PRUTHENIA TOM III Olsztyn 2008

Transkrypt

1 PRUTHENIA TOM III Olsztyn 2008

2 Wojciech Nowakowski GENEZA PRUS KOMENTARZ ARCHEOLOGA W badaniach nad przeszłością Prus w tym także tą najstarszą ogromną rolę odegrały towarzystwa naukowe, ze słynną Altertumsgesellschaft Prussia na czele. Ich członkom można wytykać niedostateczne przygotowanie merytoryczne lub małą dokładność prowadzonych badań, zwłaszcza wykopalisk archeologicznych, nie zmienia to jednak ogólnej, zdecydowanie pozytywnej oceny. Z obecnej perspektywy szczególnie cenna wydaje się rola towarzystw naukowych jako forum, na którym prezentowane były hipotezy dotyczące różnych dyscyplin historycznych; dzisiejsza, profesjonalna specjalizacja prowadzi bowiem często do zamykania się w hermetycznym kręgu wąskiej problematyki i specyficznego języka fachowego. Szczególnie wyraźnie odseparowanie kierunków badań widoczne jest przy próbach dialogu pomiędzy historykami a archeologami. Najczęstszym źródłem nieporozumień jest korzystanie z opracowań podręcznikowych, niemal zawsze przedstawiających uproszczony obraz, a często zdezaktualizowanych. Równie częste jest niezrozumienie wspomnianego wyżej fachowego żargonu drugiej strony. W tej sytuacji jako bardzo cenna inicjatywa jawią się Colloquia Baltica, organizowane przez Towarzystwo Pruthenia 1, mają one bowiem wielką szansę stać się forum dla szerokiej dyskusji na temat dziejów i pradziejów Prus pomiędzy historykami, językoznawcami, etnografami, archeologami czy literaturoznawcami. Drugie z tych spotkań otworzył obszerny i bardzo ważny referat Wiesława Długokęckiego, historyka średniowiecza, zajmującego się problematyką Pomorza i Prus 2. W rozbudowanej wypowiedzi przedstawił on bardzo interesującą, sięgającą staro- 1 G. Świderski, Sprawozdanie z konferencji naukowej Interdyscyplinarne spotkania z historią i kulturą Bałtów Colloquia Baltica, Olsztyn września 2004 roku, Pruthenia, t. I, 2006, s ; A. Dobrosielska, Sprawozdanie z konferencji naukowej Interdyscyplinarne spotkania z historią i kulturą Bałtów Colloquia Baltica II, Olsztyn października 2006 roku, Pruthenia, t. II, 2006, s Por. np. W. Długokęcki, Osadnictwo na Żuławach w XIII i początkach XIV wieku, Malbork 1992; idem, Mierzeja Wiślana od XIII do połowy XV wieku (1454 r.), Gdańsk 1996; idem, Granice ziemi michałowskiej w XIV XV wieku, [w:], Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, red. K. Grążawski, Włocławek Brodnica 2003, s Pruthenia, t. III, Olsztyn 2008, s

3 210 Wojciech Nowakowski żytności wizję genezy Prus, dla której podstawą, obok źródeł pisanych, były także ustalenia archeologiczne 3. Właśnie owe odwołania do archeologii powodują, że omawiany tekst, chociaż został przygotowany z ogromną starannością, nie może pozostać bez komentarza chodzi tu przede wszystkim o sposób wykorzystania materiałów archeologicznych w argumentacji historycznej. Kwestia ta jest o tyle istotna, że nieporozumienia między historykami a archeologami są stosunkowo częste, a pomyłki na styku z archeologią zdarzają się nawet najwybitniejszym badaczom 4. Przedstawiony niżej tekst ma zatem za cel nie polemikę z konkretnym opracowaniem historycznym, lecz raczej wykazanie punktów, w których najczęściej może dochodzić do nieporozumień pomiędzy historykami a archeologami. Porównanie warsztatów obu dyscyplin i jednoznaczne zdefiniowanie archeologicznych terminów ma bowiem szansę zapobiec dalszemu powtarzaniu niepotrzebnych błędów i pomyłek Wyniki badań archeologicznych w rękach historyka Przyczyną nieporozumień jest jedno z podstawowych narzędzi warsztatu archeologa pojęcie kultury archeologicznej, oznaczające, wbrew niezbyt szczęśliwemu brzmieniu, zbiór współczesnych sobie znalezisk archeologicznych z określonego obszaru 6. Kultura archeologiczna jest więc czymś w rodzaju pudełka, w którym archeolog umieszcza te zabytki, które jego zdaniem tworzą pewien homogeniczny zespół. Zawartość takich pudełek, wraz ze zmianą stanu badań, bywa dodatkowo 3 W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju wczesnośredniowiecznych Prus do początków XIII w., Pruthenia t. II, 2006, s. 9 54; por. Dobrosielska, op. cit., s Por. przypadek podawania przez J. Strzelczyka jako charakterystycznych znalezisk kultury wielbarskiej także typowych zabytków kultury przeworskiej J. Strzelczyk, Goci rzeczywistość i legenda, Warszawa 1984, ryc. 2 (ceramika; uzbrojenie). Nawet biorąc pod uwagę popularny charakter wydawnictwa, trudno zaakceptować przedstawianie jako ślady tytułowych Gotów (kultura wielbarska) zabytków pozostawionych przez ich zaciekłych wrogów, Wandalów (kultura przeworska). 5 Poniższy tekst stanowi uporządkowaną wersję glosy do referatu W. Długokęckiego (Długokęcki, op. cit.; por. A. Dobrosielska, op. cit., s. 182), wygłoszonej na tej samej konferencji Colloquia Baltica II. Szeroki, interdyscyplinarny zakres problemów poruszanych w prezentowanym tekście zmusił do zaopatrzenia go w bardzo obfitą bibliografię i rozbudowane przypisy dygresyjne, co stanowi niewątpliwie duże, ale nieuniknione, utrudnienie lektury. 6 Por. przedstawioną przez K. Godłowskiego definicję kultur archeologicznych rozumianych jako jednostki umożliwiające uporządkowanie materiału archeologicznego zbiory charakterystycznych elementów kulturowych, uchwytnych w źródłach archeologicznych i współwystępujących ze sobą w powtarzającym się układzie na określonym obszarze i w określonym czasie K. Godłowski, Pierwotne siedziby Słowian, red. Michał Parczewski, Kraków 2002, s. 66.

4 Geneza Prus komentarz archeologa 211 dzielona, lub rzadziej, łączona ze sobą. Przykładem takich zmian mogą być różnice dotyczące tzw. okresu wpływów rzymskich (I IV wiek): według podręcznika archeologii z połowy lat sześćdziesiątych XX wieku w dorzeczu Odry i Wisły należało wydzielać tylko dwie kultury archeologiczne (przeworska i oksywska) 7 ; piętnaście lat później podobnych jednostek było już znacznie więcej (kultury przeworska, wielbarska, luboszycka, grupy gustowska i dębczyńska), zmieniły się też granice ich terytoriów 8. Umowność kultur archeologicznych dobrze ilustruje anachroniczne porównanie do współczesnych podziałów państwowych: w latach większość mieszkańców Europy Środkowej, nie ruszając się z miejsca, znalazła się w nowych państwach, o świeżo wytyczonych granicach, podzielając w ten sposób los znalezisk archeologicznych, których przypisanie do poszczególnych kultur archeologicznych może podlegać podobnym zmianom. Kultury archeologiczne są interpretowane jako ślady pradziejowych wspólnot, choć określenie łączących je więzi jest z reguły niemożliwe 9. Tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy dostępne są przekazy źródeł pisanych, można próbować taką hipotetyczną wspólnotę łączyć z konkretnym ludem, opisywanym przez te źródła. Każda wypowiedź na temat etnicznych identyfikacji kultur archeologicznych wymaga ogromnej ostrożności, a większa część pradziejów jest dla takich rozważań niedostępna: są one możliwe tylko w odniesieniu do epok, dla których istnieją przekazy historyczne, a więc w przypadku ziem nad Bałtykiem, a właściwie w ogóle Europy Środkowej dla wspomnianego wyżej okresu wpływów rzymskich (I IV wiek). Dopuszczalne, choć obciążone już znacznie większym ryzykiem błędu, są próby cofania się w nieco wcześniejsze odcinki pradziejów, przy czym trudno sięgać głębiej niż wczesna epoka żelaza (V I wiek p.n.e.), do której odnoszą się relacje greckich historyków i podróżników, opisujące obrzeża świata 7 Por. J. Kostrzewski, W. Chmielewski, K. Jażdżewski, Pradzieje Polski, wyd. II, Wrocław Warszawa Kraków 1965, ryc. 90, Por. Późny okres lateński i rzymski, Prahistoria ziem polskich, t. V, red. J. Wielowiejski, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1981, ryc. 31, Stąd próby wprowadzenia neutralnego określenia wspólnota komunikatywna, nie przesądzającego o charakterze związków łączących ludność pozostawiającą po sobie zespół znalezisk archeologicznych wydzielanych w odrębną kulturę archeologiczną por. R. Wołągiewicz, Kultura wielbarska problemy interpretacji etnicznej, [w:] Problemy kultury wielbarskiej, red. T. Malinowski, Słupsk 1981, s. 80, 95 96, 102; M. Parczewski, Podstawy lokalizacji pierwotnych siedzib Słowian, [w:] Archeologia o początkach Słowian, red. P. Kaczanowski, M. Parczewski, Kraków 2005, s Na temat wspólnot komunikatywnych L. Zabrocki, Wspólnoty komunikatywne w genezie i rozwoju języka niemieckiego. Część I: Prehistoria języka niemieckiego, Wrocław 1968, s

