RAPORT Z BADANIA Wrocław 2016

Transkrypt

1 BADANIE MONITORINGOWE DOLNOŚLĄSKIEGO SEKTORA EKONOMII SPOŁECZNEJ ORAZ DZIAŁAŃ W OBSZARZE REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ PODMIOTÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ ZE WSKAZANIEM REKOMENDACJI DLA SYSTEMU MONITORINGU RAPORT Z BADANIA Wrocław 2016

2 Zleceniodawca badania: Dolnośląski Ośrodek Polityki Społecznej ul. Hubska Wrocław Tel dops@dops.wroc.pl Wykonawca badania: Grupa BST ul. Mieczyków Katowice tel biuro@grupabst.pl 1 S t r o n a

3 STRESZCZENIE W niniejszym badaniu poruszona została problematyka reintegracji społecznej w podmiotach ekonomii społecznej. Celem było: uzyskanie aktualnych i pogłębionych danych o kondycji sektora ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku, zdiagnozowanie przebiegu procesu reintegracji/rehabilitacji społeczno-zawodowej w integracyjnych podmiotach ekonomii społecznej (w tym barier skuteczności procesu i potrzeb w zakresie jego usprawniania), zweryfikowanie możliwości stosowania narzędzia do monitoringu efektu integracyjnego, uzyskanie użytecznych rekomendacji w zakresie procesu reintegracji/rehabilitacji społeczno-zawodowej (dotyczących standardów, potrzeb itd.), modyfikacja założeń systemu monitoringu sektora ekonomii społecznej. Badaniem objęte zostały PES o charakterze reintegracyjnym: centra integracji społecznej (CIS), kluby integracji społecznej (KIS), warsztaty terapii zajęciowej (WTZ), zakłady aktywności zawodowej (ZAZ). Kluczowe wnioski z badania: Centra Integracji Społecznej Najczęstszym sposobem rekrutacji do CIS jest skierowanie uczestnika przez ośrodek pomocy społecznej. Przedstawiciele CIS dostrzegają zjawisko nadmiernego przywiązywania się uczestników do ich organizacji/instytucji. W ich opinii jest to związane z poczuciem bezpieczeństwa, strachem przed zmianami oraz bierną i roszczeniową postawą. Proces tworzenia indywidualnych programów zatrudnienia socjalnego powstaje przede wszystkim we współpracy z OPS, a także w oparciu o własne obserwacje uczestnika. W jednym z badanych CIS w procesie tworzenia IPZS wykorzystuje się kwestionariusz rekrutacji i oceny uczestnika, zawierający wywiad oraz opinię doradcy zawodowego. Proces monitoringu IPZS w badanych CIS prowadzony jest na podstawie miesięcznego okresu próbnego, po którym następuje aktualizacja programu, a także poprzez wykorzystywanie listy obecności w zakładach pracy. 2 S t r o n a

4 Proces ewaluacji odbywa się na zasadzie rozeznania polegającego na pozyskiwaniu informacji o losach beneficjentów w trakcie nieformalnych rozmów z samymi uczestnikami, pracodawcami i innymi osobami z ich otoczenia (rodzina, sąsiedzi). Wśród rodzajów wsparcia w zakresie reintegracji społecznej, z jakich korzystają uczestnicy CIS wymieniano zajęcia z reintegracji społecznej (m.in. racjonalne gospodarowanie środkami pieniężnymi, pokonywanie barier, wzmacnianie samooceny), zakładania własnej działalności gospodarczej oraz codzienny kontakt z pracownikiem socjalnym. Kluczowym efektem procesu reintegracji zawodowej jest lepsze poruszanie się po rynku pracy oraz podejmowanie zatrudnienia przez uczestników. Wsparcie udzielane beneficjentom CIS w kontekście reintegracji zawodowej często przekłada się na podniesienie ich kwalifikacji zawodowych. Ponadto, beneficjenci świadczący pracę CIS podnoszą swój status materialny dzięki otrzymywaniu wynagrodzenia. Podstawową barierą w procesie reintegracji zawodowej uczestników jest brak chęci podjęcia pracy, a także brak nawyku pracy. Jeden z badanych zwrócił natomiast uwagę na bariery finansowe, które uniemożliwiają podejmowanie bardziej zaawansowanych działań w kierunku reintegracji zawodowej uczestników. Przedstawiciele CIS wyrażali pozytywne opinie w zakresie efektów integracyjnych stosowanych form wsparcia w zakresie reintegracji społecznej. Jest to związane przede wszystkim z podniesieniem samooceny uczestników i przełamywaniem barier. W opinii przedstawicieli kadry CIS największy wpływ na osiągane przez beneficjentów efekty integracyjne ma przede wszystkim zaangażowanie, chęć podjęcia zatrudnienia, uczenia się czegoś nowego oraz chęć zmian w swoim życiu. W opinii uczestników FGI kluczowy wpływ na osiągane przez uczestników efekty integracyjne ma odpowiednie nastawienie rozumiane jako motywacja i poczucie sensowności działań. Do czynników związanych z podmiotem, sprzyjających osiąganiu efektów integracyjnych przez uczestników, przedstawiciele CIS zaliczyli: stwarzanie możliwości podjęcia pracy, pomoc finansową i materialną. Jeden z uczestników badania jakościowego przyznał, że w jego placówce nie bada się efektu integracyjnego beneficjentów. W przypadku drugiego z analizowanych CIS efekt ten jest mierzony za pomocą ankiet. Zgodnie z deklaracją przedstawicieli CIS kluczowymi partnerami dla funkcjonowania podmiotów są ośrodki pomocy społecznej (z którymi współpracują zarówno na etapie rekrutacji beneficjentów, jak i przy udzielaniu im wsparcia) oraz pracodawcy. Do barier w zakresie współpracy z innymi podmiotami zaliczono brak chęci zatrudniania uczestników przez pracodawców współpracujących z placówką. 3 S t r o n a

5 Klub Integracji Społecznej Z przeprowadzonego badania ilościowego wynika, że badany klub integracji społecznej oferuje wsparcie w postaci zajęć społecznych, prac socjalnych, doradztwa zawodowego i pośrednictwa pracy. Badany KIS w największym wymiarze godzin udziela wsparcia w postaci poradnictwa psychologicznego oraz doradztwa zawodowego. Przedstawiciel KIS charakteryzując harmonogram procesu reintegracji społecznozawodowej reprezentowanej przez siebie placówki wyróżnił etapy: poznania uczestnika, przygotowania formalności, fazę instruktażową, zapoznanie z pracodawcą, rozmowy motywacyjne, a także ocenę oraz stały kontakt uczestnikiem. W opinii przedstawiciela KIS największe efekty w zakresie integracji społecznej dają zajęcia społeczne, poradnictwo psychologiczne, terapie grupowe, grupy wsparcia, a także doradztwo zawodowe. Z kolei najlepsze efekty w zakresie integracji zawodowej przynosi doradztwo zawodowe. W 2015 roku w zajęciach organizowanych przez klub integracji społecznej (KIS) uczestniczyło średnio 67 osób. Ponadto średnia liczba osób, które rozpoczęły i ukończyły zajęcia w 2015 roku wynosi odpowiednio 67 i 35. Najczęstszym powodem zakończenia udziału w zajęciach było odstąpienie od realizacji programu przez uczestnika - 71,0% osób. 66,7% osób, które zakończyły udział w zajęciach organizowanych przez KIS w 2015 roku, podjęło zatrudnienie subsydiowane. Zakłady Aktywności Zawodowej Rekrutacja w badanych ZAZ odbywa się głównie na podstawie skierowań z ośrodków pomocy społecznej lub powiatowych urzędów pracy. Indywidualne plany rehabilitacji zawodowej i społecznej tworzone są przez Radę Programową, powoływaną przez dyrektora ZAZ. W procesie tworzenia IPR uczestniczą również inni pracownicy spoza zespołu programowego oraz zakłady opieki zdrowotnej. Okresowe oceny i aktualizacje planu pracy są głównymi narzędziami strukturyzacji działań badanych ZAZ. W ramach procesu rehabilitacji społecznej organizowane są m.in. konsultacje z doradcą zawodowym, spotkania z trenerem-coachem oraz wyjścia na wydarzenia kulturalne. Poza tymi działaniami rehabilitacja społeczna prowadzona jest poprzez sport. Osoby pracujące w zakładach aktywności zawodowej uczą się nowych czynności zawodowych, poznają maszyny, materiały, technologie i procesy. Możliwe jest to dzięki instruktorom, których zadaniem jest rehabilitacja zawodowa beneficjentów. 4 S t r o n a

6 W ramach rehabilitacji zdrowotnej/leczniczej/ruchowej uczestników pracownicy biorą udział w zajęciach z rehabilitacji leczniczej oraz korzystają z usług fizjoterapeutów. Głównymi barierami procesów rehabilitacyjnych są: duże przywiązanie uczestników do rodziców, brak samodzielności i zaradności. Do barier zaliczono również brak leczenia chorób, które są przyczyną niepełnosprawności. Do czynników związanych ze środowiskiem zewnętrznym, które sprzyjają osiąganiu efektów integracyjnych zaliczono budowanie atmosfery akceptacji dla osób niepełnosprawnych poprzez uczestnictwo w różnych formach aktywizacji. Efekty integracyjne badane są okresowo, ze względu na przyjęte obszary działań oraz ich efektywność. Ocenie poddawane są postępy uczestników, którzy działają na podstawie IPR. W ramach wypełniania swoich statutowych funkcji ZAZ podejmują współpracę z innymi podmiotami, które wspierają ich działalność (m.in. z niepubliczne zespoły opieki zdrowotnej oraz praktyki pielęgniarskie). Badane podmioty prowadzą działalność komercyjną. Usługi realizowane przez ZAZ to m.in.: call center, usługi poligraficzne, wsparcie księgowości, rachunkowości i ubezpieczeń, sprzątanie oraz usługi pralnicze. 50,0% ankietowanych reprezentujących zakłady aktywności zawodowej (ZAZ) deklarowało, że średni czas korzystania przez beneficjenta z usług ich podmiotu wynosi powyżej 6 lat do 7 lat. Okres do pół roku lub powyżej 3 do 4 lat deklarowało po 25% przedstawicieli ZAZ. W 2015 roku w badanych zakładach aktywności zawodowej pracowało średnio 35 osób. Ponadto średnia liczba osób, które rozpoczęły i zakończyły pracę w ZAZ w 2015 roku wynosi odpowiednio 2 oraz 3 osoby. 33,3% osób zakończyło udział w zajęciach z powodu zakończenia umowy. 66,7% uczestników zrezygnowało ze względu na inne powody. Osoby, które zakończyły pracę w badanych ZAZ w 2015 roku, w większości pozostają nieaktywne zawodowo 85,7%. Respondenci wskazali również, iż 14,3% byłych pracowników ZAZ pozostaje klientami pomocy społecznej. Wśród niepełnosprawnych pracowników obecnie zatrudnionych w zakładach aktywności zawodowej 72,9% osób stanowią niepełnosprawni w stopniu znacznym. Warsztaty Terapii Zajęciowej Formami pomocy, w których beneficjenci najchętniej biorą udział są zajęcia w pracowniach oraz wszelkie formy aktywizacji społecznej. Proces tworzenia indywidualnych programów rehabilitacji jest zróżnicowany. Z badania jakościowego wynika, że proces monitorowania w badanych WTZ ma charakter bieżący. 5 S t r o n a

7 Badani przedstawiciele warsztatów terapii zajęciowej deklarowali, że w pierwszej kolejności formy wsparcia są dostosowywane do potrzeb i zainteresowań beneficjentów. Wybór form wynika również z oceny postępu rehabilitacji oraz rozmów z pracownikami WTZ. Badani przedstawiciele PES dostrzegają zjawisko nadmiernego przywiązywania się uczestników do ich organizacji/ instytucji. Badani zwracali uwagę na potrzebę powstawania zakładów aktywizacji zawodowej, spółdzielni socjalnych oraz zakładów pracy chronionej, które dałyby uczestnikom większe szanse na podjęcie pracy. Wśród barier w zakresie rehabilitacji społecznej w WTZ, uczestnicy badania wymieniali brak zaangażowania rodzin uczestników. W odniesieniu do rehabilitacji zawodowej, przedstawiciele WTZ zwracali uwagę na brak inicjatywy pracodawców w tworzeniu miejsc pracy dla osób z orzeczeniem o niepełnosprawności intelektualnej. Do barier zaliczono także brak otwartości i zrozumienia w stosunku do osób upośledzonych intelektualnie ze strony środowiska zewnętrznego oraz brak współpracy pomiędzy instytucjami. Wśród sposobów niwelowania barier, przedstawiciele warsztatów terapii zajęciowej wskazywali m.in. zatrudnienie wspomagane trenerem pracy/asystentem osoby niepełnosprawnej. Respondenci zwracali uwagę na dużą rolę rodziców w procesie kształtowania zaradności życiowej i samodzielności uczestników. Przedstawiciele kadry WTZ pozytywnie ocenili efekty procesu rehabilitacji społecznej, argumentując to m.in. większym zaangażowaniem podopiecznych w uczestnictwo w zajęciach, większą otwartością oraz poprawą funkcjonowania w środowisku zewnętrznym. Do pozytywnych efektów procesu rehabilitacji zawodowej uczestnicy badania zaliczyli przede wszystkim podejmowanie przez podopiecznych praktyki/pracy, rozwój kompetencji zawodowych, a także ukierunkowanie zawodowe. Harmonogram procesu rehabilitacji społeczno-zawodowej różnił się w obrębie badanych jednostek. Po wstępnym poznaniu uczestnik zostaje zaklasyfikowany do wybranego kursu (pracowni). Większość podmiotów stosuje rotację w obrębie oferowanych uczestnikowi zajęć w celu optymalnego dopasowania. Analiza wyników pokazała, że osoby, które zakończyły udział w zajęciach organizowanych przez podmioty WTZ w 2015 roku w większości pozostają nieaktywne zawodowo 66,2%. W opinii kadry WTZ zajęcia w warsztacie pozwalają uczestnikom przełamywać bariery związane z brakiem samodzielności. Wiąże się to jednak z budowaniem poczucia 6 S t r o n a

8 pewności siebie (które początkowo bywa bardzo niskie) oraz gotowości do brania odpowiedzialności za własne decyzje. Celem procesu rehabilitacji zdrowotnej jest poprawa bądź utrzymanie sprawności uczestników na takim poziomie, jaki był na początku uczestnictwa. Na podstawie deklaracji uczestników można wywnioskować, że efekty te udaje się osiągać. Czynniki związane z badanymi podmiotami, które sprzyjają osiąganiu efektów integracyjnych przez uczestników to odpowiedniej kadra, współpraca z rodziną, stosowanie się do założeń określonych w ramach indywidualnych programów rehabilitacji oraz udział w konferencjach i szkoleniach z zakresu kształtowania samodzielności. Z odpowiedzi kadry WTZ wynika, że przepisy nie narzucają obowiązku badania efektu integracyjnego uczestników. Pojawiły się opinie, że takie działania nie są realizowane, m.in. z uwagi na chęć ograniczenia nadmiernej papierologii. Wszystkie WTZ prowadzą natomiast ocenę realizacji IPR. W ramach wypełniania swoich statutowych funkcji WTZ starają się podejmować współpracę z innymi instytucjami. Do barier utrudniających współpracę z innymi podmiotami/instytucjami badani przedstawiciele WTZ zaliczyli przede wszystkim złe postrzeganie osób niepełnosprawnych intelektualnie przez osoby zdrowe oraz błędne rozumienie specyfiki pracy warsztatów terapii zajęciowej przez instytucje urzędowe. W opinii przedstawicieli WTZ w zakresie niwelowania barier konieczne jest przekonanie innych instytucji oraz przedsiębiorców do współpracy, a także uświadomienie ich o korzyściach z niej wynikających. Narzędzie do pomiaru efektu integracyjnego W ramach niniejszego projektu zrealizowano również badania z wykorzystaniem narzędzia pomiaru efektu integracyjnego. Służy ono przede wszystkim do pomiaru postępów w integracji i rehabilitacji społecznej i zawodowej uczestników oraz pracowników PES. Opiera się na założeniu, że problemy uczestników PES są zwykle złożone i wielowymiarowe. Z tego względu narzędzie do ich diagnozowania uwzględnia wszystkie kluczowe obszary ich sytuacji społecznej, zawodowej i zdrowotnej. Celem narzędzia było wspomaganie diagnozy uczestników PES reintegracyjnych oraz pomiar efektywności ich działania pod kątem zachodzących zmian z zakresu integracji. 7 S t r o n a

9 SPIS TREŚCI Streszczenie... 2 Spis treści... 8 Wykaz skrótów Wprowadzenie Dobór próby badawczej Pilotaż narzędzi badawczych Badanie kwestionariuszowe CATI Indywidualne wywiady pogłębione IDI Indywidualny wywiad telefoniczny TDI Zogniskowany wywiad grupowy FGI w formie warsztatu konsultacyjnego Analiza desk research Centra integracji społecznej Kluby integracji społecznej Zakłady aktywności zawodowej Warsztaty terapii zajęciowej Wyniki badania ilościowego Metryka Ogólna charakterystyka badanych podmiotów ekonomii społecznej Blok pytań skierowanych do CIS/KIS Blok pytań skierowanych do WTZ Blok pytań skierowanych do ZAZ Uczestnictwo/praca w PES Współpraca z innymi podmiotami Kondycja PES Podsumowanie Badanie jakościowe z kadrą PES oraz ekspertami - wyniki Warsztaty terapii zajęciowej Zakłady aktywności zawodowej S t r o n a

10 Centra integracji społecznej Badanie jakościowe z uczestnikami PES - wyniki Warsztaty terapii zajęciowej Zakłady aktywności zawodowej Centra integracji społecznej Wdrożenie narzędzia do pomiaru efektu integracyjnego Ocena narzędzia do badania efektu integracyjnego Ocena narzędzia przez pracowników WTZ Ocena narzędzia przez pracownika CIS Katalog zmian w systemie monitoringu Analiza dokumentów Wnioski i rekomendacje Spis rysunków Spis tabel S t r o n a

11 WYKAZ SKRÓTÓW CIS IPR IPZS KIS PES ROPS WTZ ZAZ centrum integracji społecznej indywidualny program rehabilitacji indywidualny program zatrudnienia socjalnego klub integracji społecznej podmiot ekonomii społecznej Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej warsztat terapii zajęciowej zakład aktywności zawodowej 10 S t r o n a

12 WPROWADZENIE Niniejszy raport pn. Badanie monitoringowe dolnośląskiego sektora ekonomii społecznej oraz działań w obszarze reintegracji społecznej i zawodowej podmiotów ekonomii społecznej ze wskazaniem rekomendacji dla systemu monitoringu, zawiera wyniki badań prowadzonych w okresie lipiec grudzień 2016 r. na zlecenie Dolnośląskiego Ośrodka Polityki Społecznej. Cele badania: 1. Uzyskanie aktualnych i pogłębionych danych o kondycji sektora ekonomii społecznej na Dolnym Śląsku. 2. Diagnoza przebiegu procesu reintegracji/rehabilitacji społeczno-zawodowej w integracyjnych podmiotach ekonomii społecznej (w tym barier skuteczności procesu i potrzeb w zakresie jego usprawniania). 3. Zweryfikowanie możliwości stosowania narzędzia do monitoringu efektu integracyjnego (opracowanego przez ROPS Poznań). 4. Uzyskanie użytecznych rekomendacji w zakresie procesu reintegracji/rehabilitacji społeczno-zawodowej (dotyczących standardów, potrzeb itd.) 5. Modyfikacja założeń systemu monitoringu sektora ekonomii społecznej, w tym narzędzi (kwestionariuszy) w celu: a) zwiększenia rzetelności zbieranych danych; b) dostosowania zakresu zbieranych informacji do obowiązków związanych z monitorowaniem wskaźników RPRES i KPRES; c) optymalizacji narzędzi badawczych pod kątem danych dotyczących kondycji PES integracyjnych uzyskiwanych z innych źródeł w ramach sprawozdawczości poszczególnych typów podmiotów; d) uwzględnienia zagadnień związanych z monitorowaniem efektów integracyjnych w narzędziach do monitoringu PES oraz pracowników i uczestników PES. 11 S t r o n a

13 REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ PODMIOTÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ ZE WSKAZANIEM 1. Obszary badawcze Obszar badania Główne pytania badawcze Pytania szczegółowe 1. Pogłębiona diagnoza realizacji funkcji integracyjnych przez podmioty ekonomii społecznej o charakterze integracyjnym 1.1 Jak przebiega proces reintegracji/rehabilitacji społecznozawodowej w PES o charakterze integracyjnym? 1. Jak przebiega proces tworzenia, monitorowania i ewaluacji indywidualnych programów zatrudnienia socjalnego (CIS), kontraktów socjalnych (KIS), indywidualnych programów rehabilitacji (WTZ/ZAZ) pod kątem metodologii, angażowanych zasobów, współpracy z uczestnikiem i jego otoczeniem, angażowania innych instytucji? 2. Jak przebiega realizacja procesu reintegracji/rehabilitacji społecznej w CIS/KIS/WTZ/ZAZ pod kątem: wykorzystywanych zasobów i narzędzi, harmonogramu procesu i jego efektów? 3. Jak przebiega realizacja procesu reintegracji/rehabilitacji zawodowej w CIS/KIS/WTZ/ZAZ pod kątem wykorzystywanych zasobów i narzędzi, harmonogramu procesu i jego efektów? 4. Jak przebiega w WTZ proces kształtowania zaradności życiowej i samodzielności pod kątem wykorzystywanych zasobów i narzędzi, harmonogramu procesu i jego efektów? 5. Jak przebiega w WTZ/ZAZ proces rehabilitacji zdrowotnej/leczniczej/ruchowej pod kątem wykorzystywanych zasobów i narzędzi, harmonogramu procesu i jego efektów? 6. Jakie formy reintegracji/rehabilitacji społeczno-zawodowej są najchętniej podejmowane przez beneficjentów? Dlaczego? 7. W jakim stopniu realizowane procesy oraz posiadane zasoby są spójne ze standardami dla CIS/KIS/ZAZ/WTZ wypracowanymi w ramach różnych projektów 12 S t r o n a

14 REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ PODMIOTÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ ZE WSKAZANIEM (standardy usług reintegracyjnych wypracowane w ramach projektu pn. 1.2 Jak można zdefiniować efekty integracyjne procesu reintegracji/ rehabilitacji społeczno-zawodowej w poszczególnych typach PES? Zintegrowany System Wsparcia Ekonomii Społecznej, standard CIS wypracowany w ramach projektu Standardy w pomocy społecznej)? 8. W jakim stopniu zauważyć można zjawisko wielokrotnego uczestnictwa tej samej osoby w tych samych typach PES integracyjnych prowadzonych przez różne instytucje (CIS, KIS)? 9. W jakim stopniu działalność gospodarcza/ekonomiczna wpływa na realizację celów społecznych przez PES integracyjne, w tym: -jakie znaczenie ma zaangażowanie uczestników/pracowników w działalność gospodarczą/ ekonomiczną PES dla ich reintegracji społeczno-zawodowej? 10. Jakie są główne bariery realizowanych procesów reintegracyjnych/rehabilitacyjnych? 11. Jakiego typu działania powinny zostać podjęte, aby te bariery zniwelować? (rekomendacje) 1. Jak można zdefiniować efekty integracyjne procesu reintegracji/ rehabilitacji społecznej w poszczególnych typach PES w odniesieniu do poszczególnych typów uczestników? 2. Jak można zdefiniować efekty integracyjne procesu usamodzielniania i uzyskiwania zaradności życiowej w WTZ? 3. Jak można zdefiniować efekty rehabilitacji zdrowotnej w ZAZ i WTZ? 4. Jakie można zauważyć różnice pomiędzy definiowaniem efektów integracyjnych w poszczególnych typach PES? 5. Które ze stosowanych narzędzi reintegracji/rehabilitacji społeczno-zawodowej pozwalają w największym stopniu osiągnąć zdefiniowane efekty integracyjne? 6. Jakie czynniki (związane z uczestnikiem/pracownikiem, instytucją oraz 13 S t r o n a

15 REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ PODMIOTÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ ZE WSKAZANIEM środowiskiem zewnętrznym) mają największy wpływ na osiąganie efektów 2. Pogłębiona diagnoza uczestników integracyjnych? 7. Na jakiej wysokości można określić poziom osiąganych w badanych PES efektów integracyjnych? 8. Jaki jest jednostkowy koszt osiągnięcia efektów integracyjnych w odniesieniu do poszczególnych typów beneficjentów? 9. Jakie są główne bariery osiągania efektów integracyjnych? 10. W jaki sposób można te bariery zniwelować? 11. Czy i w jaki sposób podmioty badają efekt integracyjny? 1.3 Jak wygląda współpraca PES integracyjnych z innymi podmiotami 1. Współpraca z jakimi instytucjami jest najważniejsza dla poszczególnych typów PES integracyjnych w kontekście osiągania celów? publicznymi i niepublicznymi w 2. Jaki jest stan tej współpracy w odniesieniu do poszczególnych typów PES? kontekście realizacji działalności 3. Jakie są ewentualne bariery takiej współpracy? reintegracyjnej? 4. W jaki sposób można zniwelować te bariery? 1.4 Jakie są modele PES 1. Jakie modele poszczególnych typów PES integracyjnych można wyróżnić w integracyjnych adresowane do województwie dolnośląskim z uwzględnieniem funkcji reintegracyjnej realizowanej określonych grup osób zagrożonych wobec poszczególnych kategorii osób zagrożonych wykluczeniem społecznym wykluczeniem społecznym na (np. osoby z określonym typem niepełnosprawności, alkoholicy, bezdomni, osoby terenie województwa opuszczające zakłady karne) oraz podmiotów założycielskich? dolnośląskiego? 2. Jaka jest skuteczność poszczególnych modeli w zakresie reintegracji społecznozawodowej uczestników/pracowników? 3. Które ze zdiagnozowanych modeli można uznać za dobrą praktykę? 2.1 Jaki jest profil uczestników 1. Jakie grupy osób zagrożonych wykluczeniem społecznym są uczestnikami CIS/KIS/ZAZ/WTZ? (CIS/KIS/WTZ) i pracownikami (ZAZ) PES integracyjnych w woj. dolnośląskim? 2.2 Jaka jest sytuacja 1. Jaka jest sytuacja społeczno- zawodowa uczestników/pracowników PES i ich 14 S t r o n a

16 REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ PODMIOTÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ ZE WSKAZANIEM CIS/KIS/ZAZ/WTZ uczestników/pracowników PES integracyjnych w kontekście: a) sytuacji finansowej pracownika i gospodarstwa domowego b) sytuacji społecznej pracownika i gospodarstwa domowego c) reintegracji społecznej pracownika i jego gospodarstwa domowego 2.3 Jak uczestnicy (CIS/KIS/WTZ) oraz pracownicy (ZAZ) oceniają udział w PES? 3. Rekomendacje dot. 3.1 Jakie zmiany w systemie zmian w systemie monitoringu należałoby wprowadzić monitoringu w celu monitorowania efektów integracyjnych? gospodarstw domowych? 2. W jakim stopniu uczestnictwo w PES o charakterze integracyjnym przyczyniło się do integracji społeczno-zawodowej uczestników/pracowników PES integracyjnych? 3. Jak można ocenić skuteczność poszczególnych typów PES jako narzędzi reintegracji społeczno-zawodowej? 4. Jakie są różnice w sytuacji społeczno-zawodowej w odniesieniu do uczestników poszczególnych PES o charakterze reintegracyjnym? 1. Jak uczestnicy/pracownicy PES integracyjnych oceniają wpływ uczestnictwa/pracy w PES na swoją sytuację życiową? 2. Jakie są oczekiwania beneficjentów wobec CIS/ KIS/ ZAZ/ WTZ? W jakim stopniu się realizują? 3. W jakim stopniu w poszczególnych typach PES można zauważyć zjawisko nadmiernego przywiązywania się uczestników/pracowników do PES wpływające negatywnie na motywację do usamodzielnienia? 1. Ocena narzędzia. 15 S t r o n a

17 DOBÓR PRÓBY BADAWCZEJ Pilotaż narzędzi badawczych Przed rozpoczęciem realizacji badań właściwych Wykonawca przeprowadził pilotaż narzędzi badawczych, co pozwoliło zweryfikować je pod kątem stopnia zrozumiałości dla respondentów. W ramach badania ilościowego, Wykonawca przeprowadził pilotaż na próbie liczącej 10% grupy docelowej [N=max. 70]. Pilotażem objętych zostało zatem 7 respondentów. W przypadku badania jakościowego, pilotaż został przeprowadzony wśród 5 respondentów, w tym 3 przedstawicieli kadry PES i 2 uczestników/pracowników PES. Liczebność próby Metoda/technika badawcza Grupa docelowa w ramach badania pilotażowego Wywiady kwestionariuszowe CATI Kierownictwo poszczególnych podmiotów bądź osoby przez nich upoważnione 7 Indywidualne Wywiady Pogłębione (IDI) Kierownictwo poszczególnych podmiotów bądź osoby przez nich upoważnione Uczestnicy CIS/KIS/WTZ oraz pracownicy ZAZ. 3 2 W trakcie realizacji badania zastosowane zostały różne metody/techniki badawcze. Sytuacja taka jest korzystna z punktu widzenia weryfikacji i pogłębienia danych. Tak zwana triangulacja, czyli różnorodność technik analizy i gromadzenia informacji pozwala lepiej poznać i zrozumieć badane problemy oraz stwarza możliwość dokonania odniesień i porównań. Powstał w ten sposób szerszy materiał badawczy do oceny i wnioskowania, a to pozwoliło na sporządzenie analizy możliwie obiektywnej, uwzględniającej punkty widzenia różnych grup docelowych. 16 S t r o n a

18 Badanie kwestionariuszowe CATI Badanie kwestionariuszowe CATI jest to wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo. Technika, w której pozyskiwanie informacji odbywa się za pośrednictwem łącza telefonicznego. Badanie ilościowe CATI zostało przeprowadzone z PES integracyjnymi (35 podmiotów). Badania zostały przeprowadzone z kierownictwem poszczególnych podmiotów bądź z osobami przez nich upoważnionymi. Szczegółową strukturę respondentów zaprezentowano w poniższej tabeli. Wyszczególnienie Liczba respondentów CIS 3 KIS 1 ZAZ 4 WTZ 27 RAZEM 35 Indywidualne wywiady pogłębione IDI Indywidualne Wywiady Pogłębione (IDI) stanowią jedną z bardziej popularnych metod badań jakościowych, polegającą na szczegółowej, wnikliwej rozmowie z respondentem, której celem jest dotarcie do precyzyjnych informacji bądź wiedzy związanej z tematem badania. W trakcie wywiadu indywidualnego podejmowane są pytania badawcze o charakterze eksploracyjnym, próby wyjaśniania/zrozumienia określonych zjawisk. Indywidualne wywiady pogłębione były podstawową metodą badawczą realizowaną w ramach niniejszego badania. Badanie jakościowe IDI zostało przeprowadzone w 17 podmiotach. Wywiady zrealizowano z: kierownictwem PES integracyjnych, bądź z osobami przez nich upoważnionymi, uczestnikami CIS/KIS/WTZ oraz pracownikami ZAZ. Szczegółową strukturę respondentów zaprezentowano w poniższej tabeli. Wyszczególnienie Liczba respondentów Przedstawiciele kadry PES Uczestnicy/pracownicy PES CIS 2 4 ZAZ 2 4 WTZ RAZEM S t r o n a

19 Indywidualny wywiad telefoniczny TDI Wywiad TDI polega na przeprowadzeniu ustrukturyzowanej rozmowy telefonicznej i ma na celu uzyskanie konkretnych informacji w sposób planowy i metodyczny według określonego schematu, zwanego scenariuszem wywiadu. Standaryzacja poruszanych zagadnień, a w szczególności celu rozmowy, pozwala na uzyskanie informacji istotnych z punktu widzenia celów badania. Wykonawca zrealizował 11 wywiadów TDI z kadrą PES, które dokonały pomiaru efektu integracyjnego za pomocą narzędzia, tj. 10 przedstawicielami WTZ oraz 1 przedstawicielem CIS. Zogniskowany wywiad grupowy FGI w formie warsztatu konsultacyjnego Zogniskowany wywiad grupowy to dyskusja prowadzona przez moderatora w grupie celowo dobranych osób. Dyskusja jest skoncentrowana wokół określonego tematu. W trakcie wywiadu grupowego Wykonawca podnosił pytania badawcze o charakterze eksploracyjnym. Warsztat konsultacyjny został zrealizowany na etapie rekomendacyjnym. W trakcie warsztatu Wykonawca przedstawił wstępne wnioski uzyskane na podstawie przeprowadzonych badań jakościowych z kadrą i uczestnikami/pracownikami PES oraz na podstawie przeprowadzonej analizy desk research. Celem warsztatów było sformułowanie rekomendacji z interesariuszami. Wykonawca przeprowadził 1 zogniskowany wywiad grupowy, w którym uczestniczyło 5 ekspertów ds. ekonomii społecznej. ANALIZA DESK RESEARCH W Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej zdefiniowano pojęcie ekonomii społecznej, traktując ją jako: sferę aktywności obywatelskiej, która poprzez działalność ekonomiczną i działalność pożytku publicznego służy: integracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych marginalizacją społeczną, tworzeniu miejsc pracy, świadczeniu usług społecznych użyteczności publicznej (na rzecz interesu ogólnego), rozwojowi lokalnemu. 1 W obszarze ekonomii społecznej wyróżnia się cztery główne grupy podmiotów, które działają w tej strefie. Należą do nich: 1 Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa S t r o n a

