Włodzimierz Dzięciołowski Z problematyki służebności gruntowych. Palestra 8/1(73), 8-15

Transkrypt

1 Włodzimierz Dzięciołowski Z problematyki służebności gruntowych Palestra 8/1(73),

2 8 W ł o d 2 ł m t e r 2 D 2 i ą c i o f o w s k i N r 1 (73) ry w a się zaś w w y p ad k ach w ym ienionych w a rt. 111 ty c h przepisów. Jeżeli w ięc zajd ą okoliczności p rzew id zian e w przep isach a rt. 109 i 110 w ciągu tych dw óch la t, to o k res ten m oże ulec p rzed łu żen iu ; jeżeli n a stą p i p rz e rw a n ie zasiedzenia, to te rm in jego zaczyna biec na now o, a w ięc zasied zen ie w ed łu g a rt. 3 ju ż n ie n astąpi. * W u staw ie z d n ia 13 lipca 1957 ro k u o obrocie n ieru ch o m o ściam i ro ln y m i (Dz. U. poz. 172) w prow adzono n a stę p u ją c e zm iany: 1. K ażda osoba fizyczna, k tó ra n ab y w a nieruchom ość ro ln ą lu b je j część fizyczną albo u łam k o w ą, m u si przed staw ić zaśw iadczenie stw ie rd z a ją c e je j p r a k tyczne lu b teo rety czne k w alifik acje do p ro w ad zen ia g o sp o d arstw a rolnego, choćby b y ła zstępnym zbyw cy lu b jego m ałżonkiem ; nie dotyczy to je d n a k n ab y cia w drodze dziedziczenia, k tó re re g u lu ją przepisy a rt. 5 i 24. K w a lifik a c ji ty c h n ie p o trzeb a p rzed staw iać p rzy n a b y w a n iu d ziałk i b u d o w lanej o k reślo n ej w przep isach o te re n a c h b u d o w lanych n a o b szarach w si, jeżeli n ab y w ca n ie posiad a ta k ie j działki w te j sam ej m iejscow ości. 2. N ieruchom ość obciążona należnością P ań stw o w eg o F u n d u szu Z iem i lu b B an k u R olnego z ty tu łu n a d a n ia i sprzedaży albo n ależnością b.. F u n d u sz u O brotow ego R efo rm y R olnej m oże być zb y w an a obecnie pod w a ru n k ie m p rz e ję c ia należności przez nab y w cę n a dotychczasow ych w aru n k a c h. N ie oznacza to, że nie m ożna je j spłacić przed sporządzeniem aktu. 3. W w y p a d k u n ab y cia g ru n tu przez w sp ó łm ałżo n k a bierze się pod uw agę łączny obszar g ru n tó w należących do obu m ałżonków lub stan o w iący ch ich udział w e w sp ó łw łasn o ści, k tó ry nie m oże przek raczać norm w yznaczonych w a rt. 4 o m aw ian e j ustaw y. 4. W d ek recie o post. spadk. i w d ek recie o post. niesp. w zak resie p ra w a rzeczow ego sk re śla się 2 a rt. 152 i 2 a rt. 39 o konieczności zasięg an ia opinii biegłego w p o stęp o w an iu działow ym i o zniesienie w spółw łasności. O becnie d ecy d u ją n o rm y p rzew id zian e w a rt. 2 u staw y o o g ran iczen iu p o działu gosp o d arstw ro lnych. N ie oznacza to, żeby sąd nie m ógł w ezw ać biegłego. B ędzie to p rzew ażn ie rzeczą kon eczną choćby d la oszacow ania m a ją tk u. N a m ocy a rt. 28 straciła m oc u staw a z d nia 18 czerw ca 1959 ro k u o zaw ieszeniu n.e k tó ry c h sp ła t spadkow ych (Dz. U. N r 36, poz. 227). W lodziwerz d z ię c io ł o w s k i Z problematyki służebności gruntowych M im o stosunkow o bogatej lite ra tu ry i o rzeczn ictw a sp ra w a d ochodzenia roszczeń z ty tu łu służebności g ru n to w y ch o k azuje się w p ra k ty c e częściow o nad al o tw a rtą. Z ad an iem w ięc niniejszego a rty k u łu będzie p rzedstaw ić w kró tk im zary sie sp o ty k an e najczęściej w p ra k ty c e (a w lite ra tu rz e jeszcze niezdecydow anie) o k re ślo n e w y p ad k i tego ro d zaju sporów.

