PRZELOTY I ZIMOWANIE PTAKÓW SZPONIASTYCH FALCONIFORMES W DOLINIE ODRY KO O ZIELONEJ GÓRY

Transkrypt

1 89 Ptaki Œl¹ska 15 (2004): Pawe³ Czechowski PRZELOTY I ZIMOWANIE PTAKÓW SZPONIASTYCH FALCONIFORMES W DOLINIE ODRY KO O ZIELONEJ GÓRY PASSAGE AND WINTERING OF RAPTORS FALCONIFORMES IN THE ODRA RIVER VALLEY NEAR ZIELONA GÓRA W Polsce ukaza³o siê wiele prac dotycz¹cych ptaków szponiastych. Omawia³y one zarówno wystêpowanie tej grupy ptaków w okresie lêgowym (np. Pielowski 1991; Chmielewski i in. 1996; Bednorz i Kosiñski 1997; Pugacewicz 1997; Adamski i in. 1999; Dombrowski i in. 2000; Wylega³a 2002), jak i aspekty zwi¹zane z przelotami i zimowaniem (Lontkowski i Jermaczek 1988; Lontkowski 1994; Kunysz 1996; Stañko 1996; urawlew 1996; Kasprzykowski i Rzêpa³a 2002). Wystêpowanie wybranych gatunków szponiastych opisano szerzej w pracach omawiaj¹cych awifaunê wybranych terenów (Lontkowski i in. 1988; Sikora i in. 1994; Bednorz i Kupczyk 1995). Niewystarczaj¹ca jest natomiast wiedza o wystêpowaniu szponiastych w dolinie Odry. Ukaza³o siê kilka prac, w których omawiane jest wystêpowanie ptaków szponiastych w okresie lêgowym (Adamski 1994; Stajszczyk 1994; Czechowski i in. 2002; Hebda i Wyszyñski 2002). Natomiast o wêdrówce i zimowaniu tej grupy ptaków wiemy bardzo ma³o. Jedynie o zimowaniu bielika Haliaeetus albicilla jest wiêcej danych, poniewa jest on liczony podczas zimowego liczenia ptaków wodnych (Czapulak i Betleja 1998, 2001). Celem niniejszej pracy jest przedstawienie charakterystyki wêdrówki szponiastych oraz omówienie sk³adu tej grupy ptaków w okresie zimowym. Ponadto porównanie zebranego materia³u z dynamik¹ przelotu i zimowania szponiastych w innych regionach kraju. TEREN BADAÑ Obserwacje prowadzono na oko³o 25 km odcinku doliny Odry. Kontrolowano wy³¹cznie lewy brzeg doliny miêdzy Pomorskiem a Radnic¹ (ryc. 1).

2 90 P. Czechowski Obszar badañ le y na terenie powiatów zielonogórskiego i kroœnieñskiego w województwie lubuskim. Fizjograficznie znajduje siê w makroregionie Pradolina Warciañsko-Odrzañska, w mezoregionie Dolina Œrodkowej Odry (Kondracki 1988). Odra na ca³ym odcinku ma kierunek równole nikowy. Dno doliny ma szerokoœæ 2-5 km. Charakteryzuje siê niewielk¹ lesistoœci¹. Zadrzewienia znajduj¹ siê g³ównie w miêdzywalu i jedynie powy ej Radnicy wiêksze fragmenty lasów wychodz¹ poza obwa³owanie. Ponadto na ca³ym odcinku znajduj¹ siê ró nej wielkoœci zadrzewienia wœród ³¹k i pól. Tereny po³o one poza wa³ami zajête s¹ g³ównie przez pola uprawne i ugory oraz w mniejszym stopniu przez ³¹ki. Najwiêksze obszary ³¹k znajduj¹ siê w œrodkowej i zachodniej czêœci odcinka. Na ca³ej powierzchni znajduje siê gêsta sieæ kana³ów melioracyjnych na ³¹kach i polach. Od pó³nocy teren badañ odgranicza rzeka Odra, od po³udnia natomiast naturalne zbocze Wa³ Zielonogórski. Przy po³udniowej granicy znajduj¹ Krzesin Odra Radnica Krosno Odrz. Brody Pomorsko Cigacice Gubin Czarnowo Laski Czerwieñsk Zielona Góra Radnica Odra O³obok Pomorsko Zimna Woda Laski Odrz. Nietków Czerwieñsk Lasy Forests Wsie, miasta Villages, towns Rzeki / Rivers Linia kolejowa / Railway Rycina 1. Mapa terenu badañ Figure 1. Map of the study area

3 91 Tabela 1. Rozk³ad dni, w których prowadzono obserwacje w latach Table 1. Distribution of observation days in Rok Year VII VIII Miesi¹ce IX X XI / Months XII I II Razem Total Razem III IV siê cztery miejscowoœci: Wysokie, Czerwieñsk, Nietków i Laski. Dodatkowo wewn¹trz powierzchni znajduj¹ siê cztery osady po by³ych PGR-ach (Boryñ, Piaœnica, Dobrzêcin i Wyszyna). METODY Obserwacje prowadzono od kwietnia 1994 do stycznia W latach kontrolowano g³ównie odcinek miêdzy miejscowoœci¹ Laski a ujœciem rzeki O³obok (5 km d³ugoœci rzeki). Od roku 1997 wiêkszoœæ kontroli obejmowa³a ca³y omawiany odcinek doliny. Poza tym, miejscem czêstszych kontroli by³y pola i ³¹ki w okolicach miejscowoœci Laski i Nietków oraz pola na pó³noc od wsi Wysokie. ¹cznie w latach , od lipca do kwietnia przeprowadzono 318 kontroli terenu (tab. 1). Zazwyczaj jedna kontrola trwa³a 5-6 godzin, od rana do wczesnego popo³udnia. Za okres zimowy przyjêto grudzieñ, styczeñ i luty. Samice i m³ode osobniki b³otniaka zbo owego Circus cyaneus potraktowano razem, poniewa warunki i odleg³oœæ nie zawsze pozwala³y na ich rozró nienie. W dalszej czêœci pracy okreœlano je jako ptaki w upierzeniu samic. Liczebnoœæ szponiastych podawana z zimowych liczeñ w po³owie stycznia, obejmowa³a ptaki widziane w zasiêgu wzroku z wa³u rzeki. Wszystkie obserwacje gatunków wymagaj¹cych weryfikacji przez Komisjê Faunistyczn¹ uzyska³y jej akceptacjê.