20 przedsiębiorstwa społeczne, podmioty reintegracyjne, podmioty działające w sferze pożytku publicznego, podmioty sfery gospodarczej, inicjatywy o charakterze nieformalnym. 2 Przedsiębiorstwo społeczne jest podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą, której celem jest przede wszystkim integracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (w tym przypadku wymagane jest zatrudnienie co najmniej 50% osób pochodzących z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym lub 30% niepełnosprawnych o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności) lub świadczenie usług społecznych użyteczności publicznej, przy jednoczesnej realizacji celów prozatrudnieniowych (zatrudnienie min. 20% osób z określonych grup zagrożonych wykluczeniem społecznym). Zyski wytworzone przez przedsiębiorstwo społeczne przeznaczane są na wzmocnienie potencjału przedsiębiorstwa, reintegrację społeczną i zawodową (w przypadku przedsiębiorstw o charakterze zatrudnieniowym), działalność pożytku publicznego prowadzoną na rzecz społeczności lokalnej, w której działa przedsiębiorstwo. Podmioty reintegracyjne celem ich działalności jest reintegracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Do podmiotów reintegracyjnych zalicza się: Zakłady Aktywności Zawodowej, Warsztaty Terapii Zajęciowej, Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej. Powyżej wymienione podmioty reintegracyjne mogą przygotowywać do prowadzenia lub pracy w przedsiębiorstwie społecznym lub być prowadzone jako usługa na rzecz społeczności lokalnej przez przedsiębiorstwa społeczne. Podmioty działające w sferze pożytku publicznego zalicza się do nich organizacje pozarządowe, które prowadzą działalność odpłatną i nieodpłatną pożytku publicznego. Podmioty te mogą prowadzić działalność gospodarczą i zatrudniać pracowników. Podmioty sfery gospodarczej, które tworzy się, aby zrealizować cel. Do podmiotów sfery gospodarczej należą: organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą, z której zyski wspierają realizację celów statutowych; 2 Ibidem. 19 S t r o n a

21 Zakłady Aktywności Zawodowej prowadzące działalność usługową i wytwórczą, która nie jest działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2015 r. poz. 584, z późn. zm.); Centra Integracji Społecznej prowadzące działalność usługową i wytwórczą, która nie jest działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2015 r. poz. 584, z późn. zm.); spółdzielnie, których celem jest zatrudnienie; pozostałe spółdzielnie o charakterze konsumenckim i wzajemnościowym. Inicjatywy o charakterze nieformalnym stanowią współcześnie istotny element rozwoju ekonomii społecznej. Do inicjatyw o charakterze nieformalnym zalicza się m. in. ruch kooperatyw spożywców (w Białymstoku, Gdańsku, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Warszawie, Wrocławiu), inne przedsięwzięcia działające w sferze wzajemnościowej, ekonomii współdzielonej oraz ruchy miejskie, lokatorskie, sąsiedzkie, uczniowskie. Należy nadmienić, iż EMES (europejska sieć badawcza) stworzyła katalog kryteriów, jakie powinna posiadać jednostka działająca w obszarze ekonomii społecznej. Należą do nich: Kryteria ekonomiczne: prowadzenie w sposób względnie ciągły, regularny działalności w oparciu o instrumenty ekonomiczne, niezależność, suwerenność instytucji w stosunku do instytucji publicznych, ponoszenie ryzyka ekonomicznego, istnienie choćby nielicznego płatnego personelu. Kryteria społeczne: wyraźna orientacja na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia, oddolny, obywatelski charakter inicjatywy, specyficzny, możliwie demokratyczny system zarządzania, możliwie wspólnotowy charakter działania, ograniczona dystrybucja zysków. 3 M. Rymsza i A. Karwacki opracowali szereg standardów jakości usług reintegracji społecznej oraz zawodowej. Poniższy rysunek prezentuje opracowane przez tych autorów standardy. 3 Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa S t r o n a

22 Rysunek 1. Standardy jakości usług reintegracji społecznej oraz zawodowej Źródło: opracowanie własne na podstawie: Usługi aktywizacji zawodowej i reintegracji społecznej w ofercie centrów integracji społecznej i klubów integracji społecznej oraz wymiary rehabilitacji w zakładach aktywności zawodowej, Dr hab. A. Karwacki, Toruń. Standard nr 1. Praca zespołowa polegać ma przede wszystkim na współpracy wszystkich członków zespołu niezależnie od zajmowanego stanowiska, czy też wykształcenia. Standard 21 S t r o n a

23 nr 2. Dywersyfikacja infrastruktury zatrudnieniowej dotyczy posiadania przez placówki reintegracji społecznej i zawodowej kilku różnych warsztatów/pracowni, w których zatrudniają lub szkolą osoby przechodzące proces reintegracji. Standard nr 3. Zintegrowana kadra złożona z przedstawicieli różnych zawodów pomocowych tj. psychologa, pracownika socjalnego, doradcy zawodowego. Standardy od 4 do 7 definiują zadanie, jakie powinny być realizowane przez przedstawicieli określonych pracowników w placówkach reintegracji: Pracownik socjalny organizacja wejścia/wyjścia klienta/pracownika do (z) podmiotu aktywizującego, reintegracja społeczna, dbanie o indywidualizację podejścia dzięki diagnozie socjalnej ukierunkowanej na wskazanie deficytów społecznych adresata wparcia, obejmującej o ile to możliwe przeprowadzenie wywiadu środowiskowego oraz nawiązywanie kontaktów z rodziną beneficjenta. Psycholog - udział w rekrutacji (zwracanie uwagi na sferę motywacji potencjalnych adresatów usług), pogłębiona diagnoza beneficjentów pod kątem deficytów, ograniczeń, kompetencji, możliwości z wykorzystaniem narzędzi psychologicznych (testy itp.), udział w reintegracji społecznej przez rozmowy indywidualne, konsultacje psychologiczne, zorganizowane formy terapii. Doradca zawodowy diagnostyka oraz udział w procesie reintegracji zawodowej (doradztwo, usługi pośredniczące itp.). Instruktorzy zawodu - przyuczenie do pracy na konkretnym stanowisku i praktyczna nauka zawodu. 4 Standard nr 8. Zatrudnianie specjalistów o podwójnych kompetencjach dotyczy zatrudniania w placówkach kadry, która posiada podwójne kwalifikacje (np. psycholog i zarazem doradca zawodowy). Standard nr 9. Zewnętrzna superwizja pracy specjalistów od pomagania superwizji powinna podlegać praca wszystkich członków kadry placówki reintegracji społecznej oraz zawodowej. Standard nr 10. Współpraca z innymi podmiotami i rozwój case management odnosi się do współpracy placówek reintegracji z pomocą społeczną oraz instytucjami rynku pracy w celu prowadzenia efektywniejszej rehabilitacji beneficjentów placówek reintegracji społecznej oraz zawodowej. Standard nr 11. Komunikacja i ochrona danych osobowych w praktyce reintegracyjnej (rehabilitacyjnej) dotyczy dbania o przepływ informacji na temat beneficjantów placówek. Standard nr 12. Łączenie rekrutacji z diagnozą to wykorzystanie rekrutacji beneficjentów do dokonania wstępnej diagnozy ich sytuacji, umiejętności itp. Standard nr 13. Kompleksowa i aktualizowana diagnoza sytuacji beneficjentów polega na cyklicznym monitoringu postępów reintegracji beneficjentów. Standard nr 14. Opracowywanie indywidualnych planów 4 Usługi aktywizacji zawodowej i reintegracji społecznej w ofercie centrów integracji społecznej i klubów integracji społecznej oraz wymiary rehabilitacji w zakładach aktywności zawodowej, Dr hab. A. Karwacki, Toruń. 22 S t r o n a

24 integracyjnych podkreśla ważność tworzenia planów jako kluczowych elementów reintegracji beneficjentów. Standard nr 15. Inwestowanie w umiejętności komunikacyjne adresatów wsparcia dotyczy ważności kształtowania tych umiejętności podczas reintegracji. Standard nr 16. Staże na otwartym rynku pracy i prace społecznie użyteczne stwarzanie możliwości zdobycia doświadczenia zawodowego w oparciu o wskazane formy aktywizacji stanowi kluczowy element procesu reintegracji. Standard nr 17. Systemy motywacyjne odnoszą się do stworzenia systemu nagród i kar dla beneficjantów reintegracji, co ma wzmożyć ich motywacje do zmian. Standard nr 18. Nie zapominać o promocji, która dotyczyć ma promowania instytucji, oferowanych usług i konkretnych programów (projektów, przedsięwzięć). 5 Działania realizowane w ramach ekonomii społecznej regulowane są dokumentami o charakterze krajowym i regionalnym. W poniższej tabeli zaprezentowano kluczowe dokumenty, które zawierają wytyczne dotyczące realizacji zadań ekonomii społecznej. Tabela 1. Cele ekonomii społecznej w dokumentach strategicznych Nazwa dokumentu Cele dotyczące realizacji ekonomii społecznej Cel główny: Do roku 2020 podmioty ekonomii społecznej staną się ważnym elementem aktywizacji osób w trudnej sytuacji oraz dostarczycielem usług użyteczności publicznej działającym we wspólnotach samorządowych Cel operacyjny 1: Wspólnota. Wzmocnienie roli podmiotów Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej ekonomii społecznej we wspólnotach samorządowych Cel operacyjny 2: Otoczenie. Powstanie i utrzymanie 35 tys. miejsc pracy w przedsiębiorstwach społecznych Cel operacyjny 3: Przywództwo. Wzrost skuteczności mechanizmów zarządzania i koordynacji polityki ekonomii społecznej Cel operacyjny 4: Kompetencje. Wzrost kompetencji w obszarze ekonomii społecznej w społeczeństwie Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Cel główny: Zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym o 1,5 mln osób oraz wzrost spójności społecznej 5 Ibidem 23 S t r o n a

25 Wykluczeniu Społecznemu 2020 Cel operacyjny 1: Usługi dla aktywności i profilaktyki ograniczenie wykluczenia dzieci i młodzieży tj. zapewnienie rodzinom z dziećmi dostępu do wysokiej jakości usług społecznych, który zwiększy szanse na aktywizację rodziców, oraz umożliwi kompleksową profilaktykę zapobiegającą ubóstwu Cel operacyjny 2: Gwarancje dla przyszłości młodzieży stworzenie szansy dla młodzieży w wejście na rynek pracy i tworzeniu rodzin tj. stworzenie spójnego systemu działań edukacyjnych społecznych i zawodowych umożliwiającego młodzieży przygotowanie do wejścia na rynek pracy, zdobycie niezbędnych kompetencji oraz umiejętności ułatwiających włączenie społeczne, aktywność zawodową i rozwój rodziny Cel operacyjny 3: Aktywna osoba, zintegrowana rodzina, odpowiedzialne lokalne środowisko tj. rozwój systemu aktywnej integracji, działającego na rzecz aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym osób, rodzin i środowisk zagrożonych wykluczeniem, umożliwiając łączenie ról społecznych zawodowych i rodzinnych oraz zwiększenie roli społeczności lokalnej opartych o zasadę partnerstwa publiczno-społecznego Cel szczegółowy: Aktywna integracja osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym poprzez poprawę i wzmocnienie ich Regionalny Program Operacyjny Województwa Dolnośląskiego (OŚ PRIORYTETOWA 9 WŁĄCZENIE SPOŁECZNE) zdolności do zatrudnienia oraz zatrudnienia. Cel realizowany będzie poprzez: wsparcie na rzecz integracji osób oraz rodzin wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem społecznym, w szczególności poprzez aktywizację zawodowo społeczną wykorzystującą instrumenty aktywizacji zawodowej, edukacyjnej, zdrowotnej i społecznej. Wsparcie w ramach priorytetu inwestycyjnego dla osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym będzie realizowane także za pośrednictwem podmiotów ekonomii społecznej, w tym o charakterze reintegracyjnym (np. CIS, KIS, ZAZ, WTZ). Cel szczegółowy: Tworzenie miejsc pracy w sektorze ekonomii 24 S t r o n a

26 społecznej. Cel realizowany będzie poprzez: wsparcie na rzecz tworzenia nowych miejsc pracy i wspomagania zatrudnienia w podmiotach ekonomii społecznej, inicjowania i wspomagania procesu tworzenia nowych podmiotów ekonomii społecznej oraz wsparcie istniejących podmiotów ekonomii społecznej i przedsiębiorstw społecznych wraz ze wsparciem towarzyszącym. Wsparcie ukierunkowane będzie również na rzecz tworzenia regionalnych i lokalnych partnerstw na rzecz rozwoju ekonomii społecznej. Ponadto podejmowane działania będą służyć koordynacji prowadzonych w regionie działań na rzecz rozwoju ekonomii społecznej. Priorytet 1: EKONOMIA SPOŁECZNA JAKO ELEMENT RYNKU PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ Cel szczegółowy 1: Zwiększenie liczby osób zatrudnionych w miejscach pracy wygenerowanych przez PES. Cel szczegółowy 2: Zwiększenie efektywności sieci współpracy podmiotów rynku pracy, pomocy społecznej i ES. Cel szczegółowy 3: Zwiększenie roli PES w procesie reintegracji społecznej i zawodowej. Regionalny Program Rozwoju Ekonomii Społecznej w województwie dolnośląskim ( ) Priorytet 2: ROZWÓJ LOKALNY A EKONOMIA SPOŁECZNA Cel szczegółowy 1: Zwiększenie zaangażowania uczestników rynku lokalnego na rzecz rozwoju ES. Cel szczegółowy 2: Zwiększenie współpracy międzysektorowej na rzecz ES. Cel szczegółowy 3: Zwiększenie udziału PES w tworzeniu regionalnych i lokalnych rozwiązań formalnoprawnych. Cel szczegółowy 4: Zwiększenie konkurencyjności i obrotów dolnośląskich PES. Cel szczegółowy 5: Zwiększenie wykorzystania walorów lokalnych na rzecz ES. Priorytet 3: STWORZENIE DOCELOWEJ SIECI USŁUG WSPARCIA EKONOMII SPOŁECZNEJ I PRZEDSIĘBIORSTW SPOŁECZNYCH W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM 25 S t r o n a

27 Cel szczegółowy 1: Zwiększenie efektywności współpracy pomiędzy podmiotami wspierającymi ekonomię społeczną. Cel szczegółowy 2: Podniesienie wiedzy na temat ES w regionie. Cel szczegółowy 3: Podniesienie wiedzy i umiejętności z zakresu przedsiębiorczości społecznej wśród kadr OWES oraz PES. Cel szczegółowy 4: Zapewnienie finansowania i stabilności systemu wsparcia ES. Cel szczegółowy 5: Budowanie pozytywnego wizerunku ES. Ze względu na problematykę badania, w dalszej części prezentowanej analizy, główną uwagę zwrócono na podmioty reintegracyjnej tj.: centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej oraz warsztaty terapii zajęciowej. Centra Integracji Społecznej Zgodnie z Ustawą z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym centra integracji społecznej zajmują się reintegracją społeczną oraz zawodową. Poprzez reintegrację społeczną rozumie się działania, w tym również o charakterze samopomocowym, mające na celu odbudowanie i podtrzymanie u osoby uczestniczącej w zajęciach w centrum integracji społecznej, klubie integracji społecznej lub zatrudnionej u pracodawcy, umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu, natomiast reintegracja zawodowa interpretowana jest jako działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie u osoby uczestniczącej w zajęciach w centrum integracji społecznej i klubie integracji społecznej zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy. Centrum integracji społecznej, w ramach reintegracji zawodowej, może prowadzić działalność wytwórczą, handlową lub usługową oraz działalność wytwórczą w rolnictwie, z wyłączeniem działalności polegającej na wytwarzaniu i handlu wyrobami przemysłu paliwowego, tytoniowego, spirytusowego, winiarskiego, piwowarskiego, a także pozostałych wyrobów alkoholowych o zawartości alkoholu powyżej 0,5% oraz wyrobów z metali szlachetnych albo z udziałem tych metali. W centrach integracji społecznej realizowane są następujące działania: kształcenie umiejętności pozwalających na pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych dostępnych osobom niepodlegającym wykluczeniu społecznemu; nabywanie umiejętności zawodowych oraz przyuczenie do zawodu, przekwalifikowanie lub podwyższanie kwalifikacji zawodowych; 26 S t r o n a

28 naukę planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem, zwłaszcza przez możliwość osiągnięcia własnych dochodów przez zatrudnienie lub działalność gospodarczą; uczenie umiejętności racjonalnego gospodarowania posiadanymi środkami pieniężnymi. Struktura organizacyjna CIS powinna uwzględniać następujące stanowiska: Kierownik/dyrektor, Kierownik reintegracji, Główny księgowy, Specjalista ds. kadr i administracji, Specjalista ds. zaopatrzenia, sprzedaży, marketingu, Specjalista ds. pozyskiwania środków finansowych/dotacje, granty, projekty. Pracownik socjalny, Doradca zawodowy, Psycholog, Pedagog, Instruktorzy zawodu, Pracownicy odpowiedzialni za dany rodzaj działalności wytwórczej, handlowej lub usługowej. 6 Do CIS może zostać skierowana na podstawie własnego wniosku lub wniosku przedstawiciela ustawowego, wniosku zakładu lecznictwa odwykowego, powiatowego centrum pomocy rodzinie, ośrodka pomocy społecznej, organizacji pozarządowej lub klubu integracji społecznej, za zgodą tej osoby lub jej przedstawiciela ustawowego w szczególności: 1. Osoba bezdomna realizująca indywidualny program wychodzenia z bezdomności, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, 2. Osoba uzależniona od alkoholu, 3. Osoba uzależniona od narkotyków lub innych środków odurzających, 4. Osoba chora psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego, 5. Osoba długotrwale bezrobotna w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, 6. Osoba zwalniana z zakładu karnego, mająca trudności w integracji ze środowiskiem, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, 7. Uchodźca realizujący indywidualny program integracji, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, 8. Osoba niepełnosprawna, w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. 7 Uczestnik CIS podpisuje indywidualny program zatrudnienia socjalnego. Czas dziennego pobytu uczestnika w CIS nie może być krótszy niż 6 godzin. Pierwszy miesiąc uczestnictwa w CIS to okres próbny trwający miesiąc. W tym czasie uczestnik otrzymuje świadczenie integracyjne w wysokości 50% zasiłku dla bezrobotnych. W przypadku pomyślnego zakończenia okresu próbnego, kierownik ośrodka pomocy społecznej, na wniosek kierownika centrum, kwalifikuje uczestnika do uczestnictwa w centrum. Okres uczestnictwa w zajęciach 6 Podręcznik Instruktażowy Model Centrum Integracji Społecznej, Warszawa Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym 27 S t r o n a

29 w CIS może trwać do 11 miesięcy, w określonych przypadkach może zostać przedłużony o kolejne 6 miesięcy. Na wniosek uczestnika, kierownik CIS przyznaje świadczenie integracyjne w wysokości zasiłku dla bezrobotnych. Zakończenie realizacji indywidualnego programu zatrudnienia socjalnego następuje w okresie do 6 miesięcy po dniu, w którym uczestnik objęty programem podjął zatrudnienie lub inną pracę zarobkową. Możliwa jest do przyznania motywacyjna premia integracyjna, która nie może przekroczyć 50% wysokości świadczenia integracyjnego. 8 Podręcznik Instruktażowy Model Centrum Integracji Społecznej określa zasady przyznawania premii według następujących kryteriów: oceny postawy uczestnika, oceny jakości pracy, w tym staranności wykonywanego produktu/usługi podczas zajęć reintegracji zawodowej, oceny punktualności i terminowości w szczególności gdy ma ona związek z dotrzymywaniem terminów przez CIS na wykonanie usługi lub produktu na rzecz jego odbiorcy, oceny realizacji indywidualnego programu zatrudnienia socjalnego w danym miesiącu przez pracownika socjalnego. 9 Największą liczbę Centrów Integracji Społecznej w Polsce odnotowano w 2013 (127). W roku następnym liczba ta zmalała o 2 centra i wynosiła 125. Na przestrzeni lat zaobserwować można znaczący wzrost liczby centrów w Polsce. W pierwszym roku obowiązywania ustawy, tj. w roku 2005 Centrów Integracji Społecznej było 35. Rysunek 2. Liczba Centrów Integracji Społecznej w Polsce w latach 2005, 2012, 2013, źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 8 Ibidem 9 Podręcznik Instruktażowy Model Centrum Integracji Społecznej, op. cit. 28 S t r o n a

30 W 2016 roku funkcjonowało 188 centrów. Prowadzone były przez sektor non-profit oraz Jednostki Samorządu Terytorialnego. Zdecydowana większość centrów integracji społecznej była prowadzona przez sektor non-profit (137). Natomiast JST prowadziły 51 centrów integracji społecznej. 10 Rysunek 3. Struktura zbiorowości centrów integracji społecznej według rodzaju podmiotów prowadzących w 2016 r jednostki samorządu terytorialnego sektor non-profit źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Poniższa mapa prezentuje koncentracje centrów integracji społecznej w poszczególnych województwach w Polsce w 2016 roku. Największą liczbę CIS-ów odnotowano w województwie wielkopolskim 29, lubuskim 21, pomorskim 19, śląskim 20. W następnej kolejność dużą liczbę CIS-ów w stosunku do ogólnej sytuacji w Polsce odnotowano w województwie lubelskim 14. Najmniejszą liczbą omawianych podmiotów charakteryzuje się województwo kujawsko-pomorskie 4, łódzkie 4 i świętokrzyskie Dane zebrane na podstawie rejestrów wojewodów, stan na S t r o n a

31 Rysunek 4. Rozmieszczenie centrów integracji społecznej według województw w 2016 r. źródło: dane własne na podstawie rejestrów wojewodów W chwili obecnej na terenie województwa dolnośląskiego funkcjonują następujące Centra Integracji Społecznej: 1. Centrum Integracji Społecznej w Bystrzycy Kłodzkiej powołane przez Burmistrza Miasta i Gminy Bystrzycy Kłodzkiej (rodzaj prowadzonej działalności usługowej i wytwórczej: usługi krawieckie, usługi opiekuńcze, usługi ogrodnicze, usługi remontowo budowlane), 2. Centrum Integracji Społecznej we Wrocławiu powołane przez Prezydenta Miasta Wrocławia (rodzaj prowadzonej działalności usługowej i wytwórczej: usługi porządkowo-gospodarcze (sprzątanie domów, mieszkań, biur, sprzątanie po remontach, pielęgnacja terenów zielonych), organizacja szkoleń), 3. Centrum Integracji Społecznej w Kłodzku powołane przez Wójta Gminy Kłodzko (rodzaj prowadzonej działalności usługowej i wytwórczej: usługi opiekuńcze, usługi porządkowe, usługi gastronomiczne, usługi remontowo-budowlane), 4. Centrum Integracji Społecznej w Krosnowicach założone przez Stowarzyszenie Edukacja i rozwój (rodzaj prowadzonej działalności usługowej i wytwórczej: sprzątanie i utrzymywanie terenów i budynków), 5. Centrum Integracji Społecznej w Kamieńcu Ząbkowickim powołane przez Wójta Gminy Kamieniec Ząbkowicki (rodzaj prowadzonej działalności usługowej i wytwórczej: usługi porządkowe i zieleni, sprzątanie), 6. Centrum Integracji Społecznej w Sicinach założone przez Stowarzyszenie Siedmiu, 30 S t r o n a

32 7. Centrum Integracji Społecznej w Lądku Zdroju założone przez Fundację Równi, Choć Różni (rodzaj prowadzonej działalności usługowej i wytwórczej: sprzątanie i porządkowanie terenów zielonych, pielęgnacja trawników, sprzątanie klatek schodowych, sprzątanie mieszkań, hoteli, agroturystyka (odkurzanie, mycie okien, wycieranie kurzu, prawnie dywanów), zamiatanie parkingów, placów, chodników, całoroczna opieka grobów cmentarnych). 11 Wśród wymienionych centrów integracji społecznej zlokalizowanych na terenie województwa dolnośląskiego wyróżnia się 4 centra samorządowe oraz 3 centra pozarządowe. Głównie zgrupowane są w powiecie kłodzkim (4) oraz ząbkowickim (1). Na przestrzeni lat od 2010 do 2014 liczba uczestników centrów integracji społecznej w Polsce wzrastała. W roku 2010 odnotowano liczbę 4627 uczestników, natomiast w roku 2014 było ich już W roku 2014 uczestnikami CIS były najczęściej osoby długotrwale bezrobotne (72% wszystkich uczestników CIS). W następnej kolejności najczęstszymi uczestnikami były osoby bezrobotne, stanowiły one 10% wszystkich uczestników. 6% beneficjentów to osoby uzależnione od alkoholu po przejściu leczenia odwykowego, 4% stanowili bezdomni realizujący indywidulne programy wychodzenia z bezdomności, 3% - osoby zwalniane z zakładów karnych, mające problemy w integracji ze środowiskiem. Struktura uczestników CIS na przestrzeni lat jest podobna. 12 Rysunek 5. Liczba uczestników CIS w latach dostęp: r. 12 Centra integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej i warsztaty terapii zajęciowej w 2014 r., op.cit. 31 S t r o n a

33 źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Informacji o funkcjonowaniu centrów i klubów integracji społecznej w okresie Uczestnicy CIS najczęściej znajdowali zatrudnienie u pracodawców bez zatrudnienia wspieranego 13. Ponad połowę (55%) wszystkich osób korzystających z usług centrów integracji społecznej w 2014 r. stanowiły kobiety. Natomiast ich udział wśród usamodzielnionych ekonomicznie absolwentów CIS-ów było nieco wyższy (59%). 14 Warto również zaznaczyć, iż kontrola NIK wykazała, że usamodzielnienie ekonomiczne jest bardzo kosztowne. Zarówno wydatki CIS-ów samorządowych, jak i pozarządowych stanowią w głównej mierze wynagrodzenia i świadczenia integracyjne. W przypadku CIS-ów samorządowych jest to 68,3% ogółu wydatków, a dla CIS-ów pozarządowych 69,2%. 15 Rysunek 6. Usamodzielnieni ekonomicznie uczestników zajęć centrów integracji społecznej 1% 1% 10% 6% 3% 79% zatrudnieni u pracodawcy bez zatrudnienia wspieranego skierowani do zatrudnienia wspieranego u pracodawcy zatrudnieni w centrum integracji społecznej nabyli prawo do świadczeń emerytalnych lub rentowych podjęli działalność gospodarczą w formie spółdzielni socjalnej podjęli samodzielną działalność gospodarczą źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 13 Zgodnie z Ustawą z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym Zatrudnienie wspierane realizowane jest w ramach indywidualnego programu zatrudnienia socjalnego lub kontraktu socjalnego, o którym mowa w przepisach o pomocy społecznej. Zatrudnienie wspierane może być realizowane w formie: prac społecznie użytecznych na zasadach określonych w przepisach o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; skierowania do pracy, rzecznictwa, poradnictwa zawodowego, psychologicznego i społecznego dla osób realizujących prace społecznie użyteczne w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, podejmujących zatrudnienie, działalność gospodarczą, zakładających lub przystępujących do spółdzielni socjalnej. 14 Centra integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej i warsztaty terapii zajęciowej w 2014 r., op.cit. 15 Informacja o wynikach kontroli Najwyższej Izby Kontroli Zatrudnienie socjalne jako instrument działań na rzecz rozwiązywania trudnej sytuacji życiowej oraz wzmocnienia aktywności osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, Warszawa, grudzień 2013 r. 32 S t r o n a

34 Kluby Integracji Społecznej Zgodnie z przepisami Ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, celem tworzenia klubów integracji społecznej jest reintegracja społeczna oraz zawodowa w szczególności: 1. osób bezdomnych realizujących indywidualny program wychodzenia z bezdomności, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, 2. uzależnionych od alkoholu, 3. uzależnionych od narkotyków lub innych środków odurzających, 4. chorych psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego, 5. długotrwale bezrobotnych w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, 6. zwalnianych z zakładów karnych, mających trudności w integracji ze środowiskiem, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, 7. uchodźców realizujących indywidualny program integracji, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, 8. osób niepełnosprawnych, w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Opisane grupy mogące korzystać z pomocy KIS podlegają wykluczeniu społecznemu i ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym. Uczestnictwo w KIS obywa się na zasadach dobrowolności. Warunkiem uczestnictwa w klubie integracji społecznej jest realizacja kontraktu socjalnego. Okres uczestnictwa w klubie integracji społecznej jest ustalany indywidualnie z każdym z uczestników. 16 Zgodnie z Ustawą z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym w ramach działalności KIS realizowane są następujące aktywności: 1. działania mające na celu pomoc w znalezieniu pracy na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy, w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy u pracodawców, wykonywania usług na podstawie umów cywilnoprawnych oraz przygotowanie do podjęcia zatrudnienia lub podjęcia działalności w formie spółdzielni socjalnej; 2. prace społecznie użyteczne; 16 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym 33 S t r o n a

35 3. roboty publiczne; 4. poradnictwo prawne; 5. działalność samopomocową w zakresie zatrudnienia, spraw mieszkaniowych i socjalnych; 6. staże, o których mowa w przepisach o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. W KIS proces reintegracji przebiega w następujących wymiarach: wymiar społeczno-interpersonalny (tj. odbudowanie zniszczonych więzi oraz powrót do norm powszechnie sankcjonowanych i uznawanych w społeczeństwie), wymiar kulturowy (tj. powrót do norm społecznie sankcjonowanych, uznawanych w społeczeństwie), wymiar duchowo-moralny, psychologiczny (tj. odbudowywanie i dążenie do stosowania trwałego systemu wartości, zasad i reguł w codziennym życiu, rozwijanie osobistych aspiracji i wyznaczanie sobie celów życiowych), wymiar zawodowy (tj. przywracanie lub nabywanie oraz poszukiwanie wyższych kwalifikacji zawodowych, aspirowanie do podnoszenia posiadanych umiejętności zawodowych, poszukiwanie stałego zatrudnienia), wymiar obywatelski (tj. utożsamianie się z postawami współodpowiedzialności wobec wspólnoty). 17 Według danych (rok 2016) regionalnych ośrodków polityki społecznej liczba klubów integracji społecznej w Polsce wynosiła 283. Najwięcej klubów integracji społecznej odnotowuje się w województwie śląskim 50 oraz w województwie warmińsko-mazurskim 47. Natomiast najmniej klubów integracji społecznej zlokalizowanych jest na terenie województwa podlaskiego 6 oraz województwa dolnośląskiego TWORZENIE i FUNKCJONOWANIE Klubu Integracji Społecznej, Ministerstwo Polityki Społecznej, Warszawa 2005r. 34 S t r o n a

36 Rysunek 7. Liczba Klubów Integracji Społecznej w Polsce (stan na 2016 r.) Źródło: opracowanie własne na podstawie Informacji o funkcjonowaniu centrów i klubów integracji społecznej w okresie W chwili obecnej na terenie województwa dolnośląskiego funkcjonuje Klub Integracji Społecznej w Wałbrzychu, Jeleniej Górze i Polanicy Zdrój. Wszystkie dolnośląskie kluby prowadzone są przez ośrodki pomocy społecznej. Poniżej zaprezentowany rysunek prezentuje przyrost klubów integracji społecznej w latach Największy wzrost liczby KIS odnotowano w roku 2011, kiedy to przybyło 33 KIS oraz w roku 2005, kiedy liczba KIS wzrosła o 32 podmioty. Rysunek 8. Trend rozwoju KIS w Polsce w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie Informacji o funkcjonowaniu centrów i klubów integracji społecznej w okresie S t r o n a

