Emilia Siczek-Przybyła Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Transkrypt

1 Emilia Siczek-Przybyła Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie emiliasiczek@gmail.com Patrycja Wyszyńska Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie patrycja.kinga.wyszynska@gmail.com Czynniki osobowościowe a radzenie sobie ze stresem przy produkcji substancji wybuchowych wyniki wstępnych analiz Pełny przypis bibliograficzny: Siczek-Przybyła, E., Wyszyńska, P. (2014), Czynniki osobowościowe a radzenie sobie ze stresem przy produkcji substancji wybuchowych wyniki wstępnych analiz. W: J. Ślusarski (red.), Humanistyczne (pozatechniczne) konteksty przygotowania zawodowego do pracy w warunkach trudnych i niebezpiecznych, (s ). Dęblin: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Oficerskiej Sił Powietrznych.

2 ABSTRACT The influence of personality factors on the ability to deal with stress during the production of explosives the results of preliminary analysis. Keywords/tags: stress, personality, production of explosives Stress in a workplace is particularly dangerous. When it is experienced by employees, it has a negative impact on their health and the effectiveness of the tasks undertaken by them. Sometimes it affects adversely the operation of the whole company. In a company producing dangerous substances, e.g. explosives, the probability of experiencing severe stress involves: - production workers who are directly exposed to the dangerous materials produced; - the people supervising and controlling the manufacture of these substances; - the people managing the company. In the referenced research studies it was assumed, basing on the literature, that personality features influence the way in which stress is managed in occupations which are described as difficult and dangerous and exist in the structure of a factory producing explosives. Direct threat to health and life stemming from the distance from the technological process generating health risk (occupational stress) can be named the modifying variable. Hence the topic of the research was personality variables and dealing with stress in the case of people subjected to high levels of occupational stress. The research was carried out in January employees were surveyed, manual workers aged years and white-collar workers aged years, working at different positions in company that producing dangerous substances.

3 Problematyka stresu jest przedmiotem badań od wielu lat. W literaturze istnieją liczne teorie dotyczące koncepcji stresu, które ujmowane są m.in. na gruncie nauk biologicznych, medycznych i psychologicznych. Problem stresu i radzenia sobie z nim jest stale aktualny, w związku z czym przeprowadza się wiele badań nad różnorodnymi aspektami wpływu stresu na zachowywanie się organizmów żywych. Na przełomie kilku lat doszło do istotnych przemian w badaniach nad stresem, z badań laboratoryjnych przekształciły się one na badania w warunkach naturalnych, pojawiła się wówczas problematyka stresu życiowego, związanego ze szkołą, pracą i stresem chorobowym. Przemiany te zaszły zwłaszcza w momencie wprowadzenia w latach sześćdziesiątych terminu, jakim jest stres wydarzeń życiowych (life event). Problematykę badań na wiele lat zdominowała właśnie koncepcja stresu Richarda Lazarusa i Susan Folkman, którzy zamiast analitycznego podejścia zaprezentowali podejście relacyjne i systemowe, gdzie stres jest rozumiany jako transakcja, czyli współzależność i sprzężenie zwrotne między osobą a otoczeniem, które to otoczenie człowiek ocenia jako nadwerężające lub przekraczające jego zasoby i zagrażające jego dobrostanowi 1. Według powyższej definicji stres nie jest zlokalizowany ani w jednostce, ani w jej otoczeniu, ale jest to pewnego rodzaju związek między nimi, który jest traktowany jako zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia równowagi między możliwościami jednostki, a wymaganiami otoczenia 2. Lazarus zwrócił uwagę, że istotą zjawiska stresu psychologicznego u człowieka jest zdolność antycypacji, czyli planowania i przewidywania przyszłych zdarzeń. Ponadto stwierdził on, że centralnym problemem stresu psychologicznego są trzy pytania: jakie warunki i procesy sprawiają, że działania stresowe czasami są produktywne, a innym razem nie? Czemu określony bodziec ma charakter stresowy? Oraz ostatnie - jakie są wzorowe reakcje na stres? Interesował się on przede wszystkim różnicami indywidualnymi w radzeniu sobie ze stresem oraz różnorodnością zagrożeń. Przyjmując założenie, że emocje są rezultatem aktywności poznawczej 3, uznał ocenę poznawczą jako podstawowy mechanizm psychologiczny odpowiedzialny za różnice indywidualne, przy czym ocena ta rozumiana jest jako mechanizm oceniający, uświadamiający i interpretujący zdarzenia. Radzenie sobie ze stresem może przybierać dwie formy: działania służące zwalczaniu stresu, których cechą jest efektywność, i działania o charakterze obronnym, które cechują się 1 H. Sęk, Potoczna wiedza o stresie a naukowe koncepcje stresu i radzenia sobie. [w:] I. Heszen-Niejodek (red.,) Teoretycznie i kliniczne problemy radzenia sobie ze stresem. Poznań: Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, 2002, s Heszen-Niejodek, Stres i radzenie sobie-główne kontrowersje. [w:] I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak, (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2000, s J. F. Terelak, Człowiek i stres, Bydgoszcz, Oficyna Wydawnicza BRANTA, 2008, s. 63.