5 212 Wojciech Nowakowski śródziemnomorskiego 10. Interpretacje etniczne kultur archeologicznych z epoki kamienia czy brązu, chociaż zakorzenione w tradycji naukowej schyłku XIX stulecia i pierwszej połowy XX wieku, nie reprezentują już raczej aktualnego stanu badań 11. Opisane reguły działań badawczych ograniczają swobodę archeologa. Nie wolno mu formułować interpretacji historycznych czy operować nazwami ludów bez odwołania się do znalezisk archeologicznych. Innymi słowy: pisząc o Gotach archeolog musi przedstawić homogeniczny zespół charakterystycznych, współczesnych sobie materiałów ( kulturę archeologiczną ) pochodzących z obszaru, na którym antyczne źródła pisane lokowały ten lud. Z kolei prześledzenie wydarzenia kluczowego dla starożytnej Europy, to jest tzw. wędrówki Gotów, powinno polegać zarówno na wykazaniu zaniku znalezisk interpretowanych jako gockie na dotychczasowym terytorium, jak i na przedstawieniu takich materiałów, pojawiających się na nowym obszarze. Dopiero taka interpretacja źródeł archeologicznych daje podstawę do obserwowania migracji, którą, po konfrontacji z przekazami historycznymi, można wiązać ze wspomnianą wędrówką Gotów 12. Przedstawione wymogi metodyczne utrudniają współpracę archeologów z reprezentantami innych dyscyplin, często przywiązującymi znacznie mniejsze znaczenie do jedności czasu i przestrzeni analizowanych materiałów. Szczególnie trudno jest archeologom porozumieć się z językoznawcami, często przedstawiającymi czyste naukowo rekonstrukcje, niezależne od uwarunkowań historycznych czy geograficznych 13. Dobrym 10 Por. zestawienie źródeł pisanych Griechische und lateinische Quellen zur Frühgeschichte Mitteleuropas bis zur Mitte des 1. Jahrtausends u.z. Erster Teil: Von Homer bis Plutarch (8. Jh. v. u.z. bis 1. Jh. u.z.), Schriften und Quellen der alten Welt 37.1, ed. J. Hermann, Berlin 1988, s W polskiej literaturze popularną, ale bardzo kompetentną wizję odkrywania Europy w drugiej połowie 1. tysiąclecia przed Chrystusem przedstawił J. Strzelczyk J. Strzelczyk, Odkrywanie Europy, wyd. 2, Poznań 2000, s Por. cytowaną przez W. Długokęckiego (Uwagi o genezie i rozwoju..., s. 9, przyp. 2) opinię L. Kiliana o uformowaniu się ludów bałtyjskich na skutek indogermanizacji Finów L. Kilian, Haffküstenkultur und Ursprung der Balten, Bonn 1955, s Znakomitym przykładem takiej właśnie analizy jest, wspomniane już wyżej, klasyczne studium R. Wołągiewicza Wołągiewicz, op. cit., s Skrajnym przykładem są tu prace W. Mańczaka, traktującego starożytną Europę jak swego rodzaju stół bilardowy, po którym poszczególne ludy mogły jak bile poruszać się we wszystkich kierunkach. Por. kilkakrotnie powtarzane kuriozalne stwierdzenia: Odległość między Hamburgiem a Kijowem jest niemal równa odległości między Kijowem a Władykauzkazem, stolicą leżącej na północnych zboczach Kaukazu republiki osetyńskiej, stąd wniosek, że praojczyzna Słowian nie mogła leżeć nad Dnieprem, bo gdyby tam była położona, to liczba leksykalnych zbieżności polsko-osetyńskich byłaby mniej więcej równa ilości słownikowych zgodności polsko-niemieckich. [...] Jeżeli wziąć pod uwagę, że z Hamburga do Rzymu jest w linii powietrznej 1300 km, do Poznania 500, a do Kijowa bez mała 1500,

6 Geneza Prus komentarz archeologa 213 przykładem mogą tu być tzw. nazwy staroeuropejskie. Mianem tym określono początkowo toponimy z Europy Środkowej, które były uważane za starsze od tych nazw miejscowych, które udawało się powiązać z ludami znanymi ze źródeł pisanych, przede wszystkim z Germanami 14. Ów zbiór toponimów, szeroko rozrzuconych terytorialnie i chronologicznie, stał się następnie argumentem na rzecz wydzielenia wielkiego ludu staroeuropejskiego, lokowanego na rozległych obszarach Europy Środkowej w drugim i w pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia przed Chrystusem, a więc w czasie, dla którego brak jakichkolwiek źródeł pisanych! Owych Staroeuropejczyków identyfikowano w dodatku często ze znacznie później wzmiankowanymi Wenedami, a jednocześnie z ludnością tzw. kultury łużyckiej z epoki brązu 15. Według obecnego stanu badań kultura łużycka to przyjęte w tradycji naukowej, zbiorcze określenie dość zróżnicowanych grup kulturowych z dorzecza Odry i Wisły, wchodzących wraz z pokrewnymi ugrupowaniami archeologicznymi w skład tzw. kręgu pól popielnicowych, obejmującego swym zasięgiem właściwie całą Europę Środkową. Krąg ten jednoczyło zgodnie z nazwą, podkreślającą dominujący typ cmentarzysk przede wszystkim podobieństwo obrządku pogrzebowego, co przy występowaniu wyraźnych odmienności pomiędzy składającymi się nań kulturami archeologicznymi i grupami kulturowymi 16, nie pozwala dopatrywać się w nim monolitu to leksykalne zgodności germańsko-słowiańskie liczniejsze od germańsko-romańskich też przemawiają za zachodnią praojczyzną Słowian W. Mańczak, Wieża Babel, Wrocław 1999, s ; idem, Praojczyzna Słowian, Język Polski LXXX/5, 2000, s ; idem, Zachodnia praojczyzna Słowian, [w:] Praojczyzna Słowian. Zbiór wypowiedzi, red. W. Mańczak, Kraków 2001, s. 30. Trzeba przyznać, że metody badawcze tego uczonego budzą sprzeciw także wśród językoznawców por. Fr. Sławski, Do artykułu Witolda Mańczaka, Język Polski LXXX/5, 2000, s ; por. też H. Popowska-Taborska, W dziesięć lat po opublikowaniu Wczesnych dziejów Słowian, Kraków 2005, s , gdzie zebrana literatura. 14 Por. H. Krahe, Sprachverwandschaft im alten Europa, Heidelberg 1951; J. Udolph, Flußnamen, Reallexikon der germanischen Altertumskunde (dalej: RGA) 9, Berlin-New York 1995, s ; por. także W. P. Schmid, Der Begriff Alteuropa und die Gewässernamen in Polen, Onomastica XXVII, 1982, s ; idem, Alteuropa und das Germanische, [w:] Germanenprobleme in heutiger Sicht, Ergänzungsbände zum RGA 1, red. H. Beck, Berlin New York 1986, s Por. H. Łowmiański, Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e, t. I, Warszawa 1963, s , 79 90; G. Labuda, Udział Wenetów w etnogenezie Słowian, [w:] Etnogeneza i topogeneza Słowian, red. I. Kwilecka, Warszawa Poznań 1980, s Popularne omówienie tej problematyki J. Strzelczyk, Zapomniane narody Europy, Wrocław Warszawa Kraków 2006, s Najnowsze opracowanie encyklopedyczne kręgu kultur pól popielnicowych R. Müller, Urnenfelderkultur, RGA 31, Berlin New York 2006, s ; por. ujęcia podręcznikowe w polskiej literaturze P. Kaczanowski, J.K. Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Wielka Historia Polski, t. 1, Kraków 1998, s ; Prehistoria, Encyklopedia Historyczna Świata, red. J.K. Kozłowski,t. I, Kraków 1999, s Por. też kla-