37 W 2011 roku w klubach integracji społecznej zajęcia odbywało 1120 osób, natomiast w roku W roku 2011 zajęcia ukończyło 81,1% uczestników, a w roku ,8%. Spośród uczestników, którzy pozytywnie ukończyli zajęcia, ekonomicznie usamodzielniło się 304 (16,9%), z tego 156 w 2011 r. (17,1%) i 148 w 2012 r. (16,6%). 18 W 2013 roku po zakończeniu zajęć w KIS uczestnicy najczęściej podejmowali prace społecznie użyteczne (45% uczestników). 34% beneficjentów znalazło zatrudnienie u pracodawcy, a 9% zostało skierowanych do pracy w CIS. Najrzadziej praktykowaną formą zatrudnienia wśród uczestników KIS było zakładanie własnej działalności gospodarczej. 19 Rysunek 9. Struktura form zatrudnienia po zakończeniu zajęć w KIS w 2013 roku 3% 6% zatrudnienie u pracodawcy skierowanie do pracy w CIS 45% 34% własna działalność gospodarcza działalność w formie spółdzielni socjalnej prace społecznie użyteczne 2% 1% 9% roboty publiczne staż Źródło: opracowanie własne na podstawie Informacji o funkcjonowaniu centrów i klubów integracji społecznej w okresie Poniższa tabela prezentuje liczbę osób ogółem korzystających z usług reintegracji społecznej w KIS w latach Do usług reintegracji społecznej zaliczono: zajęcia terapeutyczne indywidualne, zajęcia terapeutyczne grupowe, zajęcia edukacyjne, poradnictwo prawne, poradnictwo psychologiczne. Z danych wynika, że uczestnicy KIS najczęściej korzystali z zajęć edukacyjnych, poradnictwa prawnego oraz psychologicznego. W przypadku każdej usługi reintegracji społecznej zauważalny jest wzrost liczby osób korzystających z niej. Najwięcej uczestników zajęć KIS odnotowano w województwie śląskim oraz małopolskim. W województwie dolnośląskim beneficjenci najczęściej korzystali z zajęć terapeutycznych indywidualnych. W przypadku zajęć terapeutycznych indywidualnych oraz grupowych 18 Informacja o wynikach kontroli Najwyższej Izby Kontroli Zatrudnienie socjalne jako instrument działań na rzecz rozwiązywania trudnej sytuacji życiowej oraz wzmocnienia aktywności osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, op.cit. 19 Informacja o funkcjonowaniu Centrów i Klubów Integracji Społecznej w okresie dla Sejmu i Senatu RP opracowana przez Departament Pomocy i Integracji Społecznej, op.cit. 36 S t r o n a

38 zaobserwować można znaczący wzrost liczby uczestników na przestrzeni wskazanego okresu czasowego. Rysunek 10. Usługi reintegracji społecznej w KIS w latach Województwo Zajęcia terapeutyczne indywidualne Zajęcia terapeutyczne grupowe Liczba osób ogółem Zajęcia edukacyjne Poradnictwo prawne Poradnictwo psychologiczne Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Łącznie Źródło: opracowanie na podstawie Informacji o funkcjonowaniu centrów i klubów integracji Zakłady Aktywności Zawodowej społecznej w okresie Zgodnie z Ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, zadaniem zakładu aktywności zawodowej jest rehabilitacji społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych. ZAZ może zostać utworzony, jeżeli co najmniej 70% ogółu osób zatrudnionych w tej jednostce stanowią osoby niepełnosprawne, w szczególności skierowane do pracy przez powiatowe urzędy pracy. ZAZ może prowadzić działalność wytwórczą lub usługową. Zakłady nie mogą natomiast prowadzić działalności polegającej na wytwarzaniu wyrobów przemysłu paliwowego, tytoniowego, spirytusowego, winiarskiego, piwowarskiego, a także pozostałych wyrobów alkoholowych o zawartości alkoholu powyżej 1,5% oraz wyrobów z metali szlachetnych albo z udziałem tych metali lub handlu tymi wyrobami. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lipca 2012 roku w sprawie zakładów aktywności zawodowej w zakładach opracowywane są przez zespół programowy indywidualne programy rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności służące osiągnięciu optymalnego poziomu uczestnictwa tych osób w życiu społecznym i zawodowym, określające w szczególności: 37 S t r o n a

39 1. diagnozę sytuacji społecznej i zawodowej osoby niepełnosprawnej zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności; 2. cel indywidualnego programu rehabilitacji i spodziewane efekty jego realizacji; 3. rodzaj planowanych działań i harmonogram ich realizacji; 4. terminy oceny postępów w realizacji indywidualnego programu rehabilitacji; 5. osoby odpowiedzialne za realizację indywidualnego programu rehabilitacji. Przynajmniej raz w roku zespół programowy dokonuje okresowej oceny efektów rehabilitacji. Zajęcia rehabilitacyjne odbywają się poza czasem pracy osoby niepełnosprawnej zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności korzystającej z rehabilitacji. Osoba niepełnosprawna zaliczona do znacznego lub umiarkowane stopnia niepełnosprawności otrzymuje wsparcie w poszukiwaniu miejsca pracy. Czas zajęć rehabilitacyjnych osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności wynosi nie mniej niż 60 minut dziennie. 20 Liczba zakładów aktywności zawodowej w Polsce wzrasta. W roku 2005 było ich na terenie Polski 31, a w roku 2014 odnotowano 88 zakładów. Rysunek 11. Liczba Zakładów Aktywności Zawodowej w Polsce w latach 2005, 2012, 2013, źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W 2014 roku na terenie kraju funkcjonowało 88 ZAZ-ów. Wśród nich zdecydowana większość, bo aż 58 prowadzona była przez sektor non-profit (w tym przez 45 stowarzyszeń, 7 społecznych podmiotów wyznaniowych oraz 6 fundacji). Ponadto 7 na 10 podmiotów nonprofit prowadzących ZAZ-y posiadało status organizacji pożytku publicznego. 28 zakładów 20 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 lipca 2012 roku w sprawie zakładów aktywności zawodowej 38 S t r o n a

40 prowadzonych było przez jednostki samorządu terytorialnego (gminy lub powiaty). 2 ZAZ-y prowadzone były przez spółdzielnie socjalne. 21 Rysunek 12. Struktura zakładów aktywności zawodowej według rodzaju podmiotów prowadzących w 2014 r spółdzielnie jednostki samorządu terytorialnego sektor non-profit źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Największa ilość ZAZ-ów w roku 2014 znajdowała się w województwie podkarpackim, gdzie odnotowano 11 tego rodzaju placówek. W następnej kolejności największą liczbą ZAZ-ów charakteryzowały się województwa: śląskie 9 zakładów oraz wielkopolskie 9 zakładów. W województwie dolnośląskim odnotowano 5 ZAZ-ów. Natomiast najmniejsza liczba ZAZ-ów dotyczy województw: podlaskiego i pomorskiego, gdzie znajdują się po dwa zakłady. W województwie lubuskim w roku 2014 nie odnotowano żadnego ZAZ-u Centra integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej i warsztaty terapii zajęciowej w 2014 r., op.cit. 22 Ibidem 39 S t r o n a

41 Rysunek 13. Rozmieszczenie zakładów aktywności zawodowej według województw w 2014 r. źródło: na podstawie danych GUS Liczba osób zatrudnionych w zakładach aktywności zawodowej w 2013 roku wynosił Natomiast w roku 2014 liczba ta wzrosła i wynosiła Rysunek 14. Liczba zatrudnionych w zakładach aktywności zawodowej w latach źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Osoby z orzeczoną niepełnosprawnością stanowiły 75% wszystkich zatrudnionych w ZAZ-ach. 62% spośród tych pracowników stanowiły osoby o znacznym stopniu niepełnosprawności, następnie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności - 37%, zaś najrzadziej w ZAZ-ach zatrudniano osoby z lekkim stopniem niepełnosprawności (1%). Wśród pracowników ZAZ-ów ze stwierdzonymi niepełnosprawnościami 60% stanowiły osoby mające choroby psychiczne, 40 S t r o n a

42 a 7% osoby niewidome. 23 W podziale na województwa największą liczbą osób niepełnosprawnych zatrudnionych w ZAZ-ach charakteryzowały się województwa: podkarpackie, wielkopolskie oraz śląskie. Największy odsetek pracowników ZAZ z niepełnosprawnościami wśród bezrobotnych niepełnosprawnych dotyczył województw: podkarpackiego (6,4%), zachodnio-pomorskiego (5,6%) oraz wielkopolskiego (4,9%). Rysunek 15. Pracownicy zakładów aktywności zawodowej z orzeczoną niepełnosprawnością w 2014 r. według województw źródło: na podstawie danych GUS Obecnie na terenie województwa dolnośląskiego funkcjonują następujące Zakłady Aktywności Zawodowej: 1. ZAZ Rosa w Jeleniej Górze (rodzaj prowadzonej działalności usługowej i wytwórczej: usługi pralnicze dla klienta indywidualnego, hoteli, pensjonatów i zakładów gastronomicznych oraz wielobranżowych zakładów pracy), 2. Wrocławski Zakład Aktywności Zawodowej (rodzaj prowadzonej działalności usługowej i wytwórczej: gastronomia, poligrafia, ogrodnictwo), 3. ZAZ Celestyn w Mikoszowie (rodzaj prowadzonej działalności usługowej i wytwórczej: produkcja gadżetów reklamowych, rękodzieło artystyczne), 4. ZAZPOL ZAZ w Świerzawie (rodzaj prowadzonej działalności usługowej i wytwórczej: poligrafia, produkcja ozdób świątecznych), 5. Zakład Aktywności Zawodowej Zakład Usługowy Nadzieja (rodzaj prowadzonej działalności usługowej i wytwórczej: sprzątanie, usługi pralnicze dla hoteli, restauracji, domów dziecka, domu seniora oraz dla klientów indywidualnych). 23 Ibidem 41 S t r o n a

43 6. Zakład Aktywności Zawodowej Victoria (rodzaj prowadzonej działalności usługowej i wytwórczej: poligrafia, call center, usługi archiwizacyjne, ubezpieczenia). 24 Warsztaty Terapii Zajęciowej Warsztaty Terapii Zajęciowej działają na podstawie Ustawy o rehabilitacji społecznej i zawodowej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. WTZ jest wyodrębnionym organizacyjnie i finansowo podmiotem, stwarzającym osobom niepełnosprawnym i niezdolnym do podjęcia pracy możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej polegającej na pozyskaniu lub przywracaniu umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Warsztaty terapii zajęciowej mogą być organizowane przez fundacje, stowarzyszenia lub przez inne podmioty, takie jak samorząd terytorialny (na poziomie powiatu), jednostki kościelne (Caritas) lub, w niewielu przypadkach, spółdzielnie socjalne. Ustawowa rolą warsztatu jest aktywizacja społeczna i zawodowa dorosłych osób niepełnosprawnych z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności. Według Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych warsztat oznacza wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo placówkę stwarzającą osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Warsztaty realizuje się poprzez techniki terapii zajęciowej, które zmierzają do rozwijania: 1. umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej, 2. psychofizycznych sprawności oraz podstawowych i specjalistycznych umiejętności zawodowych, umożliwiających uczestnictwo w szkoleniu zawodowym albo podjęcie pracy. 25 Zgodnie z Ustawą, rehabilitacja zawodowa ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego przez umożliwienie jej korzystania z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy. Natomiast głównym celem rehabilitacji społecznej jest przede wszystkim umożliwiane osobom niepełnosprawnym uczestnictwa w życiu społecznym. 26 W warsztacie działa rada programowa, w skład której wchodzą: kierownik warsztatu, specjaliści do spraw rehabilitacji lub rewalidacji, instruktorzy terapii zajęciowej, psycholog, 24 dostęp: r. 25 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 26 Ibidem 42 S t r o n a

44 doradca zawodowy lub instruktor zawodu w miarę potrzeb. Rada programowa opracowuje indywidualny program rehabilitacji uczestnika. 27 Warsztat jest placówka pobytu dziennego. Zajęcia trwają nie dłużej niż 7 godzin dziennie i nie dłużej niż 35 godzin tygodniowo. Należy także nadmienić, iż działalność warsztatu ma charakter niezarobkowy. Dochód uzyskany ze sprzedaży produktów i usług wytworzonych przez uczestników warsztatu, przeznaczany jest, za zgodą uczestników, na czynności związane z ich integracją społeczną. 28 Na przestrzeni zaprezentowanych poniżej jednostek czasowych zauważalny jest wzrost liczby warsztatów terapii zajęciowej w Polsce. Liczba warsztatów w roku 2005 wynosiła 608, natomiast w roku 2015 odnotowano 700 warsztatów na terenie Polski. Rysunek 16. Liczba warsztatów terapii zajęciowej w Polsce w latach 2005, 2012, 2013, 2014, źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Z danych PFRON wynika, że z terapii zajęciowej w 700 WTZ działających w Polsce na koniec 2015 roku skorzystało osób niepełnosprawnych, z czego 45% stanowiły kobiety. Odsetek osób o znacznym stopniu niepełnosprawności wynosił 62%, a osób z umiarkowanym stopniem 38%. Na 1 WTZ przypadało średnio 37 uczestników. Obecnie na terenie województwa dolnośląskiego funkcjonują następujące warsztaty terapii zajęciowej: 1. Warsztat Terapii Zajęciowej w Bolesławcu, 2. Warsztat Terapii Zajęciowej w Piławie Górnej, 3. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Polskim Stowarzyszeniu na rzecz osób z upośledzeniem umysłowym, 27 Ibidem 28 Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004r. w sprawie warsztatów terapii zajęciowej 43 S t r o n a

45 4. Warsztat Terapii Zajęciowej Arka, 5. Warsztat Terapii Zajęciowej w Kowarach, 6. Warsztat Terapii Zajęciowej przy OT TWK, 7. Warsztat Terapii Zajęciowej Caritas Diecezji świdnickiej, 8. Warsztat Terapii Zajęciowej w Chojnowie, 9. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Oddziale Miejskim TPD, 10. Warsztat Terapii Zajęciowej Przytulisko", 11. Warsztat Terapii Zajęciowej Kameleon", 12. Warsztat Terapii Zajęciowej Akademia Życia", 13. Warsztat Terapii Zajęciowej Promyk", 14. Warsztat Terapii Zajęciowej Słoneczko", 15. Warsztat Terapii Zajęciowej Uśmiech", 16. Warsztat Terapii Zajęciowej Caritas im. Św. Krzysztofa, 17. Warsztat Terapii Zajęciowej w Miliczu, 18. WTZ Caritas Archidiecezji Wrocławskiej w Dobroszycach, 19. Warsztat Terapii Zajęciowej w Polkowicach, 20. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Stowarzyszeniu Św. Celestyna, 21. Warsztat Terapii Zajęciowej w Środzie Śląskiej, 22. Warsztat Terapii Zajęciowej w Strzegomiu, 23. Warsztat Terapii Zajęciowej w Mokrzeszowie, 24. Warsztat Terapii Zajęciowej w Świdnicy, 25. Warsztat Terapii Zajęciowej Trzebnickiego Stowarzyszenia Uśmiech Dziecka", 26. Centrum Opieki Caritas Archidiecezji Wrocławskiej, 27. Warsztat Terapii Zajęciowej w Bardo, 28. Warsztat Terapii Zajęciowej im. Jana Pawła II Caritas Archidiecezji Wrocławskiej w Henrykowie, 29. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Fundacji Niepełnosprawnym i Oczekującym Pomocy", 30. Warsztat Terapii Zajęciowej w Złotoryi, 31. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Fundacji Rozwoju Powiatu Złotoryjskiego, 32. Warsztat Terapii Zajęciowej w Pielgrzymce, 33. Warsztat Terapii Zajęciowej Koło Jeleniogórskie, 34. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Polskim Towarzystwie Walki z Kalectwem O. Terenowy w Jeleniej Górze, 35. Warsztat Terapii Zajęciowej Caritas Diecezji Legnickiej im. Św. Franciszka, 36. Warsztat Terapii Zajęciowej Jutrzenka, 37. Warsztat Terapii Zajęciowej im. Andrzeja Krakowskiego, 38. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Publicznej Szkole Podstawowej nr 10 w Wałbrzychu, 44 S t r o n a

46 39. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Stowarzyszeniu Dzieci i Rodzin Zasadniczej Szkoły Zawodowej, 40. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Polskim Stowarzyszeniu na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym koło Wałbrzycha, 41. Warsztat Terapii Zajęciowej U Ojca Damiana", 42. Warsztat Terapii Zajęciowej Muminki", 43. Warsztat Terapii Zajęciowej Wspólnota", 44. Warsztat Terapii Zajęciowej Ostoja", 45. Warsztat Terapii Zajęciowej w Legnickim Polu. 29 Największa ilość warsztatów terapii zajęciowej w 2015 roku była prowadzona przez sektor non-profit (76,0%). W następnej kolejności WTZ były prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego i podległe im jednostki (16,5%). Najmniej liczną grupę stanowiły podmioty, prowadzone przez związki wyznaniowe (3,0%). Rysunek 17. Struktura warsztatów terapii zajęciowej według rodzaju podmiotów prowadzących w 2015 r. 4,5% 3,0% 16,5% 76,0% organizacje pozarządowe JST i podległe im jednostki podmioty prowadzące działalność gospodarczą związki wyznaniowe źródło: opracowanie własne na podstawie danych PFRON Na kolejnym rysunku zaprezentowano rozmieszczenie warsztatów terapii zajęciowej według województw w 2015 roku. Największą ilość warsztatów terapii zajęciowej odnotowano w województwie wielkopolskim (86) oraz mazowieckim (80). Województwa, w których odbywała się najmniejsza liczba warsztatów terapii zajęciowej to: opolskie (15), lubuskie (19) oraz podlaskie (25). Na koniec 2015 roku WTZ działały w 357 powiatach. W 23 powiatach nie było ani jednego WTZ, przy czym w województwie dolnośląskim na terenie aż 5 powiatów nie funkcjonował ani jeden warsztat, co klasyfikuje Dolny Śląski na drugim miejscu (po 29 dostęp: r. 45 S t r o n a

47 województwie mazowieckim), w Polsce pod względem liczby powiatów, w których nie ma WTZ. Rysunek 18. Rozmieszczenie warsztatów terapii zajęciowej według województw w 2015 r. źródło: na podstawie danych PFRON Poniższy rysunek prezentuje liczbę osób korzystających z warsztatów terapii zajęciowej w latach W 2013 roku odnotowano beneficjentów WTZ, a pod koniec analizowanego okresu liczba ta wzrosła i wynosiła osób. Na przestrzeni badanego okresu czasu kobiety stanowiły 45% ogółu beneficjentów WTZ. Rysunek 19. Liczba korzystających z warsztatów terapii zajęciowej w latach źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Z danych PFRON wynika, że w 2015 roku z WTZ odeszło jego uczestników. 306 byłych uczestników WTZ podjęło zatrudnienie, w tym 129 osób na otwartym rynku pracy, a 177 na chronionym rynku pracy (124 w ZAZ i 53 w ZPCh). 46 S t r o n a

48 WYNIKI BADANIA ILOŚCIOWEGO Badanie ilościowe zostało zrealizowane wśród podmiotów ekonomii społecznej z terenu województwa dolnośląskiego. Do badania zaproszonych zostało 35 pomiotów: 1. Warsztat Terapii Zajęciowej w Kowarach przy OT TWK w Jeleniej Górze. 2. Warsztat Terapii Zajęciowej Stowarzyszenia "Bliżej Ciebie" przy Zespole Szkół Specjalnych w Świdnicy. 3. Warsztat Terapii Zajęciowej w Świerzawie. 4. Warsztat Terapii Zajęciowej "Uśmiech" w Ścinawie przy Fundacji Przystań" w Ścinawie. 5. Centrum Integracji Społecznej w Kłodzku. 6. Warsztaty Terapii Zajęciowej Kameleon Stowarzyszenia Dać Nadzieję w Lubinie. 7. Warsztaty Terapii Zajęciowej w Opolnicy. 8. Warsztat Terapii Zajęciowej "Przytulisko" Lubińska filia Fundacji im. Brata Alberta. 9. Warsztat Terapii Zajęciowej w Chojnowie. 10. Warsztat Terapii Zajęciowej w Strzegomiu. 11. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Stowarzyszeniu Przyjaciół i Rodziców Osób z Upośledzeniem Intelektualnym "Jutrzenka" w Legnicy. 12. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Polskim Stowarzyszeniu na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym koło w Wałbrzychu. 13. Warsztat Terapii Zajęciowej "Słoneczko" przy Stowarzyszeniu Przyjaciół i Rodziców Osób Niepełnosprawnych "Równe Szanse" w Lubinie. 14. Warsztat Terapii Zajęciowej "Wspólnota" we Wrocławiu. 15. Warsztat Terapii Zajęciowej Caritas im. Św. Krzysztofa. 16. Warsztaty Terapii Zajęciowej Caritas Diecezji Świdnickiej w Starym Wielisławiu. 17. Zakład Aktywności Zawodowej - Zakład Usługowy "Nadzieja" w Wałbrzychu. 18. Warsztaty Terapii Zajęciowej ARKA przy Polskim Stowarzyszeniu na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koło w Głogowie. 19. Warsztat Terapii Zajęciowej przy PSPS nr 10 w Wałbrzychu. 20. Warsztaty Terapii Zajęciowej przy Milickim Stowarzyszeniu Przyjaciół Dzieci i Osób Niepełnosprawnych. 21. Warsztat Terapii Zajęciowej w Złotoryi przy Fundacji Rozwoju Powiatu Złotoryjskiego. 22. Zakład Aktywności Zawodowej Victoria w Wałbrzychu. 23. Warsztaty Terapii Zajęciowej Dolnośląskiego Stowarzyszenia Pomocy Dzieciom i Młodzieży z MPZd w Środzie Śląskiej. 47 S t r o n a

49 24. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Stowarzyszeniu Dzieci i Rodzin Zasadniczej Szkoły Zawodowej. 25. Warsztaty Terapii Zajęciowej w Bolesławcu przy Stowarzyszeniu Rodziców Dzieci i Młodzieży Specjalnej Troski. 26. Warsztat Terapii Zajęciowej w Wojcieszynie. 27. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Fundacji Pomocy Dzieciom Specjalnej Troski w Legnicy 28. Wrocławski Zakład Aktywności Zawodowej. 29. Warsztaty Terapii Zajęciowej przy Oddziale Miejskim TPD. 30. Warsztat Terapii Zajęciowej "PROMYK" przy Stowarzyszeniu Przyjaciół i Rodziców Osób Niepełnosprawnych "Równe Szanse" w Lubinie. 31. Centrum Integracji Społecznej w Bystrzycy Kłodzkiej. 32. Zakład Aktywności Zawodowej "CELESTYN" w Mikoszowie. 33. Warsztat Terapii Zajęciowej w Polkowicach. 34. Klub Integracji Społecznej w Wałbrzychu przy MOPS w Wałbrzychu. 35. Centrum Integracji Społecznej Stowarzyszenie w Krosnowicach. Metryka W przeprowadzonym badaniu ilościowym wzięło udział 35 przedstawicieli Podmiotów Ekonomii Społecznej, z czego 65,7% stanowiły kobiety. Rysunek 20. Płeć. 34,3% 65,7% Kobieta Mężczyzna Najwięcej ankietowanych było pomiędzy 35 a 44 rokiem życia 38,3%. Respondenci mający od 25 do 34 lat stanowili 20,6% próby. Najmłodszy uczestnik badania miał 30 lat, zaś najstarszy 77 lat. 48 S t r o n a

50 Rysunek 21. Wiek. 23,5% 20,6% 17,6% lata lata lata Powyżej 54 lat 38,3% Wszyscy respondenci biorący udział w badaniu wskazali, że mają wykształcenie wyższe. Na pytanie o funkcję pełnioną w PES zdecydowana większość ankietowanych odpowiedziała, że jest na stanowisku kierowniczym 82,8%. Osoby zarządzające oraz pracownicy stanowili po 8,6% próby. Dane zostały przedstawione na rysunku 22. Rysunek 22. Funkcja pełniona w PES. 8,6% 8,6% Osoba zarządzająca PES Stanowisko kierownicze w PES Pracownik PES 82,8% Z analizy badań wynika, że respondenci pracują w PES średnio 9 lat i 6 miesięcy. Najkrótszy podany staż pracy to 2 miesiące, a najdłuższy 22 lata. Podmioty biorące udział w badaniu zlokalizowane są na terenie całego województwa dolnośląskiego. Ogólna charakterystyka badanych podmiotów ekonomii społecznej Najczęściej reprezentowanym w badaniu typem podmiotu był Warsztat Terapii Zajęciowej 77,1% (27 podmiotów). Osoby reprezentujące Zakłady Aktywności Zawodowej stanowiły 11,4%(4 podmioty) badanej próby, zaś Centra Integracji Społecznej - 8,6% (3 podmioty). Przedstawiciele Klubu Integracji Społecznej byli najmniej liczną grupą 2,9% (1 podmiot). 49 S t r o n a

51 Rysunek 23. Jaki jest typ Państwa podmiotu? 11,4% 8,6% 2,9% Centrum Integracji Społecznej (CIS) Klub Integracji Społecznej (KIS) Warsztat Terapii Zajęciowej (WTZ) Zakłady Aktywności Zawodowej (ZAZ) 77,1% Z analizy badań wynika, że najwcześniej założony podmiot powstał w 1992 roku, zaś najpóźniej - w 2015 roku. Najwięcej badanych organizacji utworzono w 2012 roku - 5. Ponadto 60,0% podmiotów założono po 2003 roku. Założycielami podmiotów, będących przedmiotem badania, były osoby prawne, z czego 74,2% z nich stanowiły organizacje pozarządowe. Jednostki samorządu terytorialnego utworzyły 22,9% podmiotów. Rysunek 24. Kto był założycielem podmiotu? 22,9% Jednostka samorządu terytorialnego 2,9% Podmioty kościelne, wyznaniowe 74,2% Organizacje pozarządowe Średnia ilość pracowników zatrudnianych w badanych jednostkach przekracza 9 osób. Placówki, w których pracuje przynajmniej 1 psycholog stanowią 77,1% próby. Prawie 70% jednostek zatrudnia chociaż 1 terapeutę. Etatowego lekarza posiada 1 na 35 podmiotów. Największy odsetek wszystkich zatrudnionych stanowią terapeuci 42,5%. Niemal 20% kadry pracowniczej stanowią instruktorzy terapii zajęciowej. Najmniejszy odsetek przypada na osoby zatrudnione na stanowisku lekarza 0,3%. 50 S t r o n a

52 Tabela 2. Ile osób pracuje w Państwa podmiocie na wskazanych stanowiskach? Pytanie dotyczy kadry obsługowo-rehabilitacyjnej oraz kadry merytorycznej. Wyszczególnienie % podmiotów zatrudniających % zatrudnionych Psycholog 77,1% 8,5% Terapeuta 68,6% 42,5% Specjalista do spraw rehabilitacji lub rewalidacji 48,6% 6,5% Pracownik socjalny 42,9% 5,3% Instruktor terapii zajęciowej 37,1% 19,5% Instruktor zawodu 31,4% 8,2% Pielęgniarz/pielęgniarka 31,4% 3,5% Doradca zawodowy 25,7% 3,5% Trener pracy 14,3% 2,2% Lekarz 2,9% 0,3% Na prośbę o wyznaczenie grup osób, do których adresowane są działania podmiotu wszyscy przedstawiciele badanych CIS wskazywali na osoby długotrwale bezrobotne, osoby uzależnione od alkoholu, narkotyków lub innych środków uzależniających oraz osoby zwalniane z zakładów karnych. Kadra WTZ wskazywała jedynie na osoby niepełnosprawne w stopniu umiarkowanym i znacznym. Najliczniejsze grupy osób, do których adresowane są działania ZAZ stanowią osoby niepełnosprawne w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz chore psychicznie. Z kolei przedstawiciel KIS wskazał wszystkie wymienione grupy osób. Tabela 3. Proszę wskazać do jakich grup osób adresowane są Państwa działania? Wyszczególnienie CIS KIS WTZ ZAZ Osoby niepełnosprawne w stopniu lekkim 33,3% 100,0% 0,0% 0,0% Osoby niepełnosprawne w stopniu umiarkowanym i znacznym 0,0% 100,0% 100,0% 100,0% Osoby długotrwale bezrobotne 100,0% 100,0% 0,0% 25,0% Osoby bezdomne 33,3% 100,0% 0,0% 0,0% Osoby uzależnione od alkoholu 100,0% 100,0% 0,0% 0,0% Osoby uzależnione od narkotyków lub innych środków odurzających 100,0% 100,0% 0,0% 0,0% Osoby chore psychicznie 33,3% 100,0% 0,0% 50,0% Osoby zwalniane z zakładów karnych 100,0% 100,0% 0,0% 0,0% Uchodźcy 0,0% 100,0% 0,0% 0,0% 51 S t r o n a

53 Blok pytań skierowanych do CIS/KIS Badaniu został poddany jeden podmiot KIS. Osoby reprezentujące Centrum Integracji Społecznej (CIS) oraz Klub Integracji Społecznej (KIS) zapytano ile wynosi średni czas korzystania przez beneficjenta z usług ich podmiotu. Wszyscy przedstawiciele podmiotu typu CIS jednogłośnie odpowiedzieli, że osoby, które korzystają z usług danej jednostki robią to średnio od powyżej roku do półtora roku. Z kolei reprezentant KIS odpowiedział, że powyżej pół roku do roku. Wszystkie reprezentowane w badaniu Centra i Klub Integracji Społecznej oferują wsparcie w postaci zajęć społecznych, prac socjalnych, doradztwa zawodowego i pośrednictwa pracy. W co trzeciej jednostce CIS można liczyć między innymi na grupy wsparcia, poradnictwo psychologiczne, zajęcia edukacyjne, gospodarowanie budżetem czy poradnictwo prawne. Ponadto jako inne odpowiedzi podmioty CIS wskazały wsparcie w pisaniu dokumentów, zaś KIS wspólne wyjścia kulturalne. Dodatkowo przedstawiciele CIS wśród oferowanych zajęć zawodowych wymienili: remontowo-porządkowe, gastronomiczne, krawieckie, ogrodniczo-porządkowe i opiekuńcze. Tabela 4. Jakiego rodzaju wsparcie oferuje Państwa podmiot? Wyszczególnienie % CIS % KIS Zajęcia społeczne 100,0% 100,0% Praca socjalna 100,0% 100,0% Doradztwo zawodowe 100,0% 100,0% Pośrednictwo pracy 100,0% 100,0% Zajęcia zawodowe 100,0% 0,0% Działalność samopomocowa w zakresie zatrudnienia, spraw mieszkaniowych i socjalnych 66,7% 0,0% Grupy wsparcia 33,3% 100,0% Poradnictwo psychologiczne 33,3% 100,0% Zajęcia edukacyjne 33,3% 100,0% Gospodarowanie budżetem 33,3% 100,0% Poradnictwo prawne 33,3% 0,0% Szkolenia 33,3% 0,0% Zajęcia u pracodawców 33,3% 0,0% Zakładanie działalności gospodarczej/spółdzielni socjalnej 33,3% 0,0% Roboty publiczne 33,3% 0,0% 52 S t r o n a

54 Wyszczególnienie % CIS % KIS Prace społecznie użyteczne 33,3% 0,0% Staże 33,3% 0,0% Terapia grupowa 0,0% 100,0% Inne 33,3% 100,0% Wszystkie podmioty CIS w największym wymiarze godzin udzielają wsparcia w postaci prac socjalnych, na drugim miejscu znalazło się doradztwo zawodowe. W przypadku KIS badana jednostka poświęca się poradnictwu psychologicznemu oraz doradztwu zawodowemu. Tabela 5. Proszę wskazać jakiego wsparcia Państwa podmiot udziela w największym wymiarze godzin. Wyszczególnienie % CIS % KIS Praca socjalna 100,0% 0,0% Doradztwo zawodowe 66,7% 100,0% Zajęcia zawodowe 33,3% 0,0% Zajęcia u pracodawców 33,3% 0,0% Poradnictwo psychologiczne 0,0% 100,0% Przedstawiciele CIS i KIS charakteryzując harmonogram procesu reintegracji społecznozawodowej reprezentowanej przez siebie placówki wyróżniali etapy: poznania uczestnika, przygotowania formalności, fazę instruktażową, zapoznanie z pracodawcą, rozmowy motywacyjne, a także ocenę oraz stały kontakt z uczestnikiem. Po zakończeniu programu uczestnik wychodzi na otwarty rynek pracy lub zostaje wysłany na staż. Największe efekty w zakresie integracji społecznej zdaniem CIS powodują prace socjalne oraz praktyki zawodowe, z kolei zdaniem KIS zajęcia społeczne, poradnictwo psychologiczne, terapie grupowe, grupy wsparcia, a także doradztwo zawodowe. Ponadto według podmiotów CIS najlepsze efekty w zakresie integracji zawodowej przynoszą praktyki zawodowe, zaś według KIS doradztwo zawodowe. Tabela 6. Proszę wskazać, które z poniższych działań przynoszą Pana(i) zdaniem największe efekty w zakresie integracji społecznej i zawodowej u beneficjentów. Wyszczególnienie Największe efekty integracja społeczna % CIS Największe efekty integracja zawodowa % CIS Największe efekty integracja społeczna % KIS Największe efekty - integracja zawodowa % KIS Praca socjalna 66,7% 0,0% 0,0% 0,0% Praktyki 66,7% 66,7% 0,0% 0,0% 53 S t r o n a