3 N r 1 (73) Z problematyki służebności gruntowych 9 1. P rzechodząc do m e ritu m tem atu, należy tu zacząć przed e w szy stk im od zw rócenia uw agi na a rt. 183 pr. rzecz, co do w ysokości o d szkodow ania za zn iesienie służebności. O ile bow iem p y tanie, czy służebność stra c iła n a znaczeniu d la u p raw n io n eg o i czy dalsze je j trw a n ie w y tw orzyłoby d la zobow iązanego sta n szczególnie uciążliw y, m oże znaleźć sw e ro zw iązanie w orzeczeniu sądow ym na podstaw ie d o w o ju z oględzin czy biegłych, o ty le ścisłe u sta le n ie w ysokości o d szkodow ania w razie zniesienia służebności o k azuje się w p rak ty ce p ro b lem aty czn e. B iegli w ta k ic h w y p ad k ach u sta la ją zw ykle w ysokość tego o d szk o d o w an ia na podstaw ie d a n y c h rach u n k o w y ch. Jeżeli chodzi o zniesienie służebności n a n ie ruchom ości ro ln e j, u sta la ją oni a re a ł p rzestrzeni o b jętej służebnością, o b liczają w arto ść całej nieruchom ości i o p ierając się n a ty ch dw óch dan y ch, w y liczają w artość ziem i u ży tk o w an ej n a służebność, a n astęp n ie m nożą tę w arto ść przez 10 ja k o odpow ied n ik 10-letniego użytkow ania. T ak ie m atem aty czn e obliczenie odszkodow ania w y d aje się n ierealn e. In te n c ją bow iem u staw o d aw cy było przyznać u p raw n io n em u ta k ie odszk o d o w an ia, k tó re by m u w y n ag ro d ziło u tra tę p rzysługującego m u dotychczas p ra w a. Jeżeli w ięc m ły n arz A m ia ł p ra w o p rzechodu do sw ego m ły n a przez g ru n t sąsiad a, to w arto ść tej służebności nie pow in n a być obliczona w edług w arto ści ow ej ścieżki, ale w ecłu g korzyści, ja k ie m iał m ły n arz, polegające n a tym, że przechodząc ścieżką, ja k o k ró tszą d ro g ą do m łyna, zyskiw ał n a czasie p racy, a n a d to k o rz y sta ł z dogodniejszego dojścia w razie słoty czy w iejsk ich roztopów. N iekiedy w arto ść g ru n tó w je s t znów ta k w ysoka, że z z a ja d y n ie m oże ona być b ra n a pod uw agę. B yw a ta k np. w dużym m ieście, gdy przez p lac budow lan y p rzy słu g u je sąsiadow i p raw o w yw ozu śm ieci lu b sporaay cznego p rz e ja z a u. S tr a ta u p raw n io n eg o w y raża się tu tjlk o w różnicy m iędzy ceną w yw ozu konnego a cen ą robocizny przy w ynoszeniu rę c z n jm śm ieci, gdy tym czasem w arto ść całego o b iek tu w a h a się od m in im u m przy u trzy m an iu służebności do m a k sim u m w razie jej zn iesien ia ze w zględu n a m ożliw ość zabudow y tego placu. Ścisłe u sta le n ie tego odszkodow ania będzie w p rak ty c e zaw sze n astręczało p ew ne tru a n o śc i. M ogą one jed n ak być pokonane przy zasto so w an iu p rzep isu a rt. 330 k.p.c. zw ażyw szy, że treść tego przep isu n ie oanosi się przeciez ty U o do w y p ad k ó w o b jęty ch a rt kod. zob., ale w ogóle do w szy stk ich s tr a t i dochodów, k tó ry c h aokład n ie ustalić się n ie da. W k w estii tego u sta le n ia m ożna się posłużyć an alo g ią do odszkodow ań za zniesienie służebności (serw itu tó w ) sto sow nie do ro zp o rząd zen ia P rezy d en ta R P z *27 r. (Dz. U. N r 10, poz. 84, a rt. 37), w ed łu g którego obliczało się w arto ść nieruchom ości obciążonej s e rw i tu te m i liczbę przypuszczalnego rocznego dochodu m nożyło się przez 30 ja k o o d p o w ied n ik 30-letniego użytkow ania. S to su jąc podobne k ry te ria w obec znoszonych obecnie służebności, n a le żałoby obliczyć w arto ść służebności w edług p rzypuszczalnych korzyści m a ją t kow ych u p raw n io n eg o i ta k u stalo n ą liczbę dochodu pom nożyć przez 10 ja k o o d pow iednik p o stu la tu z a rt. 105 przep. og. pr. c jw. N iektó re sąd y sto su ją tu m n o żn ik 20 ja k o odpow iednik a rt. 128 pv. rzecz. Tę o sta tn ią koncep cję uw ażam za n iew łaściw ą, gdyż a rt. 128 pr. rzecz, po d aje liczbę 20 la t n ie w celu o b liczen ia ew e n tu a ln y c h dochodów ze służebności, ale ja k o k ry te riu m czasu, k tó re p o zw ala w nioskow ać, że u p raw n io n em u n a służebności w ogóle n ie zależy. P rzy z n iesien iu zaś służebności z a rt. 188 pr. rzecz, pew n a korzyść m a te ria ln a istn ie je. N iew y k o rzy stanie służebności to u tra ta roszczenia m ajątk o w eg o, k tó re nie pow in n o być k ap italizo w an e poza o k res te rm in u p rzed aw n ien ia.