7 214 Wojciech Nowakowski etnicznego. Ustalenia archeologii praktycznie uniemożliwiają więc zaakceptowanie tezy o ludzie staroeuropejskim, choć jego istnienie mogłoby stanowić przekonywające wyjaśnienie niektórych zjawisk pradziejowych 17. Nieporozumienia pomiędzy historykami a archeologami pojawiają się jednak nie tylko na najwyższym poziomie analizy, którym są interpretacje etniczne kultur archeologicznych, równie często dochodzi do nich przy ocenie materiałów archeologicznych. Przyczyną jest z reguły przecenianie przez historyków możliwości archeologii. Chodzi tu nie tylko o przypisywanie obszarom bez zarejestrowanych stanowisk archeologicznych roli pustek osadniczych także w tych przypadkach, gdy taka sytuacja mogła być tylko wynikiem stanu badań. Dotyczy to uwagi na temat braku wyraźnych śladów kontynuacji osadnictwa w V XI wieku na Pojezierzu Ełckim, stanowiącym do 1945 roku pogranicze Prus Wschodnich, a więc rejon o słabo rozbudowanej infrastrukturze, ograniczonych inwestycjach i pracach ziemnych, skutkujących zwykle odkrywaniem nowych stanowisk archeologicznych 18. Podobnie ma się kwestia pustki osadniczej wokół grodzisk w Gierdawach (obecnie Železnodorožnyj, raj. Pravdinsk) i w Bezledach, pow. Bartoszyce 19, które z kolei znalazły się w pasie pogranicznym po II wojnie światowej. Ważniejsze i groźniejsze! jest przyjmowanie hipotez, formułowanych na podstawie wyników wykopalisk na pojedynczych stanowiskach, za całkowicie pewne ustalenia, dające się rozciągnąć na rozległy obszar. Niebezpieczeństwo to jest szczególnie duże w przypadku dawnych Prus i Jaćwięży, wyłączanych z reguły z syntetycznych opracowań dotycząsyczne opracowanie M. Gimbutas, Bronze Age Cultures in Central and Eastern Europe, Paris The Hage London 1965, s Por. wzmiankowaną przez W. Długokęckiego (Uwagi o genezie i rozwoju..., s. 10, przyp. 6) hipotezę J. Okulicza o staroeuropejskich Wenetach i, stanowiących ewentualnie ich odłam, Estiach. Staroeuropejskość języka tych ostatnich byłaby źródłem uznania go za najbardziej zbliżony do brytańskiego. Najpełniejsze przedstawienie J. Okulicz, Einige Aspekte der Ethnogenese der Balten und Slawen im Lichte archäologischer und sprachwissenschaftlicher Forschungen, Questiones Medii Aevii 3, 1986, s , 25 26; por. także cytowany przez W. Długokęckiego, wcześniejszy (choć później wydany) artykuł J. Okulicz, Problemy pochodzenia Bałtów i Słowian w świetle źródeł archeologicznych i językoznawczych, Rocznik Białostocki XVI, 1991, s , W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s. 17; por. stwierdzenie Carla Engla, wybitnego archeologa pruskiego z okresu międzywojennego na temat stanu badań nad wczesnym średniowieczem w ówczesnym Kreis Lyck: das Jüngste heidnische Zeitalter in Sudauen vorläufig noch eine große Forschungslücke darstellt C. Engel, Das jüngste heidnische Zeitalter in Masuren, Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde und Heimatschutz 33, 1939, s W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s. 31.

8 Geneza Prus komentarz archeologa 215 cych archeologii wczesnośredniowieczej Polski 20, a przez to często rozpatrywanych oddzielnie, w oderwaniu od całego kontekstu kulturowego i historycznego. Dobrym przykładem może być kwestia tzw. wałów podłużnych z południowego pogranicza Prus: prace wykopaliskowe były na tych obiektach prowadzone w bardzo ograniczonym zakresie, a w dodatku nie dostarczyły one do tej pory materiałów archeologicznych, mogących posłużyć do wiarygodnego i precyzyjnego datowania bądź określenia kulturowego, a tym bardziej do identyfikacji etnicznej budowniczych tych wałów 21. Równie źle przedstawia się stan rozpoznania wczesnośredniowiecznych grodzisk, zwłaszcza we wschodniej części Prus, co bardzo słusznie podkreśla W. Długokęcki 22. Konsekwencją takiej oceny powinna być jednak powściągliwość w określaniu roli poszczególnych części stanowisk, ciągle tylko wstępnie rozpoznanych. Przy obecnym stanie badań wykopaliskowych na grodzisku w Jeziorku oraz na otaczających je osadach otwartych trudno bowiem ocenić, które z tych stanowisk mogłoby pełnić funkcję podgrodzia, w dodatku poświadczonego archeologicznie 23 w rozumieniu archeologii wczesnego średniowiecza Por. najnowszą taką syntezę A. Buko, Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia hipotezy interpretacje, Warszawa 2005; por. też ciągle aktualne uwagi W. Wróblewskiego W. Wróblewski, Ziemie pruskie i jaćwieskie w okresie plemiennym (VII/VIII XII/XIII wieku), [w:] Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce 15 lat później, red. W. Chudziak, Sł. Moździoch, Toruń Wrocław Warszawa 2006, s , przyp Por. E. Kowalczyk, Systemy obronne wałów podłużnych we wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1987, s , ; eadem, Dzieje granicy mazowiecko-krzyżackiej (między Drwęcą a Pisą), Warszawa 2003, s ; A. Bitner-Wróblewska, A. Piotrowski, Wały podłużne w okolicach Biskupca w woj. olsztyńskim. Przyczynek do pochodzenia i chronologii tego typu obiektów na obszarze południowej Warmii, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1 4 ( ), 1990, s W. Długokęcki, op. cit., 38; przyp. 144; charakterystyczne, że W. Długokęcki nie cytuje w tym miejscu publikacji, które byłyby opracowaniami konkretnych grodzisk. 23 Por. wokół niektórych [grodzisk] znajdowały się może osady (podgrodzia) poświadczone archeologicznie (Jeziorki koło Giżycka, Domkowo koło Ostródy) W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s. 38, opinia o podgrodziu przy grodzie w Jeziorku została powtórzona dalej ibidem, s. 44. Na temat grodziska w Jeziorku por. J. Antoniewicz, J. Okulicz, Sprawozdanie z prac wykopaliskowych, przeprowadzonych w latach w Jeziorku, pow. Giżycko, Materiały Starożytne III, 1958, s Także nowe wykopaliska, podjęte w 2003 roku, nie wyjaśniły jeszcze wczesnośredniowiecznej struktury tego zespołu osadniczego por. A. Jaremek, Brązowa zawieszka zoomorficzna z Jeziorka, [w:] Officina archaeologica optima. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages VII, red. W. Nowakowski, A. Szela, Warszawa 2001, s ; eadem, Zespół osadniczy z wczesnej epoki żelaza w Jeziorku. Badania na osadzie II w latach , [w:] Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bo-

