PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE WSTĘPNE BADANIA SZKODLIWOŚCI DLA PSZCZÓL NIEKTÓRYCH NAWOZÓW MINERALNYCH

Transkrypt

1 PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXIV GRUDZIEN 1980 WSTĘPNE BADANIA SZKODLIWOŚCI DLA PSZCZÓL NIEKTÓRYCH NAWOZÓW MINERALNYCH Zofia Gromiszowa Pszczelniczy Zakład Doświadczalny Górna Niwa WPROWADZENIE Od kilku już lat gromadzę napływające z terenu do Oddziału Pszczelnictwa ISK w Puławach informacje o zatruwaniu pszczół środkami chemicznymi stosowanymi w rolnictwie do zwalczania chorób i szkodników na roślinach uprawnych. Dużym zaskoczeniem jest jednak fakt, że coraz częściej w ostatnich latach sygnalizowane są przypuszczenia o zatruwaniu pszczół nawozami mineralnymi, rozsiewanymi pogłównie wiosną przy użyciu samolotów na areały lasów i łąk. Toczą się już nawet rozprawy sądowe o odszkodowania za spowodowanetego typu zatrucia pszczół(tarnów, Rzeszów,Mielec). Wprawdzie w literaturze krajowej są wzmianki na temat szkodliwości niektórych nawozów mineralnych dla pszczół (Kosteski i Lipa 1969), lecz ze względu na doglebowy sposób ich stosowania w rolnictwie nie były one brane pod uwagę jako żródło zagrożenia dla pszczół. Coraz częstsze pogłówne nawożenie lasów, a także stosowanie form dolistnego dokarmiania roślin roztworem wodnym niektórych nawozów mineralnych może zwiększać zagrożenie dla pszczół. Powstaje więc nowy i kłopotliwy problem. Nie posiadamy oczywiście w tym zakresie żadnych zaleceń instruktażowych odnośnie takiego stosowania tych nawozów, ażeby nie zagrażać pszczołom. W związku z tym dla poszerzenia wiadomości uznalam za celowe wszczęcie laboratoryjnych badań na temat szkodliwości nawozów mineralnych dla pszczół, ograniczając się do działania żołądkowego. MATERIAL I METODYKA Doświadczenie przeprowadzono w sezonie pszczelarskim 1979 r., w Pszczelniczym Zakładzie Doświadczalnym Górna Niwa. Do badań wzięto 7 podstawowych nawozów mineralnych stosowanych w naszym rolnictwie: saletra wapniowa 15%, saletra amonowa 34%, mocznik 46%, sól potasowa 60%, superfosfat pojedynczy 19%, superfosfat potrójny 46%, oraz węglan wapnia 52%. Wszystkie próby nawozów otrzymałam z Zakładu Nawożenia przy Instytucie Uprawy i Nawożenia Gleby w Puławach. W celu określenia szkodliwego działania żołądkowego tych nawozów poddano je pszczołom w pokarmie (syropie cukrowym) w warunkach laboratoryjnych, tak jak to 69