4 skutecznością. Wyróżnia się różnorodne formy reakcji obronnych m.in. ucieczka, wycofywanie się, jak również inne czynności symboliczne, które sytuacji stresowej nadają rzeczywiste, nowe, niezagrażające znaczenie. Rezultaty radzenia sobie ze stresem można oceniać poprzez obserwacje zachowań emocjonalnych, reakcji fizjologicznych i czynności motorycznych. Człowiek dokonuje oceny wybranej strategii radzenia sobie ze stresem z punktu widzenia kosztów psychologicznych i efektów zagrożeń wtórnych 4. Strategie radzenia sobie ze stresem w rozumieniu Lazarusa i Folkman to dynamiczne działanie zarówno poznawcze jak i behawioralne, które jest skierowane na zewnętrzne i/lub wewnętrzne obciążenia, które czasami przekraczają zdolności zaradcze człowieka. Podstawowymi funkcjami poznawczych i behawioralnych aktów działania są: Zmiana sytuacji na lepszą poprzez zmianę własnego destrukcyjnego działania lub zmiana niszczącego, zagrażającego otoczenia; Regulacja emocji. W strategiach radzenia sobie ze stresem w koncepcji Lazarusa wyróżniono również dwa nurty zaradcze, którymi są: Strategia nastawiona na rozwiązanie problemu, która przybiera najczęściej dwie formy czyli konfrontacja ze stresem i planowe rozwiązanie problemu przez poszukiwanie informacji, bezpośrednie działanie i regulacja emocji; Strategia związana z regulacyjną funkcją emocji, która jest raczej nastawiona na redukcję emocji negatywnych, które są konsekwencją antycypowanej lub też rzeczywistej porażki w walce ze stresem i przybierają następujące formy: dystansowanie się, ucieczka w świat fantazji, samoobwinianie się za porażkę, nadmierna samokontrola, liczenie na wsparcie emocjonalne 5. Koncepcja transakcyjna stresu Lazarusa i Folkman jest koncepcją poznawczą, według definicji stresu podanej przez autorów, kluczowe znaczenie ma subiektywna ocena relacji między daną osobą a otoczeniem i to właśnie podmiot ocenia czy dana sytuacja jest stresowa czy też nie. Radzenie sobie ze stresem jest procesem inicjowanym i monitorowanym przez oszacowanie poznawcze 6. 4 J. F. Terelak, dz. cyt., s J. F. Terelak, Człowiek w sytuacji pracy w okresie ponowoczesności. Warszawa: Wydawnictwo Kardynała Stefana Wyszyńskiego, 2011, s K. Wrześniewski, Style a strategie radzenia sobie ze stresem. Problemy pomiaru. [w:] I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1996, s. 45.