4 10 Włodzimierz D z i ą c 1 o i o u> s (c i N r 1 (73) 2. W iększe tru d n o ści n a strę c z a ją procesy o p a rte n a służebności p o w stałej n a sk u te k zasiedzenia (art. 184 pr. rzecz.), a to przede w szy stk im ze w zględu n a trw a łe i w idoczne u rząd zen ie, n a k tó ry m służebność m a polegać. T e rm in u urząd zen ie używ a p raw o n ie ty lk o w a rt. 184 pr. rzecz., ale tak że w a rt. 31, 32, 40 pr. rzecz., n ie d e fin iu ją c bliżej tego term in u. W p rak ty ce tr u d ności te w y ła n ia ją się w szczególności w sp o rach o służebność przechodu, p rz e ja z d u, d rogi czy ścieżki. S ąd N ajw yższy, ro zpoznając sp ó r o p a rty n a p ra w ie do p rzep ęd zan ia b y d ła przez obcy te re n, w y ja śn ił w w y ro k u z d nia 26.XI.1959 r. (O SPiK A 1961 r., poz. 309), że przez pojęcie urząd zen ia należy rozum ieć w y n ik celow ego d ziałan ia ludzkiego, u zew n ętrzn io n y w trw a łe j postaci w idocznych przedm iotów, k tó re w y m a g a ją do ich p o w stan ia p racy lu d zk iej. W takim u jęciu sp ra w y uży tk o w an ie czyjegoś g ru n tu p o legające na p rzep ęd zen iu bydła lu b p rzejeździe w ozem nie m ożo stan o w ić p odstaw y do zabiedzenia, choćby n a g ru n cie były w idoczne ślady czy k o leiny, bo b rak tu trw ałeg o i w idocznego urządzenia. T reść tego orzeczen ia je s t życiow o n iew ątp liw ie tra fn a. Jeżeli bow iem k to ś przez obce pole p rz e pędza bydło czy p rzejeżdża w ozem, raz tu, ra z tam, tw o rząc za każdym razem in n ą lin ię p rzejazd u, to je s t jasn e, że b ra k tu zew n ętrzn y ch trw a ły c h oznaczeń służebności, k tó ra d la każdego by łab y zaw sze topograficznie w idoczna ja k o sp ecja ln e u p ra w n ie n ie d la kogoś, k to nie je s t w łaścicielem g ru n tu. In aczej p rzed staw ia się sp ra w a w sto su n k u do ścieżek. M am y tu pew ien pas ziem i ja sk ra w o różniący się od reszty otaczającego g ru n tu, p as ziem i zw ykle n ie u p raw io n y, u d ep tan y, o ściśle określo n y ch w y m iarach i m iejscu. S ąd y je d n a k ró w n ież i tu nie stw ie rd z a ją istn ie n ia służebności, o p ie ra ją c się n a cy to w an y m w yżej orzeczeniu, ja k o też n a o rzeczeniu S ądu N ajw yższego z 14.IX.1956 r. 3 C r 236/56 ( Nowe P ra w o n r 57/11/147), k tó re p o d k reśla, że p raw o do k o rzy sta n ia ze ścieżki je s t w zasadzie słu żebnością g ru n to w ą, a nie osobistą, i m oże być ty lk o w ów czas u zn aw an e, gdy ścieżka m a trw a łe i w idoczne urząd zen ie, ja k n p. b ru k lu b jak ieś ogrodzenie. S ąd y p o jm u ją w ięc urząd zen ie ja k o tw ó r m echaniczny, rę k ą lu d zk ą na p ow ierzchni ziem i ustaw io n y po to, żeby u zew n ętrzn ić w olę lu d zk ą przy zn an ia p ra w a u ż y tk o w ania ja k ie jś części n ieru chom ości d la osoby trzeciej. A le m ożna te ż pojm o w ać urząd zen ie jak o zespół ta k ic h zm ian n a g runcie, k tó re dla każdego w w idoczny sposób o d ró żn iają cel przeznaczenia p ew n ej p rzestrzen i g ru n tu od re sz ty g ru n tu. P rzy tej d ru g iej in te rp re ta c ji odpad łab y k la u z u la o celow ym lu d zk im d ziałan iu, o p racy rą k lu dzkich n ad zm ian ą obiektu. Czy ta d ru g a a lte rn a ty w a m iałab y sw e u zasad n ien ie w sto su n k u do o m a w ia nego przez n as zagadnienia? S ięg n ijm y do in te rp re ta c ji h istorycznej. J u ż u staw o d aw stw a byłych p a ń stw zaborczych b o ry k ały się z podobnym p ro b lem em. O bow iązujący od 1947 r. na te re n a c h w ojew ództw zachodnich niem iecki k o d ek s cy w iln y z 1893 r. n ie u zn aw ał zasiedzenia k o n tra ta b u la rn e g o, znał zaś o k reślen ie A n la g e, o d p o w iad ają ce p o lsk iem u u rząd zen iu (por. 907 n.k.c. odpow ia d a ją c y a rt. 31 pr. rzecz.). T enże n iem ieck i kodeks w a rt. 128, 187, 189 p rzep i sów w p ro w ad czy ch w zakresie służebności pow stałych przed 1900 r. pow oływ ał się n a d a w n e prusikie p ra w o k ra jo w e 1L a n d re c h t), k tó re p rzew id y w ało zasiedzenie k o n tra ta b u la rn e. K o m en tarz S tau d in g era (V i VI n ak ład, M ü n ch en -B erlin 1911, to m V I) do art. 191 n a str. 477 zaznacza, że ty m nie w p isan y m służebnościom p rzy zn aw an o ochronę p o seso ry jn ą ty lko w ted y, gdy służebność połączona była z itrw ałym u rząd zen iem (d.h. jen en, m it w elch en das H a lten ein er dauern d en

