WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO

Transkrypt

1

2 WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO Ucieszyłam się bardzo, kiedy polski wydawca zwrócił się do mnie z prośbą o zgodę na polski przekład mojej książki na temat rozszerzenia zasięgu krucjat z Ziemi Świętej na region nadbałtycki w średniowieczu. Jestem bardzo zadowolona z rezultatów pracy nad tłumaczeniem i mam nadzieję, że moja praca okaże się przydatna w Polsce. Treść książki została przełożona w całości, podczas gdy przypisy znacznie skrócono. Kompletny tekst przypisów można znaleźć w oryginalnym wydaniu angielskim, The Popes and the Baltic Crusades (Leiden, 2007), opublikowanym przez wydawnictwo Brill. Chciałabym podziękować pracownikom obu wydawnictw (Brilla i Bellony), którzy przyczynili się do publikacji oryginału i tłumaczenia, a szczególnie Marcelli Mulder, Birgitcie Poelmans i Gaby van Rietschoten z wydawnictwa Brill; Kornelii Kompanowskiej, Annie Słowik i Jolancie Karaś z wydawnictwa Bellona, jak również autorowi przekładu Bogusławowi Soleckiemu. Dzięki ich uczynności, efektywności oraz profesjonalizmowi proces publikacji był dla mnie przyjemnym doświadczeniem, za co jestem im wdzięczna. Iben Fonnesberg-Schmidt Ålborg, czerwiec, 2009 r.

3 PODZIĘKOWANIA Chciałabym podziękować Radzie Naukowej Danii do spraw Przedmiotów Humanistycznych (Statens Humanistiske Forskningsrad, obecnie Forskningsradet for Kultur og Kommunikation) oraz Carlsbergfondet za ogromną pomoc finansową udzieloną mi podczas pisania rozprawy doktorskiej i podczas badań, które prowadziłam po napisaniu samej pracy. Dziękuję także Clare College i Clare Hall z Uniwersytetu w Cambridge, gdzie moja praca została przyjęta w pierwotnej formie i przyznano mi stopień doktorski. W szczególności chciałabym podziękować swojemu opiekunowi, profesorowi Jonathanowi Rileyowi- Smithowi, za wielką pomoc, nieustającą zachętę do pracy i cenne rady, których mi udzielił podczas mojego pobytu w Cambridge. Poświęcił mi swój czas i podzielił się ze mną swoją ogromną wiedzą; był znakomitym opiekunem dał mi znacznie więcej, niż mogłabym kiedykolwiek oczekiwać. Chciałabym wspomnieć również o istotnej roli, jaką odegrali inni doktoranci pracujący z profesorem Rileyem Schmidtem. Otoczyli mnie swoją życzliwością, zachęcali do dalszej pracy, często byli dla mnie wielką inspiracją. Dziękuję też serdecznie Caroline Smith, która wykonała korektę ostatecznej wersji mojej rozprawy. Jestem wdzięczna za owocne dyskusje, które odbyłam z Kurtem Villadsem Jensenem, Carstenem Sełchem Jensenem, Johnem H. Lindem, Ane L. Bysted oraz Barbarą Bombi na tematy związane z moimi badaniami,

4 które zaprezentowałam w swojej pracy. Chciałabym również podziękować mojemu przyjacielowi i koledze z pracy na Wydziale Historii Uniwersytetu w Alborg, Torbenowi K. Nielsenowi, za wiele cennych rozmów w ciągu ostatnich lat. Dziękuję rodzicom i siostrze Vibeke za nieustające wsparcie i pomoc.

5 Skróty DD Diplomatarium Danicum, red. A. Afzelius et al, w toku, Kopenhaga 1938 i n. FMU Finlands Medeltidsurkunder, red. R. Hausen, 8 tomów, Helsinki LEC Liv-, Esth- und Curländisches Urkundenbuch nebst Regesten, red. F.G. von Bunge, 12 tomów, Tallin PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, red. J. P. Migne. 221 tomów, Paryż PUB Preußisches Urkundenbuch. Politische Abtheilung, red. R. Philippi et al., 6 tomów, Königsberg Użycie nazw geograficznych W związku ze złożoną historią polityczną tego regionu wiele miejscowości ma różne nazwy. Autorka postępowała w tej sprawie zwyczajowo i posługiwała się nazwami angielskimi, a jeśli takie nie istniały, używała tych, które obowiązywały w okresie średniowiecza i których używali ówcześni władcy danych ziem. Obowiązujące formy współczesne są podane w indeksie nazw w nawiasach. Podobnie jest z nazwiskami; użyte zostały formy powszechnie występujące w literaturze anglojęzycznej stąd ich angielska forma.

6 WSTĘP Kiedy w 1147 r. papież Eugeniusz III ogłosił krucjatę przeciwko pogańskim Słowianom zamieszkującym tereny wzdłuż zachodniego wybrzeża Bałtyku, rozpoczął się nowy etap ekspansji chrześcijaństwa rzymskiego na północno-wschodnią Europę. W ciągu następnych dekad ludy żyjące dalej na wschód w Liwonii, Estonii, Finlandii i Prusach stały się celem nowych misji i kampanii podejmowanych przez arcybiskupów, biskupów i książąt sąsiednich krain, nawróconych na chrześcijaństwo niewiele wcześniej. Mimo iż próby podboju i nawrócenia krajów bałtyckich często napotykały znaczny opór, ostatecznie udało się włączyć rejon wschodniego Bałtyku w obręb Kościoła rzymskokatolickiego oraz zachodnioeuropejskiego społeczeństwa. Niniejsza praca opisuje powstawanie i ewolucję papieskiej polityki dotyczącej krucjat bałtyckich w ich pierwszym stuleciu od ogłoszenia przez Eugeniusza III wyprawy krzyżowej przeciwko pogańskim Słowianom w 1147 r. do końca pontyfikatu papieża Innocentego IV w 1254 r. Naświetlając zależności między prawem, teologią czy polityką a duszpasterskim zadaniem Kościoła, studium to poddaje analizie stanowisko papieży oraz przyczyny i siły stojące za zmianami, jakie w nim zachodziły. Bada spojrzenie Rzymu na kampanie, głoszone intencje, uzyskane korzyści, opisuje również rozmiary papieskiego zaangażowania w organizację i wcielanie w życie wypraw. Omawia także opinie

7 poszczególnych głów Kościoła co do charakteru oraz znaczenia tych wypraw, próbując jednocześnie odpowiedzieć na pytanie, czy dla władców Rzymu były one równie ważne jak ekspedycje do Ziemi Świętej. Na kształtowanie się papieskiej polityki dotyczącej krucjat bałtyckich znaczny wpływ miały relacje kurii z książętami i biskupami północnej Europy zaangażowanymi w krzewienie chrześcijaństwa rzymskiego. Obejmowanie pojęciem wyprawy krzyżowej ekspansji na coraz rozleglejsze tereny od Ziemi Świętej po rejon Morza Bałtyckiego było następstwem presji wywieranej na Stolicę Apostolską przez lokalnych duchownych i świeckich przywódców. Początkowo nacisk ten wywierali tylko członkowie hierarchii kościelnej, ale wraz z nadejściem XIII w. również chrześcijańscy książęta zaczęli coraz częściej ubiegać się w kurii o pozwolenie na zorganizowanie wyprawy w tym regionie. W okresie od połowy XII do połowy XIII w. doszło nie tylko do rozszerzenia granic chrześcijaństwa, ale również do ekspansji władzy głów Kościoła, wspomaganej przez stopniowo ewoluującą teorię papieskiej monarchii. Od późnych lat wieku XI papieże zaczęli rościć sobie prawo do sprawowania jurysdykcji nad światem chrześcijańskim oraz zaznaczać swój autorytet jako niezależna władza, usuwając wpływy świeckie i narzucając władze duchowne. Choć Rzym rościł sobie prawo do jurysdykcji zarówno w sprawach religijnych, jak i świeckich, pełnię władzy sądowniczej sprawować chciał rzekomo jedynie nad duchownymi w całym