55 Wyszczególnienie zawodowe Największe efekty integracja społeczna % CIS Największe efekty integracja zawodowa % CIS Największe efekty integracja społeczna % KIS Największe efekty - integracja zawodowa % KIS Zajęcia społeczne 33,3% 0,0% 100,0% 0,0% Poradnictwo psychologiczne Poradnictwo prawne 33,3% 33,3% 100,0% 0,0% 33,3% 0,0% 0,0% 0,0% Zajęcia zawodowe 33,3% 33,3% 0,0% 0,0% Terapia grupowa 0,0% 0,0% 100,0% 0,0% Grupy wsparcia 0,0% 0,0% 100,0% 0,0% Szkolenia 0,0% 33,3% 0,0% 0,0% Doradztwo zawodowe Pośrednictwo pracy Zajęcia u pracodawców 0,0% 0,0% 100,0% 100,0% 0,0% 33,3% 0,0% 0,0% 0,0% 33,3% 0,0% 0,0% Inne 33,3% 33,3% 0,0% 0,0% Z analizy badań wynika, że w 2015 roku w zajęciach organizowanych przez Centra Integracji Społecznej (CIS) oraz Klub Integracji Społecznej (KIS) uczestniczyło średnio 87,00 oraz 67,00 osób. Ponadto średnia liczba osób, które rozpoczęły i ukończyły zajęcia w 2015 roku wynosi odpowiednio 38,00 oraz 41,00 w CIS, a także 67,00 i 35,00 w KIS. Tabela 7. Proszę wskazać ile osób w 2015 roku uczestniczyło w zajęciach organizowanych przez Państwa podmiot oraz ile osób rozpoczęło w nich udział, a ile zakończyło. Wyszczególnienie Średnia CIS Średnia KIS Liczba osób, które uczestniczyły w zajęciach w 2015 roku 87,00 67,00 Liczba osób, które rozpoczęły udział w zajęciach w 2015 roku 38,00 67,00 Liczba osób, które zakończyły udział w zajęciach w 2015 roku 41,00 35,00 Liczba absolwentów 14,00 14,00 W grupie respondentów CIS niemal 38% osób zakończyło udział w zajęciach z powodu zakończenia IPZS/zaplanowanej ścieżki reintegracji. Rozwiązanie umowy było powodem zakończenia udziału w programie 12,1% uczestników CIS. W przypadku KIS najczęstszym powodem zakończenia udziału w zajęciach było odstąpienie od realizacji programu przez uczestnika - 71,0% osób. 54 S t r o n a

56 Tabela 8. Proszę wskazać liczbę osób, które zakończyły udział w zajęciach w ramach poszczególnych powodów. Wyszczególnienie % CIS % KIS Zakończenie IPZS/ kontraktu zgodnie z zaplanowaną ścieżką / Zakończenie zaplanowanej ścieżki reintegracji Rozwiązanie umowy ze względu na uporczywe naruszanie regulaminu uczestnika 37,9% 23,7% 12,1% 0,0% Podjęcie pracy 2,4% 5,3% Odstąpienie od realizacji programu przez uczestnika 1,6% 71,0% Inny powód 46,0% 0,0% Analiza wyników pokazała, że osoby, które zakończyły udział w zajęciach organizowanych przez podmioty CIS w 2015 roku w większości pozostają nieaktywne zawodowo 65,2%. Z kolei 66,7% uczestników zajęć organizowanych przez KIS podjęło zatrudnienie subsydiowane. Tabela 9. Proszę wskazać jaka jest obecna sytuacja zawodowa osób, które w 2015 roku zakończyły udział w zajęciach prowadzonych przez Państwa podmiot. Wyszczególnienie % CIS % KIS Pozostają nieaktywni zawodowo/ bezrobotni 65,2% 0,0% Podjęły pracę na otwartym rynku 34,8% 0,0% Podjęły zatrudnienie subsydiowane 0,0% 66,7% Kontynuują naukę/studiują 0,0% 33,3% W sumie ze wsparcia badanych Centrów Integracji Społecznej korzystają obecnie 164 osoby. Najaktywniejsza jednostka wspiera 68 osób. Biorący udział w badaniu Klub Integracji Społecznej aktualnie nie wspomaga nikogo. Blok pytań skierowanych do WTZ Osoby reprezentujące Warsztat Terapii Zajęciowej (WTZ) zapytano ile wynosi średni czas korzystania przez beneficjenta z usług ich podmiotu. Co 3 ankietowany odpowiadał, że powyżej 8 lat. 11,1% respondentów nie potrafiło wskazać odpowiedzi na to pytanie. Rysunek 25 przedstawia szczegółowe dane. 55 S t r o n a

57 Rysunek 25. Ile wynosi średni czas korzystania przez beneficjenta z usług Państwa podmiotu? 33,4% 11,1% 3,7% 7,4% 7,4% 7,4% 11,1% 18,5% Powyżej 2 lat do 3 lat Powyżej 3 lat do 4 lat Powyżej 4 lat do 5 lat Powyżej 5 lat do 6 lat Powyżej 6 lat do 7 lat Powyżej 7 lat do 8 lat Powyżej 8 lat Nie wiem, trudno powiedzieć Wszystkie badane podmioty WTZ oferują terapię zajęciową w pracowniach. Wymieniono następujące pracownie: komputerowa, krawiecka, florystyczna, plastyczna, techniczna (np. stolarska), rehabilitacyjna, artystyczna, kulinarna, fotograficzna oraz teatralno-muzyczna. Ponadto 88,9% jednostek proponuje zajęcia sportowo-rekreacyjne, a 81,5% - psychoterapię. Wśród innych odpowiedzi respondenci najczęściej wskazywali rehabilitację zawodową, hipoterapię, fizjoterapię, dogoterapię, pomoc logopedy oraz zajęcia uspołeczniające. Dokładne dane przedstawia tabela 10. Tabela 10. Jakiego rodzaju wsparcie oferuje Państwa podmiot? Wyszczególnienie % Terapia zajęciowa w pracowniach 100,0% Zajęcia sportowo-rekreacyjne 88,9% Psychoterapia 81,5% Zajęcia dodatkowe w formie kół zainteresowań 48,1% Poradnictwo zawodowe 44,4% Pośrednictwo pracy 37,0% Zajęcia dydaktyczne 33,3% Inne 29,6% Harmonogram procesu rehabilitacji społeczno-zawodowej różnił się w obrębie badanych jednostek. Po wstępnym poznaniu uczestnik zostaje zaklasyfikowany do wybranego kursu (pracowni). Większość podmiotów stosuje rotację w obrębie oferowanych uczestnikowi zajęć w celu optymalnego dopasowania. Partycypujący podlegają ocenie. Mogą liczyć na wsparcie ze strony podmiotów. Uczestnictwo kończy się najczęściej rezygnacją uczestnika lub wejściem na otwarty rynek pracy. 56 S t r o n a

58 Z analizy badań wynika, że w 2015 roku średnio 33,00 osoby uczestniczyły w zajęciach organizowanych przez podmioty WTZ. Ponadto respondenci wskazali, iż średnio 3,00 osoby rozpoczęły i zakończyły zajęcia w 2015 roku. Tabela 11. Proszę wskazać ile osób w 2015 roku uczestniczyło w zajęciach organizowanych przez Państwa podmiot oraz ile osób rozpoczęło w nich udział, a ile zakończyło. Wyszczególnienie Średnia Liczba osób, które uczestniczyły w zajęciach w 2015 roku 33,00 Liczba osób, które rozpoczęły udział w zajęciach w 2015 roku 3,00 Liczba osób, które zakończyły udział w zajęciach w 2015 roku 3,00 Spośród osób, które w 2015 roku zakończyły udział w WTZ, dokładnie 31,0% podjęło pracę, co stanowi średnio 1 osobę na podmiot rocznie. W stosunku do ogólnej liczby osób korzystających ze wsparcia WTZ, odsetek uczestników podejmujących pracę wynosił 2,9%. Warto nadmienić, że przynajmniej 1 osobę podejmującą pracę po zakończeniu udziału w WTZ wymieniło 11 z 26 ankietowanych podmiotów. 21,4% uczestników zrezygnowało ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający kontynuowanie zajęć, a kolejne 20,2% po podjęciu decyzji o rezygnacji. Równo 25% osób zakończyło udział w zajęciach z innej przyczyny. Tabela 12. Proszę wskazać liczbę osób, które zakończyły udział w zajęciach w ramach poszczególnych powodów. Wyszczególnienie % Podjęcie pracy 31,0% Stan zdrowia uniemożliwiający kontynuowanie zajęć 21,4% Rezygnacja uczestnika 20,2% Skreślenie z listy uczestników WTZ 2,4% Inny powód 25,0% Analiza wyników pokazała, że osoby, które zakończyły udział w zajęciach organizowanych przez podmioty WTZ w 2015 roku w większości pozostają nieaktywne zawodowo 66,2%. Respondenci wskazali również, iż 17,5% uczestników zajęć podjęło pracę na,,otwartym rynku. Tabela 13. Proszę wskazać jaka jest obecna sytuacja zawodowa osób, które w 2015 roku zakończyły udział w zajęciach prowadzonych przez Państwa podmiot. Wyszczególnienie % Pozostają nieaktywni zawodowo/ bezrobotni 66,2% 57 S t r o n a

59 Wyszczególnienie % Podjęły pracę na "otwartym rynku" 17,5% Korzystają z pomocy trenera pracy 8,8% Podjęły pracę w ZAZ 5,0% Pozostają klientami pomocy społecznej 2,5% Z badanych Warsztatów Terapii Zajęciowej korzystają obecnie w sumie 884 osoby, co stanowi średnio 33 podopiecznych na jednostkę. Wśród podmiotów, które wzięły udział w badaniu najmniejsza liczba uczestników Warsztatu Terapii Zajęciowej wynosi 20 osób, zaś największa 61 osób. Blok pytań skierowanych do ZAZ Osoby reprezentujące Zakłady Aktywności Zawodowej (ZAZ) zapytano ile wynosi średni czas korzystania przez beneficjenta z usług ich podmiotu. 50,0% ankietowanych odpowiedziało, że powyżej 6 lat do 7 lat. Ponadto dokładnie po 25,0% przedstawicieli ZAZ zaznaczyło, iż do pół roku oraz powyżej 3 lat do 4 lat. Rysunek 26. Ile wynosi średni czas korzystania przez beneficjenta z usług Państwa podmiotu? 25,0% Do pół roku 50,0% Powyżej 3 lat do 4 lat Powyżej 6 lat do 7 lat 25,0% Z analizy badań wynika, że w 2015 roku średnio 35,00 osób pracowało w Zakładach Aktywności Zawodowej. Ponadto średnia liczba osób, które rozpoczęły i zakończyły pracę w ZAZ w 2015 roku wynosi odpowiednio 2,00 oraz 3,00. Tabela 14. Proszę wskazać ile osób w 2015 roku pracowało w Państwa podmiocie, ile osób rozpoczęło pracę oraz ile osób ją zakończyło. Wyszczególnienie Średnia Liczba osób, które pracowały w ZAZ w 2015 roku 35,00 Liczba osób, które rozpoczęły pracę w ZAZ w 2015 roku 2,00 58 S t r o n a

60 Liczba osób, które zakończyły pracę w ZAZ w 2015 roku 3,00 33,3% osób zakończyło udział w zajęciach z powodu zakończenia umowy. 66,7% uczestników zrezygnowało ze względu na inne powody. Tabela 15. Proszę wskazać liczbę osób, które zakończyły pracę w Państwa podmiocie w ramach poszczególnych powodów. Wyszczególnienie % Zakończenie umowy 33,3% Inny powód 66,7% Analiza wyników pokazała, że osoby, które zakończyły pracę w badanych ZAZ w 2015 roku w większości pozostają nieaktywne zawodowo 85,7%. Respondenci wskazali również, iż 14,3% byłych pracowników ZAZ pozostaje klientami pomocy społecznej. Tabela 16. Proszę wskazać jaka jest obecna sytuacja zawodowa osób, które w 2015 roku zakończyły pracę w Państwa ZAZ. Wyszczególnienie % Pozostają nieaktywni zawodowo/ bezrobotni 85,7% Pozostają klientami pomocy społecznej 14,3% Wśród niepełnosprawnych pracowników obecnie zatrudnionych w Zakładach Aktywności Zawodowej 72,9% osób stanowią niepełnosprawni w stopniu znacznym. Rysunek 27. Ilu niepełnosprawnych pracowników w stopniu umiarkowanym i znacznym zatrudnia obecnie Państwa ZAZ? 27,1% niepełnosprawni w stopniu umiarkowanym niepełnosprawni w stopniu znacznym 72,9% Uczestnictwo/praca w PES 82,9% ankietowanych zadeklarowało, że w ich podmiocie prowadzona jest lista osób oczekujących na przyjęcie do pracy bądź możliwość uczestnictwa w organizowanych zajęciach. Dane przedstawia rysunek S t r o n a

61 Rysunek 28. Czy w Państwa podmiocie prowadzona jest lista osób oczekujących na przyjęcie do pracy bądź możliwość uczestnictwa w organizowanych zajęciach? 17,1% Tak Nie 82,9% Respondentów, którzy na powyższe pytanie dotyczące listy osób oczekujących odpowiedzieli twierdząco, poproszono o wskazanie ilu chętnych oczekuje obecnie na przyjęcie do danego podmiotu oraz ile wynosi średni czas oczekiwania. Analiza wyników wykazała, że na listach oczekujących znajduje się w sumie 195 osób, czyli średnio 7 osób na podmiot. Największa liczba oczekujących do jednej jednostki wynosi 24 osoby. Z analizy badań wynika również, że średni czas oczekiwania na przyjęcie do większości badanych podmiotów wynosi do pół roku 34,2%. Powyżej pół roku do roku trzeba czekać, aby dostać się do 17,1% jednostek. Rysunek 29. Ile wynosi średni czas oczekiwania na przyjęcie do Państwa podmiotu? 40,0% 34,2% Do pół roku Powyżej pół roku do roku Powyżej roku do 2 lat Powyżej 2 lat do 3 lat Powyżej 3 lat do 5 lat 2,9% 2,9% 2,9% 17,1% Nie wiem, trudno powiedzieć Respondenci zapytani co rozumieją pod pojęciem efektu integracyjnego przede wszystkim odpowiadali, że zmiany zachodzące w kontaktach społecznych, relacjach z innymi 94,3%. Na kolejnych miejscach znalazły się między innymi zmiany zachodzące w postawie danej osoby (77,1%) czy zmiany zachodzące w funkcjonowaniu rodziny danej osoby (74,3%). Szczegółowe dane przedstawiono w tabeli S t r o n a

62 Tabela 17. Co rozumie Pan(i) pod pojęciem efektu integracyjnego? Wyszczególnienie % Zmiany zachodzące w kontaktach społecznych, relacjach z innymi 94,3% Zmiany zachodzące w postawie danej osoby (w obszarach takich jak np. motywacja, samoocena, odpowiedzialność, asertywność) 77,1% Zmiany zachodzące w funkcjonowaniu rodziny danej osoby 74,3% Zmiany zachodzące w życiu zawodowym, w tym wzrost kompetencji zawodowych 65,7% Zmiany zachodzące w kondycji psychicznej 60,0% Zmiany zachodzące w sytuacji materialnej (w tym w sytuacji mieszkaniowej) 54,3% Zmiany zachodzące w sytuacji zdrowotnej (w tym w kondycji fizycznej) 54,3% Inne znaczenie 8,6% 54,3% respondentów przyznało, że w podmiocie, który reprezentują badany jest efekt integracyjny. Z odpowiedzi ankietowanych wynika, iż w danych jednostkach badanie wykonuje się poprzez coroczne, półroczne lub tygodniowe oceny opisowe, oceny punktowe, oceny indywidualne, wywiady bądź za pomocą specjalnych narzędzi. Rysunek 30. Czy w Państwa podmiocie badany jest efekt integracyjny beneficjentów? 45,7% 54,3% Tak Nie Poziom efektów integracyjnych osiąganych przez beneficjentów danej placówki przedstawiciele podmiotów ocenili średnio na 3,46 w skali od 1 do 5. Współpraca z innymi podmiotami Ponad 80,0% respondentów zaznaczyło, że podmiot, który reprezentują otrzymał w 2015 roku wsparcie finansowe od administracji samorządowej bądź od innych jednostek. Dane ilustruje rysunek S t r o n a

63 Rysunek 31. Czy w 2015 roku Państwa podmiot otrzymał wsparcie finansowe od administracji samorządowej (gminy, powiatu, ośrodka pomocy społecznej, powiatowego urzędu pracy itd.) bądź od innych podmiotów (np. przedsiębiorstw, organizacji pozarządowych)? 17,1% Tak Nie 82,9% Ankietowani, którzy odpowiedzieli, że reprezentowany przez nich podmiot otrzymał wsparcie finansowe zostali poproszeni o wskazanie podmiotu, który tego wsparcia udzielił. Z analizy badań wynika, że było to głównie starostwo powiatowe 86,2%. Ponadto 65,5% jednostek uzyskało pomoc materialną od urzędu gminy. 20,7% badanych wskazało inne podmioty, wśród których znalazł się między innymi urząd marszałkowski oraz Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Tabela 18. Proszę wskazać od jakiego podmiotu Państwa podmiot otrzymał wsparcie finansowe. Wyszczególnienie % Starostwo powiatowe 86,2% Urząd gminy 65,5% Organizacja pozarządowa 10,3% Inny podmiot 20,7% Ponad 65% respondentów wskazało, że w 2015 roku współpracowało z Ośrodkami Pomocy Społecznej. Kooperację z Powiatowymi Urzędami Pracy zaznaczyło dokładnie 60,0% ankietowanych. Niemal 75% jednostek współpracowało z innymi Podmiotami Ekonomii Społecznej, takimi jak: inne Warsztaty Terapii Zajęciowej, szkoły, parafie, nadleśnictwo, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Centrum Integracji Społecznej, Klub Integracji Społecznej, Związek Gmin Karkonoskich, Klub Kibica Niepełnosprawnego i inne. Tabela 19 przedstawia dokładne dane. Tabela 19. Proszę wskazać, z jakimi instytucjami Państwa podmiot współpracował w 2015 roku. Wyszczególnienie % Ośrodki Pomocy Społecznej 65,7% Powiatowe Urzędy Pracy 60,0% 62 S t r o n a

64 Wyszczególnienie % Inne (niż OPS) jednostki samorządu terytorialnego 48,6% Organizacje pozarządowe 48,6% Pracodawcy 48,6% Spółdzielnie socjalne 2,9% Inne Podmioty Ekonomii Społecznej 74,3% Wspólna realizacja przedsięwzięć najczęściej miała miejsce podczas współpracy z organizacjami pozarządowymi - niemal 60% przypadków takiej kooperacji. Działania w formie partnerstwa lokalnego dotyczyły prawie 48% podmiotów współpracujących z Ośrodkami Pomocy Społecznej oraz 42,9% podmiotów współpracujących z Powiatowymi Urzędami Pracy. Wspólne podejmowanie działań na rzecz integracji/rehabilitacji społecznozawodowej towarzyszyło podmiotowi współpracującemu ze spółdzielnią socjalną. Wysoki odsetek podmiotów współpracujących w tym zakresie występował również w kooperacji z innymi (niż OPS) jednostkami samorządu terytorialnego (52,9%) oraz pracodawcami (52,9%). Tabela 20. Proszę wskazać jaki był zakres współpracy. Strona współpracy: Organizacje pozarządowe Wspólna realizacja przedsięwzięć Działanie w formie partnerstwa lokalnego Wspólne podejmowanie działań na rzecz integracji/rehabilitacji społeczno-zawodowej Inny zakres 58,8% 23,5% 47,1% 5,9% Pracodawcy 47,1% 23,5% 52,9% 0,0% Powiatowe Urzędy Pracy Inne (niż OPS) jednostki samorządu terytorialnego Ośrodki Pomocy Społecznej 23,8% 42,9% 23,8% 33,3% 23,5% 35,3% 52,9% 17,6% 21,7% 47,8% 30,4% 21,7% Spółdzielnie socjalne 0,0% 0,0% 100,0% 0,0% Inne Podmioty Ekonomii Społecznej 35,1% 35,1% 51,4% 5,4% W kontekście osiągania celów przez dany podmiot ankietowani najwyżej ocenili współpracę z organizacjami pozarządowymi średnia ocen 4,19. Na drugim miejscu znalazły się inne (niż OPS) jednostki samorządu terytorialnego 4, S t r o n a

65 Tabela 21. Jak ocenia Pan(i) rolę tej współpracy z poszczególnymi instytucjami w kontekście osiągania celów przez Państwa podmiot. Wyszczególnienie Średnia Organizacje pozarządowe 4,19 Inne (niż OPS) jednostki samorządu terytorialnego 4,18 Pracodawcy 4,06 Spółdzielnie socjalne 4,00 Powiatowe Urzędy Pracy 3,52 Ośrodki Pomocy Społecznej 3,52 Inne Podmioty Ekonomii Społecznej 4,00 Kondycja PES Ponad 30,0% ankietowanych przyznało, że podmiot, który reprezentują prowadził w 2015 roku działalność polegającą na sprzedaży dóbr lub świadczeniu usług. Taką odpowiedź zadeklarowało 5 przedstawicieli warsztatów terapii zajęciowej, 3 przedstawicieli centrów integracji zawodowej oraz 3 przedstawicieli zakładów aktywności zawodowej. Rysunek 32. Czy Państwa podmiot w 2015 roku prowadził działalność polegającą na sprzedaży dóbr czy świadczeniu usług? 31,4% Tak Nie 68,6% Osoby, które odpowiedziały, że reprezentowany przez nich podmiot prowadził w 2015 roku działalność polegającą na sprzedaży dóbr lub świadczeniu usług zadano szereg pytań dotyczących tej działalności. Na pytanie, w jakiej formie była prowadzona wspomniana wyżej działalność najwięcej przedstawicieli CIS wskazywało na działalność wytwórczą, handlową i usługową (66,7%). W przypadku ZAZ najczęstszą formą prowadzenia działalności była działalność gospodarcza (66,7%). Badane WTZ wskazywały jedynie na sprzedaż produktów i usług wytwarzanych w ramach podmiotu. 64 S t r o n a

66 Tabela 22. W jakiej formie prowadzona jest ta działalność? Wyszczególnienie CIS WTZ ZAZ Działalność wytwórcza, handlowa, usługowa 66,7% 0,0% 33,3% Odpłatna działalność pożytku publicznego 33,3% 0,0% 0,0% Działalność gospodarcza 0,0% 0,0% 66,7% Sprzedaż produktów i usług wytwarzanych w ramach WTZ 0,0% 100,0% 0,0% 18,2% 54,5% 9,1% Działalność wytwórcza, handlowa i usługowa Odpłatna działalność pożytku publicznego Działalność gospodarcza 18,2% Sprzedaży produktów i usług wytwarzanych w ramach WTZ Równo po 63,6% ankietowanych odpowiedziało, iż działalność prowadzona przez dany podmiot była działalnością usługową oraz działalnością produkcyjną. Natomiast 27,3% podmiotów prowadziło działalność handlową. Tabela 23. Jaki jest rodzaj prowadzonej przez Państwa działalności gospodarczej? Wyszczególnienie % Działalność usługowa 63,6% Działalność produkcyjna 63,6% Działalność handlowa 27,3% Ankietowani wśród produktów/usług oferowanych w ramach działalności gospodarczej wymieniali drobne prace remontowe, usługi porządkowe, opiekuńcze, ogrodnicze, krawieckie stolarskie oraz rękodzieła, w tym kartki i ozdoby świąteczne, zaproszenia, artykuły dekoracyjne czy wyroby ceramiczne. Podmioty prowadzące działalność gospodarczą osiągnęły z tego tytułu w 2015 roku średnio niemal 150 tys. zł przychodu. Wszystkie podmioty będące przedmiotem badania osiągnęły w 2015 roku średnio około 167 tys. zł przychodu. 65 S t r o n a

67 Podsumowanie Ogólna charakterystyka badanych Podmiotów Ekonomii Społecznej Najczęściej reprezentowanym w badaniu typem podmiotu był warsztat terapii zajęciowej 77,1%. Osoby reprezentujące zakłady aktywności zawodowej stanowiły 11,4% badanej próby, zaś centrum integracji społecznej - 8,6%. Przedstawiciele klubu integracji społecznej byli najmniej liczną grupą 2,9%. Z analizy badań wynika, że najwcześniej założony podmiot powstał w 1992 roku, zaś najpóźniej - w 2015 roku. Najwięcej badanych organizacji utworzono w 2012 roku - 5. Ponadto 60,0% podmiotów założono po 2003 roku. Założycielami podmiotów, będących przedmiotem badania, były osoby prawne, z czego 74,2% z nich stanowiły organizacje pozarządowe. Jednostki samorządu terytorialnego utworzyły 22,9% podmiotów. Średnia ilość pracowników zatrudnianych w badanych jednostkach przekracza 9 osób. Placówki, w których pracuje przynajmniej 1 psycholog stanowią 77,1% próby. 70% jednostek zatrudnia chociaż 1 terapeutę. Etatowego lekarza posiada 1 na 35 podmiotów. Największy odsetek wszystkich zatrudnionych stanowią terapeuci 42,5%. Niemal 20% kadry pracowniczej stanowią instruktorzy terapii zajęciowej. Na prośbę o wyznaczenie grup osób, do których adresowane są działania danego podmiotu niemal wszyscy ankietowani wskazali osoby niepełnosprawne w stopniu umiarkowanym i znacznym 91,4%. Blok pytań skierowanych do CIS/KIS Wszyscy przedstawiciele podmiotu typu CIS jednogłośnie odpowiedzieli, że osoby, które korzystają z usług danej jednostki robią to średnio od powyżej roku do półtora roku. Z kolei reprezentant KIS odpowiedział, że powyżej pół roku do roku. Wszystkie reprezentowane w badaniu centra i klub integracji społecznej oferują wsparcie w postaci zajęć społecznych, prac socjalnych, doradztwa zawodowego i pośrednictwa pracy. W co trzeciej jednostce CIS można liczyć między innymi na grupy wsparcia, poradnictwo psychologiczne, zajęcia edukacyjne, gospodarowanie budżetem czy poradnictwo prawne. Wszystkie podmioty CIS w największym wymiarze godzin udzielają wsparcia w postaci prac socjalnych, na drugim miejscu znalazło się doradztwo zawodowe. W przypadku KIS badana jednostka poświęca się poradnictwu psychologicznemu oraz doradztwu zawodowemu. 66 S t r o n a

68 Przedstawiciele CIS i KIS charakteryzując harmonogram procesu reintegracji społecznozawodowej reprezentowanej przez siebie placówki wyróżniali etapy: poznania uczestnika, przygotowania formalności, fazę instruktażową, zapoznanie z pracodawcą, rozmowy motywacyjne, a także ocenę oraz stały kontakt z uczestnikiem. Po zakończeniu programu uczestnik wychodzi na otwarty rynek pracy lub zostaje wysłany na staż. Największe efekty w zakresie integracji społecznej zdaniem CIS powodują prace socjalne oraz praktyki zawodowe, z kolei zdaniem KIS zajęcia społeczne, poradnictwo psychologiczne, terapie grupowe, grupy wsparcia, a także doradztwo zawodowe. Ponadto według podmiotów CIS najlepsze efekty w zakresie integracji zawodowej przynoszą praktyki zawodowe, zaś według KIS doradztwo zawodowe. Z analizy badań wynika, że w 2015 roku w zajęciach organizowanych przez centra integracji społecznej (CIS) oraz klub integracji społecznej (KIS) uczestniczyło średnio 87,00 oraz 67,00 osób. Ponadto średnia liczba osób, które rozpoczęły i ukończyły zajęcia w 2015 roku wynosi odpowiednio 38,00 oraz 41,00 w CIS, a także 67,00 i 35,00 w KIS. W grupie respondentów CIS niemal 38% osób zakończyło udział w zajęciach z powodu zakończenia IPZS/zaplanowanej ścieżki reintegracji. Rozwiązanie umowy było powodem zakończenia udziału w programie 12,1% uczestników CIS. W przypadku KIS najczęstszym powodem zakończenia udziału w zajęciach było odstąpienie od realizacji programu przez uczestnika - 71,0% osób. Analiza wyników pokazała, że osoby, które zakończyły udział w zajęciach organizowanych przez podmioty CIS w 2015 roku w większości pozostają nieaktywne zawodowo 65,2%. Z kolei 66,7% uczestników zajęć organizowanych przez KIS podjęło zatrudnienie subsydiowane. W sumie ze wsparcia badanych centrów integracji społecznej korzystają obecnie 164 osoby. Najaktywniejsza jednostka wspiera 68 osób. Biorący udział w badaniu klub integracji społecznej aktualnie nie wspomaga nikogo. Blok pytań skierowanych do WTZ Osoby reprezentujące warsztat terapii zajęciowej (WTZ) zapytano ile wynosi średni czas korzystania przez beneficjenta z usług ich podmiotu. Co 3 ankietowany odpowiadał, że powyżej 8 lat. 11,1% respondentów nie potrafiło wskazać odpowiedzi na to pytanie. Wszystkie badane podmioty WTZ oferują terapię zajęciową w pracowniach. Ponadto 88,9% jednostek może zaproponować zajęcia sportowo-rekreacyjne, a 81,5% - psychoterapię. Harmonogram procesu rehabilitacji społeczno-zawodowej różnił się w obrębie badanych jednostek. Po wstępnym poznaniu uczestnik zostaje zaklasyfikowany do wybranego kursu 67 S t r o n a

69 (pracowni). Większość podmiotów stosuje rotację w obrębie oferowanych uczestnikowi zajęć w celu optymalnego dopasowania. Partycypujący podlegają ocenie. Mogą liczyć na wsparcie ze strony podmiotów. Uczestnictwo kończy się najczęściej rezygnacją uczestnika. Z analizy badań wynika, że w 2015 roku średnio 33,00 osoby uczestniczyły w zajęciach organizowanych przez podmioty WTZ. Ponadto respondenci wskazali, iż średnio 3,00 osoby rozpoczęły i zakończyły zajęcia w 2015 roku. Spośród osób, które w 2015 roku zakończyły udział w WTZ, dokładnie 31,0% podjęło pracę, co stanowi średnio 1 osobę na podmiot rocznie. Warto nadmienić, że przynajmniej 1 osobę podejmującą pracę po zakończeniu udziału w WTZ wymieniło 11 z 26 ankietowanych podmiotów. 21,4% uczestników zrezygnowało ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający kontynuowanie zajęć, a kolejne 20,2% po podjęciu decyzji o rezygnacji. Analiza wyników pokazała, że osoby, które zakończyły udział w zajęciach organizowanych przez podmioty WTZ w 2015 roku w większości pozostają nieaktywne zawodowo 66,2%. Respondenci wskazali również, iż 17,5% uczestników zajęć podjęło pracę na,,otwartym rynku. Z badanych warsztatów terapii zajęciowej korzystają obecnie w sumie 884 osoby, co stanowi średnio 33 podopiecznych na jednostkę. Wśród podmiotów, które wzięły udział w badaniu najmniejsza liczba uczestników Warsztatu Terapii Zajęciowej wynosi 20 osób, zaś największa 61 osób. Blok pytań skierowanych do ZAZ Osoby reprezentujące zakłady aktywności zawodowej (ZAZ) zapytano ile wynosi średni czas korzystania przez beneficjenta z usług ich podmiotu. 50,0% ankietowanych odpowiedziało, że powyżej 6 lat do 7 lat. Okres do pół roku lub powyżej 3 do 4 lat deklarowało po 25% przedstawicieli ZAZ. Z analizy badań wynika, że w 2015 roku średnio 35,00 osób pracowało w zakładach aktywności zawodowej. Ponadto średnia liczba osób, które rozpoczęły i zakończyły pracę w ZAZ w 2015 roku wynosi odpowiednio 2,00 oraz 3,00. 33,3% osób zakończyło udział w zajęciach z powodu zakończenia umowy. 66,7% uczestników zrezygnowało ze względu na inne powody. Analiza wyników pokazała, że osoby, które zakończyły pracę w badanych ZAZ w 2015 roku w większości pozostają nieaktywne zawodowo 85,7%. Respondenci wskazali również, iż 14,3% byłych pracowników ZAZ pozostaje klientami pomocy społecznej. 68 S t r o n a