4 92 P. Czechowski WYNIKI Trzmielojad Pernis apivorus. Poza obserwacjami z sezonu lêgowego, wyraÿnie migruj¹ce, pojedyncze ptaki obserwowano 29 VIII 00 i 30 VIII 01. Kania czarna Milvus migrans. Œrednia data przylotu pierwszych ptaków z lat przypada³a na 29 III (N = 7), ze skrajnymi datami: 10 III 00 i 9 IV 96. Poza sezonem lêgowym (do 10 kwietnia i od pocz¹tku sierpnia) 22 obserwacje: III 3 obserwacje (6 osobników), IV 9 (14), VIII 8 (12), IX 2 (2). Jesieni¹ ostanie pojedyncze ptaki obserwowano 1 IX i 17 IX. Maksymalnie obserwowano cztery osobniki (27 VIII 99 i 6 IV 01). Obserwacja z 10 III 00 jest jednym z wczeœniejszych wiosennych stwierdzeñ na Œl¹sku i Ziemi Lubuskiej (Dyrcz i in. 1991; Jermaczek i in. 1995). Kania ruda Milvus milvus. Œrednia data przylotu pierwszych ptaków z lat przypada³a na 1 III (N = 7), przy skrajnych datach: 16 II 01 i 17 III 02. Wiosn¹ maksymalnie obserwowano 9 ptaków (16 III 01, odcinek Laski Brody) oraz 6 ptaków (10 III 00 na tym samym odcinku). Jesieni¹ widziano maksymalnie szeœæ ptaków (w jednej grupie) 1 IX 00 na polach ko³o Nietkowa. NajpóŸniej pojedyncze ptaki obserwowano 6 X 00 ko³o Nietkowa i 24 X 01 ko³o Brodów (Czechowski, Jêdro 2002). Stwierdzenie z 16 II 01 jest jedn¹ z wczeœniejszych obserwacji w regionie (Dyrcz i in. 1991; Jermaczek i in. 1995). Bielik Haliaeetus albicilla. W 130 spotkaniach obserwowano 232 osobniki (ryc. 2). Najczêœciej obserwowany w marcu, co jednak mog³o byæ zwi¹zane z wiêksz¹ liczb¹ kontroli w tym okresie. Wiek ptaków oznaczono N VII VIII IX X XI XII I II III IV Ryc. 2. Liczba bielików w kolejnych miesi¹cach w latach Fig. 2. Number of White-tailed Eagles in the consecutive months in u 202 osobników (144 ad. i 58 imm.). Udzia³ m³odych ptaków przedstawia³ siê nastêpuj¹co: jesieñ 13% (N = 30), zima 33% (N = 84), wiosna 30% (N = 88). Maksymalnie na ca- ³ym terenie obserwowano do szeœciu osobników, w tym 10 III 01 szeœæ ptaków w jednej grupie ko³o Brodów. Krogulec Accipiter nisus. W 106 stwierdzeniach zanotowano 196 osobników (ryc. 3). Najliczniej obserwowany jesieni¹, maksymalnie w tym okresie widziano 20 ptaków (24 X 01) na odcinku Laski Brody. Wiosn¹ maksymalnie zanotowano 8 ptaków (30 III 01) na odcinku Pomorsko Laski i 5 osobników miê-

5 93 dzy Laskami a Radnic¹. Zim¹ obserwowany 24 razy w liczbie 1-3 ptaki. Najczêœciej stwierdzany ko³o osiedli ludzkich, ale regularnie obserwowany by³ tak e w dolinie z dala od zabudowañ. Jastrz¹b Accipiter gentilis. W 53 spotkaniach zanotowano 61 osobników. Wiêkszoœæ obserwacji dotyczy³a pojedynczych ptaków, a tylko raz (5 IV 01) widziano dwa ptaki (1 ad. i 1 imm.). 11 I 97 oraz 5 IV 01 obserwowano po trzy ptaki na odcinku Pomorsko Laski. Rozk³ad obserwacji w poszczególnych porach roku by³ podobny, i tak: jesieni¹ w 18 spotkaniach widziano 20 ptaków, zim¹ w 17 spotkaniach 20 osobników i wiosn¹ w 19 obserwacjach 21 ptaków. Czêœæ obserwacji wiosennych dotyczy³a zapewne ptaków lêgowych. Jastrz¹b podobnie jak krogulec obserwowany by³ zarówno przy osiedlach ludzkich, jak i z dala od zabudowañ. B³otniak zbo owy Circus cyaneus. Obserwowany regularnie zarówno w okresie przelotów, jak i zim¹ (ryc. 4). W 95 stwierdzeniach widziano 142 ptaki (47 %% i 95 ptaków w upierzeniu samic). Jesieni¹ zanotowano ³¹cznie 31 osobników w 19 obserwacjach. Najwczeœniej stwierdzony 24 IX 95 2 &&. Maksymalnie jesieni¹ widziano w jednej grupie 1 % i 2 && (17 XI 96 i 17 XI 01) oraz 3 m³ode (13 X 01). Ponadto 24 X 01 na odcinku Laski Brody widziano 5 m³odych b³otniaków. Zim¹ w 36 obserwacjach stwierdzono 53 ptaki. Maksymalnie widziano 3 && (23 XII 96) oraz 1 % i 2 && (15 II 97). 80 N 60 No = 196 Ns = 106 N %% 40 && VII VIII IX X XI XII I II III IV 0 IX X XI XII I II III IV Ryc. 3. Liczba osobników (No) i liczba stwierdzeñ (Ns) krogulca w kolejnych miesi¹cach w latach Fig. 3. Number of individuals (No) and records (Ns) of the Sparrow Hawk in the consecutive months in Ryc. 4. Liczba osobników b³otniaka zbo- owego w kolejnych miesi¹cach w latach Fig. 4. Number of individuals of the Hen Harrier in the consecutive months in