8 świecie chrześcijańskim; jednakże argumentując, że Kościół rzymski jest odpowiedzialny za dusze wszystkich ludzi, Stolica Apostolska utrzymywała, iż ma prawo ingerować w świecki porządek w określonych okolicznościach, które, choć zdefiniowane, można było szeroko interpretować. Papieska monarchia znalazła się w szczytowym punkcie rozwoju w pierwszej połowie XIII w., kiedy to władza papieży nad europejskimi społeczeństwami, polityką i instytucjami osiągnęła niespotykaną dotąd skalę. Świeccy władcy zaczęli stopniowo uznawać interwencje Stolicy Apostolskiej w coraz liczniejszych kwestiach oraz aktywnie zabiegać o papieskie zaangażowanie i poparcie, choć zdarzały się konflikty na tle takich spraw, jak mianowanie duchownych, jurysdykcja oraz papieskie podatki. Częścią owego procesu tworzenia ściślejszych więzi Rzymu z chrześcijańskimi książętami była wymiana informacji między głowami Kościoła a świeckimi władcami z północnowschodnich rubieży rzymskiego chrześcijaństwa. Wpłynęła ona w istotny sposób na sformułowanie papieskiej polityki odnośnie do kampanii bałtyckich. Większa rola odgrywana przez papiestwo w społeczeństwie europejskim doprowadziła do prezentowania kurii coraz większej ilości spraw oraz zmusiła przywódców Kościoła do zajmowania politycznego stanowiska wobec coraz to nowych kwestii. Kolegium kardynalskie pod przewodnictwem kardynała biskupa Ostii stało się kluczową instytucją w papieskim rządzie. Było pod wieloma względami odpowiednikiem ówczesnych rad królewskich. Kardynałowie służyli papie-

9 żowi jako doradcy, byli administratorami jego rządu, rektorami administrującymi patrymonium papieskim, oraz legatami. Kolegium kardynalskie było również ciałem wybierającym nowego papieża. Większość następców św. Piotra wybierano spośród kardynałów, wśród nich tych szczególnie interesujących z punktu widzenia badań nad krucjatami bałtyckimi. Późniejszy Aleksander III ( r.) został wyniesiony do godności kardynalskiej w 1150 r. przez Eugeniusza III ( r.). Sam Aleksander, który z powodu schizmy z lat przebywał przez część swojego pontyfikatu na wygnaniu we Francji, użył papieskiej prerogatywy do mianowania stosunkowo niewielu kardynałów. Wśród wyświęconych był późniejszy Klemens III ( r.), mianowany kardynałem w 1179 r. Gdy został on głową Kościoła, w przeciwieństwie do swojego patrona dokonał w czasie krótkiego panowania wielu promocji kardynalskich. Po Klemensie zapanował osiemdziesięciopięcioletni Celestyn III ( r.), kardynał już w 1144 r. Z kolei kardynała, który został po latach Innocentym III ( r.), mianował między majem 1189 r. a wrześniem 1190 r. Klemens III. Następca Innocentego, Honoriusz III ( r.), był blisko zarówno z Klemensem III, jak i z Celestynem III. Do godności kardynalskiej wyniósł go w 1193 r. Celestyn, któremu od 1188 r. służył jako szambelan. Późniejszy Grzegorz IX ( r.) został kardynałem diakonem w 1198 r. za sprawą Innocentego III. W 1206 r. ten sam papież promował Grzegorza na kardynała biskupa Ostii, co było oczywistym wyrazem zaufania.

10 Wśród pierwszych nominacji kardynalskich Grzegorza IX znajdował się nominowany w 1227 r. Sinibaldo Fieschi, który prawdopodobnie służył Grzegorzowi, zanim ten został wybrany papieżem. Sinibaldo ostatecznie został następcą swojego dobroczyńcy jako Innocenty IV ( r.). Wszyscy papieże panujący w późnych latach XII i wczesnych XIII wieku obracali się nim zasiedli na Stolicy Piotrowej w najwyższych kręgach kościelnych, zdobywając w ten sposób gruntowną wiedzę na temat polityki kurii i papiestwa. Można by wobec tego oczekiwać spójności działań kolejnych głów Kościoła, ale jak pokazuje niniejsze studium, w kwestii krucjat bałtyckich polityka kolejnych władców Rzymu nie zawsze była koherentna. Zasięg papieskiej władzy i jej akceptacja przez świeckich suwerenów jest jedną z przyczyn, dla których przedsięwzięcie przez Stolicę Apostolską najbardziej świeckiego z jej działań wojny w formie wypraw krzyżowych stało się możliwe. Rzym nie mógł zmusić świeckich władców do wzięcia udziału w krucjatach, a jedynie ich do tego zagrzewać. Prawo papiestwa do wszczęcia i zorganizowania tych wojen w służbie Kościoła nie było podważane, a metody Stolicy Apostolskiej mające ułatwić prowadzenie tych działań powszechnie akceptowano, nawet jeśli odnosiły się do spraw zazwyczaj pozostających w gestii władzy królewskiej. Krucjaty były tylko jednym, najbardziej rozwiniętym, z wielu rodzajów wojny pokutnej. Pogląd, w myśl którego można udać się na wojnę w ramach pokuty,

11 w celu uzyskania odpuszczenia grzechów, pojawił się pod koniec XI w. Istotne jest tu odróżnienie ogólnego pojęcia wojny pokutnej od jej specyficznej formy, jaką jest krucjata. Pierwszy z tych terminów używany jest w niniejszej pracy dla opisania działań wojennych prowadzonych w służbie Kościoła, których uczestnikom obiecywano odpuszczenie grzechów. Drugie pojęcie pojawiło się w ostatnich latach XI w., a dokładnie w 1095 r., kiedy to papież Urban II wezwał do wyprawy w celu wyzwolenia Jerozolimy. Ponieważ jej celem była Ziemia Święta, ekspedycję tę uznano również za pielgrzymkę, wobec czego krzyżowcom przysługiwały należne pielgrzymom przywileje, choćby takie jak papieska ochrona. Odzew na wezwanie Urbana i sukces krucjaty podbój Jerozolimy w lipcu 1099 r. stały się zachętą do ogłoszenia następnych wypraw w kolejnym stuleciu. Podstawową cechą łączącą je z wojnami pokutnymi i pielgrzymkami pozostała obietnica nagród duchowych, papieska opieka nad uczestnikami i składana przez nich przysięga, choć charakter samych wypraw krzyżowych oczywiście ewoluował. Podczas gdy I Krucjata była modelem zarówno w pojęciu papiestwa, jak i wiernych na którym wzorowały się kolejne, sama jej idea rozwijała się choćby poprzez mnożenie przywilejów należnych uczestnikom, organizację środków finansowania i popularyzowania ekspedycji, pozwolenie na wykup lub złagodzenie przysiąg składanych przez uczestników, jak również przez rozszerzenie pojęcia krucjaty na wyprawy nie tylko do Ziemi Świętej, ale też do Hiszpanii czy nad Bałtyk, a także na

