Podstawowe informacje na temat polskiej sztuki ludowej

Transkrypt

1 Podstawowe informacje na temat polskiej sztuki ludowej Sztuka to termin, który odnosi się zarówno do literatury, teatru, muzyki, tańca, czy pieśni, oraz przede wszystkim dziedzin związanych z formami materialnymi. (Błachowski, 2003, s ) Rozkwit sztuki ludowej w Polsce nastąpił pod koniec XVIII w. i na początku XIX w. pod wpływem zniesienia pańszczyzny i budzenia się świadomości społecznej. (Fryś Pietraszkowa, Kuczyńska Iracka, Prokopek, 1988, s.7-9). Była zarówno formą i sposobem manifestowania kultury, sposobem wyrażania potrzeb artystycznych oraz posiadała konkretny, funkcjonalny charakter. Oczywiście sztuka ludowa związana jest z kulturą ludową i życiem społecznym spajała członków danej społeczności lokalnej, dając im poczucie przynależności i poczucie odrębności w stosunku do innych regionów, gdyż kultura ludowa tworzyła się, funkcjonowała i rozwijała tylko w postaci odmian regionalnych. Cechą charakterystyczną polskiej sztuki ludowej i jej fenomenem jest z jednej strony wierność tradycji, z drugiej oryginalność i naturalny sposób myślenia artystycznego wynikający z poszanowania i znajomości surowca, narzędzi, technik i wykonania. Również bardzo ważny był przekaz umiejętności tworzenia z pokolenia na pokolenie, z mistrza na uczni, możliwość korzystania z cudzych pomysłów (brak prawa autorskiego, plagiatu)( Jackowski, 1981 s. 192) Dawna sztuka ludowa wpisana w codzienne życie, o charakterze ściśle użytkowym, można powiedzieć, że już nie istnieje. Występuje natomiast tzw. sztuka ludowa współczesna, która nie jest już kategorią historyczną, dlatego często określa się ją jako sztukę typu ludowego, lub sztukę regionalną. Jest ona związana z odmienną sytuacją twórcy ludowego, tworzona dla innego odbiorcy. Często związana jest z miastem i tworzona dla środowiska miejskiego. Nie stanowi obecnie wyizolowanej dziedziny życia społecznego. Zmieniła się więc głównie jej funkcja, kontekst jej funkcjonowania i środowisko odbiorców, jednak poza tym jest ona tworzona i kontynuowana prawie w nie zmienionej formie. Istotny wpływ na obecną sztukę ludową i ciągłość jej trwania miały i mają instytucje takie jak Cepelia, czy Stowarzyszenie Twórców Ludowych, oraz konkursy tworzone przez muzea etnograficzne, czy regionalne jarmarki, festiwale sztuki ludowej, warsztaty.. ( por. Słomska, 2006, s ) Polską sztukę ludową powiązaną z formami plastycznymi możemy podzielić na dwie grupy. Pierwsza to tzw. plastyka obrazująca, do której zaliczamy rzeźbę (w drewnie, kamieniu, pieczywie), drzeworyt i malarstwo (na desce, szkle, blaszce, papierze, kaflach). Jej twórca to artysta ludowy, który rzeźbi, maluje.

2 Druga, to wytwory rzemieślników, a formy rzemiosł to: garncarstwo, plecionkarstwo, kowalstwo, wycinankarstwo, snycerka, ciesielstwo, rymarstwo, tkactwo, koronczarstwo oraz hafciarstwo. Rzemieślnik wytwarzał przedmioty codziennego użytku niezbędne dla rolnictwa. Wraz z rozwojem przemysłu wytwory rzemieślników zmieniły swój charakter i zastosowanie, często stając się po prostu ozdobami. Wyróżniamy również plastykę obrzędową (czyli m.inn. rzeźby z ciasta, szopki, maski, pająki, czy pisanki) ( zob. Słomska, 2006, s ) Ważniejsze rodzaje wyrobów ludowych ze względu na użyty materiał: wyroby z włókna - tkaniny (klimy, dywany, pasiaki, stroje ludowe), koronki, hafty, sznury wyroby z metalu - krzyże, kraty, okucia, narzędzia rolnicze, płoty wyroby z drewna - domy, meble, sprzęty domowe, sita, koła, zabawki, ozdoby, rzeźba wyroby z gliny - kafle, garnki, donice, figurki, zabawki wyroby ze skóry - kożuchy, torby, paski ozdobne, kierpce, sakwy, portmonetki, siodła, obuwie wyroby plecionkarskie ze słomy, wikliny, korzenia i trawy krycie dachów, meble, kosze, sita, kapelusze, maty, zabawki, ozdoby wyroby z papieru (wycinanki, naklejanki, pająki, sztuczne kwiaty) (zob.