6 94 P. Czechowski Wiosn¹ zanotowano 58 ptaków w 38 obserwacjach. Maksymalnie w jednej grupie widziano 3 %% i 2 && (12 III 99). NajpóŸniej widziany 23 IV 96 1 &. Ponadto pojedyncze samce widziano 2 VII 95 ko³o Radnicy i 9 VI 99 ko³o Lasek. Gatunek ten najczêœciej obserwowano na ugorach i nieu ytkach w okolicach Lasek i Nietkowa. Du a liczba obserwacji wiosn¹ czêœciowo zwi¹zana jest z wiêksz¹ liczb¹ kontroli w tym okresie. B³otniak ³¹kowy Circus pygargus. Stwierdzony czterokrotnie: 26 IV 97 1 & ko³o Pomorska, 12 III 99 1 & imm. ko³o Lasek, 22 VIII 00 1 juv. ko³o Pomorska oraz 30 IV 02 1 % imm. ko³o Lasek. Obserwacja marcowa jest najwczeœniejszym stwierdzeniem tego gatunku na Œl¹sku (Dyrcz i in. 1991) i jednym z wczeœniejszych na przelocie wiosennym w kraju (Bednorz i in. 2000; Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003). B³otniak stepowy Circus macrourus. 30 XII 01 stwierdzono doros³¹ samicê ko³o Lasek. Jest to szósta zimowa obserwacja tego gatunku w Polsce (Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003). B³otniak stawowy Circus aeruginosus. W 49 obserwacjach obserwowano 94 osobniki. Wiosn¹ szczyt obserwacji zanotowano w pierwszej dekadzie kwietnia. Maksymalnie widziano 6 ptaków 31 III 01 ko³o Radnicy. Najwczeœniej stwierdzony 17 III 00 1 % imm. ko³o Lasek. Jesieni¹ szczyt zanotowano w pierwszej dekadzie wrzeœnia. Maksymalnie po 6 osobników widziano 21 VIII 98 ko³o Wysokich i 27 VII 01 ko³o Brodów. Myszo³ów Buteo buteo. Regularnie obserwowany we wszystkich miesi¹cach po sezonie lêgowym. Najliczniej na przelocie jesiennym. Szczyt obserwacji zanotowano na prze³omie paÿdziernika i listopada. W tym czasie stwierdzano najwiêksze koncentracje, np.: 24 X 01 na odcinku Laski Brody naliczono w ci¹gu 5 godzin oko³o 580, a najwiêksze zgrupowanie w tym dniu liczy³o 110 osobników (Czechowski i Jêdro 2002). Natomiast 4 XI 02 ko³o Pomorska podczas dwóch godzin obserwacji zanotowano 90 ptaków. Liczniej myszo³owy pojawi³y siê najwczeœniej 8 IX 00 (19 ptaków). Jesieni¹ najpóÿniej przelotne ptaki widziano 1 XII i 22 XII ptaków. Wiosn¹ najczêœciej wiêksz¹ liczbê przelotnych myszo³owów notowano w drugiej po³owie marca. Maksymalne liczebnoœci: 16 III ptaki na odcinku Laski Pomorsko oraz 21 III osobników ko³o Pomorska. Zimowa³ regularnie. Podczas zimowych liczeñ w po³owie stycznia stwierdzano do 18 osobników. Myszo³owy obserwowano na ró nych polach, ugorach i nieu ytkach, ale czêsto ptaki widziano w miêdzywalu rzeki w luÿnych zadrzewieniach. Dwukrotnie stwierdzono myszo³owa wschodniego B. b. vulpinus: 30 X 00 1 ptak i 11 XI 01 1 ad. ko³o Wyszyny (G. Jêdro).

