 40, s Imienia nie udało się ustalić. 39 Uchwalę zatwierdzającą postanowienia KC KP(b)B podjęto dwa dni później (16 października 1939 roku) w na posiedzeniu RKL ZSRR (nr s). N. Lebiediewa podaje, że decyzja o rozmieszczeniu 20 tys. uchodźców z centralnych rejonów Polski przy wydobyciu i wyrobie torfu oraz wyrębie lasów na terenie Białoruskiej SRR zapadła na posiedzeniu Biura Politycznego KC WKP(b) 14 października 1939 roku, a więc w dniu, w którym analogiczną decyzję podejmowało Biuro KC (KP(b) Białorusi, zob. N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania i deportacje ludności polskiej w ZSRR w latach , Niepodległość i Pamięć nr 2 (11) z 1998, R. V, s.

13 Analogiczną komisję ds. pomocy uchodźcom i bezrobotnym powołano we Lwowie 2 października 1939 r. Podporządkowano jej m.in. Krakowski Komitet Samopomocy we Lwowie oraz wszystkie jego agendy 41. Komisja ta starała się rozładować problem przepełnionego uchodźcami miasta kierując ich do pracy w głębi ZSRR, jednak z mizernym skutkiem. Głównym zadaniem, jakie postawiono przed obu komisjami było zatrudnienie i rozmieszczenie dziesiątek tysięcy uchodźców przebywających w miastach i miasteczkach na północno-wschodnich ziemiach II RP. Można to było uczynić zdaniem władz tylko poprzez ich wywiezienie i osiedlenie bądź w okolicznych rejonach, bądź w głębi obu republik, oddając uchodźców pod nadzór zakładów przemysłowych i sowchozów cierpiących na brak rąk do pracy. W przypadku Białoruskiej SRR ludzi ci wysyłano głównie do wydobycia torfu oraz wyrębu lasów, w przypadku Ukraińskiej SRR wysyłano ich do pracy w przemyśle metalurgicznym i wydobywczym 42. Rozwiązanie kwestii uchodźców mimo szeroko zakrojonych działań białoruskich i ukraińskich komisji okazało się zadaniem ponad ich siły. 10 listopada 1939 r. Biuro Polityczne KC WKP(b) podjęło uchwałę o powołaniu centralnej, specjalnej komisji ds. rozwiązania problemu uchodźców we wszystkich obwodach granicznych Ukraińskiej i Białoruskiej SRR. W jej skład weszli sprawdzeni członkowie Biura: szef NKWD Ł. P. Beria, zastępca przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR N. A. Bułganin, przewodniczący Wszechzwiązkowej Rady Związków Zawodowych N. M. Szwernik oraz przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych USRR L. R. Kornijec. Do głównych zadań komisji należało ostateczne ustalenie liczebności uchodźców na ziemiach zajętych po 17 września 1939 r. przez ZSRR, ocena możliwości ich rozlokowania na terenie obu republik i zapewnienia im pracy, ocena możliwości odesłania części z nich na tereny kontrolowane przez III Rzeszę 43. Efektem prac komisji były uchwały RKL ZSRR oraz BP KC WKP(b) 182. Jeśli wszystkie te informacje są prawdziwe, oznaczałoby to, że najpierw decyzję podjęło Biuro Polityczne WKP(b) w Moskwie, potem analogiczną podjęto w Mińsku, a następnie zatwierdzono ją na mocy uchwały RKL ZSRR. 40 Wyciąg z protokołu z posiedzenia nr 93, s W. Bonusiak, Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR, s Więcej na temat losów żydowskich uchodźców przebywających na terenie Zachodniej Białorusi zob. D. Boćkowski, Losy żydowskich uchodźców z centralnej i zachodniej Polski przebywających na Kresach Północno- Wschodnich w latach [w:] Świat niepożegnany, Żydzi na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej XVIII XX wieku, pod red. Krzysztofa Jasiewicz, Warszawa 2004, Natalia Lebiediewa, Rozstrzeliwania i deportacje ludności polskiej w ZSRR w latach , maszynopis w zbiorach Muzeum Niepodległości w Warszawie, s. 5. Dokumenty radzieckie do tego tematu patrz: Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii Społeczno-Politycznej (Rossijskij gosudarstiwennyj archiw socialno-politiczeskoj istorii, dalej RGASPI; dawne Centrum Przechowywania i Badania Dokumentów z Historii Najnowszej, Rossijskij centr chranienija i izuczenija dokumientow nowiejszej istorii, dalej RCChIDNI), zespół 17, opis 3, teczka 1015, s. 20 oraz teczka 1016, s. 3.