12 ekspedycje przeciw heretykom i politycznym przeciwnikom papiestwa. W niniejszym studium papieskiej polityki wobec krucjat bałtyckich autor przyjął pluralistyczną definicję wypraw krzyżowych, a do wyboru takich a nie innych kryteriów analizy zainspirowały go cechy charakterystyczne zawarte w tej właśnie definicji. Stwierdza ona tak jak została ujęta przez Jonathana Riley-Smitha że krucjata była rodzajem wojny pokutnej, uznawanym za pielgrzymkę i posiadającym wiele cech tej ostatniej. Rozgrywała się na wielu płaszczyznach. Przyczyna odzyskanie własności lub ochrona przed krzywdą związana była z tradycyjnym sensem wyprawy krzyżowej i była odpowiedzią bardziej na potrzeby ogółu świata chrześcijańskiego lub Kościoła, niż osób konkretnej narodowości czy religii. Krucjata jeśli będziemy dalej przywoływać jej elementy definicyjne była uprawomocniona przez papieża, a nie przez władcę świeckiego. Co najmniej część uczestników wyprawy składała przysięgę podporządkowującą ich Kościołowi i zapewniającą pewien zakres papieskiej kontroli nad krzyżowcami w kwestiach innych niż prowadzenie wojny. Wobec uczestników tych wypraw często używano terminów mających zastosowanie dla pielgrzymów, a niektóre przywileje, którymi się cieszyli, zwłaszcza ochrona ich i ich krewnych oraz własności, związane były z odpowiednikami praw należnych pielgrzymom. Sami krzyżowcy uważali się za pokutników i jako tacy zapewniali sobie odpuszczenie wszystkich

13 grzechów, który to przywilej od 1198 r. zaczęto nazywać odpustem zupełnym. Tocząca się obecnie debata nad definicją i naturą wypraw krzyżowych doprowadziła do zaproponowania kilku sposobów ich zdefiniowania. Oprócz pluralistycznej, inne współczesne definicje zostały niedawno skategoryzowane przez Gilesa Constable'a jako: tradycjonalistyczna, populistyczna i uogólniająca. Zajmując inne stanowisko, Christopher Tyerman utrzymuje, iż w XII wieku nie było wypraw krzyżowych, które tak naprawdę zaistniały dopiero wraz z programem krucjat papieża Innocentego III. Dwunastowieczne kampanie, powszechnie uważane za krucjaty, są, według Tyermana, zaledwie kontynuacją istniejących już koncepcji i praktyk. Opinia ta nie zdobyła jednak sobie szerszego poparcia. Z czterech istniejących obecnie definicji to prawdopodobnie pluralistyczna znalazła najwięcej zwolenników, choć mimo to jest wciąż poddawana dyskusji i ponownym ocenom (debatę tę przeanalizował ostatnio Norman Housley w swojej książce Contesting the Crucades (2006). Liczni historycy, dodajmy, podkreślali również zmieniającą się jakość i różne fazy wypraw krzyżowych, a kilku zwróciło uwagę na nowości wprowadzone podczas pontyfikatu Innocentego III. Niniejsze studium, opisując przeobrażenie wojen bałtyckich w wyprawy krzyżowe, wpisuje się w trwającą dyskusję, której ogólnym tematem jest zasadność definiowania krucjat, a szczególnym słabość definicji pluralistycznej. Wkładem w ową debatę jest sugestia, by wspomnianą definicję stosować tylko dla XIII wie-

14 ku, a w przypadku krucjat bałtyckich dla pontyfikatu Honoriusza III. Aby scharakteryzować papieskie postrzeganie północnych wypraw krzyżowych i stosowaną wobec nich politykę, niniejsza praca skupia się szczególnie na przysługującym krzyżowcom odpuście. W XII stuleciu występował on w kilku różnych formach, by tę w pełni rozwiniętą osiągnąć we wczesnym wieku XIII. Odpusty Eugeniusza III zerwały z wcześniejszymi opiniami, jakoby wyprawa krzyżowa była wystarczającą pokutą. Poglądy tego papieża, a także Bernarda z Clairvaux (zm r.), prawdopodobnie wzorowane były na koncepcji, która pojawiła się już pod koniec XI wieku: podkreślała ona, iż ludzie nie byli w stanie w żaden sposób zadośćuczynić Bogu za grzechy. Jednakże papież jako namiestnik Chrystusa mógł ogłosić, że jakiś konkretny czyn będzie uznany przez Boga za wystarczający, mimo iż w rzeczywistości takim nie był. Następcy Eugeniusza nie podzielali jego poglądów, ale wrócili do stanowiska, iż udział w krucjacie jako forma skutecznej pokuty potwierdza odpuszczenie grzechów. To papież Innocenty III nadał odpustowi jego ostateczną formę w swoim pierwszym wezwaniu do wyprawy do Ziemi Świętej Post miserabile w sierpniu 1198 r. Według Innocentego, odpust nie był deklaracją głoszącą, że akt pokutny będzie wystarczający. Był złożoną w imieniu Boga obietnicą darowania kar za grzechy, zarówno tych zapowiadanych przez Kościół, jak i czyścowych, zapowiadanych przez Boga.

15 Odpusty przyznawano oczywiście nie tylko za udział w krucjatach. Za inne nabożne czyny, takie jak odwiedzenie konkretnych kościołów i sanktuariów w określone dni świąteczne, także przysługiwało odpuszczenie grzechów, choć często tylko częściowe. Udział w wyprawie krzyżowej udającej się na pomoc Ziemi Świętej zasługiwał na odpuszczenie wszystkich grzechów na odpust zupełny. Papieskie listy ogłaszające krucjaty do Ziemi Świętej dookreślały odpust zupełny udzielony krzyżowcom i dokładnie wyszczególniały czyny, które go gwarantowały. Innocenty III i jego następcy skorzystali z kilku wzorów standardowo stosowanych w podobnych kwestiach. Formuła odpustu stworzona przez Innocentego w Post miserabile została użyta tylko z niewielkimi zmianami w jego kolejnych listach dotyczących krucjat do Ziemi Świętej i uzyskała swoją ostateczną formę w Ad liberandam w dekrecie o krucjacie ogłoszonym przez IV Sobór Laterański w 1215 r. W niniejszej analizie formuły odpustów zapewnionych krzyżowcom udającym się do Ziemi Świętej porównane są do tych używanych w przypadku wypraw bałtyckich. Podobieństwa i różnice, zwłaszcza w kwestii tego, czy odpust był częściowy, czy zupełny, oraz kroki, jakie należało poczynić, by zasłużyć sobie na któryś z nich, użyte zostały dla objaśnienia papieskiego stanowiska wobec wypraw bałtyckich. Jak zobaczymy, w listach dotyczących tychże wypraw papieże nie kopiowali po prostu formuł użytych przez swoich poprzedników. Decyzje głów Kościoła o tym, czy kon-