7 95 Myszo³ów w³ochaty Buteo lagopus. W 29 stwierdzeniach widziano 40 osobników. Najczêœciej obserwowany w grudniu (8 obserwacji). Najwczeœniejsza jesienna obserwacja: 17 X 00 jeden ptak, najpóÿniejsza wiosenna: 2 IV 99 1 ptak. Wiêkszoœæ stwierdzeñ dotyczy³a pojedynczych ptaków. Maksymalnie w ci¹gu dnia obserwowano cztery osobniki (24 X 01). Myszo³owy w³ochate najczêœciej obserwowano na nieu ytkach w okolicach Lasek i Nietkowa. Kurhannik Buteo rufinus. Jednego doros³ego ptaka widziano 13 V 00 nad Odr¹ ko³o Lasek (Czechowski i in. 2001). Orlik krzykliwy Aquila pomarina. Doros³ego ptaka widziano 2 IV 02 ko³o Lasek. Rybo³ów Pandion haliaetus. Wiosn¹ (30 III-16 V) oraz jesieni¹ (2 IX-24 X) odnotowano po piêæ obserwacji pojedynczych ptaków. Kobuz Falco subbuteo. Obserwowano 23 ptaki w 18 stwierdzeniach, g³ównie jesieni¹. Wiosn¹ tylko 4 obserwacje. Rozk³ad obserwacji w poszczególnych miesi¹cach: IV 1 stwierdzenie (1 osobnik), V 3 (4), VIII 5 (5), IX 8 (12), X 1 (1). Najwczeœniej jednego ptaka widziano 29 IV 01, najpóÿniej stwierdzony 22 X 94 1 osobnik. Obie obserwacje ko³o Lasek. Wiêkszoœæ stwierdzeñ dotyczy³a pojedynczych ptaków, a jedynie 1 IX 00 obserwowano 4 ptaki. Sokó³ wêdrowny Falco peregrinus. Jedna obserwacja: 24 X 01 1 juv. ko³o Nietkowa (Czechowski i Jêdro 2002). Raróg Falco cherrug. 1 IX 00 obserwowano jednego ptaka na nieu ytkach ko³o Nietkowa. W roku 2000 w okolicach Zielonej Góry gatunek ten widziano jeszcze dwukrotnie (Czechowski i in. 2001). Drzemlik Falco columbarius. Stwierdzony szeœciokrotnie: 20 XII 94 1 &, 12 III 95 1 &, 11 I 97 1 %, 1 II 97 1 %, 17 IV 02 1 % i 22 X 02 1 &. Wiêkszoœci obserwacji dokonano na polach ko³o Lasek i Nietkowa. Kobczyk Falco vespertinus. Doros³¹ samicê widziano 10 IX 00 na polach ko³o Wyszyny (G. Jêdro, M. Bocheñski). Pustu³ka Falco tinnunculus. W okresie polêgowym zanotowano 36 osobników w 31 stwierdzeniach. Rozk³ad obserwacji w poszczególnych miesi¹cach: IX 3 obserwacje (3 ptaki), X 7 (9), XI 1 (1), XII 6 (7), I 2 (3), II 5 (6), III 4 (5). W pierwszych latach badañ sta³ym miejscem obserwacji by³y pola ko³o Lasek. W póÿniejszym okresie nie obserwowano tam ptaków, natomiast regularnie spotykano pustu³kê na polach ko³o Wysokich i nieu ytkach ko³o Nietkowa. Najczêœciej spotykano 1-2 ptaki, a jedynie 7 X 01 3 osobniki ko³o wsi Wysokie.

8 96 P. Czechowski DYSKUSJA Na omawianym terenie w latach w sezonie polêgowym stwierdzono 21 gatunków ptaków szponiastych, ale tylko 10 z nich wystêpowa³o regularnie. Dla kilku gatunków obserwowanych czêœciej mo liwe by³o scharakteryzowanie przelotów i zimowania oraz porównanie uzyskanych wyników z danymi z innych regionów. Bielik najliczniej by³ obserwowany na wiosnê, szczególnie w drugiej po³owie marca. Taki obraz wystêpowania bielika móg³ po czêœci wynikaæ z czêstszych kontroli w tym okresie. Z drugiej strony mog³o to byæ zwi¹zane z wystêpowaniem lêgowych ptaków w najbli szej okolicy (Mizera i in. 1991; Jermaczek i in. 1995). W dolinie Noteci, gdzie zanotowano podobn¹ iloœæ stwierdzeñ, bieliki najczêœciej obserwowano w styczniu i paÿdzierniku, w pozosta³ych miesi¹cach okresu polêgowego czêstoœæ spotkañ by³a wyrównana (Bednorz i Kupczyk 1995). Podczas zimowych liczeñ na omawianym terenie notowano do szeœciu bielików. Ptaków nie obserwowano tylko w roku Podobnie na zbadanym obszarze Œl¹ska w czasie liczeñ w latach , najmniej bielików stwierdzono w roku Wtedy widziano 40 ptaków, w tym tylko osiem na 352 km Odry (Czapulak i Betleja 2001). W latach na kontrolowanym odcinku stwierdzano do 27% bielików obserwowanych podczas zimowych liczeñ nad Odr¹ na obszarze Œl¹ska. Maksymalnie w roku 1999 stwierdzono 4 z 15 bielików zanotowanych na œl¹skim odcinku Odry (Czapulak i Betleja 2001). WyraŸnie mniej licznie bieliki obserwuje siê zim¹ na po³udniu kraju, gdzie w dolinie Wis³y na oko³o 100 km odcinku miêdzy Oœwiêcimiem a Niepo³omicami w latach obserwowano do czterech ptaków (Kawa i Wilk 2002). Wynika to g³ównie z bardzo ma³ej populacji lêgowej w tamtej czêœci kraju (Walasz i Mielczarek 1992; Adamski i in. 1999; Mizera 1999). Nielicznie zimowa³ tak e na wschodzie kraju. Przyk³adowo w dolinie Narwi na 142 km notowano do piêciu ptaków (Rzêpa³a i in. 1999). Zim¹ bieliki najczêœciej spotyka siê nad najwiêkszymi rzekami w kraju (Wis³a, Odra, Warta) natomiast najwa niejszymi zimowiskami s¹ Zalew Szczeciñski oraz œrodkowa i dolna Wis³a (Buczek 1992, 1993). Jesieni¹ szczyt przelotu krogulca zanotowano w trzeciej dekadzie paÿdziernika. W podobnym okresie nasilenie przelotu zanotowano w Wielkopolsce (Bednorz i in. 2000) oraz na wybrze u (Tomia³ojæ 1990). Natomiast na Œl¹sku, w okolicach Wroc³awia oraz w dolinie Prosny pod Choczem (Wielkopolska) szczyt przypada³ na pocz¹tek paÿdziernika (Lontkowski i in. 1988, urawlew 1996). Wiosn¹ szczyt zanotowano pod koniec marca i by³ mniej zauwa alny ni jesieni¹. Podobnie na Œl¹sku przelot wiosenny jest ma³o obfity i trwa przez ca³y marzec i kwiecieñ (Dyrcz i in. 1991). Nato-