70 Wśród niepełnosprawnych pracowników obecnie zatrudnionych w zakładach aktywności zawodowej 72,9% osób stanowią niepełnosprawni w stopniu znacznym. Uczestnictwo/praca w PES 82,9% ankietowanych zadeklarowało, że w ich podmiocie prowadzona jest lista osób oczekujących na przyjęcie do pracy bądź możliwość uczestnictwa w organizowanych zajęciach. Analiza wyników wykazała, że na listach oczekujących znajduje się w sumie 195 osób, czyli średnio 7 osób na podmiot. Największa liczba oczekujących do jednej jednostki wynosi 24 osoby. Ponadto średni czas oczekiwania na przyjęcie do większości badanych podmiotów wynosi do pół roku 34,2%. Powyżej pół roku do roku trzeba czekać, aby dostać się do 17,1% jednostek. Respondenci zapytani co rozumieją pod pojęciem efektu integracyjnego przede wszystkim odpowiadali, że zmiany zachodzące w kontaktach społecznych, relacjach z innymi 94,3%. Na kolejnych miejscach znalazły się między innymi zmiany zachodzące w postawie danej osoby (77,1%) czy zmiany zachodzące w funkcjonowaniu rodziny danej osoby (74,3%). 54,3% respondentów przyznało, że w podmiocie, który reprezentują badany jest efekt integracyjny. Z odpowiedzi ankietowanych wynika, iż w danych jednostkach badanie wykonuje się poprzez coroczne, półroczne lub tygodniowe oceny opisowe, oceny punktowe, oceny indywidualne, wywiady bądź za pomocą specjalnych narzędzi. Poziom efektów integracyjnych osiąganych przez beneficjentów danej placówki przedstawiciele podmiotów ocenili średnio na 3,46 w skali od 1 do 5. Współpraca z innymi podmiotami Ponad 80,0% respondentów zaznaczyło, że podmiot, który reprezentują otrzymał w 2015 roku wsparcie finansowe od administracji samorządowej bądź od innych jednostek. Ankietowani, którzy odpowiedzieli, że reprezentowany przez nich podmiot otrzymał wsparcie finansowe zostali poproszeni o wskazanie podmiotu, który tego wsparcia udzielił. Z analizy badań wynika, że był to głównie urząd gminy 54,3%. Ponadto dokładnie 40,0% jednostek uzyskało pomoc materialną od starostwa powiatowego. Ponad 65% respondentów wskazało, że w 2015 roku współpracowało z ośrodkami pomocy społecznej. Kooperację z powiatowymi urzędami pracy zaznaczyło dokładnie 60,0% ankietowanych. Wspólna realizacja przedsięwzięć najczęściej miała miejsce podczas 69 S t r o n a

71 współpracy z organizacjami pozarządowymi - niemal 60% przypadków takiej kooperacji. Działania w formie partnerstwa lokalnego dotyczyły prawie 48% podmiotów współpracujących z Ośrodkami Pomocy Społecznej oraz 42,9% podmiotów współpracujących z Powiatowymi Urzędami Pracy. Wysoki odsetek podmiotów współpracujących w tym zakresie występował również w kooperacji z innymi (niż OPS) jednostkami samorządu terytorialnego (52,9%) oraz pracodawcami (52,9%). W kontekście osiągania celów przez dany podmiot ankietowani najwyżej ocenili współpracę z organizacjami pozarządowymi średnia ocen 4,19 oraz innymi (niż OPS) jednostkami samorządu terytorialnego 4,18. Kondycja PES Ponad 30,0% ankietowanych przyznało, że podmiot, który reprezentują prowadził w 2015 roku działalność polegającą na sprzedaży dóbr lub świadczeniu usług. Na pytanie w jakiej formie była prowadzona wspomniana wyżej działalność najwięcej respondentów wskazywało na sprzedaż produktów i usług wytwarzanych w ramach WTZ 54,5%. Dokładnie po 18,2% badanych zaznaczyło działalność gospodarczą oraz działalność wytwórczą, handlową i usługową. Równo po 63,6% ankietowanych odpowiedziało, iż działalność prowadzona przez dany podmiot była działalnością usługową oraz działalnością produkcyjną. Natomiast 27,3% podmiotów prowadziło działalność handlową. Podmioty prowadzące działalność gospodarczą osiągnęły z tego tytułu w 2015 roku średnio niemal 150 tys. zł przychodu. Wszystkie podmioty będące przedmiotem badania osiągnęły w 2015 roku średnio około 167 tys. zł przychodu. 70 S t r o n a

72 BADANIE JAKOŚCIOWE Z KADRĄ PES ORAZ EKSPERTAMI - WYNIKI Badanie jakościowe przeprowadzono wśród 17 przedstawicieli kadry PES oraz 34 uczestników PES. Moderatorzy wywiadów posługiwali się zaakceptowanymi przez Zleceniodawcę scenariuszami wywiadu. Przebieg wywiadów, za zgodą respondentów, został zarejestrowany za pomocą dyktafonu. Następnie z uzyskanych nagrań sporządzone zostały transkrypcje wywiadów, które posłużyły do analizy wyników badania. Warsztaty terapii zajęciowej Beneficjentami WTZ są osoby z umiarkowanym lub znacznym stopniem niepełnosprawności. W badanych WTZ uczestnicy mogą korzystać z wielu form rehabilitacji społecznej, zawodowej oraz zdrowotnej. Na wstępie badani przedstawiciele WTZ zostali poproszeni o określenie sposobów rekrutacji uczestników. Z odpowiedzi kadry WTZ wynika, że w badanych podmiotach stosuje się podobne metody rekrutacji. Elementem warunkującym przyjęcie uczestnika jest posiadanie aktualnego orzeczenia o niepełnosprawności ze wskazaniem do warsztatu terapii zajęciowej. W następnej kolejności osoba niepełnosprawna składa podanie o przyjęcie. Z uwagi na fakt, że osoby zainteresowane uczestnictwem w warsztatach są niesamodzielne, często są reprezentowane przez swoich bliskich. Kilka podmiotów wskazywało na współpracę z innymi warsztatami w zakresie rekrutacji (Wrocław). Jednocześnie zwrócono również uwagę na brak instytucji, która byłaby odpowiedzialna za koordynowanie procesu rekrutacji pomiędzy PES. Pierwszym i wymaganym dokumentem jest przedłużenie aktualnego orzeczenia o stopniu niepełnosprawności w stopniu umiarkowanym lub znacznym ze wskazaniem do terapii zajęciowej. Następnie podanie o przyjęcie, kolejnym elementem jest przejście takiego dwudniowego okresu adaptacyjnego. Nie ma nikogo w mieście, kto by to przyjmowanie na warsztaty koordynował. Są 4 warsztaty we Wrocławiu i gdyby nie kontakty między nami (warsztatami), to ciężko by się było zorientować czy gdzieś jest miejsce. IDI kadra WTZ Czas oczekiwania na przyjęcie do WTZ uzależniony jest od liczby uczestników poszczególnych zajęć. Biorąc pod uwagę fakt, iż liczba miejsc w podmiotach jest mniejsza, niż liczba osób chcących w nich uczestniczyć, w niektórych WTZ funkcjonuje tzw. kolejka oczekujących na 71 S t r o n a

73 przyjęcie. Zdarza się, że w przypadku braku miejsc przedstawiciele badanych podmiotów kierują osoby zainteresowane do innych PES. Żeby doszło do przyjęcia to tutaj znowu się kłania ta zamknięta ilość uczestników do 5-ciu. ( ) Niestety musiałaby wypaść jakaś osoba z uczestników obecnych, żebym mogła przyjąć osobę, która oczekuje na przyjęcie. IDI kadra WTZ Na podstawie pozyskanych odpowiedzi udało się ustalić, w jaki sposób w badanych PES dokonywany jest wybór form rehabilitacji społeczno-zawodowej. Badani przedstawiciele warsztatów terapii zajęciowej deklarowali, że w pierwszej kolejności formy wsparcia są dostosowywane do potrzeb i zainteresowań beneficjentów. Wybór form wynika również z oceny postępu rehabilitacji oraz rozmów z pracownikami WTZ. Z analizy odpowiedzi respondentów wynika, że decyzje odnośnie form reintegracji zatwierdza Rada Programowa. Warto wspomnieć, że w niektórych WTZ stosuje się praktykę polegającą na przechodzeniu danego uczestnika przez wszystkie pracownie, by na tej podstawie Rada Programowa mogła dokonać wyboru odpowiednich zajęć. U nas to tak funkcjonuje, że raz w roku po ocenie postępu rehabilitacji uczestników jest też przeprowadzana rozmowa przez psychologa z podopiecznym i na tej podstawie podejmujemy decyzje. Jest Rada Programowa, która zatwierdza decyzje, ale zazwyczaj jest tak, że jednak oni mają tą decyzyjność. ( ) To wszystko wychodzi od nich a naszym celem jest tylko pokazanie ich możliwości i co możemy zrobić na terenie naszej placówki. IDI kadra WTZ Na podstawie deklaracji kardy WTZ można dojść do wniosku, że oferowane wsparcie jest podobne dla wszystkich uczestników. Przedstawiciele PES podkreślali, że starają się traktować wszystkich beneficjentów jednakowo, dając im możliwość wyboru oraz oferując taki sam wachlarz zajęć. Zdarzają się jednak przypadki, kiedy pojedyncze osoby częściej korzystają z niektórych zajęć z uwagi na większe potrzeby w tym zakresie. Raczej staramy się wszystkich traktować jednakowo i przede wszystkim, żeby dana inicjatywa wychodziła od uczestnika. My tylko dajemy propozycje i nie, że ja przychodzę i się pytam, tylko ta osoba musi sama dążyć do tego, czy ja faktycznie podpisałam umowę z daną placówką, gdzie ona chce wykonywać praktyki zawodowe. IDI kadra WTZ Kolejnym zagadnieniem poruszonym w trakcie badania z kadrą PES był średni czas korzystania z pomocy/wsparcia ich instytucji/organizacji. Z odpowiedzi przedstawicieli WTZ 72 S t r o n a

74 wynika, że średni czas uczestnictwa jest bardzo zróżnicowany. Kilku respondentów zadeklarowało, że jest to okres roku. Pojawiły się także opinie, że niektórzy beneficjenci korzystają ze wsparcia nawet kilka lat. Instytucja nasza istnieje już 9 lat. Ten średni czas pobytu uczestnika jest długi, to jest kilka lat. Mamy osoby, które tak naprawdę są od początku. Są też osoby, które są krócej, ale na pewno jest to kilka lat. Nie ma tutaj systemu, że to jest przez 2 lata czy przez 3. możliwości, a zadaniem nas kadry jest to odkryć i nie zawsze nam się to udaje. Każdy uczestnik zna swoje IDI kadra WTZ Podmioty ekonomii społecznej o charakterze integracyjnym funkcjonują na styku instytucji rynku pracy oraz pomocy społecznej. Uczestnictwo w tych instytucjach z założenia ma być etapem przejściowym na drodze beneficjenta do usamodzielnienia się, tj. wejścia na rynek pracy. Warto jednak podkreślić, że nie zawsze jest ono postrzegane w ten sposób, co może utrudniać proces ich aktywizacji społeczno-zawodowej. Analiza odpowiedzi przedstawicieli kadry PES dowiodła, że dostrzegają oni zjawisko wielokrotnego uczestnictwa tej samej osoby w tych samych PES lub tych samych typach PES prowadzonych przez inne instytucje. Zdaniem badanych przyczyną może być m.in. odległość od danego podmiotu oraz brak wiedzy o funkcjonowaniu tego samego typu PES w miejscu zamieszkania. Badani przedstawiciele WTZ dostrzegają również zjawisko nadmiernego przywiązywania się uczestników do ich organizacji/ instytucji. W ich opinii często jest to związane z poczuciem bezpieczeństwa, przywiązaniem do pracowników oraz innych uczestników, a także strachem przed zmianami. Kadra WTZ zwracała również uwagę na fakt, że niektórzy uczestnicy postrzegają ich placówkę, jako jedyne miejsce, które daje im możliwość podejmowania aktywności społecznej. Może dlatego, że nasze warsztaty w naszym powiecie są jedyne. Są też ewentualnie środowiskowe domy pomocy i tak naprawdę są dwie osoby takie, które korzystały z innych warsztatów, bo we Wrocławiu, kiedy nie było u nas w Trzebnicy. Jedna osoba chodziła do Wrocławia, więc przeniosła się tutaj ze względu na odległość, a druga osoba - nie wiedzieli jego rodzice. Ten chłopak był w Środowiskowym Domu Pomocy w Żmigrodzie i chyba w Obornikach. Potem trafił do nas. Być może właśnie nie wiedzieli, że my jesteśmy. Wynika to z faktu, że coś polubili albo pod kątem terapeuty. Większość osób przywiązuje się do swojego terapeuty. IDI kadra WTZ 73 S t r o n a

75 Podmioty ekonomii społecznej o charakterze integracyjnym funkcjonują na styku instytucji rynku pracy oraz pomocy społecznej. Uczestnictwo w tych instytucjach z założenia ma być etapem przejściowym na drodze beneficjenta do usamodzielnienia się, tj. wejścia na rynek pracy. Warto jednak podkreślić, że nie zawsze jest ono postrzegane w ten sposób, co może utrudniać proces ich aktywizacji społeczno-zawodowej. Badani przedstawiciele PES dostrzegają zjawisko nadmiernego przywiązywania się uczestników do ich organizacji/ instytucji. W opinii przedstawicieli WTZ często jest to związane z poczuciem bezpieczeństwa, przywiązaniem do pracowników oraz innych uczestników, a także strachem przed zmianami. Kadra WTZ zwracała również uwagę na fakt, że niektórzy uczestnicy postrzegają ich placówkę, jako jedyne miejsce, które daje im możliwość podejmowania aktywności społecznej. Wśród działań podejmowanych w celu zapobiegania temu zjawisku badani wymieniali rozmowy z uczestnikiem, kierowanie go do psychologa lub poszukiwanie pracy poprzez wizyty w innych instytucjach czy zakładach pracy. Jest taka obawa, że już nie będzie to miejsce, nie będą ci ludzie, zajęcia. U mnie są osoby, które ewidentnie mogłyby być w ŚDS, a w ŚDS osoby, które powinny być w WTZ-ach, ale to przywiązanie do tego miejsca. Na pewno są to rozmowy z psychologami, które mają ukierunkować na to, że zmiany w życiu są konieczne. Druga sprawa to jest, że nawiązujemy kontakty z różnymi instytucjami, ośrodkami. IDI kadra WTZ W toku badania, przedstawicieli WTZ poproszono o opisanie, w jaki sposób w ich placówkach przebiega proces tworzenia indywidualnych programów rehabilitacji. W niektórych placówkach proces ten różni się w zależności od pracowni i ma formę opisu, w którym uwzględnione są aspekty takie jak: funkcjonowanie społeczne, zawodowe itp., co pozwala wskazać, nad czym należy jeszcze popracować z danym uczestnikiem. W innych podmiotach indywidualne programy rehabilitacji opracowywane są raz na pół roku lub rok i przyjmują formę podsumowania. Program tworzony jest przez Radę Programową, tj. terapeutów, psychologów, specjalistów ds. rewalidacji, rehabilitantów czy logopedów, którzy wspólnie opracowują go na podstawie specjalnych kart oceny rocznej bądź obowiązkowej kompleksowej oceny 3 letniej. Terapeuta z danej pracowni pozyskuje opinię od innych, aby uzyskać informacje, jakie są możliwości danego uczestnika w ramach innych pracowni. W przypadku, gdy stwierdzone zostanie, że uczestnik nie poradził sobie z danym programem, wówczas wprowadza się jego aktualizację. W jednym z podmiotów program tworzony jest głównie przez terapeutę, który uwzględnia w programie, z czym dany uczestnik ma 74 S t r o n a

76 największy problem. Opracowany program omawiany jest następnie na Radach Programowych. Jeden z uczestników badania zwrócił uwagę na konieczność ujednolicenia IPR we wszystkich WTZ, co pozwoliłoby osiągnąć lepszą przejrzystość, a także ograniczyłoby nadmierną papierologię. Mamy nasze IPR-y sporządzone wewnętrznie i to właśnie tutaj nie jest to ujednolicone. To jest katastrofa, bo dużo prościej by było, gdyby był dla każdego WTZ, czyli warsztat terapii zajęciowej ma IPR i taki sam każdy z nas ma. IDI kadra WTZ Część badanych deklarowała, że w proces tworzenia indywidualnych programów rehabilitacji włączeni są także sami beneficjenci i ich rodzice. Współpraca odbywa się głównie w zakresie konsultacji stanu zdrowia uczestników. Niektóre placówki podejmują także współpracę z innymi instytucjami, m.in. zewnętrznymi rehabilitantami lub psychiatrami. Jesteśmy zobowiązani do tego, żeby to robiła Rada Programowa warsztatu ( ). Osoba prowadząca zajęcia opracowuje przy pomocy pedagoga, psychologa czy specjalisty ds. rewalidacji, bo mamy tutaj takiego na etacie i później na spotkaniu Rady Programowej jest to zatwierdzane. Wspólnie z Radą Programową przeprowadzamy roczną ocenę postępów rehabilitacji i są tam uwzględnione różne sfery. Oceniamy uczestnika w różnych sferach: aktywizacji zawodowej, społecznej. Kilka jest sfer, do tego są pytania i mamy tam skalę od 1 do 5. Mamy taki klucz. IDI kadra WTZ Zdaniem badanych ekspertów w proces tworzenia indywidualnych programów rehabilitacji powinno angażować się większą grupę specjalistów, którzy mieliby możliwość skoncentrowania się na mniejszej liczbie podopiecznych, co dawałoby lepsze efekty terapeutyczne. Jednocześnie zwrócono uwagę na bariery finansowe, które utrudniają podmiotom zatrudnianie takich osób. W przypadku indywidualnych programów rehabilitacji podstawową barierą jest brak środków oraz specjalistów w postaci psychologów, psychoterapeutów, rehabilitantów, fizjoterapeutów. FGI ekspert ds. ekonomii społecznej Kolejny obszar badania dotyczył procedur monitorowania indywidualnych programów rehabilitacji. Z analizy odpowiedzi kadry WTZ wynika, że proces monitorowania ma charakter 75 S t r o n a

77 bieżący. Dla przykładu w jednym z podmiotów terapeuta sporządza comiesięczne notatki, w jaki sposób funkcjonuje dany uczestnik. W przypadku, gdy wpisy nie różnią się w ciągu kilku pierwszych miesięcy, wówczas kadra podejmuje decyzję, czy występuje konieczność modyfikacji współpracy, bądź czy konieczna jest pomoc instytucji zewnętrznej. Następnie dokonywana jest półroczna ocena postępu w rehabilitacji, a później ocena roczna, po której następuje zmiana programu. Po 3 latach pobytu uczestnika w warsztacie, następuje pełna ocena jego funkcjonowania. W innym podmiocie monitorowanie przebiega na podstawie kart treningu, gdzie przyznawane są oceny za kryteria takie jak np.: zdyscyplinowanie, punktualność, zaangażowanie. Oceny dokonywane są każdego miesiąca przez terapeutę, a następnie przeprowadzane są oceny roczne. Warto zaznaczyć, że w proces monitorowania zaangażowani są również sami uczestnicy, którzy przekazują ewentualne uwagi. Dokonujemy oceny postępów rehabilitacji 2 razy w roku. Mamy jeszcze ocenę półroczną, która ma nam pokazać czy coś się dzieje i trzeba by podopiecznemu zmienić pracownię, jakieś zajęcia. To ocenia terapeuta prowadzący zajęcia ( ). Dodatkowo też na zasadzie wywiadu z psychologiem. To jest druga część i psycholog zadaje pytania czy się dobrze czuje, czy chciałby coś zmienić, czy nie. Są to oceny opisowe. Dokładnie w ten sposób robimy też na koniec roku te same rzeczy. Natomiast dodatkowo robimy te rzeczy z punktacjami, żeby nam to pokazało ten obraz tej rehabilitacji. Raz w miesiącu proszę uczestników, żeby opisali prace, które wykonali. To jest potem w ich teczkach, żeby to miało związek z tym, co jest w planie pracy danego terapeuty. On potwierdza czy dana praca została wykonana przez uczestnika. IDI kadra WTZ Proces ewaluacji indywidualnych programów rehabilitacji jest kluczowym narzędziem oceny skuteczności działań PES, który pozwala przede wszystkim na precyzyjną ocenę efektów osiąganych w zakresie integracji społecznej i zawodowej beneficjentów. Przedstawiciele kadry WTZ deklarują, że ewaluacja jest prowadzona systematycznie. Dla przykładu jeden z badanych wskazał, że proces ten odbywa się poprzez cotygodniowe spotkania Rady Programowej, podczas których członkowie rozmawiają na temat postępów każdego z uczestników. W ramach ewaluacji badane WTZ prowadzą również obowiązkowe 3-letnie kompleksowe oceny postępów uczestników. Jeden z respondentów zwrócił uwagę na konieczność kilkukrotnej zmiany narzędzia do pomiaru postępu uczestników, ze względu na jego zbyt szczegółowy charakter. W opinii badanych ekspertów szczególnie warto rozpatrzyć stworzenie zindywidualizowanego programu oceniającego postępy uczestników oraz ich gotowość do podjęcia pracy. 76 S t r o n a

78 BADANIE MONITORINGOWE DOLNOŚLĄSKIEGO SEKTORA EKONOMII SPOŁECZNEJ ORAZ DZIAŁAŃ W OBSZARZE W historii naszej placówki był już dwa lub trzy razy zmieniany wygląd tych dokumentów. Przede wszystkim stwierdzaliśmy, że np. pytania są zbyt szczegółowe albo takie, które nie dają wiedzy potrzebnej do prowadzenia codziennych zajęć tutaj przez 8 godzin. Z tego, co ja pamiętam, te arkusze były potem ogólne, zostały doprowadzone do takiego wyglądu, że bezpośrednio jest oceniane ileś tam sfer, w każdej sferze są jakieś pytania. IDI kadra WTZ W przypadku WTZ/ZAZ warto byłoby stworzyć bardzo zindywidualizowany, nastawiony na konkretne jednostki program oceniający postępy w zakresie rehabilitacji społecznozawodowej, jak i oceniające gotowość poszczególnych osób do wejścia na normalny rynek pracy. FGI ekspert ds. ekonomii społecznej Rehabilitacja społeczna W następnej kolejności uczestników badania poproszono o określenie, w jaki sposób przebiega proces rehabilitacji społecznej beneficjentów. Wśród podejmowanych działań przedstawiciele WTZ wymieniali m.in. wszelkiego rodzaju wyjazdy, wyjścia, udział w konkursach, spotkania z uczniami czy uczestnictwo w imprezach. Poza integracją podopiecznych ze środowiskiem zewnętrznym, nie bez znaczenia pozostają również działania podejmowane wewnątrz podmiotów, mające na celu integrację uczestników zajęć oraz tzw. terapia społeczna, w tym również przygotowanie ich do podjęcia zatrudnienia. Ponadto uczestnicy otrzymują wsparcie psychologów, logopedów czy reedukatora. Z analizy badanych wynika, że w WTZ nie stosuje się harmonogramu procesu i jego efektów. Uczestnicy badania deklarowali, że takie działania mają zazwyczaj charakter spontaniczny, niemniej uczestnicy biorą także udział w imprezach organizowanych cyklicznie. Analiza odpowiedzi przedstawicieli WTZ dowiodła również, że badane podmioty podejmują współpracę z rodzinami uczestników w zakresie rehabilitacji społecznej. Współpraca zazwyczaj ma charakter cyklicznych spotkań, np. podczas uroczystości czy przed wyjazdem. Zdarzają się jednak rodzice, którzy wyrażają chęć stałej współpracy i angażują się w dodatkowe działania. Raczej przebiega spontanicznie, chociaż te wydarzenia, takie imprezy są raczej na stałe wpisane w kalendarz ( ). Często się jednak pojawiają wydarzenia dodatkowe, więc to są już spontaniczne i staramy się z nich jak najwięcej korzystać. Tak, to są te grupy wsparcia. Ja czuję się zobowiązana przynajmniej 2 razy w roku spotkać się z rodzicami ze względu na te uroczystości, ale też przed każdym wyjazdem, gdzie robię zebranie rodziców. 77 S t r o n a

79 Rehabilitacja zawodowa IDI kadra WTZ W toku badania poruszono również kwestię rehabilitacji zawodowej beneficjentów. W badanych WTZ proces ten odbywa się głównie w pracowniach i polega na wdrażaniu elementów, które są pożądane w kontekście podjęcia zatrudnienia. Do takich elementów zaliczono np.: punktualność, zachowania społecznie akceptowane, odpowiedzialność za swoje czyny, dokładność, zapamiętywanie wykonywanych czynności, dbanie o porządek, naukę posługiwania się różnymi narzędziami. Warto wspomnieć, że w kontekście rehabilitacji zawodowej kadra WTZ nie wspominała natomiast o treningu ekonomicznym, który jest istotnym jej elementem. Badani najczęściej łączyli tę kwestię z procesem rehabilitacji społecznej oraz z procesem kształtowania zaradności życiowej i samodzielności uczestników. Beneficjenci mają dostęp do różnego rodzaju pracowni terapeutycznych, w których zatrudnieni są terapeuci zajęciowi. Wśród rodzajów pracowni, do których uczęszczają uczestnicy badanych podmiotów znalazły się m.in.: informatyczno-techniczna, ogrodniczobotaniczna, plastyczna, krawiecka, stolarska, rękodzieła artystycznego, ceramiczna, informatyczno-reedukacyjna, kulturalno-oświatowa, muzykoterapii, techniczno-gospodarcza, kompetencji społecznych, terapii zawodowej oraz gospodarstwa domowego. Ponadto podopieczni badanych placówek biorą udział w targach pracy, szkoleniach organizowanych przez pracownika powiatowego urzędu pracy, dotyczących wchodzenia na rynek pracy, a także odbywają praktyki zawodowe. Wśród firm/instytucji, z którymi podmioty współpracują w zakresie praktyk zawodowych wymieniano m.in.: Tesco, Polski Komitet Pomocy Społecznej, zespół szkół zawodowych, dom seniora, dom dziecka, przedszkole czy zieleń miejską. Uczestnicy badanych podmiotów odbywają praktyki w zakresie pielęgnacji zieleni miejskiej, prac porządkowych wewnątrz i na zewnątrz budynków czy pomocy kuchennej. Jeden z przedstawicieli WTZ wskazał ponadto na współpracę z zakładem aktywności zawodowej, do którego kierowane są osoby, które w opinii kadry mają potencjał i wykazują motywację do pracy. Inny badany deklarował, że jego podopieczni korzystają także z porad psychologa odnośnie załatwiania spraw w powiatowym urzędzie pracy czy w urzędzie miasta. Rolą psychologów jest również motywowanie uczestników do podjęcia zatrudnienia. W kontekście wsparcia uzyskiwanego przez uczestników w zakresie rehabilitacji zawodowej, badani zwracali uwagę na potrzebę powstawania zakładów aktywizacji zawodowej, spółdzielni socjalnych oraz zakładów pracy chronionej, które dałyby uczestnikom większe szanse na podjęcie pracy. 78 S t r o n a

80 Z deklaracji uczestników badania wynika, że nie stosują oni szczegółowego harmonogramu procesu rehabilitacji zawodowej. Odbywa się on równolegle z procesem rehabilitacji społecznej, w oparciu o indywidualny program rehabilitacji, zawierający elementy/umiejętności, które uczestnik powinien kształcić w określonym czasie. Można zatem przyjąć, że IPR zawiera elementy harmonogramu. Podkreślono, że przebieg proces rehabilitacji zawodowej uzależniony jest od postępów uczestników, a także dostępności specjalistów. Przedstawiciele badanych WTZ starają się podejmować współpracę z rodzinami w zakresie rehabilitacji zawodowej, niemniej oczekiwane byłoby zaangażowanie większej liczby rodziców. Jeden z przedstawicieli warsztatów terapii zajęciowej podkreślił, że wielu rodziców ma obawy, że w przypadku podjęcia przez ich dzieci zatrudnienia, utracą oni prawo do renty. W tym celu zorganizowano spotkanie z przedstawicielem ZUS. Nie mamy pracowni typowej tej aktywizacji zawodowej. Nie mamy pracownika, który zajmowałby się bezpośrednio rehabilitacją zawodową. U nas odbywa się to tak naprawdę w każdej pracowni. Harmonogramu jako takiego nie ma. Jakby idzie równo w parze z rehabilitacją społeczną, ta rehabilitacja zawodowa. To jest mała grupa rodziców świadomych sprawy, którzy wiedzą, jakie ograniczenia mają ich dzieci, ale wiedzą też, że dadzą sobie w czymś tam radę. To jest takie fajne i chciałabym, żeby to się udzieliło większej ilości rodziców. IDI kadra WTZ Uczestnicy badania zostali poproszeni o wskazanie form rehabilitacji społeczno-zawodowej, jakie są najchętniej podejmowane przez beneficjentów. Z odpowiedzi badanych wynika, że są to przede wszystkim zajęcia w pracowniach (m.in. gospodarstwa domowego, ceramicznej). Uczestnicy są również zainteresowani wszelkimi formami aktywizacji społecznej (wycieczki, wyjścia na basen itp.) Kilka osób zadeklarowało, że beneficjenci chętnie biorą udział w praktykach zawodowych. Jednocześnie podkreślali, że starają się brać pod uwagę preferencje uczestników, niemniej formy wsparcia, w jakich uczestniczą lub chcieliby uczestniczyć beneficjenci, są uwarunkowane ich możliwościami i predyspozycjami osobowościowymi. Zapytani o efekt integracyjny tych form, badani wypowiadali się pozytywnie. Ja myślę, że ta praktyka zawodowa. Jest tylu chętnych ( ). Bardzo chętnie tam uczestniczą, pomimo, że oni tam pracują. Autentycznie pracują, otrzymują zadanie, 79 S t r o n a

81 wykonują je bardzo starannie. Ta współpraca trwa od lipca 2011 roku. Zakład pracy jest zadowolony i my też z tej realizacji. Zdarza się czasami tak, że zgłaszają się osoby z zaburzeniami ruchowymi i chcą brać udział w rehabilitacji na pomoc ogrodnika. W tym momencie próbujemy jego sił tutaj na naszym przywarsztatowym ogródku, bo taki mamy, i ta osoba wtedy sobie uświadamia, czy da radę, czy nie. IDI kadra WTZ Proces kształtowania zaradności życiowej i samodzielności uczestników Kolejny blok pytań dotyczył kształtowania zaradności życiowej i samodzielności uczestników. Opierając się na deklaracjach przedstawicieli WTZ, można stwierdzić, że proces ten odbywa się przede wszystkim poprzez uczestnictwo w pracowniach, w tym w szczególności w pracowniach gospodarstwa domowego. Przedstawicieli PES wskazywali również samodzielne wykonywanie podstawowych czynności, udział w treningu ekonomicznym, możliwość samodzielnego podejmowania decyzji czy utrwalanie dobrych nawyków. Respondenci zwracali uwagę na dużą rolę rodziców w procesie kształtowania zaradności życiowej i samodzielności uczestników. Kilku z nich podkreśliło, że beneficjenci często wynoszą złe przyzwyczajenia z domu. Do negatywnych aspektów zaliczono również nadopiekuńczość rodziców. We wszystkich pracowniach jest to realizowane. Mamy trening ekonomiczny. Zawsze jest tak, że terapeuta wychodzi z podopiecznymi na trening ekonomiczny. Natomiast staramy się, żeby to były jak najbardziej przez nich samych wykonywane czynności. Nawet jak nie znają się na pieniądzach w sklepach, to wybierają sobie ileś rzeczy, a terapeuta podpowiada ( ). Staramy się im dawać wybór w wielu sytuacjach, żeby ich nie ograniczać. IDI kadra WTZ Proces rehabilitacji zdrowotnej/leczniczej/ruchowej uczestników Kadrę WTZ poproszono również o określenie, w jaki sposób przebiega proces rehabilitacji zdrowotnej/leczniczej/ruchowej uczestników. W badanych podmiotach beneficjenci biorą udział w zajęciach z rehabilitantem oraz ćwiczeniach ruchowych. Ponadto w niektórych podmiotach istnieje możliwość jazdy na rowerze, nordic walkingu, udziału w zajęciach tanecznych, zawodach sportowych, a także skorzystania z siłowni czy basenu. Warte jest również odnotowania, że w przypadku problemów zdrowotnych pracownicy placówek wraz z podopiecznymi udają się do przychodni. Jeden z uczestników badania zadeklarował, że uczestnicy raz w roku korzystają z pomocy specjalisty rehabilitanta, który przeprowadza 80 S t r o n a