5 Podsumowując transakcyjna koncepcja jest jedną z najbardziej popularnych psychologicznych koncepcji stresu, ma ona ogromne znaczenie i jest podłożem dla wielu innych koncepcji, mimo tego iż budzi ona pewne zastrzeżenia i kontrowersje, gdyż subiektywna ocena wydarzenia opisywanego przez daną osobę, oznacza, że bardzo trudno jest określić co jest stresem a co nie, gdyż dla każdego może to oznaczać coś zupełnie innego. Stres w miejscu pracy jest szczególnie niebezpieczny, ponieważ doświadczany przez pracowników, ma negatywny wpływ zarówno na ich zdrowie, jak i na efektywność realizowanych zadań, a nawet niekiedy na funkcjonowanie całego przedsiębiorstwa. W firmie produkującej niebezpieczne substancje, jak np. materiały wybuchowe, prawdopodobieństwo doświadczania silnego stresu dotyczy: pracowników produkcji, mających bezpośrednią styczność z wytwarzaniem materiałów niebezpiecznych, osób nadzorujących i kontrolujących taką produkcję, kadry kierowniczej zarządzające przedsiębiorstwem. Wydaje się, że codzienne, bezpośrednie zagrożenie zdrowia i życia wynikające z procesu technologicznego, w przypadku nieprzestrzegania rygorów produkcyjnych, błędów lub czynników zewnętrznych jest silnym stresorem, szczególnie dla pracowników produkcji od których efektywnej pracy zależy ich własne bezpieczeństwo oraz pozostałych współpracowników skupionych na niewielkim obszarze takiej fabryki. Nieostrożne zachowanie, bądź niedopełnienie reżimów technologicznych, albo testowanie nowych produktów skutkuje zwykle wybuchem materiałów niebezpiecznych, pożarem, zniszczeniem budynków i śmieć lub okaleczanie wielu ludzi. W takiej potencjalnie zagrażającej sytuacji, fizyczna odległość od niebezpiecznego procesu technologicznego może wpływać na ocenę poznawczą zagrożenia i jego skutków wśród różnych grup zawodowych. W dodatku stres dotyka pracowników coraz częściej, zwłaszcza w społeczeństwach zindustrializowanych. Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi w 459 przedsiębiorstwach różnych krajów UE przez Cubiks, wydział zasobów ludzkich PA consulting, około 25 % pracowników żyje w warunkach podwyższonego lub bardzo wysokiego stresu. Wg tych badań 24 % zatrudnionych zrezygnowało z pracy, ponieważ nadmierny stres przyczynił się do rozwoju choroby zawodowej 7. Jak już zostało wspomniane, psycholodzy przeprowadzili już wiele badań nad stresem. Dostarczają one przekonujących argumentów za tym, że radzenie sobie ze stresem zależy od 7 H. Pull, 150 twarzy stresu: rozpoznać źródła stresu, przejąć nad nim kontrolę i... zmienić w sprzymierzeńca. Warszawa: Wydawnictwo Klub dla Ciebie, 2006, s

6 zmiennych osobowościowych, których wpływ przejawia się między innymi w wyborze określonych strategii radzenia sobie i odrzucaniu czy też rzadszym stosowaniu innych. 8 W niniejszej pracy skoncentrowano się na pięcioczynnikowym modelu osobowości - znanej koncepcji cech osobowości P. T. Costy i R. R. McCrae 9. Autorzy tej koncepcji stworzyli narzędzie umożliwiające diagnozę wyłącznie pięciu podstawowych cech osobowości. Jest to niezwykle popularny obecnie i chętnie wykorzystywany w badaniach empirycznych Inwentarz NEO-FFI. W badaniach dowiedziono, że NEOAC - Neuroticism, Extraversion, Openness (to experience), Agreeableness, Conscientiousness - wykazuje związek z różnorodnymi mechanizmami obronnymi i stylami radzenia sobie ze stresem. Neurotyczność w przewadze związana jest z nasileniem regresji, brakiem umiejętności decydowania się, uciekaniem w fantazję, represją, wrogością i obwinianiem się. Ekstrawersja natomiast związana jest z optymizmem, tzw. myśleniem pozytywnym i zdolnością do racjonalnego działania oraz wyparciem. Otwartość związana jest z radzeniem sobie przez humor oraz ujemnie z radzeniem sobie przez wiarę (religijność). Ugodowość wiąże się z tendencją do samo poświęcania się, zaś sumienność ujemnie z regresją i dodatnio z tendencją do skutecznego radzenia sobie ze stresem 10. Udowodniono również związek pomiędzy poziomem cech osobowości mierzonych za pomocą NEO-FFI a wymiarami KPS Kwestionariusza Poczucia Stresu autorstwa Plopy i Makarowskiego (2010). Potwierdzono, iż poszczególne wymiary stresu współwystępują z wymiarami osobowości. Zauważono, że im większy poziom neurotyzmu, tym większy poziom poszczególnych wymiarów stresu. Następnie stwierdzono, że im mniejszy poziom ekstrawersji, tym większy poziom poszczególnych wymiarów stresy, oraz im większy poziom introwersji, tym większy poziom stresu. Odnosząc się do tematyki związanej ze stresem, warto też wspomnieć o strategiach i stylach radzenia sobie ze stresem. Styl to względnie trwała, osobowościowa dyspozycja jednostki do określonego zmagania się z sytuacjami stresowymi Z kolei strategia to poznawcze i behawioralne wysiłki, jakie jednostka podejmuje w konkretnej sytuacji stresowej. Niektóre strategie radzenia sobie ze stresem, wyraźnie widoczne w dwóch podstawowych stylach radzenia sobie zorientowanym na działanie i zorientowanym na emocje, zależą od osobowości, a szczególnie od tendencji do przeżywania pozytywnych lub 8 T. Klonowicz, R. Cieślak, Neurotyczność i radzenie sobie ze stresem w sytuacji zagrożenia [w]: J. Strelau (red.), Osobowość a ekstremalny stres. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2004, s B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. Śliwińska, Inwentarz Osobowości NEO-FFI Paula T. Costy Jr i Roberta R. McCrae, adaptacja polska, podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych, Tamże.