9 216 Wojciech Nowakowski Mało istotne, lecz dla archeologa dość irytujące, jest niedostrzeganie przez historyków autonomiczności stanowisk archeologicznych punkty położone blisko siebie, czy nawet w granicach jednej, choćby i małej miejscowości, mogły funkcjonować niezależnie od siebie, w różny sposób lub w różnym czasie. Dlatego nie ma podstaw do łączenia Szlezwiku z Hedeby (Haithabu), które było emporium, położonym na południe od fiordu Szlaja (Schlei), nad zatoką Hadeby Noor, zniszczonym w początkach drugiej połowy XI stulecia 25, podczas gdy Szlezwik to miasto na północnym brzegu Szlai, rozwijające się w średniowieczu i funkcjonujące do dziś. Podobnym nieporozumieniem wydaje się wymienienie razem stanowisk w Staczach, Deguciach, Żytkiejmach i Babkach oraz przede wszystkim w Sypitkach, bez sprecyzowania ich funkcji. Kontekst sugeruje bowiem, że zdaniem Wł. Długokęckiego wymienione stanowiska mogą być uznane za place popiołowe, lub pochówki w obrębie grodu 26. Tymczasem cztery pierwsze to ciałopalne cmentarzyska, datowane na wczesne średniowiecze. Aschenplatz odnotowano tylko w Staczach, choć stopień zachowania i rozpoznania wszystkich stanowisk nie pozwala wykluczyć występowania takich obiektów także na pozostałych nekropolach 27. Natomiast stanowisko w Sypitkach to cmentarzysko z okresu gaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, red. W. Nowakowski, A. Szela, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages XIV, Warszawa 2006, s Por. L. Leciejewicz, Podgrodzie, [w:] Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII (dalej: SSS), t. 4, Warszawa 1970, s W. Długokęcki wzmiankuje przekaz o kupcu z Sambii imieniem Vitgautr, który uciekając przed Kuronami schronił się w Szlezwiku (Hedebach) W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s. 42; por. cytowany przez W. Długokęckiego (Uwagi o genezie i rozwoju..., przyp. 164) za B. v. z. Mühlenem, fragment Knytlingssaga nie wymienia w ogóle nazwy Szlezwik por. B. von zur Mühlen, Die Kultur der Wikinger in Ostpreußen, Bonner Hefte zur Vorgeschichte 9, Bonn 1975, s Na temat emporium w Hedeby/Haithabu por. encyklopedyczne hasło z zebraną pełną literaturą: Ha aby, RGA 13, Berlin-New York 1999, s ; por. także po raz pierwszy wydane w 1938 roku, a później wielokrotnie wznawiane i rozszerzane opracowanie H. Jankuhna H. Jankuhn, Haithabu. Ein Handelsplatz der Wikingerzeit. 8. neubearbeitete und stark erweiterte Auflage, Neumünster Być może po kremacji prochów zmarłych nie składano do pojedynczych grobów, a śladem tego zwyczaju są wielokrotnie używane place popiołowe o średnicy do kilkunastu metrów o miąższości do metra, znane także z obszaru Skalowii i Sambii. Skremowanych zmarłych chowano również w obrębie grodu. Wskazuje się jednak także na kontynuację pewnych cmentarzy od okresu rzymskiego po XIII w. (Kosewo, Zdory). Taki obrządek występuje również na obszarze Jaćwieży (Stacze, Degucie, Żytkiejmy, Babki, przede wszystkim Sypitki koło Ełku) W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s E. Hollack, Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreußen, Glogau-Berlin 1908, s. 24, 156, 160; Engel, Das jüngste heidnische Zeitalter..., s ,

10 Geneza Prus komentarz archeologa 217 wpływów rzymskich, z nielicznymi pochówkami z okresu wędrówek ludów; zakładana kontynuacja użytkowania tej nekropoli nie została poświadczona przez znaleziska wczesnośredniowieczne 28. Na położonym w tej samej miejscowości wzgórzu Bochinek, interpretowanym jako grodzisko, nie przeprowadzono żadnych badań wykopaliskowych, które pozwoliłyby na pewne określenie datowania tego stanowiska lub stwierdzenie obecności skremowanych zmarłych 29. Całkowicie nieuzasadnione jest także przytoczenie, jako przykładów na kontynuację pewnych cmentarzy od okresu rzymskiego po XIII w., nekropoli w Kosewie, pow. Mrągowo, i w Zdorach, pow. Pisz. W tym pierwszym przypadku można przypuszczać, że zapewne około połowa z blisko ośmiuset odkrytych tam grobów pochodziła z późnego okresu wędrówek ludów (faza E ok. 450/ /700), ale nie odnotowano tam obiektów z IX XIII wieku! 30 Z kolei w Zdorach pochówki datowane na fazę E były stosunkowo nieliczne i należały, najprawdopodobniej, do schyłkowego etapu funkcjonowania tego cmentarzyska 31. Dodać przy tym ryc. 7 10; A. Kamiński, Materiały do bibliografii archeologicznej Jaćwieży od I do XIII w., Materiały Starożytne I, 1956, s. 204, 210, 250, ; J. Jaskanis, Cmentarzyska kultury zachodniobałtyjskiej z okresu rzymskiego, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne IV, 1977, s. 326; z najnowszej literatury por. Wróblewski, op. cit., s ; M. Engel, P. Iwanicki, A. Rzeszotarska-Nowakiewicz, Sudovia in qua Sudovitae. The new hypothesis about the origin of Sudovian Culture, Archaeologia Lituana 7, 2006, s , ryc. 8, tabl. XIII. 28 F. Kotzan, Das sudauische Gräberfeld bei Sypittken, Kreis Lyck, Unser Masurenland XI, 1935, 4, s ; W. La Baume, Altpreußisches Zaumzeug, Alt-Preußen 9, 1944, s. 13; Kamiński, op. cit., s. 253; Jaskanis, op. cit., s Warto zauważyć, że C. Engel, który początkowo dopuszczał długie funkcjonowanie cmentarzyska w Sypitkach por. C. Engel, Vorzeit, [w:] Masuren, red. H. Gollub, Königsberg 1934, s. 91; idem, Vorgeschichte der altpreußischen Stämme. Untersuchungen über Siedlungstätigkeit und Kulturgruppen im vorgeschichtlichen Ostpreußen, Königsberg 1935, s. 80, przyp. 133; ostatecznie nie wymienił tego stanowiska wśród sudowskich nekropoli funkcjonujących w najmłodszym okresie pogańskim por. Engel, Das jüngste heidnische Zeitalter..., s Por. materiały z tzw. Fundarchiv dawnego Prussia-Museum, przechowywane obecnie w Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie, sygn. PM IXd1 PM-A 726, Bd. 1/1. 30 Hollack, op. cit., s. 77; por. M. Weigel, Das Gräberfeld von Kossewen, Kreis Sensburg, Ostpreußen, Nachrichten über deutsche Altertumsfunde 2, 1891, s ; W. Nowakowski, Die Funde der römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit aus Masuren, Bestandkataloge des Museums für Vor- und Frühgeschichte 6, Berlin 1998, s. 21, 24; gdzie zebrana starsza literatura. 31 G. Bujack, Accessionen des Prussia-Museums pro 1889, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia 15, 1888/1889 (1890), s. 177; idem, Die Bronze mit Glasfluss im Prussia- Museum, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia 16, 1890 (1891), s. 190, tabl. II; A. Bezzenberger, Accessionen des Prussia-Museums, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia 19, 1893/1895 (1895), s ; E. Hollack, Das Gräberfeld bei Sdorren, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia 21, (1900), s. 340; idem, op. cit., s. 149; E. Hollack, F.E. Peiser, Das Gräberfeld von Moythienen, Königsberg 1904, s. 5, 19, 28; Engel, Das jüngste heidnische Zeitalter in Masuren..., s. 45, ryc. 1:i k;