14 podjęte 4 grudnia 1939 r. zezwalająca resortom gospodarczym na nabór do pracy w głębi ZSRR 40 tys. uchodźców oraz nakazująca znalezienie zatrudnienia na terenach anektowanych przez ZSRR odpowiednio: dla USRR 18 tys. osób, dla BSRR 6 tys. osób. Zezwolono Ludowemu Komisariatowi Przemysłu Węglowego ZSRR na werbunek na terenie Zachodniej Białorusi 10 tys. robotników do kopalń na Uralu, we Wschodniej Syberii i w Zagłębiu Podmoskiewskim. Ustalono też, że należy wydać zgodę na ewentualny powrót 58 tys. bieżeńców na obszary kontrolowane przez III Rzeszę 44. Uchwała ta stała się podstawą zorganizowania przez władze Ukraińskiej i Białoruskiej SRR dalszej akcji przymusowego przesiedlania uchodźców do pracy w głąb obu tych republik oraz przymusowego pozostawienia już rozmieszczonych, nawet wbrew ich woli, do dyspozycji republikańskich komisariatów przemysłu, co zrównało ich sytuacje formalną z osobami przymusowo zesłanymi w trybie administracyjnym. Warunki, w jakich przyszło żyć uchodźcom były bardzo ciężkie. Głodni i zmęczeni, bez szansy na normalne zakwaterowanie, bez środków do życia, bezskutecznie szukający obiecywanej im pracy, z dnia na dzień popadali w coraz większą frustrację. W jeszcze gorszej sytuacji były rodziny z kilkorgiem dzieci, których nikt nie chciał przyjąć na kwaterę, zaś warunki w hotelach robotniczych praktycznie wykluczały normalne życie. Bardzo źle było też w kołchozach i sowchozach, gdzie nienawykli do prac polowych uchodźcy zupełnie nie potrafili odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Zarówno na wsi, jak i w miastach, nie mieli oni praktycznie żadnej szansy na pracę zgodną z posiadanymi kwalifikacjami. Tak naprawdę, o czym zapomniano tym ludziom powiedzieć, na miejscu mogli zostać skierowani wyłącznie do wykonywania najgorszych, najcięższych i najmniej płatnych prac. Szansę na lepszy start dodatkowo utrudniał fakt, że większość z zesłańców trafiła do nowych miejsc pobytu z etykietą elementu kontrrewolucyjnego, antysowieckiego, szpiegowsko-dywersyjnego i spekulanckiego. Naturalną koleją rzeczy takich osób nie można było kierować na żadne odpowiedzialne stanowiska. Nikt nie był zresztą zainteresowany zatrudnianiem nowych robotników, gdyż wiązało się to z obowiązkiem zapewnienia wyżywienia i mieszkania, a na to ani fabryki, ani sowchozy nie miały środków (obowiązywała przecież scentralizowana gospodarka planowa, w której wszelkie zmiany mogły być realizowane z wielomiesięcznym poślizgiem). W efekcie tysiące uchodźców, których odgórnie pozbawiono prawa do powrotu na tereny okupowane, koczowało na dworcach i w centrach miast bezładnie przenosząc się z 44 W. Bonusiak, Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR, s. 158; A. Głowacki, Sowieci wobec Polaków, s. 366; D. Boćkowski, Czas nadziei, s