16 kretny czyn zasługiwał na odpuszczenie grzechów oraz, jeśli tak było, jakim odpustem zostanie nagrodzony, oczywiście nie były przypadkowe. Przyznany odpust świadczył o wadze, jaką przypisywał papież konkretnemu czynowi, a tym samym określał znaczenie dokonania. Odpusty są więc głównym kryterium analizy papieskiej polityki wobec krucjat bałtyckich i mogą być używane dla określenia znaczenia, jakie Stolica Apostolska im przypisywała. Przywilej odpuszczenia grzechów nie był jedyną nagrodą jaką otrzymywali krzyżowcy. Poczynając od I Krucjaty, cieszyli się oni tymi samymi uprawnieniami co pielgrzymi przede wszystkim papieską opieką nie tylko nad nimi samymi, ale również nad ich rodzinami i dobrami. Ostatecznie dodano także bardziej doczesne przywileje, obmyślone w celu ułatwienia finansowania wypraw i zabezpieczenia interesów krzyżowców pod ich nieobecność. Zaliczały się do nich moratoria: na długi i wyłączenie od obowiązku płacenia rent podczas udziału w wyprawie; na opóźnianie postępowań prawnych, w które byli zaangażowani, aż do ich powrotu; na szybkie rozwiązywanie spraw sądowych. Tego typu świeckie przywileje dokładnie wyliczono w papieskich oświadczeniach. One również zostały wzięte pod uwagę przy analizie papieskiej polityki wobec krucjat bałtyckich, z podkreśleniem wagi przywileju papieskiej ochrony na czas udziału w wyprawie. Niektóre aspekty pluralistycznej definicji krucjat nie mogą zostać rozpatrzone z powodu niedostatku oraz specyfiki materiałów źródłowych na temat bałtyckich

17 wypraw krzyżowych. Dowody nie pozwalają określić, czy uczestnicy wszystkich z wielu różnych kampanii na północny wschód w okresie od połowy XII do połowy XIII wieku składali przysięgę oraz choć niektórzy składali ją na pewno jaką formę mogła ona przyjąć. Źródła nie pozwalają również szczegółowo opisać przygotowań oraz sposobu organizacji krucjat bałtyckich w tym okresie; umożliwiają jednak analizę terminologii użytej w papieskich listach dotyczących tych wypraw, która w związku z tym także została wzięta tu pod uwagę. Możliwa jest również ocena rozmiaru papieskiego zaangażowania w organizowanie tych kampanii i usiłowania Stolicy Apostolskiej, by owe wyprawy kontrolować. Jej stanowisko, jeśli chodzi o krucjaty bałtyckie, zostało porównane z tymi dotyczącymi wypraw krzyżowych prowadzonych w innych miejscach. Kolejnym wziętym pod uwagę elementem jest papieskie uzasadnienie dla krucjat bałtyckich. Prowadzenie wojen było przecież dla Kościoła problemem teologicznym. Piąte przykazanie i nakazy Chrystusa obligowały Kościół do bycia oddanym sprawie pokoju. Średniowieczna teologia, wypowiadając się w kwestiach wojny, czerpała z nauk św. Augustyna z Hippony (zm. w 430 r.). Opierając swoją doktrynę na klasycznym rozróżnieniu między wojną sprawiedliwą a niesprawiedliwą zaproponował on zestaw kryteriów umożliwiających rozróżnienie tych dwóch typów konfliktu. Przez późniejszych komentatorów kryteria te zostały ograniczone do trzech: auctoritas principis, causa iusta i intentio recta. Zasada auctoritas principis

18 stwierdzała, że wojna sprawiedliwa musi zostać ogłoszona przez prawowitą władzę, duchowną lub świecką. Decydującym czynnikiem była tu myśl, że to kompetencje danego władcy pozwalają mu na wypowiedzenie wojny Zasada causa iusta wymagała z kolei, by konflikt zbrojny miał dający się uzasadnić cel, który według Augustyna związany był ze szkodą wyrządzoną przez drugą stronę. Tak więc do sprawiedliwych przyczyn zaliczała się obrona własnego państwa patriae jego praw i tradycji oraz przyjętego sposobu życia, jak również odzyskanie ziemi lub własności bezprawnie zabranej prawowitemu właścicielowi. Ostatnia zasada, intentio recta, wymagała, by wojna sprawiedliwa nie miała żadnych ukrytych przyczyn i by działania wojenne były jedyną drogą do triumfu sprawiedliwej przyczyny. Jakie miało to zastosowanie w wyprawach przeciwko poganom mieszkającym nad Bałtykiem? Koncepcja wojny sprawiedliwej oznaczała, że można by za taką uznać konflikt z niechrześcijanami, jeśli to oni byli agresorami, a chrześcijanie jedynie broniliby swoich interesów. Papież mógł pozwolić na użycie siły przeciw atakującym wiernych, aby chronić chrześcijańską społeczność. Wojny nie należało jednak prowadzić w celu nawrócenia niechrześcijan. Kanoniści twierdzili, że nie powinno się nikogo zmuszać do przyjęcia chrztu, a zgadzał się z tym poglądem między innymi papież Grzegorz I ( r.) oraz kanonista Ivo z Chartres (zm lub 1116 r.). Opinia ta utrzymała się w XIII wieku i w całej historii chrześcijaństwa.

19 Misje były narzędziem nawracania, ale konwersja kolejnych ludów pociągała za sobą ryzyko apostazji, co szybko stało się jasne w przypadku regionu bałtyckiego. Prawo kanoniczne było zadziwiająco powściągliwe w sprawach wojny przeciw apostatom, to jest chrześcijanom, którzy po przyjęciu chrztu porzucili wiarę; uznawało ich jednak, podobnie jak Tomasz z Akwinu, za najgorszą kategorię heretyków. Podczas gdy heretyk tylko odrzuca jedną lub więcej doktryn chrześcijańskich, apostata zupełnie rezygnuje z wiary i przez to odrzuca religię jako taką. Apostaci, jak heretycy, byli buntownikami i szkodzili Kościołowi. Zbrojne wystąpienie przeciw odstępcom można więc usprawiedliwić w taki sam sposób, jak przeciw heretykom. W przypadku tych ostatnich użycie siły od dawna uważano za uprawnione, mimo iż utrzymywano, że odpowiedzialność za nie ponosi władza świecka. Opierając się na ideach wyrażonych już przez papieża Grzegorza VII ( r.) i kanonistę Gracjana (1140 r.). Sobór Laterański III z 1179 r. wydał dekret nawołujący wszystkich chrześcijan do obrony wiary przez walkę z herezją obiecując w zamian odpuszczenie grzechów; położyło to fundamenty pod ogłoszenie w wieku XIII krucjat przeciw heretykom. Aby uzupełnić obraz papieskiej polityki dotyczącej wypraw bałtyckich, praca ta analizuje również stanowisko Stolicy Apostolskiej wobec nawracania pogan w omawianym regionie. Bada naturę papieskiego zaangażowania w konwersję niechrześcijan i stopień, w jakim papieże przyjmowali za nią odpowiedzialność. Że-

20 by wyjaśnić tę kwestię, uczyniono kilka porównań do papieskiej polityki dotyczącej nawracania muzułmanów. Analiza koncentruje się więc na nawracaniu niechrześcijan żyjących poza obrębem zachodniego chrześcijaństwa nie został wzięty pod uwagę stosunek papiestwa do Żydów ani ortodoksów. Podczas gdy ta część analizy skupia się na polityce Stolicy Apostolskiej wobec nawracania niechrześcijan oraz misjach zewnętrznych, nawiązano również do polityki wobec misji wewnętrznych, tj. ewangelizujących wśród społeczności już oficjalnie nazywanych chrześcijańskimi. W swoim ważnym studium na temat stosunku Europy do islamu w wiekach średnich Benjamin Kedar pokazuje, iż misje i krucjaty, których celem był świat muzułmański, w XIII wieku bardziej współistniały i uzupełniały się, niż współzawodniczyły. Nad Bałtykiem misje poprzedzały krucjaty i często to właśnie aktywność projektów ewangelizacyjnych prowadziła do ogłaszania krucjat bałtyckich wzywanie krzyżowców do udania się nad Bałtyk było papieską odpowiedzią na napływające stamtąd prośby misjonarzy o pomoc. Doprowadziło to do ukucia przez niemieckich akademików terminu Missionskreuzzüge, dość zawiłej łamigłówki słownej obnażającej fakt, iż krucjaty bałtyckie miały te same kluczowe cechy co wyprawy do Ziemi Świętej i na Półwysep Iberyjski, oraz iż stopniowo zaczęto przywiązywać do nich taką samą wagę jak do innych wypraw krzyżowych. Jest również powszechnie wiadome, że misje i krucjaty współistniały także w rejonie Bałtyku, ale niniejsze studium sugeruje,