2 robiono dotychczas w przypadku badań szkodliwego żołądkowego działania pestycydów (Szczepański i Gromiszowa 1979). Wielkość dawki nawozowej w syropie określono z wyliczeń, przyjmując po 20 kg czystego składnika NPK i 200 kg węglanu wapnia na 1 ha, zastosowane w wody na ha. Naważki nawozów, odpowiadające 50 ml wody, rozpuszczono w 50 ml wody destylowanej, a następnie na tym roztworze wodnym przygotowano syrop cukrowy w stosunku l : l. Przy rozpuszczaniu cukru zastosowano podwyższoną temperaturę. Tak otrzymany syrop wlewano do probówek, ważono i poddawano do klateczek, w których znajdowały się pszczoły. Po 24 godzinach karmienia pszczół syropem skażonym probówki wycofano, ponownie zważono, a na ich miejsce dawano pszczołom inne probówki z czystym syropem na okres następnych dwóch dni. Z otrzymanej różnicy ciężaru probó wek obliczono ilość zużytego w ciągu 24 godzin pokarmu, przeliczając go na jedną pszczołę. Jako materiał do badań posłużyły pszczoły robotnice rasy krajowej (środkowoeuropejskiej), pobrane z 4 rodzin pszczelich, należących do pasieki Pracowni Hodowli Oddziału Pszczelnictwa. Pszczoły do klateczek pobierano bezpośreenio z plastra w ulu, u ostatniej w gnieździe ramki z miodem, po 20 sztuk do każdej klateczki. Doświadczenie przeprowadzono w układzie bloków losowych, uwzględniając w każdej kombinacji nawozowej łącznie 12 powtórzeń: 3 terminy badań po 4 rodziny. Terminy: 13 VII, ] 8 VII, 24 VII. W czasie doświadczenia klateczki z pszczołami przetrzywmywano w cieplarce biologicznej, w temperaturze 27/28 C i około 70% wilgotności względnej. We wszystkich trzech terminach badań poddano pszczołom do probówek syrop skażony, przygotowany jednorazowo przed założeniem serii pierwszej (13 VII). Syrop przetrzymywano w kolbkach, w temperaturze pokojowej. W czasie doświadczenia liczono w poszczególnych klateczkach martwe pszczoły po upływie 24, 48, 72 godzin, licząc od chwili poddania syropu skażonego. Procent martwych pszczół obliczono w stosunku do stanu wyjściowego. Grupę kontrolną stanowiły pszczoły karmione czystym syropem cukrowym. Wyniki doświadczenia opracowano statystycznie. Analizę statystyczną wykonano na wartościach przekształconych według transformacji Freemana - Tukey'a. W tabeli podano obok stwierdzonej rzeczywistej śmiertelności także wartości transformowane. Średni procent śmiertelności pszczół, odpowiadający poszczególnym kombinacjom, skorygowano według wzoru Abbota: 100(Prr-e) P= l00-c gdzie P = % śmiertelności skorygowanej, Po % śmiertelności obserwowanej, a c = % śmiertelności pszczół obserwowanej w grupie kontrolnej (Lipa i Sliżyński 1973) WYNIKI I DYSKUSJA Uzyskane wyniki badań wykazały, że nie wszystkie włączone do badań nawozy mineralne poddane pszczołom w syropie cukrowym były dla nich szkodliwe (tab. l). Mocznik, saletra wapniowa, oraz węglan wapnia nie zwiększały istotnie śmiertelności pszczół w stosunku do grupy kontrolnej, nawet po upływie 72 godzin obserwacji. Nawozy te nie wykazały również istotnych różnic pomiędzy sobą w oddziaływaniu na pszczoły. 70

3 Tabela 1 Śmiertelność pszczół karmionych przez 24 godziny syropem cukrowym skażonym nawozami mineralnymi a - wartości rzeczywiste b - wartości transformowane wg Freemana -Tukeya Kombinacja Zużycie pokarmu w tug! Ipszcz. Procent śmiertelności pszczół po godzinach Zużycie nawozu mgjpszcz. a I b a f b a I b Kontrola 53,9 0,8 7,45 c 1,7 8,53 d 4,2 12,67 c Mocznik 44,7 1,57 2,1 9,35 be 3,3 10,76 cd 6,7 14,62 c Saletra wapniowa 49,5 5,30 2,1 9,70 be 4,2 11,74 cd 10,0 17,12 c Węglan wapnia 34,0 5,47 1,2 8,95 be 5,8 13,89 cd 12,9 20,64 c Sól potasowa 29,8 0,81 6,3 15,44ab 11,3 19,36 c 15,0 21,81 c Saletra amonowa 12,9 0,62 13,3 19,75 a 29,2 30,45 ab 37,5 35,76 b Superfosfat pojedynczy 21,3 1,92 7,9 15,71 ab 27,9 28,84 b 39,2 38,02 ab Superfosfat. potrójny 29,6 1,04 12,5 19,04 a 37,1 38,06 a 50,0 45,88 a Najwyższą i wysoce istotną śmiertelność wykazały pszczoły karmione syropem skażonym nawozami fosforowymi (superfosfat pojedynczy i potrójny), a także saletrą amonową, co potwierdza informację zamieszczoną w literaturze (Kostecki i Lipa 1969). Sól potasowa zajęła pod tym względem miejsce pośrednie. Wycofanie z klateczek po 24 godzinach syropu skażonego nie przerwało procesu zamierania pszczół. Śmiertelność ich wyraźnie wzrastała w miarę upływu czasu obserwacji. Dawka nawozów pobrana z syropem w pierwszych 24 godzinach karmienia wywierała swój szkodliwy wpływ na pszczoły nie gwałtownie, jak to bywa przy większości insektycydów, lecz powoli. Na przykład przy karmieniu syropem skażonym superfosfatem potrójnym psz-tzoly zginęły po 24 godzinach średnio w 12,5%, a po 72 godzinach obserwacji śmiertelność ich wzrosła do 50%. Tak wysoki poziom zamierania pszczół notowano dotychczas w badaniach szkodliwości insektycydów dla pszczół...,... Ciekawie przedstawiają się wyniki dotyczące ogólnej ilości pobranego przez pszczoły pokarmu, w zależności od rodzaju jego skażenia. We wszystkich terminach badań najwięcej pokarmu pobierały pszczoły w grupach kontrolnych, w których poddawano wyłącznie czysty syrop. Nieco mniejsze zużycie pokarmu notowano w kombinacjach z saletrą wapniową i mocznikiem, czyli przy tych nawozach, które nie wywarły szkodliwego wpływu na stan pszczół. Najmniejszą ilość pokarmu zużyły pszczoły karmione syropem skażonym saletrą amonową. W każdej jednak kombinacji z nawozami zmniejszalo się spożycie przez pszczoły syropu. Na taki wynik mogły mieć wpływ trzy czynniki: spadek aktywności pszczół pod wpływem działania badanego nawozu mineralnego, zmniejszenie liczby robotnic pobierających pokarm, oraz zaburzenia smakowe pszczół. Ponieważ jednak w doświadczeniu nie stworzono pszczołom możliwości wyboru pokarmu, czynnik ten nie został jednoznacznie określony. Warto wspomnieć, że utratę biologicznej aktywności pszczół stwierdzano wieloktremie we wszystkich niemal ba- 71