15 obwodu do obwodu. Samowolne oddalenie się z miejsc przymusowego osiedlenia lub porzucenie pracy kończyło się aresztowanie przez NKWD i kilkuletnim wyrokiem. Wiele osób trafiło do obozów i więzień z powodu krytyki warunków, w jakich się znaleźli 45. Wielu bieżeńców żądało od władz odesłania ich na tereny, skąd zostali zabrani, bądź wręcz na tereny okupowane przez III Rzeszę, z których nie tak dawno w popłochu uciekali. Jeszcze inni starali się o wyjazd do Ameryki, bądź Palestyny, co traktowano jako zdradę państwa radzieckiego. Kiedy w lutym 1940 roku wykonano zestawienie ilości uchodźców na terenie BSRR okazało się, że z przesiedlonych w głąb republiki jesienią 1939 roku pozostało na swoich miejscach około osoby 46. Było wśród nich robotników, 892 urzędników, 4307 chałupników, 108 handlowców oraz 153 chłopów. W podziale na poszczególne narodowości doliczono się: Żydów, 432 Polaków, 318 Rosjan, 119 Białorusinów, 77 Ukraińców 47. W obwodzie homelskim doliczono się 2333 osób, w mińskim 4363, w polesskim 1885, w witebskim 6740, w mogilewskim bieżeńcom decyzją Komisji Rządowej pozwolono powrócić na Zachodnią Białoruś, 4308 osób jak to określono w dokumencie rozbiegło się. Część z nich miała powrócić na teren Zachodniej Białorusi, część przedostać się na Ukrainę oraz w inne miejsca na terenie ZSRR 48. W lutym 1940 r. RKL USRR podjęła decyzję w sprawie osiedlenia w zachodnich obwodach USRR 15 tys. osób ewakuowanych z terenów znajdujących się pod okupacją niemiecką. Rozlokowano ich w obwodzie tarnopolskim (6900), rówieńskim (3900), wołyńskim (3000) i stanisławowskim (1200) 49. Ponieważ akcja przesiedlania uchodźców w głąb Białoruskiej i Ukraińskiej SRR zakończyła się niepowodzeniem, zaś możliwości zapewnienia im mieszkań i pracy w rejonach nadgranicznych nie było władze centralne podjęły decyzję o przymusowym przesiedleniu uchodźców w głąb ZSRR. Stosowne uchwały podjęto 2 marca 1940 r., na tym samym posiedzeniu, na którym zadecydowano o losie rodzin polskich oficerów i policjantów 50. Z powodu opóźnień w pracach mieszanej komisji niemiecko-radzieckiej 45 List Feldbluma Lejba z 4 maja 1940 roku do KC KP(b) Białorusi w sprawie fatalnych warunków bytowych i pracy grupy uchodźców skierowanych do pracy do Orszy, PAOSOG, zespół 6195, opis 1, teczka 98, s Raport szczegółowy ludowego komisarza spraw wewnętrznych BSRR Ł. Canawy z 7 lutego 1940 roku dla sekretarza KC KP(b) Białorusi P. Ponomarienki O pracy agenturalno-operacyjnej wśród uchodźców przybyłych z terenów zajętych przez Niemcy, NARB. Zespół 4, opis 21, teczka 2075, s W przypadku 3820 dzieci nie było informacji o ich narodowości ani pochodzeniu społecznym. 48 Raport szczegółowy ludowego komisarza spraw wewnętrznych BSRR Ł. Canawy z 7 lutego 1940 roku, s. 275; zob. też Raport o uchodźcach przebywających na terenie BSRR wg stanu na 7 lutego 1940 roku, NARB, zespół 4, opis 21, teczka 1900, s W. Bonusiak, Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR, s Zob. też W. Serhijczuk, Ukrainśkyj zdyw: Zakerzonija , Kijew 2004, s Postanowienie Biura Politycznego KC WKP(b) nr P13/114 z 2 marca 1940 r. o wysiedleniu rodzin polskich oficerów i urzędników państwowych oraz uchodźców, którzy nie otrzymali prawa wyjazdu do strefy okupacji