3 Tkactwo Tkactwo jest jedną z najstarszych form sztuki ludowej. Już w XI wieku pozyskiwano włókna z roślin lub zwierząt, które przetwarzano na nici i wyroby tkackie. Na polskiej wsi tkactwo było zajęciem powszechnym, uprawianym głównie przez kobiety, przekazywanym z pokolenia na pokolenie. Wiedza ta była niezmiernie ważna, gdyż tkaniny miały szerokie zastosowanie w życiu codziennym, zarówno w ubiorze, gospodarstwie domowym, jak i w wyposażeniu wnętrz mieszkalnych. Podstawowym surowcem były włókna naturalne len, konopie, wełna i bawełna. Dużą rolę w tkactwie ma oczywiście barwa farba. Początkowo używano barwników pochodzenia naturalnego, np. kory dębu, kurkumy, koszenili, natomiast od II poł. XIX w. zaczęto używać barwników syntetycznych. Tkaniny wykonywano na krośnie, stosowanym w Polsce już w XII w. Układ przędzy biegnący wzdłuż tkaniny to osnowa, zaś poprzecznie wątek. Technika tkacka polega na przeplataniu osnowy z wątkiem, według określonego porządku. Techniki wzornictwa wyrażające się w splotach, motywach zdobniczych i kolorystyce tkanin ukształtowały regionalne zróżnicowania będącego efektem historycznego i estetycznego uwarunkowania.(piękno...) Pomimo powszechności tego zajęcia po II wojnie światowej zaczęło ono zanikać. Charakterystyczne wzory i motywy zdobnicze:

4 pasy o zróżnicowanej i bogatej kolorystyce, stosowane w kilimach, dywanach, zapaskach, chodnikach, tkaninach (wełniakach) kraty występujące w tkaninach dekoracyjnych (dywany, derki) i odzieżowych (lniane spódnice na Podlasiu, kobiece okrycia wierzchnie z Opoczna) wzory kostkowe tworzone techniką przetykania i wybierania nici osnowy używając dodatkowo deski i iglicy (haft tkacki) motywy geometryczne i roślinne stosowane w wełnianych dywany dwuosnowowych (podwójnych), tkanych na dwóch osnowach, różnych kolorów i przy pomocy czterech nicielnic oraz stosowane w tkaninach ażurowych, wykonywanych splotem płótna na warsztacie dwunicielnicowym. ( Królikowska, 1997, s.43-57)

5 Hafciarstwo Hafciarstwem w XVIII wieku zajmowały się zarówno kobiety mieszkające na wsi, żeńskie klasztory, jak i damy dworu i szlachcianki. Na wsi odróżniano wyraźnie wyszycie od haftu, którym zajmowała się zawodowa hafciarka znająca rozmaite ściegi. W tradycji ludowej haftowano głównie na tkaninach płóciennych, wełnianych, bawełnianych, jedwabnych i skórach. Wyszycia i hafty zdobiły przede wszystkim tradycyjną odzież i stroje, takie jak koszule, chustki, zapaski, staniki, sukmany, kożuchy. Haftem ozdabiano również bieliznę pościelową, obrusy serwetki, makatki, poszewki na poduszki. Zdobycie umiejętności haftowania należało do niezbędnych elementów edukacji i umiejętności kobiety na wsi. Panował również zwyczaj, że dziewczyna szykowała swoją wyprawkę (ręczniki, ślubną koszulę) przed zamążpójściem. Hafty ludowe wykonywane były głównie nićmi jednobarwnymi, lub tylko w kilku kolorach (głównie używano nici czerwonej, czarnej, brązowej, białej, czasem żółtej), dopiero pod koniec XIX w. zaczęto używać większej skali barw. Techniki haftowania zależą od zastosowania odpowiedniego ściegu (liczone krzyżykowe, łańcuszkowe, stębnówka i nieliczone płaskie, wypukłe) oraz ze względu na kolor nici (haft biały, kolorowy, złoty). Najczęściej spotykane są motywy geometryczne, roślinne oraz zoomorficzne ( 1997, s )