11 218 Wojciech Nowakowski trzeba, że żadna z pozycji bibliograficznych, cytowanych w tym miejscu przez W. Długokęckiego nie przytacza znalezisk, wskazujących jednoznacznie na tak długie użytkowanie obu wspomnianych nekropoli 32. Powodem tych wszystkich nieporozumień jest korzystanie z ogólnych opracowań pradziejowych, bez docierania do materiałów z konkretnych stanowisk archeologicznych. Podobnie, w następnym zdaniu, wypowiadając się na temat cmentarzyska w Jasudowie, W. Długokęcki nie powołuje się na publikację wyników badań archeologicznych na tym stanowisku! 33 Można by w tym miejscu zadać złośliwe pytanie, jak oceniłby historyk warsztat naukowy archeologa, który wiedzę o Germanii Tacyta 34 czerpałby wyłącznie z prac syntetycznych, bez zaglądania choćby tylko do polskiego tłumaczenia tego tekstu? 35 Ostatni punkt sporny pomiędzy historykami i archeologami znajduje się na najniższym i najbardziej konkretnym poziomie analizy: dotyczy poszczególnych zabytków archeologicznych, ich rozprzestrzenienia i dato- H. Kühn, Das Problem der masurgermanischen Fibeln in Ostpreußen, [w:] Documenta archaeologica Wolfgang La Baume dedicata, red. O. Kleemann, Bonn 1956, s , tabl. XXVI:V.16, VI W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s. 25, przyp. 87. Cytowana praca C. Engla, zawiera wprawdzie opinię o możliwości przedłużenia funkcjonowania większości cmentarzysk zachodniomazurskich od okresu wczesnorzymskiego (faza B) po najmłodszy okres pogański, czego przykładem miałyby być właśnie stanowiska w Kosewie i Zdorach por. Engel, Vorgeschichte der altpreußischen Stämme..., s. 79, przyp. 132; Engel nie przytoczył jednak żadnych wczesnośredniowiecznych znalezisk z obu nekropoli, a powyższe stwierdzenie zawarte zresztą w dziele z założenia syntetycznym, jeśli nie wręcz podręcznikowym było raczej teoretycznym założeniem, w którym chodziło o wypełnienie luki chronologicznej pomiędzy zanikiem cmentarzysk grupy olsztyńskiej (według ówczesnej terminologii: masurgermanische Kultur) a podbojem krzyżackim por. Engel, Das jüngste heidnische Zeitalter in Masuren..., s , ryc S. Krukowski, Cmentarzysko mogił ciałopalnych w Jasudowie pod Sopoćkiniami (w pow. Augustowskim, gub. Suwalskiej), Światowit IX, 1911, s. 1 21; por. Kamiński, Materiały do bibliografii archeologicznej Jaćwieży..., s Najnowsze wydanie źródłowe z obszernym komentarzem P. Cornelius Tacitus, Germania (interpretiert, herausgegeben, übertragen, kommentiert und mit einer Bibliographie versehen von A.A. Lund), Wissenschaftliche Kommentare zu griechischen und lateinischen Schriftstellern, Heidelberg 1988; polskie tłumaczenie, niedawno wznowione, lecz zupełnie przestarzałe Tacyt, Dzieła. Z języka łacińskiego przełożył Seweryn Hammer, wyd. II, Warszawa 2004, s O wadze tego tekstu dla historii starożytnej i archeologii okresu wpływów rzymskich Beiträge zum Verständnis der Germania des Tacitus. Teil I, Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen. Philologischhistorische Klasse, dritte Folge 175, red. H. Jankuhn, D. Tiempe, Göttingen 1989; Beiträge zum Verständnis der Germania des Tacitus. Teil II, red. G. Neumann, H. Seemann, ibidem 195, Göttingen 1992; w literaturze polskiej przede wszystkim J. Kolendo, Świat antyczny i barbarzyńcy. Teksty, zabytki, refleksja nad przeszłością, Warszawa 1998, t. I, s Trzeba tu uczciwie przyznać, że tacy archeolodzy się zdarzają, i to wcale nie rzadko.

12 Geneza Prus komentarz archeologa 219 wania. Sądy, wypowiadane na ten temat przez historyków, to często opinie bazujące na ocenach innych historyków, opierających się z kolei na ogólnikowych lub popularyzacyjnych publikacjach archeologicznych. Tak należy oceniać stwierdzenie, że podstawową formą gospodarowania Prusów było rolnictwo, w którym od XI w. zaznaczył się pewien postęp (upowszechnienie żelaznych radlic, wprowadzenie ozimego żyta) 36. W pracy, cytowanej przez W. Długokęckiego jako podstawa tej oceny 37, stanowisko takie, to jest bazowanie na ogólnych opracowaniach archeologicznych, a nie na publikacjach konkretnych znalezisk, zostało zresztą dość otwarcie sformułowane 38. Tymczasem nawet jeśli pominie się już trudności ze stwierdzeniem wprowadzenia ozimego żyta co wymagałoby pozyskania długiej serii wiarygodnych i dobrze datowanych próbek paleobotanicznych 39 nie sposób zrozumieć, na jakiej podstawie można było dostrzec upowszechnianie się żelaznych radlic, skoro wśród wczesnośredniowiecznych znalezisk archeologicznych z Prus brak do tej pory takich zabytków! Podobnie trudna do przyjęcia jest teza o standardowym uzbrojeniu w XIII wieku pruskiej konnicy w pancerze 40, również nie reprezentowane w materiałach archeologicznych. Równie nieuzasadnione jest stwierdzenie, że siodła łękowe ze strzemionami umożliwiały walkę na koniu. Te zmiany daje się zaobserwować już od IX w. 41 przecież nie tylko archeologia, lecz także historia zna konnych wojowników, nie dysponujących strzemionami, a mimo to odnoszących sukcesy militarne, dość wspomnieć tu chociażby Scytów! 42 Jednocześnie IX wiek nie był żadną cezurą: naj- 36 W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s. 45, przyp J. Powierski, Prussica, t. I, Malbork 2004, s ; pierwodruk: idem, Czynniki warunkujące rozwój polityczny ludów zachodniobałtyjskich, Acta Baltico-Slavica XIX, 1990, s Powierski, Prussica, s. 431, przyp Por. materiały zebrane przez M. Lityńską-Zając dla stanowisk z okresu wpływów rzymskich M. Lityńska-Zając, Roślinność i gospodarka rolna w okresie rzymskim. Studium archeobotaniczne, Kraków 1997; por. też przegląd wyników badań tego rodzaju Rośliny w dawnej gospodarce człowieka. Warsztaty agrobotaniczne 97, red. K. Wasylikowa, Kraków Por. W XIII w. jazda uzbrojona była w włócznie, miecze, tarcze i pancerze, rzadziej także hełmy W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s Ibidem, s Por. choćby opis słynnej wyprawy Dariusza na Scytów Herodot, Dzieje, ks. IV (Melpomene), 1 144; na temat znalezisk archeologicznych popularne, ale klasyczne ujęcie B.N. Grakov, Die Skythen, Berlin 1978; por. najnowszy katalog monumentalnej wystawy: Im Zeichen des goldenen Greifen. Königsgräber der Skythen, red. W. Menghin, H. Parzinger, A. Nagler, M. Nawroth, München Berlin London New York O braku strzemion w wyposażeniu jeździeckim Scytów W. Świętosławski, Strzemiona średniowieczne z ziem Polski, Łódź 1990, s

13 220 Wojciech Nowakowski wcześniejsze znaleziska strzemion z Prus można datować już na VII wiek 43, co świadczyłoby o bardzo szybkim przejęciu ich od Awarów 44. Nie można też wykluczyć, że szczątki siodła łękowego, wykonanego ze skóry i drewna, znaleziono w jednym z kurhanów na cmentarzysku z późnego okresu wpływów rzymskich w Szwajcarii, pow. Suwałki 45. Zrozumienie całego ustępu, dotyczącego uzbrojenia Prusów w XIII wieku ułatwia ostatnie zdanie: przeważa pogląd, że Prusowie znali także łuk, ale jego użycie nie jest wyraźnie poświadczone w źródłach pisanych 46 jest to zaskakująco szczera deklaracja historyka, że świat, który nie został poświadczony w źródłach pisanych po prostu nie istniał! Bo nawet przy całkowitej negacji wyników badań archeologicznych wystarczyłoby uwzględnić choćby słynne przedstawienie Prusa z łukiem na kolumnie zamku malborskiego! Wskazuje na to m.in. występowanie strzemion w zespołach zawierających tzw. zapinki szczeblowe (Armbrustsprossenfibeln), charakterystyczne dla późnej fazy okresu wędrówek ludów por. O. Kleemann, Samländische Funde und die Frage der ältesten Steigbügel in Europa, [w:] Documenta Archaeologica Wolfgang La Baume dedicata, red. O. Kleemann, Bonn 1956, s , tabl. XXXII; V.I. Kulakov, Drevnosti prussov VI XIII vv., Archeologija SSSR Svod Archeologičeskich Istočnikov G 1 9, Moskva 1990, s. 84, tabl. LXXII:4. O wczesnym datowaniu strzemion z Prus por. także W. Gaerte, Urgeschichte Ostpreußens, Königsberg 1929, s. 342; Mühlen, op. cit., s. 47. Na temat datowania zapinek szczeblowych por. J. Okulicz, Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1973, s. 480, ryc. 246:a; J. Kowalski, Z badań nad chronologią okresu wędrówek ludów na ziemiach zachodniobałtyjskich (faza E), [w:] Archeologia Bałtyjska. Materiały z konferencji Olsztyn kwietnia 1988 roku, Olsztyn 1991, s , ryc. 2. Wątpliwości W. Świętosławskiego, co do wiarygodności przytaczanego przez O. Kleemanna i B. v.z. Mühlena zespołu z Iževskoe leśn. Bobrovo, raj. Zelenogradsk (dawne Widitten Elenskrug-Forst, Kr. Fischhausen; stanowisko to występowało także pod nazwą masywu leśnego Kobbelbude), pozyskanego w trakcie wykopalisk w 1938 roku por. Świętosławski, op. cit. s. 33; rozwiewa dokumentacja badań, znajdująca się w archiwum Museum für Vor- und Frühgeschichte zu Berlin, sygn. IA1 Ostpreußen, Bd. 6, nr E 61/39 (sprawozdanie z wykopalisk); oraz w przechowywanej tamże części tzw. Fundarchiv królewieckiego Prussia-Museum, sygn. PM IXd1-582, Bd. 2 (polowa dokumentacja rysunkowa). 44 O awarskim pochodzeniu strzemion Świętosławski, op. cit. s Na temat wpływów awarskich w Prusach por. P. Urbańczyk, Geneza wczesnośredniowiecznych metalowych pochew broni białej ze stanowisk kultury pruskiej, Przegląd Archeologiczny 26, 1978 (1979), s , mapa 2; T. Baranowski, Awarowie na Mazurach, [w:] Hereditatem cognoscere. Studia i szkice dedykowane Profesor Marii Miśkiewicz, red. Zb. Kobyliński, Warszawa 2004, s J. Antoniewicz, M. Kaczyński, J. Okulicz, Wyniki badań przeprowadzonych w 1956 r. w miejscowości Szwajcaria, pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne XXV, 1958, s , tabl. VI. 46 W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s A. Nowakowski, Arms and armour in the medieval Teutonic Order s state in Prussia, Łódź 1994, s. 32, ryc. 36, gdzie zebrana wcześniejsza literatura. Na temat znalezisk archeologicznych potwierdzających używanie łuków przez Prusów P. Kittel, Średniowieczne uzbrojenie zaczepne Prusów z obszaru północno-wschodniej Polski, Komunikaty Ma-