16 (odpowiedzialnej za wymianę ludności chcącej powrócić do swych domów), w czasie zatwierdzania przez RKL ZSRR postanowień o deportacji kwietniowej grupę tę wyłączono, postanawiając jednocześnie o jej wysiedleniu po zakończeniu wymiany ludności planowanym na początek czerwca 1940 r. 51, na tych samych zasadach i w oparciu o te same rozporządzenia, które uchwalono już wcześniej 52. Zanim jednak wydano tę decyzję, rozkazem z 4 kwietnia 1940 r. Ł. Beria zatwierdził i w kolejnych dyrektywach uzupełnił, rozporządzenie dotyczące przygotowań do deportacji czerwcowej 53. Wymiana ludności odbyła się wiosną 1940 r. Zgodnie z planami obu okupantów radziecko-niemieckie komisje mieszane umożliwić miały uchodźcom powrót do miejsc zamieszkania. Strona niemiecka zgodziła się na przyjęcie 60 tys. uciekinierów. Szybko jednak okazało się, że po stronie radzieckiej chętnych na powrót jest blisko trzykrotnie więcej, z czego większość stanowią Żydzi. Sytuacja ta ogromnie zaskoczyła stronę niemiecką 54. Jeśli jednak spojrzymy na to przez pryzmat warunków, w jakich żyli uchodźcy w ciągu ostatnich kilku miesięcy, ta anormalna z punktu widzenia dotychczasowych przeżyć wojennych sytuacja może być zrozumiała. Większość uchodźców, którzy znaleźli się na terenach okupowanych przez ZSRR, stanowili ludzie żyjący z pracy własnych rąk. W warunkach radzieckich szansa wykonywania zawodu była fikcją. Płonne okazały się także nadzieje na znalezienie mieszkania i ułożenie sobie życia. Terror NKWD oraz nadchodzące od pracujących w głębi ZSRR wiadomości o warunkach bytowych skłaniały wiele osób do szukania ratunku na terenie znanym, gdzie pozostawili swoje zakłady, warsztaty, sklepy i domy. W ogólnym rozrachunku wyjazd na stronę niemiecką wydawał się wówczas mniejszym złem. Ważnym czynnikiem były też napływające zza kordonu informacje o niemieckiej, Archiwum Prezydenta Federacji Rosyjskiej (dalej APRF), zespół 3, opis 61, teczka 861, s. 94; zob. też: Stanisław Ciesielski Grzegorz Hryciuk Aleksander Srebrakowski, Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny światowej, Wydanie drugie - zmienione i rozszerzone, Wrocław 1996, s. 54; M. F. Bugaj, Deportaciji nasełennia z Ukrajiny (30 50-ti roky), Ukrajinśkyj istorycznyj żurnał 1990, nr 10, s. 35; N. F. Bugaj, Specjalna teczka Stalina : deportacje i reemigracja Polaków [w:] Zeszyty Historyczne 1994, nr 107, s Postanowienie RKL ZSRR nr ss z 10 kwietnia 1940 r. o zatwierdzeniu instrukcji NKWD o wysiedleniu rodzin represjonowanych na 10 lat do Kazachstanu, rodzin uchodźców w północne rejony ZSRR zaś prostytutek do Kazachstanu i Uzbekistanu, Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej (dalej GARF), zespół 5446, opis 57, teczka 68, s Pismo Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych Ł. Berii do W. Mołotowa nr 1180/B z 4 kwietnia 1940 r. zawierające projekt postanowienia RKL ZSRR o wysiedleniu osób z zachodnich obwodów Ukrainy i Białorusi oraz projekt rozporządzenia o porządku przebiegu tej akcji, GARF, zespół 5446, opis 57, teczka 68, s. 128; zob. też: Telegram Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych BSRR Ł. Canawy do Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRR Ł. Berii nr 1563 z 8 kwietnia 1940 r., Ośrodek Karta, Zbiory Archiwum Wschodniego, kolekcja Sovietica. 53 Raport szczegółowy o rezultatach wysiedlenia uchodźców z obwodu drohobyckiego, którzy zgłosili chęć wyjechania do Niemiec, jednak nie zostali przyjęci przez komisję niemiecką; Iwan Biłas, Represywno-karalna systema w Ukrajini Suspilno-politycznyj ta istoryko-prawowyj analiz, t. 2, Kyjiw 1994, s Czesław Madajczyk, Niemieckie dokumenty o sytuacji Polaków pod okupacją radziecką w 1940, Dzieje Najnowsze nr 3 z 1991, s. 64.