9 97 miast w Wielkopolsce przelot wiosenny nak³ada siê na koniec okresu zimowego i najwiêksze nasilenie wystêpuje w lutym i marcu (Bednorz i in. 2000). Z kolei na wybrze u (Tischler 1941 za Tomia³ojæ 1990) notowano w po³owie kwietnia do 1000 ptaków w ci¹gu dnia. Zimowa³ regularnie, jednak by³ najmniej liczny spoœród regularnie zimuj¹cych gatunków (bielik, b³otniak zbo owy i myszo³ów). Tak e w innych rejonach Polski krogulec nale a³ do najrzadziej spotykanych z regularnie zimuj¹cych szponiastych (Lontkowski 1994, Kunysz 1995, Stañko 1996, Kasprzykowski, Rzêpa³a 2002). Liczniej zim¹ obserwowany w dolinie Prosny pod Choczem ( urawlew 1996). Rozk³ad obserwacji jastrzêbia w poszczególnych okresach (jesieñ, zima, wiosna) by³ podobny i zanotowano zbli on¹ iloœæ stwierdzeñ i osobników. Nie zauwa ono wyraÿnego nasilenia przelotu. Podczas zimowych liczeñ w styczniu czêœciej obserwowany od krogulca. Równie w œrodkowowschodniej Polsce (Kasprzykowski i Rzêpa³a 2002) jastrz¹b by³ czêœciej notowany ni krogulec. Natomiast w dolinie Wis³y miêdzy Oœwiêcimiem a Niepo³omicami (Kawa i Wilk 2002) znacznych ró nic w liczebnoœci obu gatunków nie zaobserwowano. Przelot jesienny b³otniaka zbo owego by³ s³abiej zaznaczony ni wiosenny. Szczyt obserwacji zanotowano na prze³omie paÿdziernika i listopada. Jest to zgodne z danymi dla Polski po³udniowo-zachodniej i wschodniej (Lontkowski i Jermaczek 1988) i Œl¹ska (Dyrcz i in. 1991). Tak e w rejonie Zatoki Gdañskiej (Sikora i in. 1994) oraz w Wielkopolsce (Bednorz i in. 2000) jesieni¹ b³otniak zbo owy najliczniej obserwowany by³ na prze³omie paÿdziernika i listopada. Jednak we wszystkich tych rejonach z wyj¹tkiem Zatoki Gdañskiej, gdzie wiosn¹ by³ wyraÿniej liczniejszy i Wielkopolsk¹, gdzie liczebnoœæ by³a wyrównana (Sikora i in. 1994; Bednorz i in. 2000), przelot jesienny jest wyraÿnie liczniejszy (Lontkowski i Jermaczek 1988; Dyrcz i in. 1991). Podobnie w dolinie Prosny pod Choczem jesienna wêdrówka by³a wyraÿniej zaznaczona ni wiosenna ( urawlew 1996). Zim¹ obserwowany regularnie, nieco liczniej ni jesieni¹. B³otniak zbo owy liczniejszy by³ zim¹ tak e w dolinie Noteci, Baryczy i na Ziemi Lubuskiej (Bednorz i Kupczyk 1995; Jermaczek i in. 1995; Witkowski i in. 1995). Natomiast wyraÿnie rzadziej by³ obserwowany zim¹ nad Zatok¹ Gdañsk¹ oraz w Polsce œrodkowo-wschodniej (Sikora i in. 1994; Kasprzykowski i Rzêpa³a 2002). Najliczniej w skali roku b³otniak zbo owy obserwowany by³ wiosn¹ (co po czêœci mog³o wynikaæ z wiêkszej liczby kontroli w tym okresie), ze szczytem w drugiej i trzeciej dekadzie marca. Jest to zgodne z wczeœniejszymi danymi dla Œl¹ska oraz Polski po³udniowoi pó³nocno-zachodniej (Lontkowski i in. 1988; Dyrcz i in. 1991; Jermaczek i in. 1995). Natomiast w Polsce wschodniej szczyt zanotowano w po³owie