82 badania z każdym z podopiecznych indywidualnie. Ponadto uczestnicy korzystają również ze wsparcia psychiatry. Podkreślono, że podejmowanie tego rodzaju współpracy pozwala uwzględniać istotne kwestie w tworzeniu planów działania. W tym kontekście warto wspomnieć także o współpracy z rodzicami, którzy konsultują z kadrą WTZ stan zdrowia uczestników. Mamy rehabilitanta tutaj zatrudnionego (...). Jazda na rowerze czy ćwiczenia przy drabinkach. Różne ćwiczenia czynne, także on ćwiczy tutaj razem z nimi, prowadzi na świetlicy zajęcia z zumby. Jeśli chodzi o taki aspekt medyczny, to mamy z rodzicami stały kontakt odnośnie np. stanu zdrowia. Jeżeli są jakieś problemy zdrowotne, rodzice zawsze nam to zgłaszają - jakieś pobyty w szpitalu, jakieś nowe leczenie. IDI kadra WTZ Bariery realizowanych procesów rehabilitacyjnych Kolejny obszar badania pozwolił określić bariery realizowanych procesów rehabilitacyjnych. W odniesieniu do rehabilitacji społecznej w WTZ, uczestnicy badania wymieniali brak zaangażowania rodzin uczestników oraz roszczeniową postawę zarówno uczestników, jak i ich rodziców. Zwrócono również uwagę na brak zaufania i wiary w możliwości swoich dzieci, co przekłada się na samoocenę podopiecznych. W kontekście sposobów niwelowania barier, badani sugerowali przede wszystkim zmianę podejścia rodziców oraz uczestników do podejmowania zatrudnienia. W odniesieniu do rehabilitacji zawodowej, przedstawiciele WTZ zwracali uwagę na brak inicjatywy pracodawców w tworzeniu miejsc pracy dla osób z orzeczeniem o niepełnosprawności intelektualnej. W ich opinii w lepszej sytuacji są osoby niepełnosprawne ruchowo. Do barier zaliczono także brak otwartości i zrozumienia w stosunku do osób upośledzonych intelektualnie ze strony środowiska zewnętrznego. Nie bez znaczenia pozostaje również fakt braku przepływu informacji o wolnych miejscach pomiędzy PES. W opinii jednego z badanych, warsztaty terapii zajęciowej realizują działania, które nie wynikają z ich obowiązków, a które należą do zadań innych podmiotów. Wśród sposobów niwelowania barier, przedstawiciele warsztatów terapii zajęciowej wskazywali m.in. zatrudnienie wspomagane trenerem pracy/asystentem osoby niepełnosprawnej. Taką pierwszą barierą jest rodzic, potem uczestnik, który nie wierzy we własne możliwości, bo on się boi i to jest też spowodowane jego chorobą, chorobami psychicznymi. Często są też w domach namawiani: Nie, bo stracisz rentę. Nie, bo nie dasz rady. 81 S t r o n a

83 Barierą może jest to, że mimo wszystko żaden pracodawca nie podejmuje takiej inicjatywy, żeby stworzyć miejsce pracy dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, bo te ruchowo jeszcze gdzieś są w stanie znaleźć to zatrudnienie. Ja myślę, że fajnym pomysłem, który można by tutaj wprowadzać w warsztatach jest ten pomysł zatrudnienia wspomaganego z trenerem pracy, tylko to powinna być taka możliwość żebym ja mógł zatrudnić tutaj dodatkową osobę, żebym dostał na to dodatkowe pieniądze. IDI kadra WTZ Efekty integracyjne W następnej kolejności analizie poddano efekty integracyjne osiągane przez beneficjentów badanych PES w kontekście procesu rehabilitacji społecznej. Przedstawiciele kadry WTZ pozytywnie ocenili efekty tego procesu, argumentując to m.in. większym zaangażowaniem podopiecznych w uczestnictwo w zajęciach, większą otwartością oraz poprawą funkcjonowania w środowisku zewnętrznym. W opinii respondentów poziom osiąganych efektów jest kwestią indywidualną, a czynnikami warunkującymi rozwój są przede wszystkim predyspozycje osobowościowe, a także okres uczestnictwa w PES. Na pewno plusy są, ale to jest bardzo indywidualna sprawa. W przypadku jednego podopiecznego cieszy nas fakt, że on chętnie przychodzi na zajęcia, że chce rozmawiać z kolegami, że chce uczęszczać w zajęciach ( ). Są też jednak osoby zamknięte. Duże efekty, ogromne bym powiedziała. Jestem bardzo zadowolona z pięciu pracowni, które coś tworzą ( ). Jeżeli chodzi o społeczną, to tak 50% uczestników samodzielnie funkcjonuje poza naszym środowiskiem. IDI kadra WTZ Podobnie jak w przypadku efektów integracyjnych osiąganych przez beneficjentów w kontekście rehabilitacji społecznej, przedstawiciele WTZ ocenili efekty integracyjne w aspekcie procesu rehabilitacji zawodowej. Uczestnicy badania dostrzegają pozytywne efekty działań w tym zakresie. Zaliczono do nich przede wszystkim podejmowanie przez podopiecznych praktyki/pracy, rozwój kompetencji zawodowych, a także ukierunkowanie zawodowe. Rok temu z okazji naszego 10-ciolecia robiliśmy taką sesję zdjęciową naszym podopiecznym w różnych instytucjach, w różnych miejscach i potem pytaliśmy ich 82 S t r o n a

84 kim oni mogliby być. ( )To pozwoliło na to, że oni zobaczyli jak wygląda ta praca w różnych miejscach, bo każdy gdzieś indziej. Oni potrafią powiedzieć, że tu by się widzieli, czy tu. My ich ukierunkowujemy. Jeżeli chodzi o tereny miejskie, zielone, to muszę powiedzieć, że mam taką grupę, która jest rewelacyjna. Koszenie, grabienie - to jest w dobrym stopniu. Jeżeli chodzi o pomoce kuchenne, to są takie zawody usługowe bardziej i w tej kwestii widzę, że jest duży efekt. IDI kadra WTZ W opinii ekspertów największe efekty integracyjne osiąga się poprzez zaznajamianie uczestników z miejscem pracy, co potwierdzają także wyniki prowadzonych badań w tym obszarze. W przypadku WTZ najlepsze rezultaty powoduje wyprowadzenie uczestników na zewnątrz warsztatów i umożliwienie im zaznajomienia się z miejscem pracy. Większość badań tej formy rehabilitacji we wnioskach podkreśla jej dużą efektywność. FGI ekspert ds. ekonomii społecznej Ważnym elementem rozwoju WTZ jest również jest osiąganie zaradności osobistej, czyli umiejętności samodzielnego dbania o siebie i załatwiania spraw. W opinii kadry WTZ zajęcia w warsztacie pozwalają uczestnikom przełamywać bariery związane z brakiem samodzielności. Wiąże się to jednak z budowaniem poczucia pewności siebie (które początkowo bywa bardzo niskie) oraz gotowości do brania odpowiedzialności za własne decyzje. Poziom osiąganej samodzielności jest zwykle ograniczony i dotyczy prostych czynności dnia codziennego, np. samodzielnych zakupów, załatwienia prostych spraw. W przypadku bardziej złożonych czynności nawet ci bardziej usamodzielnieni uczestnicy mogliby mieć trudności, jest to zatem kwestia bardzo indywidualna. W opinii badanych barierą w osiąganiu samodzielności może być nadopiekuńczość rodziców czy też pozbawiające samodzielności instytucje opiekuńcze. Efekty są, ale to też jest indywidualne. W niektórych przypadkach one są duże, a w niektórych to tak powoli, powoli, ale są. Od rodziców mamy sygnały, że coś tam samodzielnie próbuje. To kwestia też rodzica - czy on mu pozwoli, czy nie. IDI kadra WTZ Dostęp do usług związanych z rehabilitacją zdrowotną jest w poszczególnych WTZ zróżnicowany, różne są zatem również ich efekty. W każdym podmiocie zatrudniony jest rehabilitant, a rehabilitacja zdrowotna stanowi element IPR. Niektóre WTZ posiadają sale rehabilitacyjne. Podstawę codziennej pracy stanowią ćwiczenia prozdrowotne wykonywane 83 S t r o n a

85 w placówce oraz wsparcie uczestników WTZ w korzystaniu z profesjonalnych usług medycznych. Jak podkreślono w takcie wywiadów, celem procesu rehabilitacji zdrowotnej jest poprawa bądź utrzymanie sprawności uczestników na takim poziomie, jaki był na początku uczestnictwa. Na podstawie deklaracji uczestników można wywnioskować, że efekty te udaje się osiągać. Głównie są to ćwiczenia, które proponuje pani rehabilitantka, ćwiczenia, które mają generalnie utrzymać taką sprawność, jaka ona jest, żeby ona się nie pogłębiła. IDI kadra WTZ Efekt aktywizacji społeczno-zawodowej definiowany jest przez kadrę zarządzającą WTZ najczęściej jako wypracowanie u osób niepełnosprawnych samodzielności, życiowej zaradności oraz umiejętności funkcjonowania w grupie. Podkreślono jednak uwagę, że osiąganie przez uczestników efektów uzależnione jest od wielu czynników, m.in. od ich możliwości fizycznych, zaangażowania kadry WTZ oraz współpracy z rodziną. Trudna definicja. Wszystko zależy od jego możliwości fizycznych, od zaangażowania człowieka, który z nim pracuje, wspólnej tej empatii, od współpracy z rodziną. W zależności od tego jak się nastawimy my i jakie będziemy miały wsparcie tej rodziny, takie będą jej efekty. IDI kadra WTZ Podobne opinie wyrażali eksperci, którzy efekt aktywizacji społeczno-zawodowej definiowali jako osiągnięcie pełnej lub częściowej samodzielności oraz zaradności życiowej. Ich zdaniem różnice pomiędzy definiowaniem efektów integracyjnych w poszczególnych typach PES wynikają ze zróżnicowanych celów, jakie osiągają poszczególne podmioty. CIS i KIS nastawione są na różne formy, ale jednak całkowitej integracji społecznej. W przypadku WTZ oraz ZAZ działania skierowane są głównie na osiąganie przez uczestników samodzielności i zaradności życiowej, co przejawia się umiarkowanym poziomem integracji społecznej. W następnej kolejności respondentów poproszono o wskazanie czynników związanych bezpośrednio z beneficjentami, które ich zdaniem mają największy wpływ na osiągane przez nich efekty integracyjne. Przedstawiciele WTZ w swych wypowiedziach wskazywali na rolę współpracy, w tym współpracy realizowanej z rodziną, akceptację ze strony rodziny, stawianie wymagań, systematyczność uczęszczania przez beneficjenta na zajęcia, a także samą jego obecność w placówce. 84 S t r o n a

86 BADANIE MONITORINGOWE DOLNOŚLĄSKIEGO SEKTORA EKONOMII SPOŁECZNEJ ORAZ DZIAŁAŃ W OBSZARZE Przede wszystkim to uczęszczanie systematyczne i współpraca z rodziną, żeby była akceptacja ze strony rodziny. Czynnik to na pewno konsekwencja, wymagania ze swojej strony, ale też jak widzę musi być ta więź jednak. Oni muszą mieć zaufanie jakieś, ale stawianie wymagań konsekwentnych w stosunku do nich. Nie patrzymy na nich przez pryzmat upośledzenia tylko po prostu jest człowiek i stawia mu się takie same, bo jeżeli jest pryzmat upośledzenia, to szkodzi. To jest też ważny ten czynnik. IDI kadra WTZ Następnie zidentyfikowano czynniki związane z badanymi podmiotami, które sprzyjają osiąganiu efektów integracyjnych przez uczestników. W swych wypowiedziach przedstawiciele WTZ nawiązywali do odpowiedniej kadry, realizowania współpracy z rodziną, stosowania się do założeń określonych w ramach indywidualnych programów rehabilitacji oraz udziału w konferencjach i szkoleniach z zakresu kształtowania samodzielności. Na pewno założenia, które są w IPR, bo z tego głównie wynika, nad czym musimy popracować. Czy to jest samodzielność, czy to jest dysponowanie pieniędzmi i tutaj głównie nad tym pracujemy. Jest coś takiego jak self-adwokatura, czyli oni jakby uczą się występować w swoich sprawach. Są organizowane różne szkolenia, więc my jeździmy. Jakieś sympozja, konferencje self- adwokatury, więc my też jeździmy. To też jest takie duże wsparcie w kierunku takiego usamodzielniania. IDI kadra WTZ Eksperci uczestniczący w badaniu jakościowym zwrócili uwagę, że kluczowy wpływ na osiąganie efektów integracyjnych przez uczestników mają odpowiednie kwalifikacje kadry oraz współpraca z innymi instytucjami/organizacjami. Istotne znaczenie ma także proces ewaluacji i monitoringu podejmowanych działań. W przypadku personelu PES na pewno potrzebne są odpowiednie kwalifikacje oraz swoiste poczucie misji związanej z przywracaniem ludzi w różnym wymiarze wykluczonych społeczeństwu. Różne formuły organizacyjne działające w ramach PES, muszą być otwarte na współpracę z otoczeniem: JST, biznes, trzeci sektor. Poza tym w ramach autokorekty instytucje te muszą dokonywać ewaluacji oraz monitoringu własnych działań w celu ciągłej poprawy jakości funkcjonowania oraz poziomu świadczonych usług. FGI ekspert ds. ekonomii społecznej Respondenci zostali także poproszeni o wskazanie, czy w reprezentowanych przez nich podmiotach badany jest efekt integracyjny uczestników. Z odpowiedzi kadry WTZ wynika, że 85 S t r o n a

87 przepisy nie narzucają takiego obowiązku. Pojawiły się opinie, że takie działania nie są realizowane, m.in. z uwagi na chęć ograniczenia nadmiernej papierologii. WTZ dokonują natomiast obowiązkowej oceny realizacji IPR. Dla przykładu w jednym z podmiotów ocena była dokonywana raz na pół roku, jednak biorąc pod uwagę niepełnosprawność uczestników, czas ten był za krótki, a terapeuta miał dodatkowe formalności do spełnienia. W związku z powyższym czas dokonywania oceny wydłużono do roku, przy czym co 3 lata dokonywana jest ocena kompleksowa. Nie badamy efektu integracyjnego, dlatego, że nasz warsztat funkcjonuje na podstawie rozporządzenia, w którym nikt nas nie zobowiązuje po prostu do badania tego właśnie poziomu. Stosujemy wszystkie formularze, które są konieczne. Nie, nie badamy efektu integracyjnego, tylko na zasadzie takiej obserwacji. Nie to, że badamy, bo nie mamy osobnej karty pod kątem integracji społecznej, ale też właśnie w tej 10-ciostopniowej ocenie uczestnika. Tam też jest pytanie: czy korzysta, czy bierze udział w imprezach. To być może tutaj bym podciągnęła. IDI kadra WTZ Współpraca z innymi podmiotami W toku badania respondenci opisali także współpracę realizowaną przez ich placówkę z innymi podmiotami w kontekście działalności rehabilitacyjnej. W ramach wypełniania swoich statutowych funkcji WTZ starają się podejmować współpracę z innymi instytucjami. Badani wskazywali, że reprezentowane przez nich podmioty współpracują m.in. z ośrodkami pomocy społecznej, powiatowymi urzędami pracy, powiatowymi centrami pomocy rodzinie, organizacjami pozarządowymi, policją, przychodniami, ośrodkami zdrowia, hospicjami, specjalistami (np. psychologami, psychiatrami), innymi warsztatami terapii zajęciowej, środowiskowymi domami samopomocy, szkołami, ośrodkami kultury czy fundacjami. Kooperację tę scharakteryzować można wychodząc od poszczególnych funkcji i zadań podmiotu. Zakres współpracy obejmuje przede wszystkim szeroko rozumianą integrację społeczną, w tym m.in. uczestnictwo w zawodach sportowych, piknikach integracyjnych, organizowanie wspólnych warsztatów, pomoc w zbiórce pieniędzy na cele charytatywne czy prezentację produktów wykonanych przez uczestników warsztatów. Funkcja rehabilitacji społecznej realizowana jest we współpracy m.in. z innymi warsztatami terapii zajęciowej, szkołami, ośrodkami kultury czy fundacjami. 86 S t r o n a

88 W zakresie rekrutacji uczestników warsztaty współpracują ze szkołami specjalnymi, ośrodkami pomocy społecznej oraz powiatowymi centrami pomocy rodzinie. Rehabilitacja zawodowa odbywa się we współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz pracodawcami, którzy oferują beneficjentom WTZ praktyki zawodowe. Warto jednak zwrócić uwagę, że jej nawiązanie jest bardzo trudne i dochodzi do niej stosunkowo rzadko. W tym miejscu warto wspomnieć również o współpracy jednego z badanych WTZ z zakładem aktywności zawodowej. Badani pozytywnie ocenili realizowaną współpracę, niemniej jeden z respondentów zwrócił uwagę na potrzebę większej integracji ze środowiskiem ludzi zdrowych. Kolejny uczestnik badania twierdził, że zazwyczaj to jego placówka jest inicjatorem współpracy, w związku z tym konieczne jest większe zaangażowanie ze strony innych instytucji. W jego opinii sytuacja taka wynika z błędnego postrzegania osób niepełnosprawnych intelektualnie. Następnie uczestnicy badania zostali poproszeni o wskazanie instytucji, z którymi współpraca jest dla nich najważniejsza w kontekście osiągania celów. W opinii przedstawicieli WTZ każda współpraca jest tak samo istotna ze względu na fakt, że każda z instytucji realizuje inny rodzaj działań. Wchodzimy ze swoimi produktami, dajemy dużo swoich rzeczy na aukcje. Jak dajemy do hospicjum, to już dla nich są te pieniądze. My chcemy, żeby oni nie byli nauczeni tylko brania dla siebie, ale żeby coś dać. Robimy kartki świąteczne dla urzędów i też im dajemy w prezencie, czy gdzieś na jakąś aukcję, czy ktoś zbiera pieniądze na jakiś szczytny cel. Z powiatowym urzędem pracy staramy się tą współprace mieć, natomiast to jest tak, że w nie ma ofert pracy dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Nie ma też szkoleń przeznaczonych dla osób niepełnosprawnych. IDI kadra WTZ Do barier utrudniających współpracę z innymi podmiotami/instytucjami w kontekście realizacji działalności rehabilitacyjnej badani przedstawiciele WTZ zaliczyli przede wszystkim złe postrzeganie osób niepełnosprawnych intelektualnie przez osoby zdrowe oraz błędne rozumienie specyfiki pracy warsztatów terapii zajęciowej przez instytucje urzędowe. W opinii przedstawicieli WTZ w zakresie niwelowania barier konieczne jest przekonanie innych instytucji oraz przedsiębiorców do współpracy, a także uświadomienie ich o korzyściach z niej wynikających. W opinii jednego z przedstawicieli warsztatów terapii zajęciowej słaba współpraca wynika w dużej mierze z systemu, który nie narzuca obowiązku współdziałania z innymi instytucjami. 87 S t r o n a

89 BADANIE MONITORINGOWE DOLNOŚLĄSKIEGO SEKTORA EKONOMII SPOŁECZNEJ ORAZ DZIAŁAŃ W OBSZARZE To zawsze jest ta bariera osoby zdrowej przed tą niepełnosprawnością. To jest w większości systemu wina, że nie ma tak do końca tej współpracy. Teoretycznie ona jest, ale w praktyce to ona różnie wygląda. Ale czy ludzi? Może w pewnej mierze tak - gdyby komuś zależało, to mógłby się czegoś więcej dowiedzieć i coś więcej zrobić. Trudno mi powiedzieć. Prowadzenie działalności komercyjnej IDI kadra WTZ Z badania jakościowego wynika, że badane WTZ nie prowadzą działalności komercyjnej. Zgodnie z ustawą warsztaty terapii zajęciowej mają natomiast prawo do sprzedaży na rynku produkowanych przez siebie dóbr i usług. Kilku przedstawicieli kadry WTZ zadeklarowało, że w ich podmiotach wytwarzane są produkty, które następnie wystawiane są podczas organizowanych kiermaszów. Dochód z ich sprzedaży, który do pewnego progu jest zwolniony z opodatkowania, podmioty mają obowiązek przeznaczać na działalność statutową WTZ w zakresie integracji społecznej uczestników. Nie możemy prowadzić takiej działalności, bo nie jesteśmy dochodowi, a poza tym, jako koło nie mamy osobowości prawnej i nie prowadzimy tej działalności gospodarczej. My tylko wykonujemy takie prace w ramach zajęć, które sprzedajemy na kiermaszach i pieniądze z tego przeznaczamy zgodnie z rozporządzeniem na integrację społeczną. IDI kadra WTZ W opinii ekspertów zaangażowanie beneficjentów w działalność gospodarczą PES ma istotne znaczenie z punktu widzenia jego reintegracji/rehabilitacji społeczno-zawodowej. Związane jest to z przełamywaniem barier społecznych oraz zwiększeniem wiary w siebie. Zaangażowanie w działalność komercyjną zarówno osób, które podlegają procesowi reintegracji społecznej, czy też rehabilitacji społeczno-zawodowej jest niezwykle ważne. Osoby zaangażowane w działalność komercyjną przełamują lęki oraz mają podwyższoną samoocenę. Są też dużo bardziej odporne na różne formy stygmatyzacji i dyskryminacji społecznej. FGI ekspert ds. ekonomii społecznej 88 S t r o n a

90 Zakłady Aktywności Zawodowej Charakterystyka podmiotów Uczestnikami badanych ZAZ są osoby niepełnosprawne, w tym w szczególności osoby z umiarkowanym lub znacznym stopniem niepełnosprawności. Statutowym celem tego typu podmiotów jest rehabilitacja zawodowa i społeczna zatrudnianych osób niepełnosprawnych. Zgodnie z zapisami Ustawy, zatrudnienie w zakładzie aktywności zawodowej stanowi formę zatrudnienia chronionego, oferowanego przez państwo osobom niepełnosprawnym. W porównaniu do WTZ, które są jednym z instrumentów rehabilitacji społeczno-zawodowej, status ZAZ jest zatem zupełnie inny. Warunkiem koniecznym pod podjęcia pracy w ZAZ jest posiadanie orzeczenia o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności ze wskazaniem do pracy w zakładach aktywności zawodowej. Podmioty te przyjmują (w miarę dostępności miejsc) wszystkie osoby niepełnosprawne spełniające warunki określone w Ustawie. Rekrutacja odbywa się głównie na podstawie skierowań z ośrodków pomocy społecznej lub powiatowych urzędów pracy. Odmienną opinię od kadry WTZ, w kontekście wielkokrotnego uczestnictwa tej samej osoby w tych samych typach PES, wyraził jeden z badanych przedstawicieli ZAZ, który zadeklarował, że nie dostrzegł on tego zjawiska. Nie, tutaj nie było takiego przypadku, żeby to była osoba, która wcześniej gdzieś była, a później próbowała zmienić bądź przejść do naszego ZAZ. Nie spotkałem się z tym. IDI kadra ZAZ Trudno było jednak określić skalę zjawiska nadmiernego przywiązywania się uczestników do ich organizacji/instytucji. W przypadku jednej z badanych placówek wynika to ze zbyt krótkiego okresu działalności, co powoduje, że trudno jest ocenić, czy dana osoba unika wejścia na otwarty rynek pracy, czy jest przywiązana do placówki. Przedstawiciel jednego z badanych ZAZ zadeklarował, że wybór form rehabilitacji społecznozawodowej uczestników ZAZ dokonywany jest w oparciu o wewnętrzny program rehabilitacji zawodowej i społecznej. Oferowane wsparcie jest sprofilowane pod kątem potrzeb i dysfunkcji poszczególnych beneficjentów. Mamy własny program rehabilitacji zawodowej i społecznej, według którego działamy takiej matrycy działań. Oczywiście w pierwszej kolejności na podstawie 89 S t r o n a

91 różnych metod dokonaliśmy oceny i przygotowaliśmy indywidualne programy rehabilitacji i teraz zgodnie z tymi programami działamy dalej. IDI kadra ZAZ W ramach zakładów aktywności zawodowej tworzy się indywidualne plany rehabilitacji zawodowej i społecznej dla każdego beneficjenta ZAZ (IPR). Plany tworzone są przez Radę Programową, powoływaną przez dyrektora ZAZ. W procesie tworzenia IPR uczestniczą również inni pracownicy spoza zespołu programowego oraz zakłady opieki zdrowotnej. Według deklaracji jednego z badanych, w reprezentowanym przez niego ZAZ istnieje pozytywna praktyka angażowania samych beneficjentów i ich rodziców do przygotowania IPR. Deklarowano również współpracę ze specjalistami z zewnątrz. Chcemy, i to już się dzieje, spotkać się ze wszystkimi, z otoczeniem tych osób niepełnosprawnych w miejscu ich zamieszkania, żeby poznać tez ich problemy z miejsc zamieszkania. IDI kadra ZAZ Z uwagi na stosunkowo dużą stabilność zatrudnienia w ZAZ, ważniejsze od diagnozy wstępnej wydają się monitoring i ocena postępów uczestników. Rada Programowa ocenia efekty rehabilitacji w danym obszarze, w tym sprawność zawodową i społeczną oraz w razie konieczności wprowadza zmiany. Z deklaracji badanych wynika, że okresowe oceny i aktualizacje planu pracy są głównymi narzędziami strukturyzacji działań ZAZ. Zarówno uczestnicy jak i Rada Programowa. W IPR-ach sobie określamy, jeśli jakiś obszar wymaga dalszej interwencji bądź zmiany narzędzi, to sobie określamy termin, w którym będziemy dokonywać dalszej oceny i sami zainteresowani uczestniczą w tym. IDI kadra ZAZ Rehabilitacja społeczna W toku wywiadu pogłębionego zapytano o przebieg procesu rehabilitacji społecznej w badanych ZAZ. Podmioty te są miejscami pracy dla osób niepełnosprawnych, jednakże powinny również stwarzać możliwości rehabilitacji społecznej. Z odpowiedzi badanych wynika, że w ramach procesu rehabilitacji społecznej organizowane są m.in. konsultacje z doradcą zawodowym, spotkania z trenerem-coachem oraz wyjścia na wydarzenia kulturalne (tj. teatr, filharmonia). Poza tymi działaniami rehabilitacja społeczna prowadzona jest poprzez sport. Do istotnych elementów procesu reintegracji społecznej w ZAZ zaliczyć należy również pracę z rodzicami. Intensywność tej współpracy zależy od poziomu ich zaangażowania. Współpraca ta ma miejsce m.in. podczas uczestnictwa rodziców w wydarzeniach 90 S t r o n a

92 organizowanych przez ZAZ oraz w trakcie spotkań w miejscu zamieszkania beneficjentów na etapie procesu tworzenia IPR. Rehabilitacja zawodowa Podczas badania poruszono także kwestię rehabilitacji zawodowej. Z analizy odpowiedzi wynika, że osoby pracujące w zakładach aktywności zawodowej uczą się nowych czynności zawodowych, poznają maszyny, materiały, technologie i procesy. Możliwe jest to dzięki instruktorom, których zadaniem jest rehabilitacja zawodowa beneficjentów. Jako ZAZ w pełni wykorzystujemy wszelkie zasoby i narzędzia, bo to jest nasz podstawowy i statutowy obowiązek. IDI kadra ZAZ Współpraca z rodzicami w zakresie rehabilitacji zawodowej ma inny charakter niż ma to miejsce w przypadku rehabilitacji społecznej. Jeden z badanych przyznał, że stara się usamodzielniać pracowników poprzez ograniczenie ingerencji rodziców w przebieg rehabilitacji zawodowej. W jego opinii trudno jest bowiem oceniać pracownika w sytuacji, kiedy osoba ta nie jest samodzielną jednostką, lecz w wielu kwestiach reprezentowana jest przez swoje otoczenie/rodzinę. Proces rehabilitacji zdrowotnej/ leczniczej/ ruchowej uczestników Kadrę ZAZ poproszono również o określenie, w jaki sposób przebiega proces rehabilitacji zdrowotnej/leczniczej/ruchowej uczestników. Z deklaracji kadry ZAZ wynika, że w badanych podmiotach beneficjenci biorą udział w zajęciach z rehabilitacji leczniczej oraz korzystają z usług fizjoterapeutów. Bariery realizowanych procesów rehabilitacyjnych W dalszym toku przeprowadzonego badania zapytano o występujące bariery procesów rehabilitacyjnych. Na podstawie wywiadów z kadrą ZAZ można stwierdzić, iż głównymi barierami są: duże przywiązanie uczestników do rodziców, brak samodzielności i zaradności. Często osoby niepełnosprawne traktowane są jako osoby zajmujące niższe miejsce w hierarchii, w związku z tym rodzice wykazują znaczną nadopiekuńczość. To z kolei prowadzi do zmniejszenia występowania pozytywnych skutków procesów rehabilitacyjnych. Bariery to są czasami najbardziej wynikające z przyzwyczajeń tych osób i z otoczenia tych osób, czyli rodziców, bliskich, którzy ciągle traktują tą osobę jako 91 S t r o n a

93 osobę niesamodzielną i próbują za nią różne decyzje podejmować, a my chcemy odchodzić od takiego modelu. To jest właśnie ta rehabilitacja społeczna, która polega na tym, żeby ta osoby nauczyły się pełnić swoje własne role w społeczeństwie. IDI kadra ZAZ Do barier zaliczono również brak leczenia chorób, które są przyczyną niepełnosprawności. Dotyczy to głównie osób z zaburzeniami psychicznymi i umysłowymi, które przyjmują zbyt dużo różnych medykamentów, jak również osób, które w ogóle nie podejmują aktywnej terapii leczniczej. Efekty integracyjne Kolejną kwestią poruszoną w wywiadzie pogłębionym były występujące efekty integracyjne. Analiza odpowiedzi wykazała, iż każda osoba uczestnicząca w zakładach aktywności zawodowej jest inna, toteż efekty są różne. Często uczestnicy wstydzą się swojej niepełnosprawności i kontakt z nimi jest utrudniony. Zakłady mają na celu między innymi aktywizację społeczną. Współpraca osób niepełnosprawnych z fizjoterapeutami pozwala na ich aktywizację i przełamanie wstydu. Aby osiągnąć i dostrzec efekty integracyjne należy przede wszystkim realizować aktywną współpracę między uczestnikami a osobami pomagającymi w rehabilitacji. Ponadto wszystkie działania aktywizujące (wyjścia na wydarzenia kulturalne, występy, pokazy, zajęcia dodatkowe) również przyczyniają się do uzyskania lepszych efektów integracyjnych. Wiele osób zaakceptowało swoją niepełnosprawność, chcą uczestniczyć w procesie rehabilitacji społecznej. Myślę, że jest dobry efekt. Oczywiście to nie dotyczy wszystkich. Są osoby, u których widzieliśmy, że brak jest wyraźnego postępu przez okres półroczny. W związku z tym zwracaliśmy się do specjalistów, ponieważ nie zatrudniamy psychiatry. To głównie dotyczyło osób ze schorzeniami psychicznymi. IDI kadra ZAZ Efekty osiągane dzięki rehabilitacji zdrowotnej/ leczniczej/ ruchowej pracowników ZAZ dotyczą przede wszystkim utrzymania lub poprawy sprawności pracowników oraz przełamywania wstydu związanego z niepełnosprawnością, co w efekcie przyczynia się również do aktywniejszej współpracy pomiędzy osobami niepełnosprawnymi a fizjoterapeutami. W opinii badanych ekspertów w tym kontekście szczególnie istotne jest podkreślanie korzyści, jakie płyną z przezwyciężania własnych słabości oraz ograniczeń. Warto również starać się zilustrować nowe możliwości, jakie stają się udziałem osób, którym udało się pokonać własne ograniczenia mentalne, intelektualne czy ruchowe. 92 S t r o n a