17 rzekomym unormowaniu się sytuacji oraz nadzieja, że z polskich miast pod okupacją niemiecką będzie możliwość wyjazdu za granicę do Palestyny, czy też Ameryki. Niektórzy decydowali się na wyjazd w celu ponownego połączenia rodzin, inni z powodu braku koszernego pożywienia i możliwości kultywowania obrzędów religijnych. Nie wszyscy zdecydowali się na powrót. Choć nie uważali warunków pod okupacją radziecką za zadowalające, lecz w ogólnym rozrachunku wegetowanie przy pewności przeżycia było lepsze, niż stała niepewność jutra. W czasie pracy komisji specjalnej od 25 grudnia 1939 do 5 stycznia 1940 roku przez przejście graniczne w Brześciu Litewskim przeszło 5335 Niemców, 108 Polaków, 10 Ukraińców, 8 Rosjan oraz 1 Czech. Formalnie nie odnotowano faktu przekroczenia granicy przez ani jednego Żyda 55. W okresie od kwietnia do czerwca 1940 r. granicę radzieckoniemiecką przekroczyło około 66 tys. osób, na ponad 164 tys. ubiegające się o prawo do powrotu 56. Większość odrzuconych siłą rzeczy stanowili uchodźcy narodowości żydowskiej 57. Po zakończeniu tej akcji Beria wydał 10 czerwca 1940 r. dyrektywę nakazującą ponowne oszacowanie ilości pozostałych na terenie Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy uchodźców oraz zadecydował, że 29 czerwca przeprowadzona zostanie akcja ich wysiedlenia 58. Kolejną próbą pozbycia się uchodźców, po przesiedleniach z jesieni 1939 roku i wymianie ludności pomiędzy III Rzeszą a ZSRR, był wydany wiosną 1940 roku nakaz opuszczenia strefy nadgranicznej oraz wybranych miast Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy przez osoby niepewne politycznie 59. Władze centralne w Mińsku starały się wyegzekwować ten przepis wszelkimi dostępnymi środkami administracyjnymi. Ludziom z wpisami do paszportu odmawiano pomocy materialnej, prawa do pracy, nie chciano meldować, wydawano nakazy administracyjne opuszczenia w ciągu 24 godzin miasta lub rejonów w strefie nadgranicznej. Nową politykę boleśnie odczuli uchodźcy, którym udało 55 Raport ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR Ł. Canawy dla sekretarza KC KP(b) Białorusi P. Ponomarienki O pracy agenturalno-operacyjnej, s Der Beauftragte des Auswärtigen Amtes bei der Deutschen Kontroll und Durchlabkommission für die Aufnahme von Flüchtligen. Bericht 2. (Lemberg ), AAN, Polonica, sygn. M 557, Pol.V.503; zob. też: S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s Na początku 1940 r. na terenie BSRR przebywało uchodźców, w tym Żydów, Polaków, Białorusinów, 577 Rosjan i 169 Ukraińców; zob. Raport komisji specjalnej ds. uchodźców przy RKL BSRR, NARB, zespół 4, opis 21, teczka 2075, s Deportacje obywateli polskich z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi, Warszawa-Moskwa 2003, dok. 131, s Odbywało się to na mocy specjalnego wpisu w wydawanych uchodźcom paszporcie, który zakazywał jego posiadaczowi przebywania w 100-kilometrowej strefie nadgranicznej oraz w wyznaczonych miastach zamkniętych. Zgodnie z obowiązującą procedurą paszportyzacyjną wszyscy uchodźcy zobowiązani byli do przyjęcia paszportu z wpisaną tam odpowiednią adnotacją; zob. m.in. H. Grynberg, op. cit., s ; Archiwum Ringelbluma..., s. 53.