7 negatywnych emocji 11. Przykładowo w badaniach Siudem najbardziej klarowna zależność wystąpiła pomiędzy neurotycznością a stylem radzenia sobie ze stresem zorientowanym na emocje. Wyniki badań potwierdziły również występowanie istotnego związku pomiędzy taką cechą osobowości, jak otwartość na doświadczenia, a stylem skoncentrowanym na zadaniu. Nie stwierdzono natomiast powiązań pomiędzy stylem radzenia sobie a takimi cechami osobowości jak sumienność i ugodowość 12. Metoda Osoby badane Badania zostały przeprowadzone w firmie Bumar Amunicja S.A. Oddział w Pionkach. Firma zajmuje się produkcji cywilną, tj. klejów i płynów do spryskiwaczy, oraz produkcją specjalną: prochu, ładunków prochowych i amunicji. Przebadano grupę 64 osób: 30 osoby pracujące w biurze (pracownicy biurowi, ozn. B ) w dużej mierze byli to pracownicy na szczeblu kierowniczym, oraz 34 osoby pracujące na halach produkcyjnych (pracownicy produkcyjni, ozn. P ). Narzędzia badawcze W celu zbadania zmiennych osobowościowych w modelu Wielkiej Piątki zastosowano Inwentarz Osobowości NEO-FFI autorstwa P. T. Costy, R. R. McCrae 13, w polskiej adaptacji Zawadzkiego, Strelaua, Szczepaniaka i Śliwińskiej. Inwentarz jest kwestionariuszem samoopisowym, posiada pięć skal mierzących poszczególne wymiary osobowości: Neurotyczność, Ekstrawersja, Otwartość na doświadczenia, Ugodowość i Sumienność. Style radzenia sobie ze stresem poddano pomiarowi za pomocą Kwestionariusza Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS autorstwa N. S. Endlera, J. D. A. Parkera 14, w polskiej adaptacji Strelaua, Jaworowskiej, Wrześniewskiego i Szczepaniaka. Kwestionariusz ten posiada trzy skale: styl radzenia sobie ze stresem Skoncentrowany na zadaniu (SSZ), styl radzenia sobie ze stresem Skoncentrowany na emocjach (SSE) oraz styl radzenia sobie ze stresem Skoncentrowany na unikaniu (SSU). Do pomiaru sposobu w jaki ludzie reagują na stres zastosowano Wielowymiarowy Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem COPE 11 J. Strelau, A. Jaworowska, K. Wrześniewski, P. Szczepaniak. Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS. Podręcznik do polskiej normalizacji. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, A. Siudem, Style radzenia sobie ze stresem a wybrane cechy osobowości, ANNALES Universitar Mariae Curie-Skłodowska, sectio J pedagogigia-psychologia, 2008, vol. XXI 13 B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. Śliwińska, dz. cyt. 14 J. Strelau, A. Jaworowska, K. Wrześniewski, dz. cyt.

8 autorstwa C. S. Carvera, M. F. Scheiera, J. K. Weintrauba 15. Polskiej adaptacji narzędzia dokonali Juczyński i Ogińska-Bulik. Kwestionariusz COPE składa się z 60 stwierdzeń wchodzących w skład 15 strategii. Ostatnią z zastosowanych metod badawczych jest Kwestionariusz Poczucia Stresu autorstwa M. Plopy i R. Makarowskiego 16. Posiada on cztery skale: Napięcie emocjonalne, Stres intrapsychiczny, Stres zewnętrzny i Skalę Kłamstwa. Procedura badawcza Badania były wykonywane od listopada 2013 r. do stycznia 2014 r. Pracownicy byli badani w miejscu pracy, podczas dodatkowej przerwy w dniu roboczym. Wyniki Analizie poddano wyniki 30 pracowników biurowych oraz 33 pracowników produkcyjnych. Jedna osoba z grupy pracowników produkcyjnych została odrzucona z powodu dużych braków w wypełnieniu kwestionariuszy. Pracownicy biurowi mieli od 27 do 58 lat (M wiek = 45,5; SD wiek = 11,6). Przebadano 21 kobiet i 9 mężczyzn. Z kolei pracownicy produkcyjni mieli od 24 do 65 lat (M wiek = 43,1; SD wiek = 11,6). Przebadano 17 kobiet i 16 mężczyzn. Przez wgląd na zbyt małą liczbę kobiet i mężczyzn wewnątrz grup wyodrębnionych ze względu na tryb pracy, nie porównywano różnic międzypłciowych. Aby sprawdzić istotność różnic pomiędzy pracownikami biurowymi i produkcyjnymi zastosowano parametryczny test istotności różnic t Studenta dla prób niezależnych. Pierwszym krokiem przed przystąpieniem do analiz było sprawdzenie normalności rozkładu porównywanych zmiennych testem Shapiro-Wilka. Wynik istotny statystycznie uzyskano dla 20 zmiennych odrzucono więc w ich przypadku hipotezę zerową o normalności rozkładu, przez co z dalszych obliczeń wyeliminowano 12 skal. Skali Poszukiwanie Wsparcia Instrumentalnego zdecydowano się nie odrzucać ze względu na jej skośność i kurtozę pozwalające zakwalifikować ją jako posiadającą rozkład zbliżony do normalnego (A biurowi = - 0,31, K biurowi = - 0,7; A produkcyjni = - 0,91, K produkcyjni = 0,984). Wyniki przeprowadzonych analiz przedstawione są w Tabeli Z. Juczyński, N. Ogińska-Bulik, Wielowymiarowy Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem COPE. Narzędzia pomiaru stresu i radzenia sobie ze stresem. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, M. Plopa, R. Makarowski, Kwestionariusz Poczucia Stresu. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie, 2010.