94 W opinii badanych do czynników związanych ze środowiskiem zewnętrznym, które sprzyjają osiąganiu efektów integracyjnych należy zaliczyć budowanie atmosfery akceptacji dla osób niepełnosprawnych poprzez uczestnictwo w różnych formach aktywizacji. Ogólny dobrostan osób niepełnosprawnych wzrasta jak jest ta akceptacja, to zainteresowanie i też pomoc ze strony innych ludzi chociażby w komunikacji czy w różnych sytuacjach. IDI kadra ZAZ Efekty integracyjne badane są okresowo, ze względu na przyjęte obszary działań oraz ich efektywność. Ocenie poddawane są postępy uczestników, którzy działają na podstawie indywidualnych planów rehabilitacji zawodowej i społecznej. Po ocenie efektywności plany mogą być korygowane, a następnie dokonywana jest ponowna ocena efektów. Z opinii jednego z badanych wynika, że terminy kolejnych ocen wyznacza Rada Programowa wraz z beneficjentami. Współpraca z innymi podmiotami W toku badania respondenci opisali także współpracę realizowaną przez ich placówkę z innymi podmiotami w kontekście działalności rehabilitacyjnej. W ramach wypełniania swoich statutowych funkcji ZAZ podejmują współpracę z innymi podmiotami, które wspierają ich działalność. Respondenci odpowiadali, iż współpracują m.in. z niepublicznym zespołem opieki zdrowotnej, którego zadaniem jest świadczenie specjalistycznych usług z zakresu opieki medycznej. Co więcej, ZAZ współpracują z praktykami pielęgniarskimi, które zapewniają doraźną opiekę medyczną. Prowadzenie działalności komercyjnej Według obowiązujących przepisów, zakłady aktywności zawodowej mogą prowadzić działalność produkcyjną lub usługową. Z przeprowadzonego badania wynika, iż podmioty te prowadzą działalność komercyjną. Usługi realizowane przez ZAZ to m.in.: call center, usługi poligraficzne, wsparcie księgowości, rachunkowości i ubezpieczeń, sprzątanie oraz usługi pralnicze. Pracownikami tych działalności są osoby niepełnosprawne, tzn. uczestnicy zakładów aktywności zawodowej. Prowadzenie takiej działalności przyczynia się do wzrostu aktywności zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych. ZAZ są bardziej sformalizowane, mają te wszystkie działania beneficjentów, czyli osób niepełnosprawnych w związku z tym, że są pracownikami i zgodnie z rozporządzeniem w sprawie ZAZ, to oni muszą wykonywać wszystkie czynności w ramach 93 S t r o n a

95 świadczenia usług, więc muszą być zaangażowani. Staramy się to jak najbardziej rozwijać w miarę rehabilitacji zawodowej, bo jest większe obciążenie obowiązkami zawodowymi. IDI kadra ZAZ Centra Integracji Społecznej Charakterystyka podmiotów Beneficjenci CIS reprezentują szeroki katalog kategorii społecznych uprawnionych do korzystania ze wsparcia centrum. Są to przed wszystkim osoby długotrwale bezrobotne, osoby wychodzące z zakładów karnych, uzależnione od alkoholu i bezdomne. Podmioty te kształtują umiejętności pozwalające na pełnienie ról społecznych oraz przyuczają do zawodu. Najczęstszym sposobem rekrutacji w badanych CIS jest skierowanie uczestnika przez ośrodek pomocy społecznej. Po skierowaniu do CIS uczestnik przechodzi okres próbny, po którym następuje przygotowanie Indywidualnego Planu Zatrudnienia Socjalnego. Osoba może zostać skierowana do CIS na podstawie własnego wniosku, wniosku zakładu lecznictwa odwykowego, powiatowego centrum pomocy rodzinie, ośrodka pomocy społecznej, organizacji pozarządowej, klubu integracji społecznej lub powiatowego urzędu pracy. Następnie wniosek ten zostaje zaopiniowany przez pracownika socjalnego ośrodka pomocy społecznej, po przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego. Jeden z przedstawicieli CIS deklarował, że nabór uczestników ma charakter ciągły ze względu na rezygnacje uczestników. Z odpowiedzi drugiego z badanych wynika, że czas oczekiwania na przyjęcie uzależniony jest od chęci zatrudnienia przez pracodawców. Najczęściej to ośrodki pomocy społecznej, z którymi współpracujemy. Po prostu dzwonią i mówią nam, że maja osobę, która chciałaby podjąć zatrudnienie. Wtedy jedziemy do takiej osoby z dokumentami. W zależności od tego, czy pracodawca akurat potrzebuje osobę do pracy. Więc można tak powiedzieć, że my jesteśmy uzależnieni od pracodawcy. Jeżeli są jakieś miejsca, nabór mamy ciągły, permanentny. W każdym miesiącu gdzieś tam się osoby zwalniają, bo nawet w tym miesiącu dwie osoby zrezygnowały. IDI kadra CIS Centra integracji społecznej są instytucjami, w których pracuje się z osobami z różnego rodzaju deficytami. W związku z tym, również w tym przypadku konieczne staje się dostosowanie form reintegracji do potrzeb beneficjentów. Jeden z przedstawicieli badanych CIS przyznał, że na początku uczestnictwa beneficjenci biorą udział w zajęciach grupowych. 94 S t r o n a

96 Następnie formy wsparcia są dostosowywane do potrzeb i możliwości czasowych uczestników. Drugi uczestnik badania również zadeklarował, że początek uczestnictwa przebiega w sposób schematyczny, a uczestnikom proponowane są podobne formy wsparcia. Warto jednak podkreślić, że w opinii obu przedstawicieli CIS pewne kwestie weryfikowane są dopiero na etapie uczestnictwa, a następnie dostosowywane do potrzeb i dysfunkcji uczestników. Początek jest taki sam, a później to w zależności, kto co potrzebuje. To jest tak jak daną osobę już lepiej poznamy, na co zwrócić uwagę, o czym z nim rozmawiać. Zazwyczaj to jest tak, że na początku zajęcia jest grupowe, a później już indywidualnie z racji tego jak pracują. Mam swoje kwestionariusze rekrutacyjne, to jest też wywiad i opinia doradcy zawodowego i ja tam poruszam pewne kwestie, dotykam różnych problemów, zadaję mnóstwo pytań i próbuję na początek stworzyć tą opinię, ale dopiero codzienne uczestnictwo weryfikuje pewne rzeczy. IDI kadra CIS Średni czas korzystania z pomocy/wsparcia CIS jest zróżnicowany. Należy zaznaczyć, że uczestnik CIS może korzystać ze wsparcia przez okres maksymalnie półtora roku. Po odbyciu miesięcznego okresu próbnego, następuje 11 miesięcy uczestnictwa, które w uzasadnionych przypadkach może być wydłużone o kolejne 6 miesięcy. Jeden z przedstawicieli CIS zwrócił uwagę, że większość uczestników deklaruje chęć przedłużenia uczestnictwa. Uczestnik u nas może być rok czasu z możliwością jeszcze przedłużenia o pół roku. Więc 1,5 roku jest w CIS-ie i ma to nasze wsparcie. IDI kadra CIS Badani przedstawiciele CIS dostrzegają zjawisko wielokrotnego uczestnictwa tej samej osoby w tych samych typach PES. Podobne opinie wyrażali oni również w kwestii nadmiernego przywiązywania się uczestników do ich organizacji/instytucji. W opinii przedstawicieli CIS jest to związane z małą ilością ofert pracy na rynku, niskimi kwalifikacjami uczestników, poczuciem bezpieczeństwa, strachem przed zmianami oraz bierną i roszczeniową postawą. Wśród działań podejmowanych w celu zapobiegania temu zjawisku badani wymieniali indywidualne rozmowy z uczestnikiem, prowadzenie za rękę lub kierowanie go do psychologa. W przypadku CIS zdarza się, że beneficjenci z różnych powodów rezygnują z uczestnictwa. Część z nich podejmuje zatrudnienie, a część wraca do centrum. 95 S t r o n a

97 BADANIE MONITORINGOWE DOLNOŚLĄSKIEGO SEKTORA EKONOMII SPOŁECZNEJ ORAZ DZIAŁAŃ W OBSZARZE To jest tak, że osoby w czasie trwania tego uczestnictwa rezygnują z jakichś tam różnych powodów osobistych czy zdrowotnych. Czasami podejmują jakieś zatrudnienie i już do nas w ogóle nie wracają, a czasami jest tak, że mogą stracić zatrudnienie czy też np. stan zdrowia się może poprawić lub sytuacja osobista może się zmienić. I wtedy do nas wracają. Mają możliwość powrotu i dokończenia tego uczestnictwa do tego roku czasu czy też ewentualnie z tym pół rocznym przedłużeniem. IDI kadra CIS W CIS proces diagnozy uczestnika jest ściśle powiązany z etapem wyznaczania celów i planowania działań, co jest kluczowym obszarem IPZS. Zazwyczaj te dwa etapy, tj. diagnoza i planowanie przebiegają równolegle. Jeden z badanych deklarował, że proces tworzenia indywidualnych programów zatrudnienia socjalnego powstaje przede wszystkim we współpracy z OPS, a także w oparciu o własne obserwacje uczestnika. W drugim CIS proces tworzenia IPZS odbywa się w oparciu o przeprowadzony za pomocą kwestionariusza rekrutacji wywiad z uczestnikiem, zawierający wywiad oraz opinię doradcy zawodowego. Ponadto narzędzie porusza wiele aspektów istotnych z punktu widzenia diagnozy uczestnika. W następnej kolejności przeprowadzane są oceny uczestników oraz konsultacje z pracownikiem socjalnym, na podstawie których wypracowana zostaje indywidualna ścieżka integracji. Proces tworzenia IPZS obywa się we współpracy z uczestnikiem. Na samym początku to głównie OPS, bo najczęściej są to osoby, które korzystają z pomocy. My w zasadzie tych osób kompletnie nie znamy jak je przyjmujemy, więc wszystkie takie pierwsze informacje mamy przez OPS-y, przez pracowników socjalnych. Najpierw prowadzimy wywiady z uczestnikami, mamy swoje kwestionariusze rekrutacji i oceny i wtedy pracownik socjalny jest do konsultacji ze mną. IDI kadra CIS Jeden z badanych przedstawicieli CIS zadeklarował, że proces monitoringu IPZS prowadzony jest na podstawie miesięcznego okresu próbnego, po którym następuje aktualizacja programu. Drugi z uczestników badania przyznał, że monitoring indywidualnych programów zatrudnienia socjalnego polega również na stosowaniu listy obecności w zakładach pracy, w których uczestnicy odbywają zajęcia oraz bieżącym kontakcie z pracodawcami. Monitorujemy w taki sposób, że jeżeli oni są delegowani do danego pracodawcy, to oni mają tam listę obecności. I na tej liście obecności muszą się codziennie podpisywać. Jeśli nie przychodzą do pracy albo coś im się wydarzy, czy biorą urlop, czy idą na L4, to mają to zgłosić pracodawcy. 96 S t r o n a

98 Po miesiącu robimy rozeznanie, czy jest wszystko w porządku, czy trzeba coś zmienić w programie, czy coś dopisać, wprowadzić coś innego. Po okresie próbnym możemy dokonać zmian. IDI kadra CIS Badanie wykazało, że w badanych CIS proces ewaluacji odbywa się poprzez rozeznanie polegające na pozyskiwaniu informacji o losach beneficjentów w trakcie nieformalnych rozmów z samymi uczestnikami, pracodawcami i innymi osobami z ich otoczenia (rodzina, sąsiedzi). W opinii ekspertów należałoby zbudować narzędzie śledzenia losów absolwentów, wzorowane na systemie stosowanym w szkolnictwie wyższym, a także stworzenie w ramach CIS biura karier dla beneficjentów. Mamy ogólnie kontakt podczas trwania uczestnictwa i jeżeli dana osoba skończy ten okres roczny czy półtoraroczny, to dzwonimy do tych uczestników, czy też byłych uczestników i jesteśmy też na bieżąco jak to wygląda później. W trakcie trwania uczestnictwa jesteśmy w stałym kontakcie z nimi, jak i zarówno z pracodawcami. IDI kadra CIS Pożądane byłoby zbudowanie skutecznego narzędzia śledzenia losów absolwenta w ramach konkretnych programów realizowanych w ramach CIS. Można by się tu wzorować na stosowanym w szkolnictwie wyższym systemie śledzenia losów absolwentów. Innym moim zdaniem godnym rozważenia byłoby stworzenie w ramach CIS biura karier dla beneficjentów. FGI ekspert ds. ekonomii społecznej Reintegracja społeczna Wśród rodzajów wsparcia w zakresie reintegracji społecznej, z jakich korzystają uczestnicy CIS wymieniono zajęcia z reintegracji społecznej (m.in. racjonalne gospodarowanie środkami pieniężnymi, pokonywanie barier, wzmacnianie samooceny), zakładania własnej działalności gospodarczej lub spółdzielni socjalnej, zajęcia z psychologiem, a także codzienny kontakt z pracownikiem socjalnym. Jeden z badanych wskazał, że osoby uzależnione od alkoholu kierowane są do Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Wyniki badań jakościowych pozwalają tylko w niewielkim stopniu analizować różnice w sposobach pracy specjalistów ze względu na fakt, że uczestnicy badania posługiwali się ogólnymi stwierdzeniami. Zwrócono uwagę, że uczestnicy chętnie korzystają z form wsparcia z zakresu reintegracji społecznej. W opinii jednego z badanych ma to ogromny wpływ na późniejszy proces reintegracji zawodowej. 97 S t r o n a

99 W jednym z badanych CIS nie podejmuje się współpracy z rodzinami beneficjentów z uwagi na fakt, że wsparcia udziela im OPS. Raczej nie współpracujemy z rodzinami, bo najczęściej są to osoby, które korzystają z OPS, więc tam jest pracownik socjalny. IDI kadra CIS W opinii ekspertów uczestniczących w badaniu jakościowym, najważniejszą kwestią w kontekście reintegracji społecznej uczestników jest wparcie psychologiczne, tj. budowanie w uczestnikach poczucia własnej wartości, uczenie samodzielności czy przezwyciężanie bierności. Bez wątpienia ważne jest również organizowanie grupowych form aktywizacji (wyjść do kina, teatru, muzeum). Reintegracja zawodowa Zgodnie z Ustawą o zatrudnieniu socjalnym w centrach integracji społecznej realizowane są następujące usługi: kształcenie umiejętności pozwalających na pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych dostępnych osobom niepodlegającym wykluczeniu społecznemu, nabywanie umiejętności zawodowych oraz przyuczenie do zawodu, przekwalifikowanie lub podwyższanie kwalifikacji zawodowych, naukę planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem, zwłaszcza przez możliwość osiągnięcia własnych dochodów przez zatrudnienie lub działalność gospodarczą oraz uczenie umiejętności racjonalnego gospodarowania posiadanymi środkami pieniężnymi. Reintegracja zawodowa w CIS polega na odbudowaniu i podtrzymaniu u beneficjentów zajęć zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy. W wyniku szkolenia zawodowego uczestnicy CIS powinni być zatem w większym stopniu zdolni do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym nie określa jednak szczegółowo, jakie instrumenty integracji społecznej i zawodowej mogą być stosowane w CIS. W badanych podmiotach zajęcia reintegracji zawodowej prowadzone są przez doradcę zawodowego (m.in. elementy ekonomii społecznej, przedsiębiorczości, ABC poszukiwania pracy, przygotowanie do wejścia na otwarty rynek pracy, rozmowy kwalifikacyjne, dokumenty aplikacyjne). Jeden z przedstawicieli kadry wśród form reintegracji zawodowej wymienił również zajęcia z pośrednictwa pracy. W jednej z badanych podmiotów realizowane są usługi zewnętrzne z zakresu sprzątania i utrzymywania terenów i budynków. W drugim podmiocie prowadzone są warsztaty: opieki nad osobami starszymi i dziećmi, remontowo - budowlany, ogrodniczy, prowadzone przez trenerów zawodu/opiekunów. Warsztaty odbywają się głównie poza centrum. Jeden z badanych podmiotów prowadzi warsztat krawiecki na terenie placówki. 98 S t r o n a

100 W opinii jednego z badanych w zakresie reintegracji zawodowej uczestnicy najchętniej podejmują pracę w zakładach komunalnych. Z kolei biorąc pod uwagę wsparcie udzielane przez pracowników podmiotu, dostrzega się większe zainteresowanie uczestników wsparciem w formie rozmów aniżeli pisaniem dokumentów aplikacyjnych. Jeśli chodzi o reintegrację zawodową, to u nas są to głównie zakłady komunalne. No i chyba tak najbardziej lubią taką pracę, która nie wymaga od nich jakiś takich bardzo dużych odpowiedzialności i umiejętności (...). Takie jakieś spotkania jak są z doradcą czy z pracownikiem socjalnym, to bardziej oni wolą takie po prostu rozmowy z kadrą. Takie pisanie dokumentów to ich niekoniecznie interesuje. IDI kadra CIS W opinii badanych ekspertów w kontekście reintegracji zawodowej istotne byłoby ukazanie w pewnej perspektywie czasowej realnej możliwości zdobycia konkretnych kwalifikacji zawodowych umożliwiających wejście na normalny rynek pracy. Bariery realizowanych procesów reintegracyjnych Tym, co łączy większość uczestników CIS pod względem sytuacji zawodowej, jest długotrwała przerwa w świadczeniu pracy. Biorąc pod uwagę powyższe, w opinii jednego z przedstawicieli kadry podstawową barierą u uczestników jest brak chęci podjęcia pracy, a także brak nawyku pracy. Drugi z badanych zwrócił natomiast uwagę na bariery finansowe, które uniemożliwiają podejmowanie bardziej zaawansowanych działań w kierunku reintegracji zawodowej uczestników. Jako przykład wskazał wizyty u pracodawców oraz stworzenie stanowisk komputerowych pozwalających uczestnikom tworzyć dokumenty aplikacyjne, poznawać metody poszukiwania pracy oraz korzystać z portali rekrutacyjnych. W przypadku reintegracji społecznej, to oni nie chcą po prostu pracować. Dla niektórych osób to jest cała historia, że on musi iść do pracy, wstać rano, musi się umyć, musi pracować te 7 h. Niektórzy uczą się tego od podstaw. To są tacy ludzie, którzy dajmy na to nie pracowali 15 czy 20 lat. Finansowe, bo chciałabym wprowadzić nowe rozwiązania, nowe metody, a nie zawsze mam na to pieniądze. Najczęściej pracuję na zasadzie papier i ołówek i swoją drogą puszczam prezentację czy filmy, ale też chciałabym w jakiś inny sposób.. Warto wspomnieć, że za proces reintegracji zawodowej odpowiedzialni są w głównej mierze pracodawcy, którzy mają stały kontakt z uczestnikami. Dostrzegają oni bariery związane z występującym u uczestników problemem z przestrzeganiem norm społecznych. Do najważniejszych z nich należą problemy z utrzymaniem higieny. 99 S t r o n a

101 U nas jest społeczna, a zawodową to oni mają u pracodawców. Czyli np. pracodawca mówi: Proszę na jutro umyć się do pracy, proszę zmienić rzeczy. To są takie podstawowe rzeczy, w których w dużym stopniu nasi pracodawcy nam pomagają. Efekty integracyjne IDI kadra CIS Zapytani o efekt integracyjny stosowanych form wsparcia w zakresie reintegracji społecznej przedstawiciele CIS wyrażali pozytywne opinie. Jest to związane przede wszystkim z podniesieniem samooceny uczestników i przełamywaniem barier. Ponadto uczestnicy badania dostrzegają u beneficjentów większą odpowiedzialność, samodzielność, a także poprawę przestrzegania norm społecznych. Wiele osób po jakichś spotkaniach z kadrą CIS potrafi sobie wiele rzeczy załatwić i takimi codziennymi rzeczami się zająć. Zmieniają później swoje podejście do różnych sytuacji, więc to są takie efekty, że pracując z nami i ze swoim pracodawcą, zmieniają swoje podejście do różnych sytuacji, do różnych zdarzeń. IDI kadra CIS W badanych centrach integracji społecznej efekt reintegracji definiowany jest jako podjęcie pracy przez uczestnika. W opinii ekspertów efekt reintegracyjny powinno się definiować jako osiągnięcie pełnej integracji społecznej - powrót na łono społeczeństwa (dom, rodzina, praca), osiągnięcie częściowej integracji społecznej: na przykład wyjście z alkoholizmu, kłopoty ze znalezieniem pracy i pełną stabilizacją życiową lub brak lub niewielkie efekty w zakresie integracji społecznej, czyli nieumiejętność przezwyciężenia własnych ograniczeń. Przedstawiciele kadry CIS zgodnie stwierdzili, że kluczowym efektem procesu reintegracji zawodowej w reprezentowanych przez nich podmiotach jest podejmowanie zatrudnienia przez uczestników, lepsze poruszanie się po rynku pracy, poprawa funkcjonowania w środowisku pracy oraz zmiana podejścia do pracy. Wsparcie udzielane beneficjentom CIS w kontekście reintegracji zawodowej często przekłada się na podniesienie ich kwalifikacji zawodowych. Ponadto, beneficjenci świadczący pracę CIS podnoszą swój status materialny dzięki otrzymywaniu wynagrodzenia. Wydaje mi się, że wiele osób znajduje zatrudnienie. Albo u tego pracodawcy, u którego wykazali się, pokazali, albo też potrafią już sami sobie tą prace wynaleźć -czy urząd pracy, znajomi, czy drogą internetową. IDI kadra CIS W opinii jednego z przedstawicieli kadry CIS największy wpływ na osiągane przez beneficjentów efekty integracyjne ma przede wszystkim zaangażowanie ich samych, chęć 100 S t r o n a

102 podjęcia zatrudnienia, uczenia się czegoś nowego oraz chęć zmian w swoim życiu. Drugi badany podkreślił natomiast wpływ sytuacji rodzinnej na osiągane przez uczestników efekty. W jego opinii lepsze rezultaty osiągają osoby, u których nie występują dodatkowe dysfunkcje związane z nadużywaniem alkoholu czy przemocą w rodzinie. W opinii uczestników FGI kluczowy wpływ na osiągane przez uczestników efekty integracyjne ma odpowiednie nastawienie rozumiane jako motywacja i poczucie sensowności działań. Jeżeli chodzi o uczestników różnych programów w ramach PES, najważniejsza jest motywacja i zbudowanie w nich wewnętrznego przekonania o sensowności podejmowanych działań, które mają prowadzić do skutecznego powrotu na łono społeczeństwa (w tym aspekcie ważne jest wsparcie psychologiczne). FGI ekspert ds. ekonomii społecznej Do czynników związanych z podmiotem, sprzyjających osiąganiu efektów integracyjnych przez uczestników, przedstawiciele CIS zaliczyli: stwarzanie możliwości podjęcia pracy, pomoc finansową i materialną. Z kolei do czynników związanych ze środowiskiem zewnętrznym zaliczono wsparcie bliskich oraz znajomych. Na pewno, że dostają zatrudnienie, że pracują, dostają pieniążki, ogólnie dostają paczki żywnościowe. To jest taka duża pomoc, wsparcie. IDI kadra CIS Jeden z uczestników badania jakościowego przyznał, że w jego placówce efekt integracyjny beneficjentów mierzony jest za pomocą ankiet. Narzędzie to służy do diagnozy predyspozycji uczestników, a także bilansu kompetencji. Na pytanie, w jaki sposób można badać efekt integracyjny, ten sam uczestnik badania nie potrafił wskazać odpowiedzi. Przyznał, że bezpośredni kontakt oraz obserwacje beneficjentów dają największą wiedzę na temat ich postępów. Mierzymy za pomocą ankiet ( ). W formie moich takich wewnętrznych kwestionariuszy, narzędzi takich jak diagnoza własnych predyspozycji, bilans kompetencji. Moje wewnętrzne narzędzia, którymi mierzę efekty swojej pracy. IDI kadra CIS Współpraca z innymi podmiotami Zgodnie z deklaracją przedstawicieli CIS kluczowymi partnerami dla funkcjonowania podmiotów są ośrodki pomocy społecznej (z którymi współpracują zarówno na etapie rekrutacji beneficjentów, jak i przy udzielaniu im wsparcia) oraz pracodawcy. Respondenci wskazywali również na współpracę z powiatowymi urzędami pracy, które pośredniczą w rekrutacji uczestników. Jeden z badanych CIS współpracuje ze spółdzielniami socjalnymi, a 101 S t r o n a

103 także z domem pomocy społecznej oraz przedszkolem (warsztaty opieki nad osobami starszymi i dziećmi). Z kolei drugi wymienił także prawników. Uczestnicy badania pozytywnie zaopiniowali współpracę z ośrodkami pomocy społecznej i pracodawcami. Średnio natomiast ocenione zostało partnerstwo z powiatowymi urzędami pracy. Pracujemy z pracodawcami, gdzie są nasi uczestnicy, ośrodkami pomocy społecznej, z prawnikami, z pracownikami socjalnymi. Myślę, że to są takie główne instytucje, z którymi najbardziej współpracujemy. Współpracę z OPS oceniam dobrze, z pracodawcami jeszcze lepiej, a z biurami pracy średnio. Ale ogólnie myślę, że staramy się ze wszystkimi dogadać, aby wyciągnąć ludzi na rynek pracy. IDI kadra CIS Przedstawiciel jednego z badanych podmiotów nie dostrzega barier utrudniających współpracę z innymi instytucjami. Drugi uczestnik badania dostrzega natomiast barierę związaną z brakiem chęci zatrudniania uczestników przez pracodawców współpracujących z placówką. Prowadzenie działalności komercyjnej Centra integracji społecznej zgodnie z Ustawą z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (t.j.: Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 225 z późn. zm.) mogą prowadzić działalność wytwórczą, handlową lub usługową oraz działalność wytwórczą w rolnictwie. Skala prowadzonej działalności gospodarczej zależna jest od modelu finansowania centrum. Jeden z uczestników badania zadeklarował, że działalność podmiotu finansowana jest w głównej mierze z wpływów z realizacji usług zewnętrznych z zakresu sprzątania i utrzymywania terenów i budynków. My mamy głównie usługi sprzątające w budynkach, na zewnątrz, w komunalnych, w barach, szkołach. IDI kadra CIS 102 S t r o n a

104 BADANIE JAKOŚCIOWE Z UCZESTNIKAMI PES - WYNIKI Osoby, z którymi przeprowadzono wywiady, reprezentowały warsztaty terapii zajęciowej (26), centra integracji społecznej (4) oraz zakłady aktywności zawodowej (4). Warsztaty terapii zajęciowej Charakterystyka badanych Na wstępie uczestników badania scharakteryzowano pod kątem ich sytuacji rodzinnej i zawodowej. Na podstawie deklaracji respondentów udało się ustalić, że uczestnicy WTZ najczęściej mieszkają z rodzicami. Ponadto z deklaracji badanych wynika, że sytuacja finansowa ich rodzin jest w większości na średnim lub niskim poziomie. Przed przystąpieniem do uczestnictwa w WTZ respondenci najczęściej nie pracowali. Część z nich podejmowała naukę. Uczestnictwo w PES W toku badania poruszono również kwestię okresu uczestnictwa w PES. Najliczniejsza grupa beneficjentów WTZ uczęszcza na zajęcia od kilku lat. Warto podkreślić, że wśród respondentów zdarzały się również osoby, które są uczestnikami od początku istnienia placówki. Podobnie w tej kwestii wypowiadali się uczestnicy ZAZ, których uczestnictwo w podmiocie trwa najczęściej kilka lat. Badanych zapytano, w jaki sposób trafili do PES. O działalności tych podmiotów respondenci dowiadywali się m.in. od pracowników OPS, psychologów, znajomych oraz w szkole. Podjęcie decyzji o przystąpieniu do WTZ powodowane było różnymi motywami, niemniej większość z nich dotyczyły potrzeby zmiany swojego życia. Uczestników warsztatów charakteryzuje relatywnie silna motywacja do nawiązania relacji społecznych, co sprzyja skuteczności ich rehabilitacji społecznej. Do uczestnictwa w PES skłania ich również ciekawość oraz chęć zdobycia nowych umiejętności. Jednym z istotnych czynników motywujących beneficjentów do uczestnictwa w warsztatach jest także możliwość zagospodarowania czasu wolnego, którego nadmiar doskwierał wielu z nich przed rozpoczęciem uczestnictwa w PES. Co istotne beneficjenci WTZ stosunkowo rzadko wskazywali na motywacje dotyczące możliwości podjęcia skutecznej rehabilitacji. Wobec powyższego można przypuszczać, że podmioty te postrzegane są przez uczestników raczej jako miejsca integracji niż miejsca rehabilitacji, w których można nauczyć się lepiej funkcjonować w społeczeństwie oraz nabyć kompetencji 103 S t r o n a

105 niezbędnych do wejścia na rynek pracy. Może to stanowić istotną barierę obniżającą skuteczność tego typu podmiotów. Przede wszystkim chciałem się czegoś więcej nauczyć i ludzi poznać, zawrzeć znajomość nową, żeby nie siedzieć w domu. IDI uczestnik WTZ Badanych poproszono następnie o wskazanie, w jaki sposób na początku ich uczestnictwa w warsztacie zostało ustalone, czym będą się zajmować. Uczestnicy warsztatów terapii zajęciowej w zasadzie nie mają możliwości wywierania wpływu na działalność podmiotu i zarządzanie nim, choć w większości badanych WTZ pozostawia się beneficjentom swobodę w zakresie podejmowania decyzji odnośnie udziału w poszczególnych formach wsparcia. Wybór szczegółowych form rehabilitacji w zakresie pracowni zawodowej zależy zatem od indywidualnych preferencji i zainteresowań uczestników. Jednocześnie podkreślono, że proces ustalania procesu rehabilitacji odbywa się we współpracy z terapeutą lub kierownikiem. Z deklaracji uczestników WTZ wynika, że ustalenia związane z uczestnictwem mają charakter ustny. Wspólnie podejmujemy decyzje i ta osoba też mówi swoje preferencje, gdzie by chciała. Chodziłam do działu krawieckiego chyba przez pół roku, a potem napisałam podanie, że chcę chodzić do artystycznego i teraz cały czas chodzę do artystycznego ( ). Nie było narzucone, tylko ja sama zdecydowałam, że pójdę na krawiecką. IDI uczestnik WTZ Beneficjenci WTZ chętnie korzystają ze wszystkich form wsparcia, które są im oferowane w podmiocie, jednak największym zainteresowaniem cieszą się pracownie, w tym ceramiczna, plastyczna czy komputerowa. Takie wskazania uczestnicy argumentowali poprawą samopoczucia ze względu na możliwość odstresowania się. Większość beneficjentów WTZ zadeklarowała, że w zasadzie nie dostrzega potrzeby zmian w zajęciach. Jedyne propozycje, jakie wskazali beneficjenci to lepsze dostosowanie ćwiczeń wykonywanych na zajęciach z rehabilitacji do potrzeb uczestnika oraz równe traktowanie wszystkich uczestników w zakresie pomocy udzielanej w trakcie zajęć w pracowniach zawodowych. W opinii uczestników WTZ osoby prowadzące zajęcia powinny być: miłe, uczynne, wyrozumiałe, cierpliwe, szczere, otwarte, dobroduszne, uśmiechnięte, sympatyczne, inteligentne. Respondenci zwracali uwagę, że takie cechy są konieczne do tego, aby 104 S t r o n a

106 uczestnicy czuli się dobrze na warsztatach, mieli większą odwagę oraz poczucie bezpieczeństwa. Uważam, że to jest ważne, bo jeżeli ktoś potrzebuje więcej czasu na zrobienie czegoś, to musi więcej czasu poświęcić na to. Ja też jak coś robię, to więcej czasu potrzebuję i sam się na siebie denerwuję. IDI uczestnik WTZ Analiza wyników badania pozwoliła również ustalić, co daje beneficjentom uczestnictwo w PES. Uczestnicy WTZ wskazywali na poprawę relacji z innymi ludźmi, przełamanie izolacji społecznej, zdobywanie nowych umiejętności, umiejętność zarządzania pieniędzmi, zwiększenie samodzielności, a także rozwój zainteresowań. WTZ jest dla beneficjentów przede wszystkim miejscem spotkań z innymi ludźmi, które daje możliwość nawiązania kontaktów interpersonalnych, zawarcia znajomości. Warto zwrócić uwagę, że także oczekiwania beneficjentów warsztatów związane z uczestnictwem w podmiocie są zasadniczo zbieżne z tym, co do tej pory udało im się osiągnąć. Do plusów uczestnictwa w WTZ respondenci zaliczyli: nawiązanie relacji społecznych oraz możliwość rozwoju rozumianego jako podniesienie kompetencji i nabycie nowych umiejętności, wiedzy czy cech (m.in. dokładność, odpowiedzialność), a także satysfakcję. Uczestnicy PES w większości nie dostrzegają minusów związanych z uczestnictwem w PES. Dzięki psychologom naszym ja otworzyłam się. Miałam taką blokadę, że wstydziłam się do kogokolwiek odezwać, byłam osobą zamkniętą w sobie. Mogę czas miło spędzić i nauczyć się czegoś, ludzi nowych poznać. Lubię tu przychodzić. "Marzenie to może jakąś pracę podjąć. IDI uczestnik WTZ Kolejny obszar badania pozwolił określić, co się zmieniło w życiu respondentów odkąd uczestniczą w PES. Analiza odpowiedzi uczestników WTZ wykazała, że poprawie uległo zarówno ich życie osobiste, jak i zawodowe. Dzięki uczestnictwu w zajęciach udało im się nawiązać nowe znajomości, stać się bardziej otwartym, odważnym i pewnym siebie. Beneficjenci warsztatów dostrzegają również większą samodzielność w wykonywaniu codziennych czynności. W odniesieniu do życia zawodowego, uczestnicy badania najczęściej wskazywali zdobycie nowych umiejętności przydatnych do podjęcia pracy. Beneficjenci WTZ podkreślali, że gdyby nie uczestniczyli w zajęciach, ich sytuacja życiowa uległaby pogorszeniu. Uczestnictwo w zajęciach pozwala im odpocząć i oderwać się od 105 S t r o n a