4 daniach prowadzonych nad szkodliwością pestycydów dla pszczół, zarówno w badaniach laboratoryjnych jak i polowych (Gromiszowa i Łęsk i 1973). Analiza otrzymanych wyników wykazała również, że przy większości nawozów wystąpiło zróżnicowanie w oddziaływaniu ich na pszczoły w poszczególnych terminach badań. W badaniach późniejszych szkodliwość była większa niż w pierwszym. W ogólnej ocenie statystycznej różnice te były istotne jedynie w śmiertelności pszczół po upływie 48 i 72 godzin (P = 0,01) od poddania syropu skażonego. Wśród nawozów wyjątek pod tym względem stanowił mocznik, gdzie stopień śmiertelności pszczół we wszystkich trzech terminach badań utrzymywał się na tym samym poziomie (ryc. l). Przy / o -<II o c Gl łi 'E D 13 VII -18 VII _ 24VII Ryc. 1. Śmiertelność pszczół po 72 godzinach od podania syropu skażonego nawozami mineralnym na przeciąg 24 godzin w poszczególnych seriach (terminach) doświadczenia l - kontrolne (syrop czysty), 2 - mocznik, 3 - saletra wapniowa, 4 - węglan wapnia, 5 - sól potasowa, 6 - saletra amonowa, 7 - superfosfat pojedynczy, 8 - superfosfad podwójny. saletrze wapniowej najwięcej pszczół zginęło w pierwszym terminie (13 VII). W pozostałych kombinacjach zanotowano wyraźny wzrost szkodliwego działania syropu skażonego na pszczoły w miarę przetrzymywania go w pracowni. Takie wyniki wymagają osobnego wyjaśnienia. Nie wiemy bowiem, czy wrażliwość pszczół uległa zwiększeniu, co trochę sugeruje zachowanie się pszczół w grupie kontrolnej, czy też w miarę upływu czasu niektóre związki chemiczne powiększyły swoje szkodliwe działanie. W każdym bądź razie w opracowaniu statystycznym udowodniono istotność współdziałania między nawozami i terminami podkarmiania przy liczeniu martwych pszczół po 24 godzinach (P = 0,05) i po 72 godzinach (P = 0,05). Na podstawie otrzymanych wyników z tych badań należy sądzić, że niektóre nawozy mineralne używane w rolnictwie w podobnych warunkach jakie stworzono w badaniach laboratoryjnych mogą stwarzać zagrożenie dla pszczół. Problem jednak jest w tym, czy przy stosowanej metodzie rozsiewania nawozów mineralnych mogą zachodzić zjawiska ułatwiające rozpuszczanie ich w małych zbiornikach wody, w kroplach rosy lub w nektarze kwiatów i czy pszczoły zbieraczki mogą zgromadzić je w ilościach, które zastosowano w tych badaniach. Problem to jeszcze otwarty i dopiero dalsze, rozbudowane badania mogą dać pewniejszą odpowiedź. Uzys- 72