14 Geneza Prus komentarz archeologa Wątpliwości archeologa, co do wnioskowań historyka Osobną sprawą jest zdumienie, czy może nawet zazdrość, które ogarnia archeologa słuchającego kategorycznych sądów historyków, zwłaszcza, gdy dotyczą one wczesnego średniowiecza, a więc czasów, które nie są szczególnie dobrze udokumentowane w źródłach pisanych. Archeolog musi odnieść wrażenie, że historycy są znacznie lepiej od niego poinformowani, przy czym, jak dobrzy dziennikarze śledczy, starannie ukrywają źródła przecieków. Dotyczy to w pierwszym rzędzie przebiegu szlaków handlowych, podawanych z dokładnością bliską współczesnemu rozkładowi jazdy pociągów. Podstawą do takich rekonstrukcji są z reguły luźno rozrzucone punkty, pasujące na mapie do wytyczenia arterii komunikacyjnej. Taki walor ma wyznaczanie rzekomego szlaku funkcjonującego w okresie wikińskim i powikińskim, a biegnącego od Dolistowa nad Biebrzą koło ujścia Netty przez Szurpiły i Jegliniec do Gąbina (dawne Gumbinnen; obecnie Gusev). Argumentem jest występowanie nazw miejscowych Targowisko w Dolistowie i w Szurpiłach oraz przedmiotów importowanych proweniencji ruskiej w Jeglińcu. O roli Gąbina miało przesądzić położenie u zbiegu dwóch, niewielkich zresztą, rzek 48. W tak kategorycznie sformułowaną opinię historyka archeolog mógłby tylko uwierzyć: dla dyskusji brak jakiejkolwiek materialnej płaszczyzny. Z obowiązku trzeba jednak zwrócić uwagę, że wiązanie najbardziej charakterystycznych przedmiotów importowanych proweniencji ruskiej z Jeglińca, czyli krzyżyków z emalią 49, wyłącznie z handlem wymagałoby rozbudowanej argumentacji ich datowanie zbiega się bowiem z czasem ogromnej aktywności politycznej państwa ruskiego w rejonie Prus i Jaćwięży 50. Uzasadnienia potrzebuje też proponowany, a dość nieoczekiwany kierunek napływu tych krzyżyków: z południa, przez trudne do przekroczenia rozzursko-warmińskie 2002, 2(236), s Tę ostatnią pracę W. Długokecki cytuje por. W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s. 39, przyp. 150; tym bardziej zaskakuje zademonstrowany stosunek do możliwości używania łuku przez Prusów. 48 W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s G. Iwanowska, Excavations at the Jegliniec hillfort recent developments in Balt archaeology, Antiquity 65, 1991, s. 693, ryc. 11; eadem, Badania grodziska we wsi Jegliniec, gm. Szypliszki, woj. suwalskie, przeprowadzone w latach , Rocznik Białostocki XVII, 1991, s , ryc. 5:3 8; eadem, Jegliniec, [w:] Przewodnik LXIV Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego na Ziemi Suwalskiej, 9 12 września 1993, red. O. Juskowiak, Warszawa 1993, s , ryc. 11; por. V.A. Mal m, Krestiki s émal ju, [w:] Slavjanne i Rus, Moskva 1968, s Por. J. Bieniak, Państwo Miecława. Studium analityczne, Warszawa 1963, s Na temat kontaktów pomiędzy Rusią Kijowską a Jaćwiężą por. m.in. H. Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996, s. 103,

15 222 Wojciech Nowakowski lewiska Biebrzy, a nie z żadnego ze skupisk takich znalezisk nad Bałtykiem 51. Kategorycznością sformułowań razi też wyliczenie dóbr, podlegających owej wymianie handlowej. Stwierdzenie, że z Jaćwięży eksportowano futerka bobrów, kun i wiewiórek oraz wosk. Asortyment importów był większy: miecze wikińskie i nadreńskie, ozdoby, może surowce (żelazo, miedź, cyna), choć poparte autorytetem Adama Bremeńskiego 52, wpisuje się swym schematyzmem w wizję handlu pomiędzy Wiszem a Hengiem w Starej baśni 53. Dopóki nie zostanie przeprowadzona pełna analiza wczesnośredniowiecznych mieczy, znalezionych na terytorium Jaćwięży, i w jej efekcie nie zostanie potwierdzona ich wyłącznie wikińska lub nadreńska proweniencja, stwierdzenie takie będzie tylko retorycznie ozdobną frazą. Nieufność budzi też, powtarzane przez historyków za średniowiecznymi autorami, przekonanie, że Prusom brakowało żelaza 54. Opinii tej przeczą zarówno znaleziska archeologiczne 55, jak i informacje o trwającej do schyłku XIX wieku eksploatacji mazurskich rud darniowych 56. Wydaje się więc, że średniowiecznych przekazów o braku żelaza u Prusów nie można traktować dosłownie podobnie jak starszego o przeszło tysiąc 51 Por. długą listę znalezisk krzyżyków z emalią z pobrzeży wschodniego Bałtyku N.E. Brandenburg, Kurgany južnago Priladož ja, Materialy po Archeologii Rossii 18, St.- Peterburg 1895, s. 104, tabl. VII:4; J. Selirand, Von der Verbreitung der ersten Elemente des Christentums bei den Esten, [w:] Rapports de III e Congrés International d Archéologie Slave, Bratislava, 7 14 septembre 1975, Bratislava 1979, t. I, s. 716, ryc. 2:3; M.V. Sedova, Juvelirnye izdelija drevnego Novgoroda (X XV vv.), Moskva 1981, s. 52, ryc. 80:9. Można tu jeszcze wspomnieć o znaleziskach kijowskich krzyżyków ze Skandynawii por. A. Westholm, Götlandska kyrkogårdsfund från hrytningstiden mellan hedendom och kristendom, Fornvännen 21, 1926, s , ryc. 75; które można łączyć z tradycyjnymi związkami Rusi Kijowskiej i praktykami przyzywania Waregów zza morza. 52 W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s. 42. Podobne sformułowanie dalej: Towarami eksportowymi były zapewne także miód, wosk i futra dostarczane przez Prusów do Truso i Wiskiaut W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s J.I. Kraszewski, Stara baśń, rozdz. II. 54 Por. W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s. 45; można zauważyć, że nie bardzo zgadza się to z sugerowanym na tej samej stronie upowszechnieniem się żelaznych radlic. 55 Por. np. materiały z cmentarzyska pruskiego z X XI wieku w Cerkiewniku, gm. Dobre Miasto W. Ziemlińska-Odojowa, Materiały do cmentarzyska wczesnośredniowiecznego ze stanowiska XI w Cerkiewniku gm. Dobre Miasto, Zeszyty Muzeum Warmii i Mazur, 1, 1992, s ; B. Dębowska, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Cerkiewniku, Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski III, 2001, s H. Heß von Wichdorf, Beiträge zur Geschichte des ehemaligen Staatlichen Eisenhüttenverks zu Wondollek in Masuren, Mitteilungen der Litterarischen Gesellschaft Masovia 26/27, 1922, s. 3 12; idem, Die Geschichte der ehemaligen Eisenhüttenindustrie in Masuren, Beiträge zur geologischen Heimatkunde Masurens II, Ortelsburg 1925.