9 Tabela 1 Wyniki testu t-studenta dla dwóch grup niezależnych, przy założeniu równości wariancji. Test t dla prób niezależnych Test Levene'a jednorodności wariancji Test t równości średnich Skala F Istotność t df Istotność (dwustronna) SSZ 1,341 0,251-0, ,598 SSE 0,005 0,942 1, ,236 SSU 0,487 0,488 1, ,185 PKT 1,037 0,313 1, ,179 Poszukiwanie Wparcia Instrumentalnego Powstrzymywanie się od Działania 0,025 0,875 2, ,034 0,095 0,759-0, ,838 Akceptacja 2,114 0,151-0, ,337 Koncentracja na Emocjach i... 0,002 0,965-0, ,971 Odwracanie Uwagi 3,299 0,074-1, ,127 Stres Zewnętrzny 1,791 0,186-0, ,686 Stres Intrapsychiczny 0,117 0,733-0, ,482 Skala Kłamstwa 0,314 0,577-1, ,235 Wynik Ogólny KPS 1,629 0,207-0, ,49 Neurotyczność 0,875 0,353-0, ,913 Ekstrawersja 1,106 0,297-0, ,834 Otwartość 1,442 0,234-2, ,021 Sumienność 0,186 0,668 0, ,89 Na podstawie testu t-studenta dla dwóch prób niezależnych wykazano istotne różnice dla następujących zmiennych: Otwartość oraz Poszukiwanie Wsparcia Instrumentalnego. Pracownicy produkcyjni charakteryzują się mniejszą Otwartością niż pracownicy biurowi możliwe, że nie poszukują nowych wrażeń, wolą rzeczy sprawdzone, znane. Ich reakcje emocjonalne prawdopodobnie mogą być nieco bardziej wyciszone w porównaniu do pracowników biurowych, którzy przypuszczalnie bardziej poszukują nowych doznań i charakteryzują się większą wyobraźnią. Z kolei pracownicy produkcyjni uzyskali wyższe wyniki na skali Poszukiwanie Wsparcia Instrumentalnego oznaczać to może, że w sytuacjach stresowych osoby te często koncentrują swoje wysiłki na poszukiwaniu rady pomocy lub informacji ze strony innych ludzi.