5 N r 1 (73) z problematyki służebności gruntowych u A nlage v e rb u n d e n ist). In n y m słu żeb n o śc:c m p rzy zn aw an o o ch ro n ę p o seso ry jn ą ty lk o w ted y, gdy p ow stały one p rzed 1872 r. przed w p ro w ad zen iem obow iązku p ro w ad zen ia ksiąg g ru n to w y ch bądź też gdy po ro k u 1872 zostały one do księgi g ru n to w ej w pisane. N iem ieckiem u ustaw o d aw cy chodziło o to, żeby zlikw idow ać w szelkie służebności g ru n to w e nie w p isane do księgi g ru n to w e j, żeby ty lk o n a razie honorow ać daw n e nie w p isan e służebności, ale p o i w a ru n k ie m, że m iały o n e ja k ie ś trw a łe u rząd zen ia. Jed n y m słow em chodziło o to, żeby pow oli likw idow ać nie w p isan e służebności, skoro z biegiem czasu u tra c ą one cechy sw ych trw ały ch urządzeń. Jeżeli nasz polski ustaw o d aw ca przy re d a k c ji a rt. 184 pr. rzecz, użył p raw ie tak ieg o sam ego o k reślen ia, to p rzy jąć n ależy, że zam ierzał uznać służebności n ie w p isan e też ty lko w sensie ścieśniającym, a w iec tylko te, k tó re k iedyś n a sk u te k w zajem nego p o rozum ienia sąsiedzkiego zo stały uw idocznione, tzn. gdy k to ś za zgodą w łaściciela g ru n tu coś n a jego g ru n cie p o staw ił czy w y b u d o w ał, a p o rozum ienia tego n ie u jaw n io n o w księdze w ieczystej. W ty m znaczeniu ścieżka nie m oże być u zn an a za u rząd zen ie, bo p o w stała przez to, że ktoś k iedyś rozpoczął tędy chodzić, w y d e p ta ł tra w ę n a łące, ktoś inny szedł jego ślad am i, na m iejscu ty m p o w stała tw a rd a n aw ie rz c h n ia bez zam ierzonego u działu p racy ludzkiej. P rz y te j in te rp re ta c ji u p ad a też ta k często w sąd ach sp o ty k an y pro b lem, ja k p ostąpić w sporze o stw ierd zen ie zasiedzenia, gdy dow ody w y k ażą, że: a) ścieżka b ędąca p rzedm iotem sp raw y o służebności b yła k ied y ś ogrodzona, ale ogrodzenie to z upływ em czasu zniszczyło się i w chw ili zaw isłości sp o ru ju ż go n ie było. b) gdy się okaże, że d aw niej ścieżka takiego ogrodzenia n ie m ia ła, ale p re te n d u ją c y do służebności p o staw ił w o statn im czasie ta k ie ogrodzenie. W ychodząc z założenia, że ow o u rząd zen ie m usi istnieć n ie p rz e rw a n ie przea cały okres 20 czy 30 la t, dochodzim y do k o n k lu zji, że sądy w ty c h w y p adkach n ie p o w in n y stw ierd zać zasiedzenia z a rt. 184 pr. rzecz. 3. O sobnego om ów ienia w y m ag a sp ra w a o stw ierd zenie zasied zen ia m iedzy, tj. pasa ziem i w y raźn ie oznaczonego po obu stro n a c h b ru zd am i czy ro w am i, k tó ry sąsiedzi k o n se rw u ją i n a p ra w ia ją, kiedy to m ożna by m ów ić o u rz ą d z e n ia w idocznym, rę k ą lu d zk ą zrobionym. M im o tych zew n ętrzn y ch cech n ie pow inno się uw ażać m iedzy za słu żeb ność o trw ały m i w idocznym urząd zen iu, bo b ra k tu w łaściw ej in te n c ji przy w znoszeniu ty ch urządzeń. M iedza je s t bow iem lin ią podziału pól sąsiad u jących ze sobą rolników. W zw yczajach w iejsk ich to le ru je się, że tęd y p rzechodzą n ie ty lk o w łaściciele pól, ale tak że in n i m ieszkańcy tego sam ego osiedla. C hociaż w ięc w procesie stro n a w ykaże, że o n a lu b je j poprzednicy od n iep am ię tn y ch czasów ja k ą ś m iedzą chodzili, n ie pow inno zapaść orzeczenie co do stw ierd zen ia służebności, bo b ra k tu p rzesłan ek, że ow e row y i b ru zd y zo stały w y k o n an e w yłącznie w celu u stan o w ien ia służebności (w y k ład n ia teologiczna). ; Z ty ch sam ych w zględów u p a d a ją też w szy stk ie p ra w a do p o b ie ra n ia żw iru, w o d y, jeżeli b ra k im zew n ętrzn y ch cech trw a ły c h i w idocznych, tj. sp ecja ln y ch u rząd zeń do tego służących, ja k np. r; n ny, czerpaki, ru ry p rzy p o b ie ra n iu w o iy itp. T ak rów nież p o jm ow ał tę sp raw ę niem iecki kodeks cy w iln y z 1896 r. \V 1022 (por. K om en tarz R adców R zeszy, L eipzig N ü rn b e rg 1910, H o fb u c h d ru c k e re i: U n ter bauliche A n la g e is t n ic h t n u r ein G ebäude so n d ern auch jed e d u rc h m e n sc h li-