16 Geneza Prus komentarz archeologa 223 lat, słynnego zapisu Tacyta, że Estiowie rzadko posługują się żelazem, często pałkami 57 (T a c., Germ., 45), odzwierciedlającego, najprawdopodobniej, nie tyle kłopoty z pozyskiwaniem żelaza, co raczej różnice uzbrojenia poszczególnych ludów Barbaricum 58. Można więc przypuszczać, że w średniowieczu poganom zapóźnionym w przyjmowaniu wiary przypisywano, być może schematycznie, a bezzasadnie także zapóźnienie cywilizacyjne 59. Dość paradoksalnie archeologom przychodzi tu więc apelować do historyków o staranniejszą krytykę źródeł pisanych! Niepokój archeologa budzi również pełne rozpoznanie struktury politycznej, a zwłaszcza osadniczej wczesnośredniowiecznych Prus. Dokładne opisy ziem, czy pól mają, niewątpliwie, podbudowę w przekazach średniowiecznych źródeł pisanych, choć trudno sobie wyobrazić, by ktoś próbował dokonać takiej rekonstrukcji dla rzeczywistości starożytnej, znanej z drobiazgowych, etnograficznych relacji Herodota czy Tacyta. Archeologowi trudno jednak uwierzyć w rozważania na temat rozmieszczenia domów i zabudowań gospodarczych w polu, bądź przekształcania się osiedli jednodworczych w większe osady 60, gdy brak wyników wykopalisk, które pozwoliłyby na ustalenie modelu rozplanowania osiedla wczesnośredniowiecznych Prusów. Oczywiście, nie można wykluczyć, że w źródłach historycznych zachowały się dokładne plany osad pruskich, ilustrujące wspomniane rozmieszczenie domów i zabudowań gospodarczych w polu, szkoda więc tylko, że informacje te nie zostały jeszcze ujawnione Ten cytat z Germanii oraz następne według tłumaczenia S. Hammera por. przyp Na temat żelaza u Estiów i możliwości interpretacji przekazu Tacyta W. Nowakowski, Krieger ohne Schwerter Die Bewaffnung der Aestii in der Römischen Kaiserzeit, [w:] Beiträge zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten, Veröffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg, Sonderbd. 8, red. C. v. Carnap-Bornheim, Lublin Marburg 1994, s ; idem, Rarus ferri, frequens fustium usus problem pozyskiwania żelaza przez plemiona zachodniobałtyjskie w okresie wpływów rzymskich na Pojezierzu Mazurskim, [w:] Hutnictwo świętokrzyskie oraz inne centra i ośrodki starożytnej metalurgii żelaza na ziemiach polskich, red. S. Orzechowski, Kielce 2002, s Według identycznego schematu Litwinów wprawdzie już ochrzczonych, ale świeżo i tylko powierzchownie! opisywał Henryk Sienkiewicz, podając, że trafiały się między nimi i miedziane [topory], pochodzące z dawnych czasów, kiedy żelazo w małym jeszcze było użyciu w tych zapadłych stronach. Niektóre miecze były również z miedzi, ale większość z dobrej, dostarczanej z Nowogrodu stali por. H. Sienkiewicz, Krzyżacy, t. II, rozdz. XVII. Być może w tym schemacie mieszczą się również pałki i maczugi, należące do uzbrojenia morderców Św. Wojciecha por. interesujące spostrzeżenie W. Długokęckiego, Uwagi o genezie i rozwoju..., s W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s. 15.

17 224 Wojciech Nowakowski 3. Geneza Prus a Goci Na zakończenie należy przedstawić genezę Prus w wersji archeologa 61, a przede wszystkim rolę, jaką w niej odgrywali Goci, którym W. Długokęcki był skłonny przypisywać decydujący wpływ na polityczne, społeczne i kulturowe oblicze ziem pruskich, zarówno w starożytności, jak i we wczesnym średniowieczu 62. Wymaga to prezentacji końcowych wyników rozbudowanej analizy zabytków i wielostopniowej interpretacji, z konieczności w bardzo dużym uproszczeniu. Zmusza to również do ograniczenia opisu podstawowego źródła, jakim są znaleziska archeologiczne. W prezentowanym tekście pominięto również kwestie dotyczące Jaćwięży, stanowiące oddzielną całość, niewiążącą się bezpośrednio z problematyką relacji bałtyjsko - gockich. a) Goci a Estiowie i Galindowie w okresie wpływów rzymskich Na początku tego tekstu wspomniano, że dla określenia przynależności etnicznej pradziejowych wspólnot brak innych podstaw, niż przekazy współczesnych im źródeł pisanych. W przypadku obszarów pomiędzy dolną Wisłą a Niemnem, czyli późniejszych Prus, ogranicza to zasięg takich interpretacji do okresu wpływów rzymskich. Powstałe wówczas relacje Tacyta i Ptolemeusza, opisywały sytuację z końca I wieku i podawały nazwy kilku ówczesnych ludów. Rozstrzygnięcie, czy były to organizacje polityczne, czy też odrębne grupy etnograficzne bądź etniczne, wydaje się niemożliwe 63. Niekwestionowana pozostaje natomiast odrębność owych ludów i ich wyróżnianie się wśród sąsiadów, co postrzegali Rzymianie, opisujący barbarzyńców z pobrzeży południowo-wschodniego Bałtyku. Właśnie specyfice poszczególnych ludów barbarzyńskich osiadłych w tym rejonie poświęcone są ostatnie rozdziały Germanii Tacyta, dzieła powstałego w 98 roku i w partiach poświęconych tzw. Swebii (Suebia) opisującego najprawdopodobniej aktualną sytuację 64. Chociaż w tym opi- 61 Ta część, z konieczności, stanowi częściowe powtórzenie referatu Korzenie Prusów, przedstawionego na Colloquia Baltica I w 2004 roku por. W. Nowakowski, Korzenie Prusów. Stan i możliwości badań nad dziejami plemion bałtyjskich w starożytności i początkach średniowiecza, Pruthenia, t. I, 2006, s Por. W. Długokęcki, Uwagi o genezie i rozwoju..., s Por. rozważania B. Zientary na temat znaczenia określeń używanych dla oznaczenia ludu w źródłach antycznych i średniowiecznych B. Zientara, Populus gens natio. Z zagadnień wczesnośredniowiecznej terminologii etnicznej, [w:] Cultus et cognitio. Studia z dziejów średniowiecznej kultury, Warszawa 1976, s Por. przyp. 34. Na temat aktualności zapisów Germanii dotyczących Swebii H. Łowmiański, Rodzime i obce elementy w religii Germanów według danych Tacyta, [w:] Cultus et cognitio. Studia z dziejów średniowiecznej kultury, Warszawa 1976, s

18 Geneza Prus komentarz archeologa 225 sie brak szczegółowych odniesień geograficznych, przyjmuje się powszechnie, że na południowym odcinku wybrzeża można lokować grupę ludów, wśród których dominującym plemieniem byli Gotones, czyli Goci. Zostali oni przez Tacyta wymienieni bezpośrednio po plemionach związku lugijskiego (Lugiorum nomen), kontrolującego szlak bursztynowy (T a c., Germ., 45). Usytuowanie Gotones przy końcowym odcinku tego szlaku, a więc nad dolną Wisłą i przy jej ujściu, wydaje się więc nie do zakwestionowania 65, choć nazwa tej rzeki nie pojawia się w Germanii. Dalej ku wschodowi i północy mieli swe siedziby Estiowie (Aestii), którzy, jako jedyni spośród europejskich barbarzyńców, zbierali bursztyn na plażach morskich (T a c., Germ., 45), co jednoznacznie wskazuje na mieszkańców Półwyspu Sambijskiego z bogatymi zasobami jantaru. Wyraźne podkreślenie przez Tacyta językowej odrębności Estiów oraz podobieństwo tej nazwy do etnonimów notowanych we wczesnym średniowieczu pozwala uznać ich za lud bałtyjski 66. Potwierdzenie wspomnianej na wstępie lokalizacji Gotones przynosi inny przekaz, opisujący sytuację z końca I wieku nad Bałtykiem. Geografia Ptolmeusza 67, choć napisana w połowie II wieku, bazuje w partiach poświęconych środkowoeuropejskiemu Barbaricum na starszym o kilkadziesiąt lat dziele Marinosa z Tyru 68. W północno-zachodnim rogu mapy Sarmacji Europejskiej, nad dolną Wisłą, choć nieco powyżej jej ujścia, Geografia lokuje lud Gythones (P t o l., Geogr., III 5, 8), niewątpliwie identyczny z Gotones Tacyta 69. Sąsiadami Gythones mieli być Galindai (P t o l., Geogr., III 5, 9), identyfikowani ze średniowiecznym plemieniem 65 Por. mają zwyczaje i strój Swebów, lecz język zbliżony bardziej do brytańskiego Tac., Germ., 45. Na temat przynależności Estiów do Bałtów por. Kolendo, Świat antyczny i barbarzyńcy..., t. I, s. 109; idem, Plemiona Pomorza w starożytności, [w:] Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji Goci na Pomorzu Środkowym, Koszalin października 2005, red. W. Nowakowski, J. Borkowski, A. Cieśliński, A. Kasprzak, Koszalin 2006, s ; na temat szlaku bursztynowego por. klasyczne opracowanie J. Wielowiejski, Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Kolendo, Świat antyczny..., s Claudii Ptolemaei Geographiae, [w:] Codex Urbinas Graecus 82, Codices e Vaticanis Selecti, ed. J. Fischer, vol. XVIII, Bibiotheca Apostolis Vaticana 1932; polskie tłumaczenia fragmentów M. Plezia, Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian. Część I (do VIII wieku), Poznań Kraków 1952, s E. Polaschek, Ptolemaios als Geograph, Realenzyklopädie der Classischen Alterumswissenschaft, X-suppl., Stuttgart 1965, szp , ; Kolendo, Świat antyczny..., s Kolendo, Plemiona Pomorza..., s