10 Kolejnym krokiem analiz było zmierzenie siły korelacji pomiędzy analizowanymi zmiennymi. W tym celu zastosowano dwustronny współczynnik r Pearsona. Korelację pomiędzy zmiennymi oceniono jako bardzo silną, gdy współczynnik r Pearsona wyniósł 0,7 1; jako silną dla wartości 0,5 0,7, a umiarkowaną dla wartości 0,3 0,5. Dla uproszczenia przedstawienia wyników każda istotna statystycznie i co najmniej silna korelacja została pogrubiona. Tabela 2 Korelacje pomiędzy wynikami uzyskanymi w Kwestionariuszu Poczucia Stresu a wynikami uzyskanymi w Inwentarzu Osobowości NEO-FFI. KPS NEO-FFI Neurotyczność Ekstrawersja Otwartość Ugodowość Sumienność Źródło: opracowanie własne. * p < 0,05; ** p < 0,01. P pracownicy produkcyjni. B pracownicy biurowi. Napięcie Emocjonalne Stres Zewnętrzny Stres Intrapsychiczny Skala Kłamstwa P,792 **,710 **,804 ** 0,124 B,925 **,727 **,879 ** 0,079 P -,489 ** -,417 * -,510 ** -0,131 B -0,306-0,252-0,207-0,058 P -0,32-0,157-0,138 0,235 B -0,331-0,287-0,315 0,103 P -0,062 -,360 * -0,241-0,158 B -0,148-0,305-0,143,429 * P -0,201 0,029-0,102 0,226 B -0,199-0,292-0,161 0,251 Wyniki uzyskane zarówno przez pracowników produkcyjnych, jak i biurowych, w skalach: Napięcie emocjonalne, Stres zewnętrzny, Stres intrapsychiczny korelują bardzo silnie dodatnio z neurotycznością. Wpisuje się to w opis tej cechy osobowości w literaturze jest ona wiązana z tendencją do odczuwania negatywnych emocji, np. strachu, smutku, złości. Ponadto osoby cechujące się wysoką neurotycznością zazwyczaj są nerwowe, nadmiernie emocjonujące się, pozbawione poczucia bezpieczeństwa 17. Silne ujemne korelacje między ekstrawersją a w/w skalami dopełniają tego obrazu, gdyż osoby ekstrawertywne uważane są za towarzyskie, serdeczne, aktywne i skłonne do zabawy. Często są również pełnymi energii optymistami. Ponadto ugodowość koreluje umiarkowanie ujemnie ze skalą Stres zewnętrzny. Stres zewnętrzny wiąże się z doświadczeniem poczucia frustracji wynikającej z przekonania, że wymagania innych osób względem jednostki przewyższają jej zdolności i możliwości do 17 B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. Śliwińska, dz. cyt., str. 26

11 ich spełnienia. Być może osoby charakteryzujące się wyższą ugodowością są mniej narażone na konflikty z otoczeniem, lub będąc nastawione altruistycznie, służąc pomocą innym, same wierzą w otrzymanie takowej pomocy od innych ludzi, jeśli znajdą się w potrzebie. Wszystkie korelacje liniowe pomiędzy zmiennymi zostały ujęte w Tabeli 2. Tabela 3 Korelacje pomiędzy wynikami uzyskanymi w Kwestionariuszu Poczucia Stresu a wynikami uzyskanymi w Kwestionariuszu Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych. KPS Napięcie Emocjonalne Stres Zewnętrzny Stres Intrapsychiczny Skala Kłamstwa CISS SSZ SSE SSU ACZ P -0,193-0,273-0,207-0,001 B -0,284-0,282-0,259-0,025 P,783 **,514 **,749 ** -0,164 B,849 **,530 **,836 ** 0,064 P 0,322 0,009,394 * -0,021 B,411 *,389 *,457 * -0,1 P 0,337 0,177,371 * 0,108 B,514 **,506 **,532 ** -0,111 PKT P -0,103 -,375 * -0,008-0,165 B 0,003-0,035 0,081 0,016 Źródło: opracowanie własne. * p < 0,05; ** p < 0,01. P pracownicy produkcyjni. B pracownicy biurowi. Zaobserwowano silne dodatnie korelacje w obu badanych grupach pomiędzy Stylem skoncentrowanym na emocjach a wszystkimi skalami Kwestionariusza Poczucia Stresu (poza Skalą Kłamstwa). Styl skoncentrowany na emocjach dotyczy stylu charakterystycznego dla osób, które w sytuacjach stresowych wykazują tendencję do koncentracji na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak złość, poczucie winy, napięcie. Osoby takie mają na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową. Czasami jednak mogą powiększać poczucie stresu, powodować wzrost napięcia lub przygnębienie, co może tłumaczyć wyższe wyniki na skalach mierzących odczuwany stres. Wszystkie uzyskane wyniki przedstawiono w Tabeli 3.