10 98 P. Czechowski kwietnia (Lontkowski i Jermaczek 1988), a nad Zatok¹ Gdañsk¹ w drugiej po³owie kwietnia (Sikora i in. 1994). Wiosn¹ szczyt obserwacji b³otniaka stawowego zanotowano w pierwszej dekadzie kwietnia. Podobnie, w dolinie Baryczy na Œl¹sku (Witkowski 1989) najwiêcej b³otniaków na lêgowiska przylatywa³o w pierwszej po³owie kwietnia. Z kolei w Wielkopolsce najliczniej b³otniaki obserwowano nieco póÿniej, w drugiej i trzeciej dekadzie kwietnia (Bednorz i in. 2000). Na kontrolowanym odcinku Odry najwczeœniej zanotowany 17 III. W s¹siednich regionach pierwsze ptaki notowano: 11 III w dolinie Noteci w Wielkopolsce (Bednorz i Kupczyk 1995), 13 III w dolinie Baryczy na Œl¹sku (Witkowski 1989), 14 III na Ziemi Lubuskiej (Jermaczek i in. 1995). Wszystkie pierwsze obserwacje b³otniaków stawowych dotyczy³y samców. Na wczeœniejszy przylot samców wskazuje Witkowski (1989). Jesieni¹ szczyt obserwacji zanotowano na prze³omie sierpnia i wrzeœnia. W podobnym okresie najliczniej b³otniaki obserwowano na Zb. Mietkowskim ko³o Wroc³awia, jak i na ca³ym Œl¹sku, w Wielkopolsce w dolinie Prosny pod Choczem i w okolicach G¹dkowa Wielkiego na Ziemi Lubuskiej (Dyrcz i in. 1991, 1998; urawlew 1996; Czechowski 2001). Ptaki znika³y w po³owie wrzeœnia. W tym samym czasie przelot koñczy³ siê tak e w okolicach Wroc³awia (Lontkowski i in. 1988). Myszo³ów by³ najliczniejszym ptakiem drapie nym w ka dym okresie. Zdecydowanie najliczniej obserwowany jesieni¹, ze szczytem obserwacji w trzeciej dekadzie paÿdziernika. W tym samym okresie najwiêksz¹ intensywnoœæ przelotu zanotowano w okolicach Wroc³awia (Lontkowski i in. 1988) i w dolinie Prosny pod Choczem ( urawlew 1996). Na kontrolowanym odcinku doliny Odry maksymalnie widziano do 580 ptaków w ci¹gu dnia (Czechowski i Jêdro 2002). Podobnie w okolicach Wroc³awia notowano do 600 osobników w ci¹gu jednej kontroli (Lontkowski i in. 1988). Na pojezierzu I³awskim stwierdzono nawet oko³o 800 myszo³owów w ci¹gu dwóch godzin (Pawelec 1993). W innych rejonach notowano mniejsze iloœci wêdruj¹cych myszo³owów: do 220 osobników na pojezierzu Lubuskim (Czechowski 2001), do 57 ptaków w Wielkopolsce (Bednorz i in. 2000). Ostatnie wyraÿnie wêdruj¹ce myszo³owy obserwowano na pocz¹tku zimy. Równie pod Wroc³awiem wêdruj¹ce myszo³owy widziano zim¹, nawet w styczniu (Lontkowski i in. 1988). Myszo³ów nale y do najliczniej zimuj¹cych ptaków szponiastych w ró - nych regionach kraju (Lontkowski 1994; Stañko 1996; Kitowski 2000; Walasz 2000; Jêdrzejewska i Jêdrzejewski 2001; Kawa i Wilk 2002). Jedynie na niektórych powierzchniach na wschodzie Polski liczebnoœci¹ ustêpowa³ myszo³owowi w³ochatemu (Kowalski i Rzêpa³a 1997; Kasprzykowski i Rzêpa³a 2002). Badania prowadzone w Polsce œrodkowo-wschodniej (Kasprzykowski i Rzêpa³a 2002) wykaza³y przewagê liczebn¹ myszo³owa

11 99 w³ochatego nad myszo³owem na prze³omie lat 80. i 90. oraz odwrotn¹ sytuacjê pod koniec lat 90. Wiosn¹ przelot by³ mniej intensywny i najwyraÿniej zaznacza³ siê w marcu. Podobnie stwierdzono w okolicach Wroc³awia, gdzie przelot zaczyna³ siê w lutym i trwa³ do po³owy kwietnia (Lontkowski i in. 1988) oraz w Wielkopolsce, gdzie najintensywniej przelot na wiosnê obserwowano w marcu (Bednorz i in. 2000). Na kontrolowanym odcinku doliny Odry zanotowano niewiele stwierdzeñ myszo³owa w³ochatego i pustu³ki. W przypadku pierwszego gatunku mo e to wynikaæ z jego preferencji siedliskowych. W dolinie Odry ko³o Zielonej Góry udzia³ u ytków zielonych jest niewielki, a przewa aj¹ pola uprawne oraz ugory i nieu ytki. Kasprzykowski i Rzêpa³a (2002) wykazali, e w Polsce œrodkowo-wschodniej myszo³ów ten najliczniej wystêpowa³ zim¹ na obszarach z wysokim udzia³em u ytków zielonych. Zagêszczenia na takich terenach by³y kilkakrotnie wy sze ni na powierzchniach rolnych czy mozaikowatych. Tak e wyniki badañ w dolinie Prosny pod Choczem w Wielkopolsce ( urawlew 1996) i okolicach S³oñska na Ziemi Lubuskiej (Stañko 1996) potwierdzi³y znaczenie ³¹k dla zimuj¹cych myszo³owów w³ochatych. Natomiast liczebnoœæ pustu³ki spada³a w kolejnych latach badañ. Tendencjê spadkow¹ zauwa ono tak e dla populacji lêgowej zamieszkuj¹cej ten teren, która w latach spad³a z 2-3 par do zera (Czechowski i in. 2002). Równie w innych regionach kraju zauwa ono zanikanie pustu³ki w krajobrazie rolniczym i wzrost liczebnoœci populacji miejskich (Dyrcz i in. 1991; Bednorz i in. 2000; Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003). Na terenie badañ stwierdzono kilka rzadkich gatunków szponiastych. By³y to: b³otniak stepowy, myszo³ów wschodni, kurhannik, raróg i kobczyk. Wynika to g³ównie z du ej liczby przeprowadzonych kontroli. Nie bez znaczenia jest tak e ranga doliny Odry jako wa nego szlaku migracyjnego. Obserwacje wymienionych gatunków by³y pierwszymi lub jednymi z pierwszych stwierdzeñ na Ziemi Lubuskiej (Tryjanowski 1993, 1996; Jermaczek i in. 1995; Czechowski i in. 2001). Podziêkowania W wielu obserwacjach uczestniczyli: Marcin Bocheñski, Grzegorz Jêdro, Zbyszek Kajzer, S³awek Rubacha i Marcin Sidelnik. Ponadto Marcin Bocheñski, Grzegorz Jêdro i Marcin Sidelnik udostêpnili swoje obserwacje. Osobom tym serdecznie dziêkujê. Marcinowi Bocheñskiemu i Andrzejowi Czapulakowi pragnê podziêkowaæ za krytyczne przejrzenie pracy i wniesienie cennych uwag i poprawek. S³awkowi Rubasze dziêkujê za przygotowanie mapki terenu.