6 12 Włodzimierz Dztęclolowski N r 1 (73) che T ä tig k e it h erg estellte A nlage zu versteh n, aber n ic h t eine n a tu relle E rhöhung oder V ertiejung). 4. D alszy p roblem zasiedzenia to u stalen ie czasu koniecznego do p o w sta n ia służebności. A rty k u ł 184 pr. rzecz, p rzew id u je tu okres 20 bądź 30 la t, licząc od r.. a w ięc ze sk u tk iem n a r. bądź 1977 r. W razie sp o ru n a tle z a sie dzenia rozpoczętego przed 1947 r. a k tu aln y je s t art. X X X III i X> X IV przep. w prow. p raw o rzecz. B rak w ym aganego po r. o k re su m ożna u zupe.nić latam i k o rzy stan ia ze służebności w czasie poprzednim, ale ty lk o o połow ę, z odliczeniem zarazem okresu o k u p acji w m yśl a rt. 109 p k t 4 k.p.c. (orzecz. S.N. z r. 2 C r 334/47, O SPiK A 5/E9, poz. 124). P ra k ty c z n ie biorąc, oznacza to, że do o k resu zasiedzenia należy doliczyć czas od końca w o jn y (5.V.1945 r.) do d n ia 31.XII.194S r., a resztę (tj. 8 la t i 8 m iesięcy) czas przed w rześn iem r., w zw iązku z czym d w u d ziesto letn ie zasiedzenie sięgać będzie d a ty 1.V.1931 r. S porne w p rak ty ce o k azu ją się też sp raw y doliczenia la t do służebności u s ta now ionej na pew ien określo n y czas alb o służebności osobistej d la p ew n y ch ściśle o kreślonych osób, gdy np. w księdze w ieczystej zapisano p raw o p rzech o d u przez cudze pole ty lk o n a 25 la t bądź ty lko dla k u p ującego g ru n t i b ezpośrednio po n im n astęp u jąceg o nabyw cy g ru n tu. Czy w d a n jm w y n ad k u n ab y w ca g ru n tu o d o sta tn io u p raw n io n eg o m oże doliczyć do sw ego posiad an ia ta k ż e czas sw oich p oprzedników? W ychodząc z zaiożem a, że zas^eaztn.e p o w o ju je p o w stan ie p ra w a rzeczow ego d o p iero po upływ ie pew nego określonego czasu, trz e b a p rzy jąć, że okres poprzed n i, u n o rm o w an y w y raźn ą um ow ą, n ie m oże być doliczony do o k resu zasiedzenia, k tó ry rozpoczyna się dopiero z ch w ilą w ygaśnięcia p o p rzed n iej p o d staw y p raw n ej. 5. In n y pro b lem to p y tan ie, czy m o żna honorow ać zasiedzenie p o w stałe w edług d aw n y ch u staw u zn ający ch zasiedzenie k o n tra ta b u la rn e, ja k np. p ru sk ie praw o k ra jo w e (L andrecht), obow iąziująse od ro k u 1900 n a te re n a c h w o jew ó d ztw zachodnich. P raw o to p rzew idyw ało 10-letnie p rzed aw n ien ie ( 620) p rzy d o b rej w ie rze i ty tu le p raw n y m, 30-letnie p rz edaw n ien ie ( 625) przy d o b rej w ierze bez ty tu łu praw nego o raz 40-letnie, a n a w e t 50-letnie p rzed aw n ien ie ( 648, 656) p rzy złej w ierze. P o d k reślić należy, że sp raw y tak ie, sięg ające d ziew iętnastego w iek u, n ie są rzadkością w naszych sądach. A dw okaci red ag u jący ta k ie w n io sk i u zasad n iają sw e stan o w isk o tym, że stw ierd zen ie zasiedzenia n ie m a c h a ra k te ru k o n.ty tu - tyw nogo, ale d e k la ra to ry jn y, że skoro z m ocy d aw nych u sta w p raw o jak ieś pow stało, to n ie m oże ono teraz u tracić sw ego znaczenia. W m ^ śl ty c h p o stu la tów n ależało b y badać, ja k ie p raw o obow iązyw a.o na dan y m te re n ie bezpośred n io przed r. o raz ja k ie p ra w o przed ty m o statn im. N a p rzykład w w o jew ó d ztw ach zachodnich n ależałoby uw zględnić n iem ieck i k.c. z 1883 r., n ie u zn ający zasiedzenia k o n tra ta b u la rn e g o, o raz poprzedni L a n d re c h t z u z u p ełn ien iam i w y d an y m i w d ziew iętn asty m w iek i, ja k u staw a o n a b y ciu w łasności n a g ru n ta c h w p isan y ch do księgi w ieczystej. W p rak ty ce zm uszałoby to do b a d a n ia p rz y n a jm n ie j 30-letniego okresu zasiedzenia przed 1872 r., a w ięc sięg a jącego la t sprzed 1842 r. T ak daleko zaś pam ięć ludzka nie sięga, choćby św ia d kow ie pow oływ ali się n a w iadom ości uzy sk an e od sw ych dziadów. T oteż d o jrz ę się stało, że ten teoretyczny p roblem został rozw iązany u ch w ałą S ąd u N ajw y ż szego z G.X.1958 r. 3 Co 11/58 (ogłoszoną w Orzecz. S ąd u N ajw yższego Izby C y