18 się już zaaklimatyzować, gdyż z dnia na dzień stracili oni z trudem zdobyte miejsca pracy oraz dach nad głową. W równie niekorzystnej sytuacji znalazły się lokalne władze, które traciły doskonałych fachowców różnych specjalności, często nie mając ich kim zastąpić. W wielu miejscowościach nadgranicznych z powodu przymusowego przesiedlenia uchodźców zabrakło lekarzy 60. Tak było m.in. w Białymstoku. Władze alarmowane były przez szpitale, kliniki, teatry oraz instytucje administracji publicznej, że taka sytuacja grozi daleko idącymi konsekwencjami. Próby powstrzymania przez organy partyjne działań NKWD, głównie poprzez wydawanie niezbędnym specjalistom paszportów tymczasowych nie zawierających wpisów zabraniających im na przebywanie w strefie nadgranicznej oraz miastach zamkniętych 61, napotkały na zdecydowany sprzeciw służb specjalnych. Ludowy komisarz spraw wewnętrznych BSRR Ł. Canawa w swym piśmie z 7 kwietnia 1940 roku adresowanym do sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki protestował przeciwko takiemu postępowaniu czynników lokalnych podkreślając, że władze sabotują decyzje NKWD o przesiedleniu niepewnych politycznie uchodźców, co jego zdaniem spowoduje niewypełnienie postanowienia władz centralnych o ich wysiedleniu 62. Biuro KC KP(b)B przychyliło się do prośby Canawy i 14 kwietnia 1940 roku wydało decyzję unieważniającą postanowienia o pozostawieniu uchodźców na terenach przygranicznych jako niezgodne z uchwałą RKL BSRR 63. Analogiczna sytuacja panowała na Zachodniej Ukrainie, choć tam problem braku niezbędnych specjalistów o wiele częściej dotyczył osób narodowości polskiej, inaczej niż na Zachodniej Białorusi, gdzie większość osób o których pozostanie zabiegano była narodowości żydowskiej. O potrzebie oczyszczenie obwodu białostockiego z uchodźców mówiono m.in. na I Białostockiej Obwodowej Konferencji KP(b)B, która trwała od 18 do 21 kwietnia 1940 roku (a więc tuż po zakończeniu deportacji kwietniowej). Występujący w trakcie posiedzenia sekretarz KC KP(b)B Kułagin postulował, aby jak najszybciej oczyścić miasto z bieżeńców, powtarzając za Canawą, że są to ludzie niepewni politycznie 64. Wtórował mu naczelnik Zarządu NKWD obwodu białostockiego P. Gładkow podkreślając, że pod bieżeńców 60 Lekarze ze wschodu nie chcieli tam pracować, więc z na dzień przychodnie lekarskie zaczęły świecić pustkami, zaś szanse znalezienia nowej kadry o czym alarmowały Białystok miejscowe władze były praktycznie żadne. 61 Wypis z protokołu nr 17 z 2 kwietnia 1940 roku z posiedzenia Białostockiego Obwodowego Komitetu Wykonawczego, NARB, zespół 4, opis 21, teczka 2076, s Pismo ludowego komisarza spraw wewnętrznych BSRR Ł. Canawy z 7 kwietnia 1940 roku do sekretarza KC KP(b) Białorusi P. Ponomarienki, NARB, zespół 4, opis 21, teczka 2076, s Materiały z posiedzenia Biura KC KP(b) Białorusi nr 143 z 14 kwietnia 1940 roku; NARB, zespół 4, opis 3, teczka 959, s Protokół z posiedzenia I Białostockiej Konferencji Obwodowej KP(b)B, Białystok , PAOSOG, zespół 6195, opis 1, teczka 38, s. 265.