12 Tabela 4 Korelacje pomiędzy wynikami uzyskanymi w Inwentarzu Osobowości NEO-FFI a wynikami uzyskanymi w Kwestionariuszu Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych. CISS SSZ SSE SSU ACZ PKT NEO- FFI Neurotyczność Ekstrawersja Otwartość Ugodowość Sumienność Źródło: opracowanie własne. * p < 0,05; ** p < 0,01. P pracownicy produkcyjni. B pracownicy biurowi. P -0,33,651 **,369 *,503 ** -0,235 B -0,315,832 **,400 *,536 ** -0,062 P 0,285 -,450 ** 0,09-0,098,460 ** B 0,043-0,284 0,165-0,099,495 ** P 0,329-0,303 0,096-0,058 0,274 B 0,255 -,495 ** -0,088-0,152 0,101 P 0,161-0,017-0,154 -,347 * 0,266 B 0,244-0,104-0,194-0,159-0,046 P 0,328-0,272-0,304 -,445 ** 0,252 B,380 * -0,126-0,124-0,226 0,184 Wyniki uzyskane przez pracowników produkcyjnych oraz biurowych w kwestionariuszu CISS i Inwentarzu NEO-FFI wykazują wysokie dodatnie korelacje pomiędzy skalą Neurotyczność a stylami Skoncentrowany na emocjach i Angażowanie się w czynności zastępcze. Jak już zostało wspomniane, z neurotycznością wiąże się ogólna tendencja do częstego odczuwania emocji negatywnych. Z kolei osoby stosujące Styl skoncentrowany na emocjach mają na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową, dlatego nie powinien dziwić związek między tymi zmiennymi. Dodatnia korelacja neurotyczności ze stylem Angażowanie się w czynności zastępcze może oznaczać, że osoby neurotyczne mogą też starać się odwracać swoją uwagę od sytuacji trudnych, np. poprzez angażowanie się w inne czynności, jak oglądanie telewizji, myślenie o przyjemnych sprawach. Wszystkie korelacje pomiędzy zmiennymi przedstawia Tabela 4.

13 Tabela 5 Korelacje pomiędzy wynikami uzyskanymi w Inwentarzu Osobowości NEO-FFI a wynikami uzyskanymi w Wielowymiarowy Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem. NEO-FFI Neu. Eks. Otw. Ugd. Sum. COPE Aktywne Radzenie Sobie Planowanie Poszukiwanie Wsparcia Instrumentalnego Poszukiwanie Wsparcia Emocjonalnego Unikanie Konkurencyjnych Działań Zwrot Ku Religii Pozytywne Przewartościowanie i Rozwój Powstrzymywanie się od Działania Akceptacja Koncentracja na Emocjach i ich Wyładowanie Zaprzeczenie Odwracanie Uwagi Zaprzestanie Działań Zażywanie Alkoholu lub Innych Środków Psychoaktywnych Poczucie Humoru Źródło: opracowanie własne. * p < 0,05; ** p < 0,01. P pracownicy produkcyjni. B pracownicy biurowi. P -0,237 0,038 0,114 0,137,449 ** B 0,003-0,219-0,102 0,015-0,018 P -0,328 0,076 0,26 0,16 0,242 B -,478 ** -0,018 0,29-0,029 0,192 P -,357 *,598 ** 0,136 0,312,367 * B 0,104 0,269-0,09-0,121 0,242 P -,353 *,579 ** 0,164,428 *,352 * B 0,242 0,345-0,207 0,026,461 * P -,395 * 0,191 0,322 0,25,555 ** B -0,195 0,24 0,133 0,087,533 ** P 0,224-0,029-0,199 0,102-0,198 B 0,31 0,064-0,067-0,157-0,263 P -0,143-0,036 0,207-0,005 0,21 B -,371 * 0,089,382 * 0,043-0,076 P 0,101-0,136-0,198 0,068-0,088 B 0,257-0,32 0,021 0,039 -,651 ** P,642 ** -0,234-0,215-0,337-0,218 B 0,285-0,127-0,176-0,048-0,165 P,418 * -0,297-0,198 0,143-0,245 B 0,325-0,044-0,115-0,235-0,022 P,510 ** -0,339 -,391 * -0,314 -,441 * B 0,341-0,247-0,05-0,206 -,518 ** P,356 * -0,132-0,245-0,147 -,550 ** B,576 ** -0,304-0,202-0,213 -,487 ** P 0,337-0,152 -,412 * -0,233 -,426 * B,361 * -0,041-0,226-0,124-0,357 P 0,295 0,126-0,2-0,246-0,311 B 0,171 0,268 0,073-0,162-0,151 P 0,154 0,155 0,118-0,123-0,334 B 0,013 0,101 0,207-0,34 -,418 *