7 N r 1 (73) Z problematyki sluiebności gruntowych 13 w iln ej i K a rn e j ro k 1959, zesz. IV, poz. 118 str. 108), gdzie Sąd N ajw yższy na p y tan ie: C zy do n ab y cia w łasności n ieru ch o m o ści przez zasiedzenie pozaksięgow e na tere n ie obow iązy w an ia do '1947 r. kodek su cyw ilnego n iem ieckiego o k re s zasiedzenia w ed łu g pru sk ieg o ogólnego p ra w a k rajo w eg o dolicza się do o k resu zasiedzenia w edług przepisów a rt. X X X III i X X X IV przep. w p ro w. pr. rzecz.? d a ł odpow iedź, że te rm in ten nie sk ra c a się o o k re s dłuższy ja k o połow ę, choćby stan rzeczy, k tó ry w edług p ra w a rzeczow ego p ro w ad ził do zasiedzenia, is tn ia ł jeszcze p rzed w ejściem w życie ko d ek su cyw ilnego z 1896 r.. 6. P ro b lem sp o ty k an y bard zo często w pro cesach to fa k t p o siad an ia słu żeb ności w chw ili zaw isłości sp raw y w sądzie. A rty k u ł 184 p ra w a rzecz., użyty w fo rm ie in d ic a tiv i pra esen tis (kto p o siada), n a su w a jedinyim tezę, że w noszący 0 stw ierd zen ie zasiedzenia służebności pow inien z niej k orzystać w chw ili w n ie sien ia sp ra w y do sąd u, in n y m zaś, że zasiedzenie p o w staje w sk u te k uoły w u 30- b ądź 20-letniego okresu p o siad an ia p ra w a u żytk o w ania cudzej n ieru ch o m o ści 1 że późniejsza u tra ta posiad an ia nie m a w p ły w u n a n ab y te ju ż poprzeunio p raw o. P ierw si, w ychodząc z in te rp re ta c ji g ram aty cznej, dow odzą, że k o rz y sta ją c y ze służebności, jeżeli u tra c ił je j p o siad an ie, pow inien w ciągu jed n eg o m iesiąca zgodnie z a rt. 451 k.p.c. oraz a rt. 305 pr. rzecz, w nieść o p rzy w ró cen ie posiad an ia i n ie dopuścić do p rzerw y z a rt. 111 przep. og. pr. cyw. D rudzy p o w o łu ją się n a liczne orzeczenia S ądu N ajw yższego, zam ieszczone w k o m en tarzu : P raw o c y w iln e z orzecznictw em, lite ra tu rą i p rzep isam i zw iązkow ym i, tom II, W y d a w n ic tw o P raw n icze, 19Ć8 r. N a str. 158 tego k o m en tarza pow ołano uch w ałę S ądu N ajw yższego do a rt. 50 p raw a rzeczow ego (ogłoszoną w OSN zesz. 1, p»oz. 3), k tó ra stw ierd za, że sąd n ie u stala p ra w a w łasności w dacie orzeczenia sądu, lecz stw ie rd z a n abycie p ra w a w łasności nieruchom ości, k to ją zasiedział, a w ięc u sta la sta n p raw n y, k tó ry w przeszłości z aistn iał, w obec czego w n io sek o stw ie r d zen ie zasiedzenia p ra w a w łasności nieruchom ości m oże zgłosić n ie ty lk o obecny posiadacz, ale ró w n ież każdy, k to m a in te re s p ra w n y w u zy sk an iu tak ieg o s tw ie r dzenia. U ch w ała ta p>odkreśla, że nie stan o w i przeszkody, iż n ab y w ca w łasn o ści n ie ruch o m o ści przez zasiedzenie u tra c ił n astęp n ie posiad an ie te j nieruchom o ści. Sądy, ro z ro n a ją c sp ra w y o zasiedzenie służebności g ru n to w y ch, k tó ry c h {X)siadanie w n io sk u ją c y u tra c ił, sto su ją przez an alo g ię tę w łaśn ie uchw ałę. P ra k ty k a ta w y d a je się je d n a k niew łaściw a i m oim osobistym zdaniem p o w in n a być p o d d an a d y sk u sji. C y to w ana bow iem u ch w ała dotyczy n ab y cia p ra w a w łasności nieru ch o m o ści w e d łu g art. 50 p ra w a rzecz., w m yśl którego n ab y w ca zy sk u je p raw o, k tó re u p ra w n ia go do zbycia, scedow ania lu b zapisu w testam encie n ieruchom o ści. In n a je s t je d n a k sy tu a c ja, jeśli chodzi o a rt. 184 pr. rzecz. U zyskane D rzez zasied zen ie p raw o n ie m oże być zbyte sam oistnie, n ie m oże być spien iężo n e, p rz y słu g u je zaś ty lk o tem u, kto je n ab y ł, albo n ab y w cy g ru n tu, k tó re m u p raw o służebności p rzy słu g u je. Je ś li ci u p raw n ien i, m im o pozbycia ich p o sia d a n ia słu żebności, n ie zareag o w ali n a to i przez dłuższy czas to lero w ali u tr a tę tego posia d a n ia, a w ięc m ogli się obyć bez te j służebności to je s t to ew id e n tn y d o w ó d, że służebność ta stra c iła d la n ich w szelkie znaczenie. P o co stw ierd zać n a m ocy zasiedzenia p o w stan ie p ra w a służebności, gdy n ie je s t ono w y k o n y w an e i g d y n ależałoby zaraz stw ierd zić w ygaśn ięcie tego praw a n a m ocy a rt. 189 pr. rzecz. P ro b lem te n m a ró w n ież to doniosłe znaczenie, że n ie je d n o k ro tn ie w ła śc i