21 iż zmiana polityki Rzymu odnośnie do krucjat bałtyckich, która zaszła podczas pontyfikatu Honoriusza III, powinna być częściowo przypisywana rosnącemu zaangażowaniu papiestwa w misje zewnętrzne. Zrozumienie papieskiej polityki wobec krucjat bałtyckich pozwala przyjrzeć się temu, w jaki sposób Stolica Apostolska używała wojen pokutnych oraz krucjat jednych z najpotężniejszych instrumentów oddanych do dyspozycji papieskiej monarchii aby popierane przez nią kwestie posuwały się do przodu. Ponieważ krucjaty bałtyckie były połączone z działalnością misyjną, dostarcza to również informacji o tym, jak zmieniała się na przestrzeni średniowiecza waga przypisywana przez papieży misjom i ekspansji chrześcijaństwa. Ponadto wyjaśnienie relacji kurii ze świeckimi władcami, jeśli chodzi o krucjaty bałtyckie, można potraktować jako studium przypadku coraz szerszego uznania władzy papieskiej przez kraje na północnowschodnich rubieżach chrześcijańskiego świata. Aby podkreślić ewolucyjny charakter polityki dotyczącej krucjat bałtyckich w stanowisku Stolicy Apostolskiej wobec misji zewnętrznych oraz relacji między kurią a książętami i biskupami północnej Europy, niniejsze studium podzielone zostało chronologicznie na cztery części. Każda z nich rozpoczyna się naszkicowaniem wydarzeń towarzyszących nawracaniu, podbojowi i kolonizacji krain nadbałtyckich. Zdarzenia te są opisane tylko skrótowo; bardziej szczegółowo można się z nimi zapoznać korzystając choćby z prac autor-

22 stwa Williama Urbana, Friedricha Benninghovena oraz Erica Christiansena.

23 ŹRÓDŁA I LITERATURA Informacje o ekspedycjach przeciwko poganom oraz pracy misyjnej nad Bałtykiem w XII i XIII wieku można znaleźć w wielu źródłach narracyjnych. Duński kronikarz Saxo, autor powstałego ok r. Gesta Danorum opisuje duńskie działania, a pierwsza z kronik nowogrodzkich zawiera informacje na temat szwedzkich wypraw przeciwko Finlandii, poprzez które Szwedzi weszli w kontakt z krainami płacącymi trybut Nowogrodowi. Druga kronika opowiada o następnych wydarzeniach, poczynając od późnych lat XI wieku, ale najstarszy istniejący jej manuskrypt datuje się na wiek XIII. Cztery kroniki spisane przez autorów związanych z arcybiskupstwem Bremy, w północnych Niemczech, dostarczają pożytecznych informacji na temat chrystianizacji i kolonizacji krain położonych w szeroko pojętym rejonie bałtyckim. Ich konwersja miała miejsce w połowie wieków średnich. Pierwsza ze wspomnianych kronik to Gesta Hammaburgensis Ecclesiae, spisana we wczesnych latach siedemdziesiątych XI w. przez Adama z Bremy. W sto lat później Helmold z Bozowa rozpoczął spisywanie Chronica Slavorum, a jego pracę kontynuował Arnold z Lubeki, który tworzył przed 1210 r. Owe źródła, mimo iż pozwalają na przyjrzenie się misjom i kampaniom podejmowanym przez chrześcijańskich książąt i biskupów przeciw poganom, rzadko zawierają informacje na temat papie-

24 skiego w nie zaangażowania bądź relacji między lokalnymi władzami a kurią. Czwarte źródło narracyjne, którego twórca związany był z Bremą to kronika Henryka Łotysza. Opisuje ona liwskie misje od ich początku w latach osiemdziesiątych XII wieku po rok 1227 i jest zdecydowanie najlepszym źródłem informacji na temat działalności misyjnej we wschodniej części basenu Morza Bałtyckiego. Henryk urodził się w północnych Prusach, przypuszczalnie w Saksonii. Został wykształcony prawdopodobnie w przyklasztornej szkole w Segeberg, która, jak zobaczymy później, związana była z działalnością misyjną wśród pogańskich Słowian. Do Liwonii dotarł w 1205 r., towarzysząc opatowi Rotmarowi z Segeberga, bratu liwskiego biskupa Alberta. Wyświęcony przez tego ostatniego w 1208 r., Henryk pracował tam jako misjonarz i wziął udział w kilku regionalnych kampaniach przeciw poganom. Później rozpoczął pracę nad kroniką, która, jak się uważa, została spisana w latach Można na tej podstawie sądzić, że kronikarz był naocznym świadkiem wielu opisanych przez siebie wydarzeń. Przypuszcza się, że rozpoczął on pisanie w ramach przygotowań do wizyty legata papieskiego, Wilhelma z Modeny, aby zdać gościowi relację z historii liwskiej misji. Henryk podkreślał dokonania swojego zwierzchnika, biskupa Alberta, i był krytyczny w stosunku do zaangażowania w regionie obcych sił, często przedstawiając inicjatywy Duńczyków i innych w mniej niż przychylnym świetle. Nie wiadomo, czy kronikarz miał dostęp do papieskich listów otrzymywa-

25 nych przez nowy liwski Kościół. Nie cytował ich dosłownie ani w części, ani w całości często jednak opisywał listy wysyłane z Estonii i Liwonii do kurii rzymskiej oraz streszczał niektóre papieskie listy z tych wizyt wynikłe. Jego dzieło ma wielkie znaczenie dla zrozumienia zaangażowania papiestwa na nowych obszarach misyjnych oraz relacji Stolicy Apostolskiej z niedawno nawróconymi krainami. Przetrwało kilka manuskryptów kroniki, z których najstarszym jest Kodeks Zamoyski, pochodzący z końca XIII wieku. Został on opublikowany w kilku wersjach drukowanych. Pierwsza została wydana w 1740 r. przez Johanna Daniela Grubera jako Origines Livoniae sacrae et civilis, seu Chronicon livonicum vetus z podtytułami Gesta Meinardi, Gesta Bertoldi oraz Gesta Albert?. Z tego samego regionu pochodziła też tak zwana Liwska kronika rymowana lub Livländische Reimchronik, spisana w języku środkowowysokoniemieckim. Obejmuje ona okres od 1180 r. do 1290 r., kiedy to, jak się przypuszcza, praca została zakończona. Dzieje owe zostały spisane dla zakonu krzyżackiego, prawdopodobnie przez jednego z jego członków. Źródło to ma dla niniejszej pracy mniej istotne znaczenie, ponieważ koncentruje się prawie wyłącznie na militarnych działaniach Krzyżaków i nie zawiera wielu informacji na temat polityki Rzymu. Analiza papieskiego stanowiska wobec krucjat bałtyckich musi oczywiście być oparta głównie na listach kurii. Ekspansja władzy głów Kościoła i ich aktywności prowadziła do wzmożonej korespondencji i zmian