12 100 P. Czechowski LITERATURA Adamski A Ekologia rozrodu kani rdzawej Milvus milvus w dolinie œrodkowej Odry. Ptaki Œl¹ska 10: Adamski A., Lontkowski J., Maciorowski G., Mizera T., Rodziewicz M., Stawarczyk T., Wac³awek K., Rozmieszczenie i liczebnoœæ rzadszych gatunków ptaków drapie nych w Polsce w koñcu 20. wieku. Not. Orn. 40: Bednorz J., Kosiñski Z Rozmieszczenie, liczebnoœæ i produktywnoœæ ptaków drapie nych i kruka Corvus corax w Wielkopolskim Parku Narodowym w latach Not. Orn. 38: Bednorz J., Kupczyk M Fauna ptaków doliny Noteci. Prace Zak³. Biol. i Ekol. Ptaków UAM 4: Bednorz J., Kupczyk M., KuŸniak S., Winiecki A Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ. Buczek T Wintering White-tailed Eagles Haliaeetus albicilla in Poland. The Ring 14: Buczek T Wyniki zimowych liczeñ bielika w Polsce w latach Komitet Ochrony Or³ów, Biuletyn Nr 5. Chmielewski S., Dombrowski A., Kot H., Rzêpa³a M Liczebnoœæ ptaków drapie nych w krajobrazie rolniczym Mazowsza i po³udniowego Podlasia. Not. Orn. 37: Czapulak A., Betleja J Zimowanie ptaków wodnych na Œl¹sku w latach Ptaki Œl¹ska 12: Czapulak A., Betleja J Zimowanie ptaków wodnych na Œl¹sku w latach Ptaki Œl¹ska 13: Czechowski P Przelot ptaków drapie nych jesieni¹ 2000 r. w okolicach G¹dkowa Wielkiego (woj. lubuskie). Przegl. Przyr. 12: Czechowski P., Bocheñski M., Jêdro G., Kajzer Z., Sidelnik M Obserwacje rzadkich ptaków drapie nych na Ziemi Lubuskiej w 2000 roku. Przegl. Przyr. 12: Czechowski P., Jêdro G Intensywny przelot szponiastych w dolinie Odry k. Czerwieñska (pow. zielonogórski). Przegl. Przyr. 13: Czechowski P., Rubacha S., W¹sicki A., Bocheñski M., Jêdro G., Kajzer Z., Sidelnik M Awifauna lêgowa œrodkowego odcinka doliny Odry. Not. Orn. 43: Dombrowski A., Go³awski A., Szymkiewicz M Gniazdowanie ptaków drapie nych Falconiformes i kruka Corvus corax w krajobrazie rolniczym pod Siedlcami w latach 1978 i Not. Orn. 41: Dyrcz A., Grabiñski W., Stawarczyk T., Witkowski J. Ptaki Œl¹ska. Monografia faunistyczna. Uniwersytet Wroc³awski, Wroc³aw. Dyrcz A., Ko³odziejczyk P. Martini K., Martini M Ptaki Zbiornika Mietkowskiego. Ptaki Œl¹ska 12: Hebda G., Wyszyñski A Awifauna lêgowa fragmentu doliny Odry w woj. opolskim. Ptaki Œl¹ska 14: Jermaczek A., Czwa³ga T., Jermaczek D., Krzyœków T., Rudawski W., Stañko R Ptaki Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Œwiebodzin.

13 101 Jêdrzejewska B., Jêdrzejewski W Ekologia zwierz¹t drapie nych Puszczy Bia³owieskiej. PWN, Warszawa. Kasprzykowski Z., Rzêpa³a M Liczebnoœæ i preferencje siedliskowe ptaków szponiastych Falconiformes zimuj¹cych w œrodkowo-wschodniej Polsce. Not. Orn. 43: Kawa P., Wilk T Zimowanie ptaków wodnych i szponiastych na Wiœle miêdzy Niepo³omicami a Oœwiêcimiem w sezonach i Not. Orn. 43: Kitowski I Liczebnoœæ i zachowanie myszo³owa Buteo buteo w okresie pozalêgowym i wczesn¹ wiosn¹ w krajobrazie rolniczym centralnej Lubelszczyzny. Not. Orn. 41: Kondracki J Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Kowalski M., Rzêpa³a M Pokarm myszo³owa Buteo buteo i myszo³owa w³ochatego Buteo lagopus w okresie jesienno-zimowym. Not. Orn. 38: Kunysz P Zimowanie ptaków drapie nych pod Przemyœlem zim¹ 1994/1995. Bad. orn. Ziem. Przem. 3: 5-9. Lontkowski J Zimowanie ptaków drapie nych na terenach otwartych Œl¹ska. Ptaki Œl¹ska 10: Lontkowski J., Jermaczek A Przeloty i zimowanie b³otniaka zbo owego Circus cyaneus w Polsce. Not. orn. 29: Lontkowski J., Okulewicz J., Drazny T Ptaki (non-passeriformes) pól irygacyjnych i terenów s¹siednich w pó³nocno-zachodniej czêœci Wroc³awia. Ptaki Œl¹ska 6: Mizera T Bielik. Monografie przyrodnicze. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Œwiebodzin. Mizera T., Bereszyñski A., Œmie³owski J Bielik Haliaeetus albicilla L. w województwie zielonogórskim w latach Lub. Prz. Przyr. 2: Pawelec J Intensywny przelot ptaków drapie nych na Poj. I³awskim. Komitet Ochrony Or³ów, Biuletyn Nr 5. Pielowski Z Liczebnoœæ populacji i efekty lêgów ptaków drapie nych w krajobrazie rolniczym okolic Czempinia (zach. Polska). Acta orn. 26: Pugacewicz E Zmiany liczebnoœci ptaków drapie nych w krajobrazie rolniczym Równiny Bielskiej w latach Not. Orn. 38: Rzêpa³a M., Kasprzykowski Z., Go³awski A., Górski A., Dmoch A Awifauna Doliny Dolnej Narwi. Not. Orn. 40: Sikora A., Meissner W., Skakuj M Rzadkie gatunki ptaków obserwowane nad Zatok¹ Gdañsk¹ w latach Not. Orn. 35: Stajszczyk M Ptaki doliny Odry miêdzy Brzegiem a O³aw¹. Ptaki Œl¹ska 10: Stañko R Jesienne i zimowe obserwacje ptaków drapie nych na ³¹kach w s¹siedztwie Rezerwatu S³oñsk w sezonie Przegl. Przyr. 7: Tomia³ojæ L Ptaki Polski. Rozmieszczenie i liczebnoœæ. PWN, Warszawa. Tomia³ojæ L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoœæ i zmiany. PTPP pro Natura, Wroc³aw. Tryjanowski P Zimowe stwierdzenie raroga (Falco cherrug) w Wielkopolsce. Przegl. Przyr. 4: 76.