8 14 'Włodzimierz D z i ę c i oł o w s k i N r 1 (73) ciel obciążonego g ru n tu, usu n ąw szy trw a łe i w idoczne urząd zen ia, sp rzed aje te n g ru n t osobie trzeciej, nabyw cy w dobrej w ierze, k tó ry na ty m g ru n cie zało żył np. sad, urządził podw órze, a n a w e t w y b u d o w ał ja k iś b u d y n ek gospodarczy, p e w nego zaś d n ia o trzy m u je z sąd u zaw iadom ienie o w n iesien iu sp raw y o s tw ie r dzenie zasiedzenia, co grozi now ą k o n fig u ra c ją tego teren u. W p ra k ty c e w ięc je s t różnica m iędzy zasiedzeniem nieruchom ości z a rt. 50 p r. rzecz, i sk u tk a m i tego zasiedzenia a zasiedzeniem z art. 184 pr. rzecz. S ądy, ro zpoznając w nioski o stw ierd zen ie zasiedzenia służebności, k tó re j u p r a w n io n y już nie posiada, p ow inny b ra ć pod uw agę okres n iew y k o n y w an ia te j s łu żebności, tak by na tej p o js ta w ie m óc orzec w sp ra w ie n a podstaw ie a rt. 3 przep. og. p r. cyw. 7. O sobnego w reszcie om ów ienia w y m ag a och ro n a posiad an ia służebności. P o stu la t u staw y, żeby w p rocesach p o seso ry jn y ch badać ty lko o statn i stan p o siadania, w y w o łu je w p rak ty ce w sto su n k u do służebności g ru n to w y ch w iele n ieporozum ień. Sądy, sto su jąc ściśle p rzep isy a rt. 452 k.p.c., b a d a ją ty lko sam f a k t n a ru szen ia p ra w a z pom inięciem w y m ag ań dotyczących czasu p o sia d a n ia o ra z istn ien ia trw a ły c h i w idocznych u rząd zeń n a w e t w ted y, gdy w n o szący o przy w ró cen ie posiad an ia nie o p iera się n a ty tu le zapisanym do księgi w ieczy stej, lecz n a zasiedzeniu. P o d sta w ą orzeczeń w ty m w zględzie są w y ro k i, ja k np.: a) u ch w ała S ąd u N ajw yższego z 6.X.1958 r. Co 10/58 (O SPiK A n r 1/60, poz. 5), gdzie S ąd N ajw yższy zaznacza, że p raw o p rzechodu chronione je s t bez konieczności w y k a z j w a n ia tej służebności, b) orzeczenie S.N. C r 483/59 (ogłoszone w O S P ik A n r 6/61, poz. 124, str. 263), gdzie Sąd N ajw yższy w y p o w iad a pogląd, że spokojne posiadanie p ra w a db o k n a w ychodzącego na nie zab u d o w an y g ru n t sąsiad a też je s t ch ro n io n e, b y leb y okno to otw ierało się na zew n ą trz n a g ru n t sąsiada, c) orzeczenie S ąd u N ajw yższego (ogłoszone w P ip n r 47/12/119), gdzie Sąd N ajw jższy zaznacza, że m ożna w nosić w postęp o w an iu poseso ry jn y m o p rzy w ró cen ie p o siad an ia św iatła ja k o służebności w idoku, jeżeli pow ód k o rz y sta ł z tego p ra w a p o p rzednio p rz y n a jm n ie j przez 6 m iesięcy bez sp rzeciw u ze stro n y sąsiada. R afacz-k rzy żan o w sk a, o m aw iając tę k w estię w a rty k u le pt.: W sp raw ie o ch ro n y p o seso ry jn ej służebności g ru n to w y ch ( N owe P ra w o n r 3/58), p o d k reśla, że o chro n a poseso ry jn a ch ro n i każd ą służebność, choćby n ie było trw ałeg o i w idocznego urząd zen ia. S ądy, o p ierając się n a w yżej przytoczonym orzecznictw ie, u d z ie la ją ochrony p o seso ry jn ej każdem u, kto w pozw ie przytoczy, że k o rzy stał z jak ieg o ś p ra w a i że u tra c ił je n a sk u tek d ziałan ia pozw anego. W zasadzie w ięc pow ód dom in u je n a d pozw anym, bo zaw sze ja k im ś dow odem zdoła w ykazać, że w o statn ich d n iach przed zakłóceniem po siad an ia k o rzy stał z tego p raw a. N ależałoby się teraz zastanow ić, czy w obec tego każde pow ództw o p o seso ry jn e p o w in n o się zakończyć w y ro k iem uw zg lęd n iający m? Jeżeli, o p ie ra ją c się n a przytoczonym w yżej orzecznictw ie i lite ra tu rz e, pom ija m y przy pow ództw ie o ochronie p o siad an ia k w estię w p isu do księg i w iecżystej, w a ru n e k trw ałeg o i w idocznego u rządzenia, jeżeli n ie b ad am y p o d staw y w y siedzenia, to je d n a k sp raw a ostatniego k o rz y sta n ia ze sp o rn ej ścieżki czy drogi nie p o w in n a być dla procesu o bojętna. J e s t bow iem różnica, gdy k to ś od d łu ż szego czasu k o rzy sta z p rzechodu i je s t p rz e k o n a n y o słuszności sw ego p ra w a.