26 w papieskiej kancelarii, w miarę jak kurii przedstawiano coraz więcej spraw. Nie można jednak stwierdzić z całą pewnością, ile listów zostało wystosowanych w czasie różnych pontyfikatów, gdyż większa ich część uległa zniszczeniu. Z listów, które przetrwały, niektóre to oryginały, a inne zaledwie kopie znalezione w rejestrach i zbiorach listów instytucji, dla których były przeznaczone, lub ich spadkobierców. Jeszcze inne zachowały się jako kopie w zbiorach dekretów lub w papieskich rejestrach w Rzymie. Kancelaria Stolicy Apostolskiej posiada spisy niektórych listów wysłanych w ciągu jej historii, ale są one kompletne dopiero poczynając od wczesnych lat XIII wieku. W zbiorach z czasów Innocentego III brakuje korespondencji z większości trzeciego i całości czwartego roku pontyfikatu, a o tomie zawierającym listy napisane między siedemnastym a dziewiętnastym rokiem wiadomo, że został uszkodzony w 1339 r.; obecnie brak go w zbiorach. Poczynając od czasów następcy Innocentego, większość rejestrów przetrwała, nie są one jednak na pewno kompletnymi zbiorami całej korespondencji wydanej przez kancelarię. Większość papieskich listów i przywilejów została wydana w odpowiedzi na konkretne prośby. Petycje z reguły nie były przechowywane, i te pochodzące od aktorów zdarzeń mających miejsce w rejonie Bałtyku w analizowanym okresie nie są wyjątkiem: nie przetrwał ani jeden list skierowany do papieża. W niektórych przypadkach można jednak domyślać się treści podań z zawartości (narratio) papieskich odpowiedzi, bowiem

27 z treści papieskiego listu wynikało, czy był on odpowiedzią na petycję; a jeśli nawet nie było to powiedziane bezpośrednio, to odpowiednie wnioski wynikały z charakteru sprawy, której dotyczyła papieska odpowiedź. Oczywiście wysokie koszty i podejmowane wysiłki organizacyjne związane z wysłaniem specjalnego gońca do kurii powodowały, że składający petycję zazwyczaj przedstawiali papieżowi więcej niż jedną sprawę. Petycje składano za pośrednictwem gońca albo, poczynając od wczesnych lat XIII wieku, coraz częściej przez zawodowych przedstawicieli, którzy ostatecznie stali się rezydentami przy kurii, jako że zakony i władcy zaczęli potrzebować swej stałej reprezentacji przy Stolicy Apostolskiej. Według ostrożnych szacunków, czas potrzebny na pokonanie odległości między Rzymem a Danią czy Lubeką kluczowym portem tranzytowym na zachodnim Bałtyku, a także ważnym ośrodkiem w handlu z Liwonią, Estonią i Prusami to sześć do ośmiu tygodni, zależnie od pory roku i środka transportu. W większości przypadków niemożliwe jest określenie, kto w kurii decydował ani sprecyzowanie, kto zajmował się daną prośbą po tym, jak petycja została już przedstawiona. Podania, zależnie od ich ważności, rozpatrywali różni urzędnicy. O pomniejszych sprawach decydowali kierownicy kancelarii, czyli kanclerz lub jego zastępca. Już w XII wieku stanowisko kanclerza często przez dłuższy czas pozostawało nieobsadzone, a od pontyfikatu Honoriusza III stało się regułą niewyznaczanie głowy kancelarii, a tylko wicekancle-

28 rza. Miało to prawdopodobnie na celu ograniczenie kanclerskiej władzy. W sprawach wielkiej wagi, takich jak prośby o przyznanie przywilejów, protekcji czy odpustów, decydował sam papież, zaś w kwestiach o dużym znaczeniu politycznym zazwyczaj orzekało consistorium, czyli zgromadzenie kardynałów pod przewodnictwem biskupa Rzymu. W tym drugim przypadku odpowiedzi często wskazywały na to, kto stoi za daną decyzją, ponieważ zawierały takie wyrażenia, jak np. de consilio fratrum nostrorum. Od późnych lat wieku XII stało się normalną praktyką sądową prezentowanie niektórych spraw jednemu lub kilku kardynałom, nazywanym auditores, którzy następnie przedstawiali papieżowi propozycję werdyktu. Poza przypadkami listów, w których występuje wyraźne wskazanie na wspólną decyzję kardynałów, niemożliwe jest określenie, kto ją w kwestii danego podania podjął. Podobnie nie wiadomo, czy papieskie odpowiedzi na petycje pochodzące od sił zaangażowanych w krucjaty bałtyckie udzielone zostały przez samą głowę Kościoła, czy też przez kardynałów i urzędników kurii. Z tego powodu w niniejszej analizie autor nie wprowadza rozróżnienia między decyzjami podjętymi przez samych papieży a tymi, które podejmowali kardynałowie czy urzędnicy kancelarii. Słowa papież i kuria będą tu często używane jako synonimy. Taka metodologia wydaje się być uzasadniona, bowiem jest mało prawdopodobne, by decyzje kardynałów i urzędników znacznie różniły się od rozstrzygnięć papieskich;

29 ponadto jest oczywiste, że sprawy największej wagi konsultowano z biskupem Rzymu. Istnieje spora literatura traktująca o zagadnieniu krucjat bałtyckich, a także powstają nowe prace, co obrazuje zwiększające się zainteresowanie tematem i czyni z niego szybko rozszerzające się pole intensywnych badań. Otwarcie Europy Wschodniej i byłego Związku Sowieckiego doprowadziło do owocnej współpracy akademików pochodzących z obydwu stron żelaznej kurtyny, łącząc różne tradycje historiograficzne i możliwości lingwistyczne. Jednym z rezultatów tego faktu jest książka autorstwa Alana V. Murraya Crusade and Conversion on the Baltic Frontier (2001). Ponadto zwiększone zainteresowanie krucjatami bałtyckimi zaowocowało serią publikacji badaczy skandynawskich. Duńscy historycy postawili sobie za cel zadośćuczynienie dotychczasowemu brakowi badań na temat zaangażowania ich kraju w ruch krucjatowy ogólnie, a w krucjaty bałtyckie w szczególności. Tematem badań stały się ostatnio także szwedzkie ekspedycje do Finlandii zostały one poddane ponownej ocenie przez szwedzkich i fińskich uczonych. Większość tych analiz koncentruje się na charakterze wypraw i motywacjach zaangażowanych w nie królów, a także konsekwencjach włączenia podbitych krain w obręb chrześcijaństwa rzymskiego. Aktywność zakonu krzyżackiego w Prusach i Liwonii od dawna jest przedmiotem badań, co odzwierciedla żywe, a czasem wynikające z pobudek nacjonalistycznych niemieckie zainteresowanie zakonem. Stu-

30 diowano zwłaszcza historię polityczną zakonu, jego kampanie militarne i podboje oraz strukturę organizacyjną i rozwój. Mimo że niektóre badania zawierają analizy powiązań zakonu z papiestwem, z reguły nie omawiają szerzej pojętej papieskiej polityki w regionie bałtyckim. Ponadto Krzyżacy pojawili się na tych terenach dopiero ok r., zajmujących się nimi badaczy nie interesuje zatem wcześniejsza polityka kurii. Wyjątkiem pod tym względem jest praca Friedricha Benninghovena Der Orden der Schwertbrüder. Fratres Milicie Christi de Livonia (1965), dotycząca Zakonu Braci Mieczowych, w 1237 r. włączonego do zakonu krzyżackiego. Studium to zawiera szczegółową analizę misji liwskich od ok do 1237 r. Przedmiotem zainteresowania akademików była również ekspansja chrześcijaństwa rzymskiego na wschód i podbój północno-wschodniej Europy. Do bardziej współczesnych i popularniejszych opracowań zalicza się książka Roberta Bartletta The Making of Europe. Conquest, Colonization and Cultural Change (1993). Zdarzenia te zostały również opisane w The Northern Crusades Erica Christiansena (1980, wydanie drugie 1997), szeroko zakrojonym studium obejmującym okres od połowy XII wieku do 1562 r., kiedy to liwski odłam zakonu krzyżackiego został zeświecczony. Do innych kluczowych prac dotyczących konkwisty i nawrócenia krajów bałtyckich zaliczają się dzieła Williama Urbana, takie jak The Baltic Crusade (1975, wydanie drugie 1994), The Prussian Crusade (1980) oraz The Livonian Crusade (1981).