19 podszywają się ludzie spaleni, żandarmi, oficerowie, kułacy itp. Nie można sprawdzić, kto oni, bo nikt nie ma dokumentów i trzeba zapisywać, że on taki i taki, z zawodu ślusarz. I trzeba potem im dać pieniądze i bezpłatnie karmić, zapewnić miejsce do spania. Mamy do tego złodziei i szpiegów. I ci wszyscy ludzie żyją w miastach zamkniętych (reżimnych gorodach), bo u nas cały obwód zamknięty, do 100 kilometrów od granicy 65. Także raporty Ł. Canawy do P. Ponomarienki z wiosny 1940 roku były jednoznaczne. Na teren Białorusi pisał Canawa przybyło już w sumie 110 tys. uchodźców, z czego na terenie zachodnich obwodów znajduje się osób. Wśród nich jest wielu burżujów, fabrykantów, a także członków organizacji kontrrewolucyjnych i nacjonalistycznych. Kontyngent ten jest nosicielem antysowieckich i nacjonalistycznych nastrojów, otwarcie głosząc swoje niezadowolenie z warunków życia w ZSRR. Nie ulega też wątpliwości, że wśród uchodźców znajdują się liczni agenci niemieckiego wywiadu i że ten kontyngent w przyszłości stanie się bazą dla werbunku przez wywiad niemiecki swojej agentury 66. Dlatego też wysiedlenie tych ludzi było jedynie akcją prewencyjną, mającą w zamyśle jej organizatorów unormować sytuację na stosunkowo niedawno zajętych ziemiach. Deportację przeprowadzono na przełomie czerwca i lipca 1940 roku. Jak wynika z raportów NKWD oficjalna datą rozpoczęcia akcji był 29 czerwca 67. Z powodu kłopotów z transportem wydłużyła się ona do prawie tygodnia 68. Objęła swym zasięgiem (zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami) przede wszystkim uchodźców z Polski centralnej odrzuconych przez niemiecką komisję przesiedleńczą. Większość deportowanych stanowiła ludność narodowości żydowskiej. Jak podają źródła NKWD było ich ponad 80% 69. Według tych samych źródeł w drugim kwartale 1941 r. wśród zarejestrowanych zesłańców było 84,56% Żydów, 10,95% Polaków, 2,26% Ukraińców, 0,24% Białorusinów oraz 0,16% Niemców Ibidem, s Raport ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR Ł. Canawy dla sekretarza KC KP(b) Białorusi P. Ponomarienki O pracy agenturalno-operacyjnej, s Raport naczelnika okręgu kolejowego we Lwowie z 30 czerwca 1940 r. do ludowego komisarza komunikacji Ł. Kaganowicza i ludowego komisarza spraw wewnętrznych USRR I. Sierowa o wysyłce specprzesiedleńców 29 czerwca 1940 r., I. Biłas, Represywno-karalna systema..., t. 2, s. 151; A. Chackiewicz, Aresztowania i deportacje społeczeństwa zachodnich obwodów Białorusi ( ) [w:] Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach , Warszawa 1995, s Raport naczelnika okręgu kolejowego we Lwowie z 30 czerwca..., s. 151 oraz: Raport szczegółowy o przebiegu operacji wysiedlania uchodźców z obwodu stanisławowskiego, I. Biłas, Represywno-karalna systema..., t. 2, s. 155; zob. też: Raport szczegółowy o wysiedleniu uchodźców z obwodu równieńskiego, ibidem, s oraz: H. Grynberg, op. cit., s Raport naczelnika Oddziału Osiedleń Pracy i Osiedleń Specjalnych GUŁAG-u NKWD M. Konradowa o liczbie specprzesiedleńców-osadników i uchodźców według ich narodowości w poszczególnych republikach, krajach i obwodach, I. Biłas, Represywno-karalna systema..., t. 2, s S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s. 56.