19 226 Wojciech Nowakowski pruskim Galinditae i na tej podstawie umieszczani w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego 70. Opisana sytuacja znajduje, według powszechnego przekonania, wyraźne odzwierciedlenie w materiałach archeologicznych. Za ślad Gotones/Gythones czyli Gotów uznawana jest kultura wielbarska nad dolną Wisłą i na wschód od niej, na obszarach sięgających w końcu I wieku po Wysoczyznę Elbląską 71 (mapa 1:1). W następnym wieku zasięg kultury wielbarskiej rozszerzył się aż po Pasłękę i górną Łynę 72. Zmiana to stanowiła tylko wstęp do wielkiej ekspansji tej kultury sięgającej w początkach późnego okresu wpływów rzymskich na prawobrzeżne Mazowsze, Podlasie i Wyżynę Lubelską, oraz jeszcze dalej, na Wołyń i stepy nadczarnomorskie interpretowanej jako wędrówka Gotów 73 (mapa 2:1). Ludność, która pozostała na dawnym terytorium, ograniczonym w początkach III wieku do obszaru nad dolną Wisłą i na wschód od niej, aż po górną Łynę, bywa z tej racji niekiedy interpretowana jako Gepidowie pobratymcy Gotów, stale opóźniający się w wędrówce, co miało dać im nazwę 74. Wydzielenie późnorzymskich cmentarzysk gepidzkich na zachód od ujścia Wisły i wokół jeziora Drużno 75 nie znajduje raczej potwierdzenia, wobec niewątpliwej jednorodności oblicza kultury wielbar- 70 Kolendo, Świat antyczny..., s. 111; R. Wenskus, D. Timpe, Galinder. 2. Historisches, RGA 10, Berlin New York 1998, s R. Wołągiewicz, Kultura wielbarska problemy interpretacji etnicznej, [w:] Problemy kultury wielbarskiej, red. T. Malinowski, Słupsk 1981, s ; Kolendo, Plemiona Pomorza..., s Nowakowski, Kultura wielbarska a zachodniobałtyjski krąg kulturowy..., s. 148; A. Cieśliński, W. Nowakowski, Die Passarge ein barbarischer Rubikon. Entwurf einer Forschungsproblematik, [w:] Wasserwege: Lebensadern Trennungslinien, Schriften des Archäologischen Landesmuseums, Ergänzungsreihe 3, red. C. v. Carnap-Bornheim, H. Friesinger, Neumünster 2005, s Wołągiewicz, Kultura wielbarska problemy interpretacji etnicznej..., s , , ryc. 3; A. Kokowski, Grupa masłomęcka. Z badań nad przemianami kultury Gotów w młodszym okresie rzymskim, Lublin 1995, s Por. cytowaną przez Jordanesa (Iord., Get ) legendę: Gotowie wyszedłszy z łona wyspy Skandii ze swoim królem imieniem Berig, na w sumie trzech okrętach przybili do brzegu z tej strony Oceanu, to znaczy do Gothiskandii. Spośród trzech okrętów jeden, zawijając do przystani później od dwu pozostałych, co nieraz się zdarza, miał dać nazwę ludowi. W ich języku bowiem»leniwy«brzmi gepanta. Ze zniekształconego przezwiska powoli narodziło się miano»gepidowie«. Wydania Getica Iordanes, De origine et actibusque Getarum (Getica), [w:] Iordanis Romana et Getica, ed. Th. Mommsen, Monumenta Germaniae Historica inde ab a.c. 500 usque ad a Auctores antiquissimi. V, pars prior, Berolini 1882, s ; polskie tłumaczenie, cytowane wyżej E. Zwolski, Kasjodor i Jordanes. Historia gocka czyli scytyjska Europa, Lublin 1984, s Por. J. Okulicz, Das Gräberfeld von Weklice. Zur Besiedlungsgeschichte des Weichseldeltaraums in der römischen Kaiserzeit, Archeologia XL, 1989 (1990), s

20 Geneza Prus komentarz archeologa 227 skiej 76. Trzeba też podkreślić, że w III IV wieku nie powstały żadne opisy ludów na wybrzeżach Bałtyku, a o pobycie Gepidów w pobliżu ujścia Wisły wspominał dopiero Jordanes w VI wieku. W tej sytuacji, nie negując obecności Gepidów wśród ludności kultury wielbarskiej w jej siedzibach nad dolną Wisłą, trudno identyfikować ich z określonym zestawem stanowisk lub sprecyzować szczególne cechy ich kultury. Na wschód od kultury wielbarskiej, odgraniczone od jej terytorium pasem pustki osadniczej 77, wydzielane są dwie inne jednostki archeologiczne, identyfikowane z bałtyjskimi Estiami i Galindami: kultura Dollkeim-Kovrovo na Sambii, w Natangii i w Nadrowii 78 (mapy 1:2; 2:2) oraz kultura bogaczewska na Mazurach 79 (mapy 1:3; 2:3) oba te ugrupowania pozostawały w odmiennych relacjach z kulturą wielbarską. Wśród znalezisk ze stanowisk kultury Dollkeim-Kovrovo (mapa 1:2) można dostrzec liczne formy znajdujące analogie wśród materiałów kultury wielbarskiej. Podobieństwa te dotyczą nie tylko ozdób (np. zapinki tzw. silnie profilowane i kapturkowe, typów Almgren 72 i Almgren 42) 80, które mogły być importami z Pomorza, lecz także ceramiki, niewątpliwie wykonywanej na miejscu, w tym przede wszystkim specyficznych pucharów na nóżce typu Schindler/Wołągiewicz VIII 81. Za wyraźny ślad wpływów kultury wielbarskiej uznawane jest też pojawienie się na Sambii cmentarzysk birytualnych, po przeszło tysiącletnim wyłącznym stosowa- 76 V. Bierbrauer, Archäologie und Geschichte der Goten vom Jahrhundert. Versuch einer Bilanz, Frühmittelalterliche Studien 23, 1994, s ; idem, Gepiden in der Wielbark-Kultur (1. 4. Jahrhundert n.chr.)? Eine Spurensuche, [w:] Studien zur Archäologie des Ostseeraumes. Von der Eisenzeit zum Mittelalter. Festschrift für Michael Müller-Wille, red. A. Wesse, Neumünster 1998, s Na temat pustek osadniczych jako stref granicznych Kolendo, Świat antyczny..., s W. Nowakowski, Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit dem römischen Reich und der barbarischen Welt, Marburg Warszawa W. Nowakowski, Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, Warszawa 1995, s O. Almgren, Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig 1923, s. 19, 38 39, tabl. II:42, IV:72; M. Olędzki, Rollenkappenfibeln der östlichen Hauptgruppe Almgren und die Varianten Fig , [w:] 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5, red. J. Kunow, Wünsdorf 1998, s , ryc. 18; W. Nowakowski, Kultura wielbarska a zachodniobałtyjski krąg kulturowy, [w:] Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, red. J. Gurba, A. Kokowski, t. II, Lublin 1989, s , ryc R. Schindler, Die Besiedlungsgeschichte der Goten und Gepiden im unteren Weichselraum auf Grund der Tongafäße, Quellenschriften zur ostdeutschen Vor- und Frühgeschichte 8, Leipzig 1940, s ; R. Wołągiewicz, Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin 1993, s. 16, tabl. 24.