5 kane wyniki upowazmają jedynie do twierdzenia, że w warunkach laboratoryjnych; kiedy to pszczoły robotnice zmuszone zostały do spożycia dość znacznej ilości nawozów mineralnych, niektóre z nich okazały się dla ich orgamnizu szkodliwe. Z powodów wyżej wamienionych nie można tu zastosować prostego odniesienia do działania w warunkach. polowych. Nie wiemy również czy istnieje szkodliwość kontaktowa nawozów mineralnych dla pszczół. WNIOSKI l. Mocznik, sałetra wapniowa i węglan wapnia były dla pszczół w badaniach laboratoryjnych praktycznie nie szkodliwe. Najwyższą szkodliwość wykazały natomiast nawozy fosforowe i saletra amonowa. 2. Dla wyciągania wniosków praktycznych jeszcze przedwcześnie. Omówione badania należy uzupełnić badaniami polowo-laboratoryjnymi przy zwiększeniu liczby powtórzeń. 3. Należy ponadto zainteresować się ewentualną szkodliwością kontaktową nawozów mineralnych dla pszczół. Pragnę wyrazić serdeczne podziękowanie Panu dr Franciszkowi Gajkowi z Instytutu Uprawy Nawożenie i Gleboznawstwa za pomoc w przygotowaniu próbek nawozów mineralnych do badań. LITERATURA Gromisz z., Łęski R. (1973) - Szkodliwość działania na pszczoły par preparatów Lebaycid. Folithion i Owadofos w warunkach polowych. Pszczelno Zesz. Nauk., 17: Kostecki R., Lipa J. J. (1969) - Zatrucia pszczół. Warszawa, PWRiL. Lipa J. J., Sliżyński K. (1973) - Wskazówki metodyczne i terminologia do wyznaczania. średniej dawki śmiertelnej (LD io ) w patologii owadów i toksykologii. Prace Nauk. Inst.Ochr. Roślin, 15 (1): Szczepański K., Gromiszowa Z. (1979) - Wielkość i jakość próby pszczół w badaniach. toksyczności pestycydów. Pszczelno Zesz. Nauk., 23:5-13. BCTynHTEnbHblE HCCnE,D.OBAHH5I no BPEAHOCTH,D.nSl n4en HEKOTOPblX MHHEPAnbHblX Y,D.06PEHH~ 3. r p o M H W o 8 a Pe310Me netom t 979 r. 8 na60patophblx ycnobhlix npobeaeho onsrr, B HccneAOBaHHlIX nphhlinho BO BHHMaHHe cneayioll\he MHHepanbHble YAo6peHHlI: Kanbl\HeBall cenarpa 15 0 /0, ammh/j4- Hall cemrrpa 34 0 /0, M04eBHHa 46%, KanHHHall cons 60%, eahhh4hblh cynep<poc<pat 19%, ABOHHOH cynepepccqrar 46% H yrnekhcnblh KanHH 52%.,D. n li onpeaenehhli BpeAHoro >KenYA04Horo AeHCTBHlI 3THX YAo6peHHH Ha n4enbl, 8 Te4eHHe 1 CyTOK pa604he n4enbl cpeaheebponehckoh noponst nonysena HX B caxap- HOM capone c onpeaenehhoh KOHL\eHTpa4HeH. 73

6 Ha OCHOBaHHH pe3ynbtatob o6hapy)keho, '1TO He ace HccneAoBaHHble MHHepanbHble - YAo6peHHSI 6blnH apeahble AnSI nxen. MO'leBHHa, KanbL\HeBaSl cenarpe H yrnekhcnblh -KanbLl,HH He ybenh'ihnh cyll\ectbehho CMepTHocTH n-ren no OTHoweHHIO K KOHTponlO. Ca- MylO 6onbwylO BpeAHocTb nposlbhnh <jloc<jlophble YAo6peHHSI H ammha'lhasl cenxrpe, PRELIMINARY INVESTIGATION ON HARMFUL EFFECT OF SOME FERTILIZERS ON HONEYBEES Z. Gromiszowa Summary The investigation was performed in laboratory conditions in summer Sugar solution of determined concentration of lime salpetre 15%, ammonium nitrate 34%, urea 46%, potash salt 60%, superphosphate 19%, triple superphosphate 46% and calcium carbonate 52% were fed during 24 hours to worker bees of centraleuropean stock to determine the intestinal action of these fertilizers. The results have shown that urea, lime salpetre and calcium carbonate were not harmful to the bees (they did not increase significantly the mortality of fed bees in comparison to the control -ones). Both superphospahtes and ammonium nitrate have shown the highest harmfulness, (the.highest toxicity).