31 Cechą wspólną większości wymienionych do tej pory prac jest fakt, iż nie omawiają one nazbyt szczegółowo papieskiej polityki dotyczącej krucjat bałtyckich od połowy XII do połowy XIII wieku. Inne, autorstwa Hansa-Dietricha Kahla, Friedricha Lottera, Ernsta- Dietera Hehla oraz Gilesa Constable'a, omawiają natomiast ogłoszenie krucjaty przeciwko pogańskim Słowianom w 1147 r. oraz stojące za tym faktem poglądy papieża Eugeniusza III oraz Bernarda z Clairvaux. Analiza polityki kurii wobec krucjat bałtyckich została również zawarta w Papst Innozenz III und die Kreuzziige (1969) Helmuta Roschera. To studium jako pierwsze pokazało znaczny wpływ papieża Innocentego III na ruch krucjatowy. Skupia się ono jednak głównie na krucjatach do Ziemi Świętej, a wyprawom bałtyckim poświęca tylko jeden niezbyt obszerny rozdział. Skrótowo szkicuje politykę poprzedników Innocentego III oraz jego bezpośredniego następcy, Honoriusza III, ale konkluzje dotyczące stanowiska tego ostatniego bardzo różnią się od poglądów zaprezentowanych w niniejszej pracy. Wnioski Roschera dotyczące związków Innocentego III z krucjatami bałtyckimi zostały ostatnio wzbogacone przez pracę doktorską autorstwa Barbary Bombi. W wydanym w 1971 r. Papstrescript und Kaiserrescript im Mittelalter Ernst Pitz postawił sobie za cel przeanalizowanie konceptu reskryptu i ustalenie jego roli dyplomatycznej, używając jako studium przypadku misji bałtyckich z lat Z uwagi na szczegółową analizę listów papieskich dotyczących misji

32 w tym okresie, praca Pitza okazała się niezwykle przydatna w analizie papieskiej polityki dotyczącej krucjat bałtyckich, ale nie jest ona ani nie była zamierzona jako analiza rozwoju papieskiej polityki z nimi związanej. Pitz podkreślał ograniczenia kurii w podejmowaniu decyzji, spowodowane niedostatkiem kompetencji oraz brakiem informacji, i podkreślał bierność papiestwa. Piszący te słowa zgadza się w zupełności z poglądem, że kuria bardziej reagowała na wydarzenia, niż sama je kreowała, ale wydaje się, że miała więcej swobody w wydawaniu dekretów i odrzucaniu petycji, niż skłonny jest jej przyznać Pitz. Studia nad papieską polityką wobec krucjat bałtyckich od połowy XII do połowy XIII wieku koncentrowały się głównie na stanowisku Eugeniusza III związanym z krucjatą z 1147 r. oraz na pontyfikacie Innocentego III i nie próbowały analizować papieskiej polityki w okresie pomiędzy nimi bądź po zakończeniu panowania Innocentego. Ta luka może być odzwierciedleniem faktu, iż wielu historyków założyło, jak się wydaje, iż ostateczną formą kurialnej polityki było ogłoszenie wyprawy krzyżowej w 1147 r. Wobec powyższego, badaczy nie zajmowała kwestia tego, czy następcy Eugeniusza utrzymali jego stanowisko wobec kolejnych krucjat bałtyckich. Można to częściowo wytłumaczyć faktem, iż akademicy, którzy stworzyli większość prac na temat krucjat bałtyckich, analizowali temat głównie przez pryzmat swoich historii narodowych i nie interesowali się zbytnio dziejami papiestwa ani nawet rela-

33 cjami między lokalnymi władzami regionu Bałtyku i kurią. Niniejsze studium próbuje uzupełnić te braki.

34 Rozdział 1 PAPIESKA POLITYKA WOBEC KRUCJAT BAŁTYCKICH DO ROKU 1198 Ekspansja chrześcijaństwa na północno-wschodnią Europę nabrała rozmachu wraz z frankijskimi wojnami przeciw Saksonii. Krainę tę stopniowo opanowano i włączono w obręb prawnego i duchownego systemu państwa Franków. W połowie X wieku król niemiecki Otton I ( r.) kontynuował ekspansję, której celem stały się teraz plemiona żyjące na wschodnim brzegu Łaby: Obodryci, Wieleci oraz Serbołużyczanie. Stanowili oni podgrupę Słowian bałtyckich i połabskich, zwanych Wenedami. Opanowanie i nawrócenie tych ludów okazało się trudne i XI wiek zaznaczył się rebeliami i apostazją na przemian z okresami współpracy obodrzyckich władców, saksońskich książąt i duńskich królów. Na początku XII wieku podbojowi i nawracaniu Słowian nadano nowy impuls, gdy Lothar z Supplinburga ( r.) został księciem Saksonii. Wraz ze swoimi margrabiami pracował on nad rozszerzeniem saksońskiej sfery wpływów na obszar wzdłuż całej Łaby, podczas gdy duńscy diukowie skoncentrowali swoje zainteresowanie na nadbrzeżnych krainach zamieszkanych przez Obodrytów. Dalej na wschód polski książę Bolesław III ( r.) zmusił Pomorzan i część Wieletów, by uznały jego zwierzchnictwo i zaakceptowały chrześcijaństwo.

35 Nawrócenie nie zawsze stanowiło konieczny element planów książąt podejmowali oni również współpracę z władcami pogańskich ludów, niezależnie od tego, czy ci byli poganami, czy chrześcijanami. Motywowała ich chęć rozszerzenia wpływów i prestiżu przez stworzenie sieci ziem zależnych, systemów przymierzy, oraz poprzez zbieranie danin. Nawracano albo siłą już po podboju danej krainy przez władzę chrześcijańską albo przez dobrowolne nawrócenie lokalnych pogańskich władców, w ślad za którymi nową religię przyjmowali też poddani. Tak czy inaczej, większość neofitów była chrzczona, nie otrzymawszy wcześniej zbyt wielu informacji dotyczących swojej nowej wiary. Książęta często współpracowali również z lokalnymi przywódcami duchownymi, aby podporządkować sobie pogan i stworzyć (lub odtworzyć) organizację duchowną na danym terenie. Do ważnych arcybiskupstw misyjnych zaliczały się: Magdeburg, Hamburg-Brema i Gniezno. Kler naciskał na książąt, wzywając ich do nawracania pogan. Niektórzy utrzymywali, że ziemie na wschód od Łaby były kiedyś chrześcijańskie i teraz prawomocnie mogły być przywrócone Kościołowi. Inni uzasadniali wojnę przeciw poganom samoobroną przed ich atakami. Podczas gdy teolodzy utrzymywali, że nawrócenie powinno być dobrowolne, istniała szeroko rozpowszechniona pragmatyczna akceptacja nawróceń uzyskanych dzięki presji politycznej bądź działaniom wojskowym i niektórzy kronikarze akceptowali, a nawet wysławiali wojny chrystianizacyjne.