14 Wyniki uzyskane przez pracowników produkcyjnych dla skali Ekstrawersja korelują wysoko dodatnio ze strategiami Poszukiwanie wsparcia instrumentalnego oraz Poszukiwanie wsparcia emocjonalnego. Ekstrawersja jest cechą osobowości mierzącą m.in. zaangażowanie w kontakty interpersonalne, co może tłumaczyć podejmowanie strategii zaradczych skupionych na otrzymywaniu pomocy od innych osób w ciężkich sytuacjach. Z kolei skala Sumienność wykazuje związek liniowy dodatni z unikaniem konkurencyjnych działań prawdopodobnie osoby skrupulatne, ambitne, obowiązkowe, zdyscyplinowane i pracowite wolą w sytuacjach stresowych unikać działań prowadzących do rywalizacji. Ponadto nie preferują one również rozpraszania swojej uwagi poprzez koncentrację na innych czynnościach, co przedstawia ujemna korelacja między sumiennością a skalą Odwracanie uwagi. Silnie dodatnio korelują również wyniki uzyskane dla skali Neurotyczność i strategii Akceptacja, Zaprzeczanie oraz wspomnianej już skali Odwracanie uwagi. Strategie te można określić jako skoncentrowane na emocjach oznacza to, że prawdopodobnie osoby neurotyczne w stresujących sytuacjach preferują przyjęcie zaistniałej sytuacji jako nieodwracalnej, rozpraszanie swojej uwagi poprzez angażowanie się w inne czynności (np. sen) lub nie dopuszczanie do siebie myśli o znalezieniu się w ciężkiej sytuacji. Wszystkie korelacje pomiędzy zmiennymi zostały ujęte w Tabeli 5. Podsumowanie Badania przeprowadzono na grupie 30 pracowników biurowych oraz 33 pracowników produkcyjnych. Analizując uzyskane odpowiedzi, zauważono istotne różnice pomiędzy wynikami pracowników biurowych i produkcyjnych. Pracownicy produkcyjni charakteryzują się mniejszą otwartością niż pracownicy biurowi. Pracownicy produkcyjni uzyskali wyższe wyniki na skali Poszukiwanie Wsparcia Instrumentalnego. W obu grupach badanych uzyskano istotne statystycznie, bardzo silne korelacje pomiędzy: Stylem radzenia sobie ze stresem Skoncentrowanym na emocjach a Napięciem emocjonalnym i Stresem intrapsychicznym; Neurotycznością a Napięciem Emocjonalnym, Stresem Zewnętrznym i Stresem Intrapsychicznym.

15 Tylko u pracowników produkcyjnych zarysowały się silne dodatnie korelacje pomiędzy: ekstrawersją a poszukiwaniem wsparcia instrumentalnego; poszukiwaniem wsparcia emocjonalnego jako strategiami radzenia sobie ze stresem A także silna ujemna korelacja pomiędzy ekstrawersją a doznawanym stresem intrapsychicznym. Oprócz tego, ze względu na specyficzny charakter badanej grupy, można przeprowadzić dodatkowe badania porównując wyniki uzyskane przez pracowników firmy Bumar do wyników osób pracujących na stanowiskach uznawanych powszechnie za mało stresujące, np. bibliotekarz lub pracownik administracji.

16 Bibliografia Heszen-Niejodek, I., Stres i radzenie sobie - główne kontrowersje [w:] I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne, Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Juczyński, Z., Ogińska-Bulik, N., Wielowymiarowy Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem COPE. Narzędzia pomiaru stresu i radzenia sobie ze stresem, Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Klonowicz, T., Cieślak, R., Neurotyczność i radzenie sobie ze stresem w sytuacji zagrożenia [w]: J. Strelau (red.), Osobowość a ekstremalny stres, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Plopa, M., Makarowski, R., Kwestionariusz Poczucia Stresu. Podręcznik, Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Warszawie, Pull, H., 150 twarzy stresu: rozpoznać źródła stresu, przejąć nad nim kontrolę i... zmienić w sprzymierzeńca, Warszawa, Wydawnictwo Klub dla Ciebie, Sęk, H., Potoczna wiedza o stresie a naukowe koncepcje stresu i radzenia sobie [w:] I. Heszen-Niejodek (red.), Teoretycznie i kliniczne problemy radzenia sobie ze stresem, Poznań, Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Siudem, A. Style radzenia sobie ze stresem a wybrane cechy osobowości, ANNALES Universitar Mariae Curie-Skłodowska, sectio J pedagogigia-psychologia 2008, vol. XXI. Strelau, J., Jaworowska, A., Wrześniewski, K., Szczepaniak, P., Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS. Podręcznik do polskiej normalizacji, Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Terelak, J. F., Człowiek i stres, Bydgoszcz, Oficyna Wydawnicza BRANTA, Terelak, J. F., Człowiek w sytuacji pracy w okresie ponowoczesności, Warszawa, Wydawnictwo Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Wrześniewski, K., Style a strategie radzenia sobie ze stresem. Problemy pomiaru [w:] I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne, Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P., Śliwińska, M., Inwentarz Osobowości NEO-FFI Paula T. Costy Jr i Roberta R. McCrae, adaptacja polska, podręcznik, Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych, 2007.