6 Garncarstwo Używanie i wykorzystywanie oraz modelowanie gliny znane było człowiekowi od niepamiętnych czasów. Garncarstwo natomiast powstało wtedy, gdy zostało połączone z wypalaniem i metodą zdobienia. Garncarstwo wymaganie tylko umiejętności, nauki zawodu oraz specjalistycznego warsztatu (koło garncarskie, miejsce do suszenia wyrobów, piec do wypalania). Wyroby garncarskie były uprawiane dla szerszego kręgu odbiorców, a umiejętności przekazywane z pokolenia na pokolenie. Glina jest podstawowym surowcem do wyrobów garncarskich i w zależności od składu chemicznego i fizycznego po wypaleniu przybiera odpowiedni kolor począwszy od białego, bladoróżowego poprzez żółtawy po czerwony i brązowy. Kształty wyrobów garncarskich zawsze były różnorodne od smukłych do szerokich w zależności od regionalnych upodobań i zapotrzebowań. Głównie wyrabiane naczynia to garnki, miski, dwojaki, donice, cedzaki, makutry, talerze, dzbany. Wyrabiano również formy do pieczenia ciast, kafle do pieców, flakony, formy na masło (maślnice), doniczki na kwiaty. Ręcznie natomiast wyrabiano głównie ramki do obrazów, skarbonki, zabawki ptaszki, gwizdki, dzwonki, niekiedy również ceramiczną rzeźbę: szopki, kapliczki, świątki, sceny o tematyce świeckiej. (piekno uzyteczne czy p. ginace) Wyroby ceramiczne są bardzo często zdobione m.in.: techniką rytowniczą, poprzez wyciskanie stemplami, naklejanie różnych elementów i ozdobników, glazurowanie (szkliwo), malowanie. Dominujące są motywy geometryczne i roślinne, niekiedy występują motywy zoomorficzne szczególnie ptaki, natomiast wyjątkiem jest postać ludzka. Grupy wyrobów ceramiki ludowej:

7 Ceramika siwa (siwaki) naczynia glinianie, które podczas wypalania nabierają ciemnego, srebrzystego zabarwienia poprzez szczelne zamkniecie pieca pod koniec wypalania. Ceramika nieglazurowana i glazurowana (szkliwem) której tradycje sięgają średniowiecza. Wypalana bez ograniczenia dostępu powietrza do paleniska o czerwonej barwie. Glazurowana szkliwem bezbarwnym lub kolorowym najczęściej w środku lub przy wylewie Półmajolika, półfajans wyroby wykonane ze zwykłej gliny, pokrywane białą polewą i przejrzystym szkliwem oraz dekorowane, a następnie wypalanymi. Majolika wyroby pokryte szkliwem ołowiano cynowym, które kładzie się na wypalonych już uprzednio naczyniach, na nich maluje wzory i ponownie wypala. ( Fryś- Pietraszkowa, Kopczyńska-Jaworska, 1997;

8 Rzeźba Rzeźba zajmuje w polskiej sztuce ludowej wyjątkową pozycję i świadczy o jej bogactwie, niepowtarzalności oraz posiada indywidualne cechy konkretnego artysty. Początkowo rzeźbiarstwo ludowe było ściśle związane z kultem religijnym i wyrażało duchowe potrzeby ludności polskiej wsi. Od XVII do XIX w. powszechnym zwyczajem było stawianie krzyży i kapliczek, przy których zbierano się na modlitwach, przez co wzrosło zapotrzebowanie na rzeźbę o tematyce sakralnej. Najczęściej spotykanymi były wizerunki Jezusa, Matki Bożej i świętych patronów. Wykonawcami figur byli zazwyczaj stolarze, ale obok nich zaczęli pojawiać się samoucy - artyści. Niektórzy z nich to wędrowni świątkarze, którzy przemierzając wioski wykonywali konkretne rzeźby. Po II wojnie światowej rzeźba straciła swój użytkowy charakter, a w miejsce drewnianych figurek w kapliczkach zaczęły pojawiać się gipsowe. Współczesna rzeźba ludowa zatraciła zupełnie swój pierwotny charakter, ale zachowała tematykę, np. najpopularniejszymi figurami są nadal postacie Chrystusa Frasobliwego, aniołów, świętych patronów, ale nie są one kupowane do celów