36 Kilku północnoniemieckich i polskich książąt uczestniczyło, razem z duńskim królem oraz arcybiskupem Hamburga i Bremy, w krucjacie przeciwko Słowianom, ogłoszonej w 1147 r. przez papieża Eugeniusza III jako część tak zwanej II Krucjaty. Ich wysiłki nie przyniosły natychmiastowego sukcesu, ale w ciągu drugiej połowy XII wieku niemieccy i duńscy diukowie kontynuowali kampanie i ostatecznie dokonali podboju całości ziem pomiędzy Łabą a Odrą. Książę saksoński Henryk Lew ( ) i jego wasale działali w północnej części regionu na wschód od Łaby, tzn. w Meklemburgii i na Pomorzu. Henryk często współpracował z Duńczykami, którzy pod przywództwem króla Waldemara I ( ) atakowali Wenedów niemal co roku, poczynając od późnych lat pięćdziesiątych XII wieku. Hrabia Albrecht Niedźwiedź ( ) skoncentrował swoje zainteresowanie na obszarze dalej w głąb lądu, to jest na wschód od Magdeburga pomiędzy środkową Łabą i Odrą ziemie te miały w przyszłości stać się Marchią Brandenburską iw 1157 r. ostatecznie podbił wspomniane tereny, wspomagany przez arcybiskupa magdeburskiego, Wichmanna (1152/54-92). W przypadku Polski, podział dzielnicowy i związana z nim fragmentacja władzy królewskiej po 1138 r. ograniczyły ekspansję terytorialną. Druga połowa XII wieku przyniosła również początek działalności misyjnej w krajach nadbałtyckich położonych dalej na wschód. Szwedzi spotęgowali wysiłki mające na celu podporządkowanie sobie Finlandii i w latach pięćdziesiątych przedsięwzięli tak zwaną I

37 Krucjatę Fińską wyprawę do południowo-wschodniej Finlandii, gdzie założyli misję prowadzoną przez biskupa Henryka z Uppsali. Henryk został zabity w 1156 r., ale misja przetrwała pomimo wielkiego lokalnego oporu. W ciągu następnych dekad Szwedzi zorganizowali kilka kampanii na południowo-wschodnie ziemie fińskie. Możliwe, że to relacje ze szwedzkich wypraw sprawiły, iż w latach sześćdziesiątych XII wieku duński arcybiskup Eskil ( ) snuł plany nowej misji do Estonii, w których wyznaczył na biskupa tego kraju mnicha imieniem Fulko. Realizacja projektu okazała się najeżona trudnościami i nie można nawet na pewno stwierdzić, czy Fulko kiedykolwiek odwiedził tereny, które obejmowała misja. Dania ponownie zainteresowała się Estonią w ostatniej dekadzie XII wieku, ale królewska kampania na wschód zakończyła się niepowodzeniem. Niezależnie od tego duńskiego projektu, w latach osiemdziesiątych XII wieku rozpoczęła działalność nowa misja w Liwonii, na której czele stał Meinhard, kanonik z Segeberga pod Lubeką. Zainspirowany świadectwami niemieckich handlarzy dotyczącymi pogańskich mieszkańców Liwonii i popierany przez arcybiskupa Hamburga i Bremy, założył misję w Üxküll (Ikšķile) nad Dźwiną, gdzie zbudowano kościół. Meinhard nie mógł jednak przezwyciężyć lokalnej wrogości i został zabity przez pogan w 1196 r. Jego następca, cysters biskup Berthold, też nie osiągnął znacznych sukcesów i poniósł śmierć w bitwie przeciw lokalnej ludności w lecie 1198 r. Do końca XII wieku chrześcijań-

38 scy władcy zakończyli podbój ziem między Łabą a Odrą, a ich działalność misyjna przeniosła się do najdalej na wschód położonych obszarów basenu Morza Bałtyckiego. Pontyfikat Eugeniusza III ( r.) Krucjata przeciwko pogańskim Słowianom, którą ogłosił w 1147 r. papież Eugeniusz III, była pierwszą kampanią w rejonie Bałtyku autoryzowaną przez głowę Kościoła. Mimo to w początkowych planach nie uznawano jej za część II Krucjaty. Wszelkie pierwotne ustalenia dotyczyły ekspedycji w celu pomocy Ziemi Świętej. Wysłannictwa z Bliskiego Wschodu dotarły przed oblicze nowo wybranego papieża Eugeniusza III w listopadzie 1145 r., aby poinformować go o tym, że 24 grudnia 1144 r. Imad ad-din Zanki ze swoimi wojskami podbił hrabstwo Edessy. Inni posłowie, z Antiochii i Jerozolimy, udali się do francuskiego króla Ludwika VII. W odpowiedzi na te nowiny papież wydał pierwszego grudnia krucjatową encyklikę Quantum praedecessores, wzywając francuskiego króla i poddanych mu chrześcijan do wyruszenia z odsieczą Ziemi Świętej. Ludwik, działając zapewne niezależnie od papieskich planów, naciskał na notablów i biskupów zgromadzonych na święta Bożego Narodzenia na dworze w Bourges, aby wspólnie z nim ruszyli na pomoc Ziemi Świętej. Żaden z tych dwóch apeli ani papieski, ani królewski nie spotkał się jednak z entuzjastycznym odzewem. Stan rzeczy zmieniła dopiero interwencja

39 opata Bernarda z Clairvaux, jednego z najbardziej wpływowych w tych czasach przywódców zachodniego Kościoła. Gdy Ludwik poprosił go o poparcie, ten skierował sprawę do papieża. Po negocjacjach między kurią a francuskim dworem, 1 marca 1146 r. Eugeniusz wydał ponownie, z niewielkimi zmianami, Quantum praedecessores, oraz wyznaczył Bernardowi zadanie nawoływania do krucjaty w zachodniej Europie. Nowa wersja encykliki stała się wzorcem dla przyszłych listów krucjatowych, wzywających na pomoc Ziemi Świętej. Bernard wyruszył w wyczerpującą podróż do Francji, nawołując do wyprawy krzyżowej. W popularyzowaniu krucjaty przeciw Wenedom ważną rolę odgrywały idee eschatologiczne, prawdopodobnie zainspirowane tak zwanymi proroctwami sybilińskimi i koncepcją tempus acceptabile czasu upragnionego, dnia zbawienia (2 Kor 6,2). Wrogowie krzyża powstali przeciw Kościołowi jako boska kara za grzechy chrześcijan, ale w swoim miłosierdziu Bóg dał wiernym narzędzie zbawienia krucjatę. Motywu tego używali, jak zobaczymy później, kolejni urzędujący papieże. Spotkanie Bernarda z królem Ludwikiem, które odbyło się 31 marca 1146 r. w Vézelay, wywołało entuzjastyczny odzew i pociągnęło za sobą udaną kampanię rekrutacyjną. Wkrótce jednak Bernard został zobowiązany do poszerzenia planu swojej podróży o północną Francję i Niemcy, gdzie miał się udać w celu odzyskania wiodącej roli w popularyzacji krucjat. Wymknęła się ona spod kontroli kurii przez płomienne kazania cystersa Radulfa, którego nauki spowodowały brutalne ataki na