107 problemów życia codziennego. Wskazywano również na pozytywny wpływ na relacje z rodziną/znajomymi. Stałam się bardziej otwarta na ludzi i nie boję się już tak. U nas jak były zebrania, to ja nigdy ust nie otworzyłam, nigdy. Uczestnictwo wpłynęło na moje życie zawodowe i osobiste, bo jestem między ludźmi, rozmawiamy, pracujemy. Jest jakaś wspólna praca i się nauczyłam tej wspólnej pracy. IDI uczestnik WTZ Uczestników badania poproszono o wskazanie zajęć, w których brali udział. Wśród wskazań beneficjentów WTZ znalazły się m.in. pracownie: plastyczna, kompetencji społecznych, techniczno-gospodarcza, rękodzieła, ceramiczna, gospodarstwa domowego, komputerowa, krawiecka, ogrodnicza, stolarska, artystyczna. Ponadto respondenci wymieniali zajęcia z rehabilitacji, basen oraz różnego rodzaju kółka zainteresowań. Z analizy odpowiedzi uczestników WTZ wynika, że nierzadko uczestniczą oni kilka razy w tych samych zajęciach. Respondenci zgodnie twierdzili, że liczba zajęć jest odpowiednia do ich potrzeb. W pracowni ceramicznej byłem w tamtym roku i jeszcze kiedyś, jak zaczynałem chodzić na warsztaty. IDI uczestnik WTZ Wśród najbardziej przydatnych zajęć beneficjenci WTZ wskazywali zajęcia z psychologiem, rehabilitantem, a także zajęcia w pracowni komputerowej. Dzięki pracy z psychologiem widoczne jest zmiana postaw i zachowań uczestników. Zachodzi w nich wiele zmian, zyskują oni przede wszystkim większą pewność siebie. Z kolei umiejętności obsługi komputera mogą być przydatne m.in. podczas poszukiwania pracy. Za najmniej przydatne zajęcia uczestnicy WTZ uznali z kolei zajęcia w pracowni gospodarstwa domowego i plastycznej. Pan Paweł mi dużo pomógł. Młody człowiek, ale widzę w nim dobrego psychologa. Pracę gdzieś znaleźć później, napisać coś, wysłać, przesłać. IDI uczestnik WTZ Plany związane z pracą Uczestnicy badania mieli następnie określić, czy chcieliby podjąć pracę. Zdania uczestników WTZ w tej kwestii były podzielone. Brak chęci na podjęcie zatrudnienia był uzasadniany złym stanem zdrowia, strachem lub chęcią pozostania w warsztatach. Pozostałe osoby deklarowały chęć pracy na kuchni, w ogrodnictwie, w biurze czy w sklepie. 106 S t r o n a

108 Osoby zainteresowane podjęciem zatrudnienia poszukują pracy przez Internet i roznosząc lub wysyłając CV. Do pracy na razie nie, wolałbym tutaj być. Nawet gdybym chciała, to nie podejmę, bo mój stan zdrowia mi na to nie pozwoli. Ja sama nie pojadę i muszę kogoś prosić, bo ja nie pamiętam miejsc. IDI uczestnik WTZ Uczestnicy WTZ mieli trudności ze wskazaniem posiadanych umiejętności zawodowych. Jedyne kompetencje, jakie wymienili to umiejętność opieki nad dziećmi oraz obsługę komputera. Wskazali natomiast mocne strony, wśród których znalazły się m. in.: uczciwość, chęć niesienia pomocy innym, uprzejmość oraz szczerość. Z kolei do słabych stron respondenci zaliczyli wypełnianie dokumentów oraz problemy zdrowotne utrudniające funkcjonowanie. Zdaniem uczestników WTZ uczestnictwo w zajęciach wpływa pozytywnie na ich mocne i słabe strony poprzez kształtowanie cech charakteru oraz doskonalenie nabytych umiejętności. Uczestnicy WTZ wyrażają chęć korzystania ze wsparcia podmiotu również w przyszłości. Argumentowali to najczęściej zaspokajaniem potrzeb społecznych związanych z utrzymywaniem relacji towarzyskich z innymi uczestnikami i pracownikami placówki. Bo mogę porozmawiać z niektórymi osobami, z terapeutami, tak jak pani psycholog, z kolegami, z koleżankami. IDI uczestnik WTZ Zakłady Aktywności Zawodowej Charakterystyka badanych Sytuacja rodzinna uczestników ZAZ oraz powiązana z nią sytuacja społeczna i finansowa gospodarstwa domowego była różna. Może to wynikać z różnych momentów nabycia niepełnosprawności u poszczególnych uczestników. Uczestnicy ZAZ mają za sobą pewne doświadczenia zawodowe. Dwóch badanych przed rozpoczęciem uczestnictwa w ZAZ odbywało staże. Uczestnictwo w PES W toku badania poruszono również kwestię okresu uczestnictwa w PES. Pracownicy, z którymi rozmawiano, podobnie jak beneficjenci WTZ, uczestniczą w podmiocie najczęściej kilka lat. Beneficjenci ZAZ o działalności tych podmiotów dowiadywali się m.in. od znajomych oraz w 107 S t r o n a

109 szkole. zajęciowej. Jedna z badanych osób trafiła do ZAZ po uczestnictwie w warsztacie terapii Decyzje odnośnie tego, czym będą się zajmować pracownicy ZAZ podejmował kierownik placówki. Konkretne ustalenia związane z uczestnictwem w zakładzie miały charakter pisemny. Podstawowym instrumentem rehabilitacji, z którego korzystają uczestnicy ZAZ jest wykonywana praca. Uczestnicy badanych ZAZ deklarowali, że zajmują się m. in. sprzątaniem, składaniem i prasowaniem prania. W swoich wypowiedziach badani nie wspominali o zajęciach z zakresu rehabilitacji społecznej, można zatem wnioskować, że na tę kwestię kładziony jest niedostateczny nacisk. Uczestnicy ZAZ również wyrażali pozytywne opinie na temat efektów uczestnictwa w podmiocie. Dostrzegają oni przede wszystkim poprawę samooceny, nawiązanie nowych znajomości, satysfakcję z wykonywania pracy, a także związane z tym korzyści finansowe. Jeden z uczestników badania podkreślił również, że dzięki uczestnictwu w ZAZ podniósł swoje kwalifikacje zawodowe. Jestem zadowolona, trzeba być skupionym na pracy. Daje mi też energię. Moja sytuacja się poprawiła. Najważniejsze jest to, że się otworzyłem. Jak umarł mój tata to ja zacząłem pracę w ZAZie i zarabiałem pieniądze, i przynosiłem do domu. IDI uczestnik ZAZ Na podstawie odpowiedzi uczestników ZAZ można również wnioskować, że poprawie uległo ich życie osobiste oraz zawodowe. Przejawia się to przede wszystkim w relacjach międzyludzkich. Ponadto jeden z uczestników ZAZ dostrzega poprawę sposobu postrzegania osób niepełnosprawnych. Plany związane z pracą Uczestnicy mają różny stosunek do podejmowania zatrudnienia poza ZAZ. Niektórzy deklarowali taką chęć, niemniej w ich wypowiedziach dostrzegalny był pewien rodzaj obawy. Z deklaracji jednego z pracowników wynika, że niechęć do podjęcia zatrudnienia poza ZAZ może być związana ze zbyt niską samooceną lub lękiem przed zmianą. Wskazane jest zatem wprowadzenie mechanizmów motywujących uczestników do bardziej aktywnego zabiegania o podjęcie pracy poza ZAZ. Inny z uczestników badania wyraził swoje zadowolenie z aktualnie wykonywanej pracy. 108 S t r o n a

110 BADANIE MONITORINGOWE DOLNOŚLĄSKIEGO SEKTORA EKONOMII SPOŁECZNEJ ORAZ DZIAŁAŃ W OBSZARZE Może chciałbym, ale to jest trochę za trudne. Nie. Tutaj jest ciężko z pracą, ale ja jestem zadowolony i to mi odpowiada. Jest dobrze. IDI uczestnik ZAZ Badani nie potrafili wskazać, jaką pracę chcieliby wykonywać, co może oznaczać, że nie mają sprecyzowanych planów związanych z przyszłym zatrudnieniem poza placówką. Do swoich mocnych stron pracownicy ZAZ zaliczyli m.in. opiekuńczość, komunikatywność, pracowitość, obowiązkowość oraz uczynność. Badani mieli natomiast problemy ze wskazaniem słabych stron. Jedyną, jaką wymieniono była konfliktowość. Centra Integracji Społecznej Charakterystyka badanych Na wstępie uczestników badania scharakteryzowano pod kątem ich sytuacji rodzinnej i zawodowej. Część z nich mieszka z rodzicami, większość natomiast ze swoimi partnerami oraz dziećmi. Sytuację finansową najczęściej określali jako dobrą. Badani mają za sobą pewne doświadczenia zawodowe, jednak była to praca nie wymagająca wysokich kwalifikacji i nie prowadząca do trwałego zatrudnienia. Uczestnictwo w PES Uczestnictwo beneficjentów w CIS może trwać do 12 miesięcy, a w uzasadnionych przypadkach półtora roku. W przypadku uczestników badania okres ten jest zróżnicowany. Dla przykładu jedna z badanych osób uczestniczy w podmiocie niecały rok, w przypadku innej osoby jest to okres dwóch miesięcy. Wyniki badania jakościowego wskazują, że informacje nt. działalności CIS respondenci uzyskiwali od znajomych/rodziny. Motywacje beneficjentów CIS do uczestnictwa w podmiocie związane były z chęcią podniesienia swoich kwalifikacji oraz znalezienia pracy, co wiąże się również z poprawą sytuacji finansowej. Z wypowiedzi uczestników CIS wynika, że decyzja odnośnie tego, czym będą się zajmować w centrum była podejmowana w porozumieniu z kierownikiem podmiotu oraz pracownikiem urzędu pracy. W następnej kolejności kierownik centrum przyjmował uczestników skierowanych do centrum po podpisaniu z nią indywidualnego programu zatrudnienia socjalnego. 109 S t r o n a

111 BADANIE MONITORINGOWE DOLNOŚLĄSKIEGO SEKTORA EKONOMII SPOŁECZNEJ ORAZ DZIAŁAŃ W OBSZARZE Po prostu ja poszłam na rozmowę kwalifikacyjną i kierowniczka urzędu pracy po prostu dała mi takie papiery, co będę musiała robić przeczytałam, i zgodziłam się. IDI uczestnik CIS Badani uczestnicy CIS deklarowali, że korzystali głównie ze wsparcia w zakresie integracji zawodowej, tj. szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zatrudnienia wspieranego. Jeden z uczestników CIS podkreślił, że okres świadczenia pracy w ramach uczestnictwa w podmiocie jest zbyt krótki. ( ) nie podoba mi się to w CIS, że tylko półtora roku można pracować, bo na przykład ja bym mogła tam pracować, dopóki jakiejś lepszej pracy bym nie znalazła. IDI uczestnik CIS Wśród najważniejszych efektów związanych z uczestnictwem w CIS beneficjenci wymieniali kontakt z innymi ludźmi, a także szanse na znalezienie lepszej pracy. Także oczekiwania beneficjentów związane z uczestnictwem w podmiocie są w pewnym stopniu zbieżne z tym, co daje im uczestnictwo w podmiocie, bo dotyczą one chęci znalezienia atrakcyjnej oferty pracy. Daje mi na przykład to, że mam kontakt między ludźmi normalnymi i to, że mam szanse na znalezienie lepszej pracy. IDI uczestnik CIS Uczestnicy CIS, wśród korzyści wynikających z uczestnictwa w PES, wskazywali również otrzymywane wynagrodzenie. Z kolei do minusów zaliczono mało dni wolnych od pracy. Beneficjenci CIS dostrzegają pozytywny wpływ uczestnictwa w podmiocie. Badani podkreślali, że poprawie uległa między innymi ich sytuacja finansowa. Zwrócono także uwagę na możliwość sensownego zagospodarowania czasu wolnego. Uczestnicy CIS deklarowali, że gdyby nie udział w PES, ich sytuacja życiowa byłaby gorsza ze względu na złą sytuację materialną. Biorąc pod uwagę relacje z rodziną/znajomymi, uczestnicy CIS również dostrzegają poprawę. Po prostu lepiej finansowo stoję i nie przebywam w domu, siedząc w domu, bo po prostu mam zajęcie. Na pewno moja sytuacja życiowa byłaby gorsza, przede wszystkim dlatego, że nie byłoby pieniędzy. IDI uczestnik CIS 110 S t r o n a

112 Plany związane z pracą Beneficjenci CIS wyrażali gotowość do podjęcia zatrudnienia. Jedna z uczestniczek przyznała, że zmieniło się jej nastawienie do pracy i posiada konkretne plany dotyczące przyszłości. Należy jednak podkreślić, że przypadek ten nie musi być reprezentatywny dla całego CIS, dowodzi natomiast, że na poziomie indywidualnym uczestnictwo w CIS przynosi pozytywne efekty. Pewnie, że tak. Dopóki jestem tutaj, bo mi się umowa w styczniu kończy, ale wiadomo, że na te pół roku przedłużą mi, to będę się rękoma i nogami trzymała, dopóki mi nie dadzą lepszej pracy. IDI uczestnik CIS Uczestnicy CIS deklarowali, że interesuje ich praca na produkcji lub jako pomoc kuchenna. Wśród posiadanych umiejętności zawodowych wymieniono umiejętność sprzątania i gotowania. Do swoich mocnych stron uczestnicy zaliczyli odwagę, sumienność, pracowitość, pozytywne nastawienie do życia oraz życzliwość. Beneficjenci CIS mieli natomiast trudności ze wskazaniem swoich słabych stron. Jedyną, jaką wymienili była wrażliwość. Zdaniem beneficjentów CIS uczestnictwo w zajęciach ma pozytywny wpływ na ich mocne i słabe strony. Oczekiwania wobec uczestnictwa w CIS związane są z nadzieją znalezienia stałej pracy. Warto podkreślić, że jeden z uczestników CIS zamierza korzystać ze wsparcia podmiotu również w przyszłości. Tak, tylko, że ja się już dowiadywałam, bo mówią, że nie można tak przyjść od razu, tylko trzeba gdzieś pracować i później w razie jak zwolnią czy się odejdzie, to można do CIS wrócić. IDI uczestnik CIS 111 S t r o n a

113 WDROŻENIE NARZĘDZIA DO POMIARU EFEKTU INTEGRACYJNEGO Narzędzie wykorzystane do pomiaru efektu integracyjnego zostało opracowane na zlecenie ROPS Poznań. Służy ono przede wszystkim do pomiaru postępów w integracji i rehabilitacji społecznej i zawodowej uczestników oraz pracowników PES. Opiera się na założeniu, że problemy uczestników PES są zwykle złożone i wielowymiarowe. Z tego względu narzędzie do ich diagnozowania uwzględnia wszystkie kluczowe obszary ich sytuacji społecznej, zawodowej i zdrowotnej. Narzędzie składa się z 21 wymiarów pomiaru, które podzielono na trzy obszary: integracja społeczna, integracja zawodowa, zdrowie. W ramach każdego z wymiarów posługiwano się pięciostopniową skalą, służącą do pomiaru nasilenia danego problemu - od A do E; przy czym opisane zostały trzy stopnie: a) Stopień A beneficjent osiągnął sukces integracyjny. Jeśli nawet nie rozwiązał wszystkich problemów, to jest na dobrej drodze do ich samodzielnego rozwiązania. b) Stopień C beneficjent jest na dobrej drodze do osiągnięcia poprawy. Widać pewne efekty działań integracyjnych, potrzebna jest jednak dalsza praca i wsparcie. c) Stopień E beneficjent znajduje się w trudnej sytuacji. Potrzebuje intensywnej pomocy. Samodzielnie nie jest w stanie poprawić swojej sytuacji 30. Stopnie pośrednie (B i D) nie zostały uszczegółowione, niemniej można je stosować w przypadku, jeśli żaden ze stopni opisanych nie jest adekwatny. Wdrożenie narzędzia do pomiaru efektu integracyjnego zrealizowano w 11 PES, przy czym dwa etapy pomiaru wdrożono w 8 podmiotach. Podkreślić należy, że 3 PES nie wzięły udziału w pełnym pomiarze (wycofały się po pierwszej fali), dlatego też nie jest do końca pewne, na ile narzędzie to sprawdzi się w tych placówkach. Fundacja im. Brata Alberta (Warsztat Terapii Zajęciowej "Wspólnota") W analizowanym podmiocie przeprowadzono tylko jeden pomiar (na przełomie września i października), w ramach którego przebadano 4 grupy. Narzędzie wypełnione zostało bez udziału uczestników. Każda z grup wykazuje podobną tendencję do przyznawania ocen we wszystkich wymiarach. Największe różnice w pomiarach występują w wymiarze 30 Narzędzia do pomiaru efektu integracyjnego, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Poznaniu, Warszawa, 2015 r. 112 S t r o n a

114 odpowiedzialności, którą najwyżej postrzegają osoby z grupy I (4) oraz III (4,2) natomiast najniższa ocena została przyznana temu wymiarowi przez grupę IV (2,8). Najwyżej ocenianymi wymiarami przez każdą z grup są: sytuacja mieszkaniowa, uzależnienie, sprawność fizyczna z uwzględnieniem środków pomocniczych oraz sprawność fizyczna z uwzględnieniem rehabilitacji. Szczegółowe wyniki prezentowane są na wykresie zestawiającym pomiar I w badanej jednostce. Warsztat Terapii Zajęciowej w Legnickim Polu W ramach warsztatów terapii zajęciowej w Legnickim Polu zostały przeprowadzone dwa pomiary w jednej grupie. Pierwszy pomiar odbył się we wrześniu, drugi pod koniec listopada. Wyniki w obu grupach są niemal identyczne, wahania sięgają maksymalnie 0,2 punktu. Najniżej ocenionym wymiarem w obu pomiarach jest umiejętność poszukiwania pracy (odpowiednio: 1,6; 1,5) natomiast najwyższy wynik został przez respondentów przypisany przemocy domowej (5; 4,8) oraz sprawności fizycznej z uwzględnieniem środków pomocniczych (4,95; 4,85). Poniższe wykresy prezentują uzyskane wyniki. 113 S t r o n a

115 Dolnośląskie Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży z MPDz "Ostoja" Warsztat Terapii Zajęciowej Ostoja Kolejną badaną jednostką jest Warsztat Terapii Zajęciowej Ostoja z Wrocławia, w ramach którego przebadano 3 grupy w dwóch pomiarach. Pierwszy z nich odbył się w pierwszej połowie sierpnia, drugi w drugiej połowie listopada. Narzędzie wypełniane było wspólnie z uczestnikami. Wyniki uzyskane w obu pomiarach są niemal identyczne. Jedyne różnice zaobserwowano w przypadku grupy pierwszej, w wymiarze uzależnień (wzrost o 4 punkty). Szczegółowe wyniki prezentuje poniższy wykres. 114 S t r o n a

116 Dokonując analizy wyników grupy drugiej, można stwierdzić, że najwyższe wartości badani przypisali uzależnieniom (5) i sytuacji mieszkaniowej (5). Najniżej przez ankietowanych oceniona została umiejętność poszukiwania pracy (1) oraz doświadczenie zawodowe (1). Szczegółowy obraz wyników prezentuje poniższy wykres. W przypadku grupy trzeciej najwyższe wartości badani przypisywali uzależnieniom (5), sytuacji mieszkaniowej i sprawności fizycznej z uwzględnieniem środków pomocniczych (5). Z kolei najniższe wartości wskazywano w wymiarze umiejętności poszukiwania pracy (1) oraz doświadczenia zawodowego (2). 115 S t r o n a

117 Warsztat Terapii Zajęciowej Uśmiech dziecka w Trzebnicy W ramach Trzebnickiego Stowarzyszenia Uśmiech dziecka przebadano 7 grup w dwóch pomiarach. Pierwszy pomiar odbył się we wrześniu, drugi w listopadzie. Narzędzie wypełniane było bez udziału uczestników. Wyniki dla każdej z grup są niemal identyczne w przypadku pierwszego, jak i drugiego pomiaru. Zestawienie wyników pomiaru I i II dla wszystkich grup prezentuje poniższy wykres. W przypadku grupy pierwszej największe różnice pomiędzy pomiarami występują w wymiarze motywacji (wzrost o 0,4 punktu), a także w wymiarze samooceny (wzrost o 0,4 punktu). Pozostałe wskazania dla obu grup pozostają na tym samym poziomie. Szczegółowy rozkład odpowiedzi prezentuje poniższy wykres. 116 S t r o n a

118 Podejmując analizę wyników grupy drugiej, można zaobserwować, że największy wzrost wskazań pomiędzy dwoma pomiarami nastąpił w zakresie wymiarów: samoocena i kompetencje psychologiczne - wzrost o 0,4 punktu dla obu wspomnianych zakresów. Rozkład odpowiedzi prezentuje poniższy wykres. Grupa trzecia, tak jak dwie poprzednie również charakteryzuje się wzrostem w ramach konkretnych pomiarów, wśród tych wymiarów znalazły się: samoocena, kompetencje psychologiczne oraz zaradność osobista, każda z tych cech odnotowała wzrost o 0,2 punktu. Szczegółowy rozkład odpowiedzi respondentów prezentuje wykres. 117 S t r o n a

119 Dokonując analizy wyników grupy czwartej, można dostrzec, że wskazania są podobne jak w przypadku poprzednich grup. Zaobserwowano największy wzrost wskazań pomiędzy trzema pomiarami w zakresie wymiarów: motywacja, samoocena, kompetencje psychologiczne - wzrost o 0,2 punktu dla obu wspomnianych zakresów. Rozkład odpowiedzi prezentuje poniższy wykres. W przypadku grupy piątej wyniki są zbliżone do analizy odpowiedzi grup pozostałych. Również w tym przypadku pomiar drugi wykazał wzrost ocen dla wymiarów: motywacja oraz samoocena wzrost o 0,2 punktu. W przypadku tej grupy odnotowano również spadek, o 0,2 118 S t r o n a

120 punktu, wskazania w przypadku wymiaru kontaktów społecznych. Szczegółowy rozkład odpowiedzi prezentuje poniższy wykres. W przypadku grupy szóstej największe różnice pomiędzy pomiarami występują w wymiarze samooceny (wzrost o 0,4 punktu) a także w wymiarze motywacji (wzrost o 0,2 punktu). Pozostałe wskazania dla obu grup pozostają na tym samym poziomie. Szczegółowy rozkład odpowiedzi prezentuje poniższy wykres. Wskazania respondentów grupy 7 również wykazują wzrost punktacji dla różnych wymiarów. Wzrost ten w żadnym z wymiarów nie jest większy niż 0,2 punktu. Wymiary, których wskazania 119 S t r o n a

121 są wyższe w przypadku pomiaru II to: motywacja, samoocena, odpowiedzialność, kompetencje psychologiczne oraz asertywność. Szczegółowy rozkład odpowiedzi jest zaprezentowany na poniższym wykresie. W ramach Trzebnickiego Stowarzyszenia Uśmiech dziecka przeanalizowano także wyniki pomiaru I i II dla 2 wybranych osób. W przypadku pierwszej osoby zauważyć można zmianę w przypadku 4 wskaźników: motywacja, samoocena, asertywność, zaradność osobista. Wszystkie zmiany jakie zdiagnozowano były zmianami z wartości 4 na wartość 3. Zestawienie wyników pomiaru I i II dla osoby I prezentuje poniższy wykres. 120 S t r o n a

122 W przypadku II osoby różnice odnotowano w wymiarze motywacji (zmiana z 4 na 3), samooceny (zmiana z 4 na 3), a także w wymiarze asertywności (zmiana z 4 na 3). Pozostałe wskazania dla osoby II pozostają na tym samym poziomie. Szczegółowy rozkład odpowiedzi prezentuje poniższy wykres. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Polskim Stowarzyszeniu na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koło w Wałbrzychu W ramach Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koło w Wałbrzychu przebadano 5 grup w dwóch pomiarach. Pierwszego dokonano na przełomie lipca i sierpnia, drugiego w drugiej połowie listopada. Narzędzie wypełniane było bez udziału beneficjentów. Wyniki uzyskane w obu pomiarach są niemal identyczne. Jedyne różnice zaobserwowano w przypadku warsztatu ceramicznego. W tej grupie największe różnice pomiędzy pomiarami występują w wymiarze uzależnień, sytuacji mieszkaniowej, przemocy domowej, funkcjonowania w rodzinie, sprawności fizycznej z uwzględnieniem stopnia niepełnosprawności, sprawności fizycznej z uwzględnieniem środków pomocniczych i zdrowia psychicznego z uwzględnieniem stopnia niepełnosprawności we wszystkich przypadkach nastąpił spadek o 1,6 punktu. Szczegółowy rozkład danych prezentuje poniższy wykres. 121 S t r o n a

123 Podejmując analizę wyników odpowiedzi badanych z warsztatu ogrodniczego można stwierdzić, że najwyższą badani przypisali sprawności fizycznej z uwzględnieniem środków pomocniczych (5) oraz przemocy domowej (5). Najniżej przez ankietowanych, została oceniona umiejętność poszukiwania pracy (1,4). Szczegółowy obraz wyników prezentuje poniższy wykres. 122 S t r o n a

124 Kolejną grupą badanych są osoby z warsztatu rękodzielniczego, najwyższe oceny przypisali oni przemocy domowej (5) oraz uzależnieniu (5). Badani najniższe wartości przyporządkowali samoocenie (1,8), kompetencjom podstawowym (1,8) oraz umiejętności poszukiwania pracy (1,8). Podejmując analizę wyników odpowiedzi badanych z warsztatu technicznego można stwierdzić, że najwyższą badani przypisali sytuacji mieszkaniowej (5) oraz funkcjonowaniu w rodzinie (5). Najniżej, przez ankietowanych, została oceniona umiejętność poszukiwania pracy (1) oraz doświadczenie zawodowe (1). Szczegółowy obraz wyników prezentuje poniższy wykres. 123 S t r o n a

125 Wskazania respondentów grupy z warsztatu gospodarstwa domowego wykazują wysoki poziom punktacji dla wymiaru sytuacji mieszkaniowej (5) oraz sprawności fizycznej z uwzględnieniem środków pomocniczych (5). Wymiary, których wskazania są najniższe to: kompetencje podstawowe (1) oraz umiejętność poszukiwania pracy (1). rozkład odpowiedzi jest zaprezentowany na poniższym wykresie. Szczegółowy 124 S t r o n a

126 Warsztat Terapii Zajęciowej w Chojnowie Kolejną badaną jednostką jest Warsztat Terapii Zajęciowej w Chojnowie. W analizowanym podmiocie przeprowadzono tylko jeden pomiar (w październiku), w ramach którego przebadano dwie grupy. Narzędzie wypełnione zostało bez udziału uczestników. Wyniki respondentów są różne dla obydwu grup. Najwyżej ocenianymi wymiarami przez pierwszą z grup są: sytuacja mieszkaniowa (4,2), uzależnienie (4) oraz przemoc domowa (4). Najniższą ocenę badani przyznali doświadczeniu zawodowemu (1). W przypadku drugiej grupy badani przypisali wszystkim wymiarom ocenę 1. Szczegółowe wyniki prezentowane są na wykresie zestawiającym pomiar I i II w badanej jednostce. Warsztat Terapii Zajęciowej przy Stowarzyszeniu,,BLIŻEJ CIEBIE w Świdnicy W ramach WTZ przy Stowarzyszeniu Bliżej Ciebie w Świdnicy przebadane zostały 2 grupy w ramach dwóch pomiarów. Pierwszego z nich dokonano w drugiej połowie lipca, drugiego w drugiej połowie listopada. W połowie przypadków narzędzie wypełniane było wspólnie z beneficjentami. Najwyżej ocenianymi wymiarami przez grupę pierwszą są: uzależnienie (5) sytuacja mieszkaniowa (4,2), oraz przemoc domowa (4). Najniższą ocenę badani przyznali doświadczeniu zawodowemu (1). Wyniki pomiaru grupy pierwszej w zakresie I i II pomiaru są do siebie zbliżone, jednakże niektóre wyniki w poszczególnych wymiarach wahają się aż o 1 punkt. Najbardziej zróżnicowanym z wymiarów pomiędzy grupami jest wymiar umiejętność poszukiwania pracy, dla pierwszego z pomiarów wynik oscyluje w granicach 1,3 natomiast w przypadku pomiaru drugiego wynik osiągnął poziom 2,3. W zdecydowanej większości obszarów wyniki badanych poprawiły się. Wymiarem, który na przestrzeni dwóch pomiarów 125 S t r o n a

127 uległ największemu obniżeniu jest: sytuacja mieszkaniowa (spadek o 0,4). Szczegółowe wyniki prezentuje poniższy wykres. Najwyżej ocenianymi wymiarami przez grupę drugą są: uzależnienie (5), sprawność fizyczna z uwzględnieniem środków pomocniczych (3,8), oraz przemoc domowa (4). Najniższą ocenę badani przyznali doświadczeniu zawodowemu (1,1). Wskazania respondentów grupy drugiej również wykazują wzrost punktacji dla wielu wymiarów. Wymiary, w których wskazania są najwyższe w przypadku pomiaru II to: sprawność intelektualna z uwzględnieniem umiejętności uczenia się (+0,8) oraz komunikacja (+0,6). Szczegółowy rozkład odpowiedzi jest zaprezentowany na poniższym wykresie. 126 S t r o n a

128 Warsztat Terapii Zajęciowej w Świerzawie W badaniu Warsztatu Terapii Zajęciowej w Świerzawie brały udział trzy grupy w jednym pomiarze, który zrealizowano w październiku. Narzędzie wypełnione zostało bez udziału uczestników. Pierwsza z grup najwyżej oceniła uzależnienie (3) oraz sytuację mieszkaniową (3). Najniższą z kolei ocenę badani przypisali sprawności fizycznej z uwzględnieniem środków pomocniczych (1), sprawności fizycznej z uwzględnieniem rehabilitacji (1) oraz sprawności intelektualnej z uwzględnieniem umiejętności uczenia się (1). Szczegółowy rozkład odpowiedzi jest zaprezentowany na poniższym wykresie. Grupa druga najwyższą notę przypisała przemocy domowej (5) natomiast na najniższym poziomie ulokowała, tak jak poprzednia grupa, sprawność fizyczną z uwzględnieniem środków pomocniczych (1), sprawność fizyczną z uwzględnieniem rehabilitacji (1) oraz sprawność intelektualną z uwzględnieniem umiejętności uczenia się (1). Grupa trzecia najwyższą notę przypisała sytuacji mieszkaniowej (5) natomiast na najniższym poziomie ulokowała, tak jak poprzednia grupa, sprawność fizyczną z uwzględnieniem środków pomocniczych (1), sprawność fizyczną z uwzględnieniem rehabilitacji (1) oraz sprawność intelektualną z uwzględnieniem umiejętności uczenia się (1). Szczegółowy rozkład odpowiedzi prezentuje poniższy wykres. Warsztat Terapii Zajęciowej w Strzegomiu Kolejną badaną jednostką jest Warsztat Terapii Zajęciowej w Strzegomiu, w ramach którego dokonano dwóch pomiarów, w dwóch grupach. Pierwszy został zrealizowany na początku lipca, drugi pod koniec listopada. Narzędzie w większości przypadków wypełniane było bez udziału uczestników. Wyniki respondentów na przestrzeni obydwu pomiarów są 127 S t r o n a

129 zróżnicowane. Największy wzrost odnotowano w przypadku wymiaru dotyczącego doświadczenia zawodowego (wzrost o 1,4). Z kolei największy spadek odnotowano w przypadku wymiaru kontakty społeczne (spadek o 1,4). Szczegółowe wyniki prezentowane są na wykresie zestawiającym pomiar I w grupie I i II w badanej jednostce. W drugiej grupie największy wzrost odnotowano w przypadku wymiaru dotyczącego asertywności (wzrost o 1,2) oraz kompetencji informatycznych (wzrost o 1,2). Z kolei największy spadek odnotowano w przypadku wymiaru sprawność fizyczna z uwzględnieniem rehabilitacji (spadek o 1,2). 128 S t r o n a