9 kultowych, a jedynie estetycznych. Pojawiają się również prace o tematyce historycznej, patriotycznej, społecznej (komentujące współczesne wydarzenia) oraz rzeźby przedstawiające sceny z życia wsi, często odbiorcami rzeźby są ludzie z miasta. Podstawowym materiałem rzeźbiarskim jest drewno, głównie lipowe. Materiałem wykorzystywanym przez współczesnych rzeźbiarzy ludowych jest również kamień. Prace są przeważnie malowane, bejcowane lub pozostawione w kolorze naturalnym.( Malarstwo

10 Historia ludowego malarstwa jest ściśle związana z rozpowszechnionym w II poł. XVII wieku kultem świętych obrazów i pielgrzymowania, który miał ogromny wpływ na życie wsi i mieszkańców małych miasteczek. Jak pisze A. Jackowski w życiu chłopów, zwłaszcza pańszczyźnianych, była to jedyna możliwość zakosztowania wolności, wyrwania się z jarzma codziennego trudu, ujrzenia dalekiego świata. Z miejsc cudownych przynosili do swoich domostw święte obrazy. Istniało wiele warsztatów tworzących obrazy, ale artyści nie zawsze podpisywali swoje dzieła. Dominowało malarstwo religijne przedstawiające wizerunki Matki Boskiej, Chrystusa, Św. Rodziny i świętych patronów. Malowane były na desce, płótnie, blasze, papierze i miały chronić gospodarstwo od wszelakich nieszczęść, od choroby i klęsk żywiołowych. W późniejszym okresie rozwinęło się malarstwo o charakterze dekoracyjnym, przedstawiające tematykę świecką. Współcześnie malarstwo ludowe to twórczość bardzo indywidualna nie związana szczególnie z żadnym regionem, rozwijająca się pod wpływem talentu i oceniana przez pryzmat artystycznych osiągnięć. Najczęściej tematyką współczesnego malarstwa są sceny z życia wsi, pejzaże i sceny biblijne. Malarstwo na szkle

11 Malarstwo na szkle jest w Polsce jedną z tych gałęzi sztuk plastycznych, która stanowi ewenement w skali światowej. W wieku XIX malarstwo ludowe, a przede wszystkim podhalańskie malarstwo na szkle nie mieściło się w ówczesnych kanonach piękna. Dopiero w XX wieku, artyści awangardowi i współcześni docenili twórczość ludową, w tym malarstwo na szkle. Tworzenie obrazów na szkle polega na malowaniu na wewnętrznej powierzchni szyby, stosując odwrotny cykl malowania, bez dalszych i bliższych planów. Postacie najczęściej umieszczono frontalnie, a w rogach duże ornamenty roślinne. Kontrastowe zestawienie kolorów i żywe barwy sprawiały, że mroczna góralska izba jaśniała. Współcześnie technika malowania nie uległa zmianie, wprowadzono jednak cieniowanie i łamanie barw. Rozszerzyła się również tematyka, obok postaci świętych pojawiły się sceny rodzajowe z życia wsi, ilustracje legend i zwyczajów. Jednak malarze wychodzą przeważnie od dawnych wzorów, a najbardziej utalentowani posiadają swój własny, indywidualny styl. ( Bibliografia: Bazelich B., (1997), Hafciarstwo,w: red. Kopczyńska Jaworska B., Niewiadomska- Rudnicka M., Piękno użyteczne, czy Piękno ginące, PTL, Łódź, s Błachowski A.(2003) Etnografia, ścieżka edukacji regionalnej, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Lublin Toruń Fryś Pietraszkowa E., Kuczyńska Iracka A., Prokopek M.,(1998) Sztuka ludowa w Polsce, Wydawnictwo Arkady, Warszawa Fryś-Pietraszkowa, Kopczyńska-Jaworska, (1997), Garncarstwo, w: red. Kopczyńska Jaworska B., Niewiadomska- Rudnicka M., Piękno użyteczne, czy Piękno ginące, PTL, Łódź,s Jackowski A.,(1981), Sztuka ludowa, w: Etnografia Polska. Przemiany kultury ludowej. red. M. Frankowska, W. Paprocka T. 2, Warszawa, Ossolineum, Polska Akademia Nauk Królikowska W.,(1997), Tkactwo, w: red. Kopczyńska Jaworska B., Niewiadomska- Rudnicka M., Piękno użyteczne, czy Piękno ginące, PTL, Łódź, s Słomska J., (2006), Sztuka ludowa, czyli o potrzebie ludowości, w: Edukacja regionalna, red. A.W. Brzezińska, A. Hulewska, J. Słomska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s Strony internetowe:

12