14 102 P. Czechowski Tryjanowski P Pierwsze stwierdzenie kurhannika Buteo rufinus na Ziemi Lubuskiej. Przegl. Przyr. 7: Walasz K. (red.) Atlas ptaków zimuj¹cych Ma³opolski. MTO, Kraków. Walasz K., Mielczarek P. (red.) Atlas ptaków lêgowych Ma³opolski Biologica Silesiae. Wroc³aw. Witkowski J Breeding biology and ecology of the marsh harrier Circus aeruginosus in the Barycz valley, Poland. Acta orn. 25: Witkowski J., Or³owska B., Ranoszek E., Stawarczyk T Awifauna dolina Baryczy. Not. Orn. 36: Wylega³a P Liczebnoœæ i wybiórczoœæ œrodowiskowa ptaków szponiastych Falconiformes oraz kruka Corvus corax w krajobrazie rolniczym Równiny Szamotulskiej w latach Not. Orn. 43: urawlew P Przeloty i zimowanie ptaków drapie nych w dolinie Prosny pod Choczem (Wielkopolska). Przegl. Przyr. 7: STRESZCZENIE Praca przedstawia wyniki obserwacji ptaków szponiastych w okresie przelotów i zim¹, na oko³o 25 km odcinku doliny Odry miêdzy Radnic¹ a Pomorskiem w woj. lubuskim. Obserwacje prowadzono w latach W okresie badañ stwierdzono 21 gatunków szponiastych. Regularnie pojawia³o siê 10 z nich: kania czarna Milvus migrans, kania rdzawa M. milvus, bielik Haliaeetus albicilla, krogulec Accipiter nisus, jastrz¹b A. gentilis, b³otniak stawowy Circus aeruginosus, b³otniak zbo owy C. cyaneus, myszo³ów Buteo buteo, myszo³ów w³ochaty B. lagopus i pustu³ka Falco tinnunculus. Pozosta³e pojawia³y siê rzadziej, nie corocznie, a niektóre obserwowano tylko raz. Najliczniejszym gatunkiem, zarówno podczas przelotów, jak i zim¹ by³ myszo³ów. Doœæ czêsto i licznie obserwowano tak e bielika (130 obserwacji, 232 osobniki), krogulca (106 obserwacji, 196 osobników) i b³otnika zbo owego (95 stwierdzeñ, 142 ptaki). Zim¹ oprócz myszo³owa regularnie widywano tak e bielika, krogulca, jastrzêbia i b³otniaka zbo owego. Zanotowano niewiele spotkañ myszo³owa w³ochatego (29 obserwacji, 40 osobników) i pustu³ki (31 stwierdzeñ, 36 ptaków) zw³aszcza w okresie zimowym. Stwierdzono kilka rzadkich gatunków (b³otniak stepowy Circus macrourus, kurhannik Buteo rufinus, raróg Falco cherrug), zarówno w skali regionu, jak i Polski. SUMMARY The paper reports the results of the study of raptors conducted during the period of passage and wintering within a ca 25-km-long section of the Odra River valley between Radnica and Pomorsko, Lubuskie Province. The observations were performed in , when 21 species of raptors were recorded. Regularly, 10 of them occurred within the study area. These were the Black Kite Milvus migrans, Red Kite M. milvus, White-tailed Eagle Haliaeetus albicilla, Sparrow Hawk Accipi-

15 103 ter nisus, Goshawk A. gentilis, Hen Harrier Circus cyaneus, Marsh Harrier C. aeruginosus, Common Buzzard Buteo buteo, Rough-legged Buzzard B. lagopus and Kestrel Falco tinnunculus. The remaining species were observed less frequently, not every year, some were recorded merely once. The most numerous species, both during the passage and wintering, was the Common Buzzard. Also the following were recorded fairly frequently and abundantly: the White-tailed Eagle (130 observations, 232 individuals), Sparrow Hawk (106 observations, 196 individuals) and Hen Harrier (95 observations, 142 birds). In winter, apart from Common Buzzards, also White-tailed Eagles, Sparrow Hawks, Goshawks and Hen Harriers were regularly spotted. Few encounters of Rough-legged Buzzards (29 observations, 40 individuals) and Kestrels (31 records, 36 birds) were noted, especially in the winter. A number of records concerned species which are rare both in the region and in Poland the Pallid Harrier Circus macrourus, Long-legged Buzzard Buteo rufinus and Saker Falcon Falco cherrug. Adres autora: Instytut Turystyki i Rekreacji Pañstwowa Wy sza Szko³a Zawodowa w Sulechowie ul. Armii Krajowej 51, Sulechów paczech@wp.pl