9 N r 1 (73) Z problematyki służebności gruntowych 15- a k to ś inny, k o rz y sta ją c z n ieu w ag i czy grzeczności sąsiad a, zaczyna chodzić przez jego te re n. A k ied y sąsiad zak aże m u tego bądź staw ia ja k ą ś przeszkodę, to ów ktoś in n y u w aża się za pokrzyw dzonego i w nosi pow ództw o p o sesoryjne. T ego ro d zaju w y p ad k i stan o w ią w łaśn ie gros sp ra w p o seso ry jn y ch, k tó ry c h podsta w ą w cale nie je s t in te re s m a te ria ln y, lecz chęć pieniacza: ja ci p o k ażę. I chociaż a k c e n tu je się, że w yro k p o seso ry jn y n ie p rzesądza w cale kw estii is tn ie n ia sam ego p ra w a pod w zględem m ery to ry czn y m w przyszłym procesie o u sta len ie i zan iech an ie czy zniesienie służebności, to je d n a k w p ra k ty c e w y ro k i p o seso ry jn e m a ją rów nież dla rozstrzy g n ięcia sporów m ery to ry c zn y ch duże' zn a czenie. W p ły w ają tu p rzesłan k i socjologiczno-psychologiczne, ja k im i k ie ru ją się sędziow ie, k tó ry m tru d n o je s t w yjść poza o bręb dotychczasow ego p ostępow ania, by nie uw zględnić w n io sk u stro n y, k tó rej poprzedni w niosek uw zględniono. P rzy k ład em n iech b ędą tu w y ro k i S ądu Pow. w L. (C 495/59 i 342/61), w k tó ry ch S ąd ten u stala, że p raw o p rzechodu sp o rn ą ścieżką przy słu g iw ało nie pow odow i, ale osobie trzeciej jak o je j służebność osobista, n ie m niej je d n a k z a k t sporu pow oda o n aru szen ie posiad an ia w y n ik a, że od d aw n y ch czasów poprzednicy pow oda przechodzili sp o rn ą ścieżką; stąd należało pow odow i p rzyznać odszkod o w an ie za zniesienie służebności. W w y ro k ach ty ch Sąd w L., p rz y zn ając odszkodow anie za zniesienie służebności, b adał ty lko czas k o rzy stan ia z przechodu, n ie z w racając uw agi, że b ra k było p rzy ow ej ścieżce w idocznych i trw a ły c h urząd zeń, bez k tó ry ch pow ód, jak o nie m ający innego ty tu łu, nie m ógł służebności te j nab y ć przez zasiedzenie. A by w ięc orzeczenia p o seso ry jn e n ie rzu to w ały n a treść w y ro k ó w m e ry to ry czn y ch, uw ażam, za pożądane ogranicz} ć pow ództw a p o seso ry jn e przez to, żeby ^przyznaw ać ochronę p o siad an ia służebności ty lko tem u, k to w ykaże, że p o sia d a ł służebność sp o rn ą ja k iś dłuższy o k reślony czas, a p rz y n a jm n ie j ta k długo, żeby w szelk a w ątpliw ość o przelotności p o siad an ia, o chw ilow ym a n ie trw a ły m zezw oleniu w łaściciela g ru n tu była w yłączona. Z a p rzy k ład em zaś orzeczenia S ądu N ajw. (poz. 21 Zo z 1945/46; P ań stw o i P ra w o n r 12/47) należałoby stosow ać p ra k ty k ę, że w p ro cesach o p raw o p rzechodu, p rzejazdu, ścieżki, drogi m ożna by przyznać och ro n ę p o seso ry jn ą tylko te m u, kto w ykaże, że z p ra w a tego k o rzy stał p rz y n a jm n ie j przez 6 m iesięcy. O dpow iadać to będzie ten d en c ji z a rt. 451 k.p.c., gdy w łaściciel, to le ru ją c n a sw ym g ru n cie przez 6 m iesięcy działalność sąsiad a, sam tra c i m ożność ochrony p o seso ry jn ej. T y le de lege lata n a n ied łu g i ju ż o k res o b o w iązy w an ia obecnego k o d ek su p o stęp o w an ia cyw ilnego, gdyż w p rz y s z łjm kodeksie p ro ced u ry c jw iln e j o d ręb n e postęp o w an ie poseso ry jn e nie będzie p rzew idziane, sp raw y zaś dotyczące p o siad a n ia rozw iązy w an e b ędą ty lko n a g ru n cie p ra w a m aterialn eg o.