20 Ostateczna liczba zesłańców, których w dokumentach radzieckich określa się mianem spiecpieriesielency-bieżency, a którzy określani są także jako kontyngent osób chcących wyjechać do Niemiec, lecz nie przyjętych przez władze niemieckie 71, to co najmniej osoby: deportowanych z Zachodniej Białorusi 72 oraz z Zachodniej Ukrainy 73. Natomiast dane Wojsk Konwojowych NKWD mówią o przewiezieniu 57 pociągami osób (52617 z Zachodniej Ukrainy oraz z Zachodniej Białorusi) 74. Z nieznanych mi przyczyn w zestawieniach tych nie uwzględniono odinoczek, czyli osób samotnych w sumie nie mniej niż (9275 z Zachodniej Ukrainy i 7342 z Zachodniej Białorusi) 75, które zsyłane były wraz z rodzinami uchodźców. Po dodaniu odinoczek do ogólnej liczby deportowanych ich liczba wzrośnie bądź do (zakładając prawdziwość szacunków operacyjnych NKWD), bądź do (zakładając prawdziwość szacunków Wojsk Konwojowych). Władzom radzieckim znów nie udało się zrealizować do końca swych planów. Jak wynika z dokumentów na Zachodniej Ukrainie przeznaczono pierwotnie do deportacji aż osoby (83207 członków rodzin oraz osób samotnych) 76, zaś na Zachodniej Białorusi co najmniej Na miejscu rozlokowano ostatecznie osób 78, gdzieś po drodze znikło więc od do zesłańców. Najprawdopodobniej, są to wymieniane wyżej osoby samotne, nie ujęte w podstawowych spisach Oddziału Osiedleń Specjalnych NKWD, gdyż nie wydaje się możliwe, aby straty w czasie podróży były aż tak wysokie (blisko 20%). 71 Raport ludowego komisarza spraw wewnętrznych BSRR Ł. Canawy z 3 czerwca 1940 roku do sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki o przebiegu akcji wysiedlania uchodźców na terenie Zachodniej Białorusi, NARB, zespół 4, opis 21, teczka 2078, s Ibidem. Z czego na obwód białostocki przypada osób (4210 rodzin). 73 Raport zastępcy naczelnika 10-go Wydziału 1-go Oddziału Głównego Zarządu Transportowego NKWD USRR dla ludowego komisarza spraw wewnętrznych USRR I. Sierowa z 3 lipca 1940 r. o pozostawionych i wysiedlonych uchodźcach z zachodnich obwodów Ukrainy według stanu na dzień 2 lipca 1940 r., I. Biłas, Represywno-karalna systema..., t. 2, s Według innych danych wyniosła ona od osób (A. Gurianow, Cztery deportacje , Karta 1994, nr 12, s ) do osób (Raport naczelnika OTP UITK GUŁAG-u NKWD M. Konradowa ze stycznia 1941 r. o stanie osobowym specprzesiedleńców-osadników i uchodźców, I. Biłas, Represywno-karalna systema..., t. 2, s. 160). Z kolei N. Lebiediewa pisze o deportowaniu osób ( rodzin); zob.: N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania i deportacje ludności polskiej..., s A. Gurianow, Cztery deportacje..., s. 119 i 125 oraz tabela s W najnowszych opracowaniach A. Gurianow podaje następujące dane: Zachodnia Białoruś , Zachodnia Ukraina W sumie osób; zob.: A. E. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency w SSSR w gg. [w:] Riepriessii protiw polakow i polskich grażdan. Istoriczeskije sborniki Miemoriała, Moskwa 1997, s S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s Raport zastępcy naczelnika 10-go Wydziału 1-go Oddziału Głównego Zarządu Transportowego NKWD USRR dla Ludowego komisarza Spraw Wewnętrznych USRR I. Sierowa z 3 lipca..., s A. Chackiewicz, Aresztowania i deportacje..., s. 133; zob. też: Raport z przebiegu akcji wysiedlania uchodźców z zachodnich obwodów Białorusi, NARB, zespół 4, opis 21, teczka 2078, s Raport naczelnika OTP UITK GUŁAG-u NKWD M. Konradowa ze stycznia 1941 r. o stanie osobowym specprzesiedleńców-osadników i uchodźców..., s W innym dokumencie mamy informacje o osobach, zob.: Rezultaty operacji wysiedlenia uchodźców w 1940 r. oraz ich wykorzystania jako siły roboczej, I. Biłas, Represywno-karalna systema..., t. 2, s Ten sam dokument na następnej stronie podaje jeszcze inne dane osoby.