Гісторыя Царквы ў Бельску-Падляшскім

Transkrypt

1 а. Рыгор Сасна Дарафей Фёнік Гісторыя Царквы ў Бельску-Падляшскім Беларускае Гістарычнае Таварыства Беласток

2 o. Grzegorz Sosna Doroteusz Fionik Dzieje Cerkwi w Bielsku Podlaskim Białoruskie Towarzystwo Historyczne Białystok 1995

3 Redaktor Antoni Mironowicz Korekta Witalis Łuba Opracowanie typograficzne Jerzy Chmielewski Projekt okładki Jerzy Osiennik Dobór ilustracji Autorzy Zdjęcia współczesne: Jerzy Popławski, Jerzy Osiennik, o. Grzegorz Sosna, Doroteusz Fionik Zdjęcia archiwalne ze zbiorów: Edwarda Grajewskiego, Ludmiły Jermakowicz, Swietłany Kostycewicz-Syczewskiej, Aleksandra Onacewicza, Marii Sakowskiej, Państwa Skarbiłowiczów, Walentyny Żmieńko-Tokarewicz, Jerzego Wierzchowskiego, Filii Muzeum Okręgowego w Bielsku Podlaskim oraz Autorów Reprodukcje: Aleksy Czykwin, Jan Gorbacewicz, Jerzy Wierzchowski ISBN Copyright 1995 by Białoruskie Towarzystwo Historyczne Druk Interdruk", Białystok Sponsorzy: Ministerstwo Kultury i Sztuki RP, Rada Miasta Bielsk Podlaski Na okładce cerkiew św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim w 1933 r. OCR: Камунікат.org, 2015 Інтэрнэт-версія: Камунікат.org, 2015 PDF: Камунікат.org, 2015

4 Od redaktora Bielsk dzisiejszy Bielsk Podlaski gród ruski założony nad rzeką L Lubką, odgrywał i odgrywa ważną rolę w życiu Cerkwi prawosławnej i ludności białoruskiej. Już w średniowieczu, jako główne centrum gospodarcze i kulturalne Podlasia, był siedzibą protopopii (dekanatu). Wtedy należał do diecezji włodzimiersko-brzeskiej. Cerkwie były pierwszymi obiektami sakralnymi w Bielsku. Wydarzenia, które miały miejsce w tym mieście, szerokim echem odbijały się w całej Rzeczypospolitej. Książka Dzieje Cerkwi w Bielsku Podlaskim" jest rezultatem wieloletnich badań o. Grzegorza Sosny wybitnego badacza dziejów prawosławia i Doroteusza Fionika młodego historyka z dość znaczącym już dorobkiem popularno-naukowym. Owocem ich wspólnej pracy jest bogata monografia poszczególnych parafii prawosławnych miasta, poprzedzona rysem historycznym prawosławia na tym terenie. Autorzy ukazali Bielsk i Podlasie jako wspólnotę losów Cerkwi prawosławnej i jej wiernych Białorusinów. Zawarte w książce biogramy działaczy religijnych i narodowych jednoznacznie na to wskazują, zaś książka jest wyrazem hołdu dla ich działalności i poświęcenia dla Cerkwi i narodu. Publikacja nie ogranicza się jedynie do przedstawienia dziejów samych parafii. Ukazuje wiele interesujących zjawisk politycznych i społecznych, jakże często pomijanych w publicystyce naukowej. Po raz pierwszy zostały ukazane trudne okresy w dziejach naszej Cerkwi (ІІ wojna światowa i lata powojenne). Autorzy w sposób nowatorski sięgnęli po relacje i wspomnienia. Wartym podkreślenia jest wykorzystanie bogatej literatury i bazy źródłowej, najczęściej przechowywanej 5

5 w zbiorach prywatnych, a więc niedostępnych dla szerszego wglądu. Szczególnie cenne są liczne fotografie i reprodukcje, z których większość została opublikowana po raz pierwszy. "Dzieje Cerkwi w Bielsku Podlaskim" należy polecić wszystkim mieszkańcom Białostocczyzny. Jednym, by poznali swoje religijne i narodowe korzenie, a innym, by lepiej mogli zrozumieć swoich sąsiadów. Poznając przeszłość, łatwiej budować wspólną przyszłość. Antoni Mironowicz 6

6 Część Dzieje Cerkwi w Bielsku na tle historii miasta І

7 Rozdział І Początki Średniowieczne dzieje krainy historyczno-geograficznej, zwanej Podlaszem (Podlasiem) są nadal bardzo mało poznane. Im dalej w głąb dziejów sięga historyk, tym mniej ma do czynienia ze źródłami pisanymi Kolejne kataklizmy dziejowe niszczyły świątynie, zamki, akta. Tu w sukurs historykowi przychodzi archeologia. Jednakże w przypadku Podlasia na podstawie prowadzonych badań archeologicznych możemy tylko fragmentarycznie określać wczesnośredniowieczne dzieje tych ziem. Badania nie były prowadzone w wielu znaczących ośrodkach. Bielsk Podlaski z jego grodziskiem i starodaw nym układem miejskim został przebadany bardzo powierzchownie. O osadnictwie na terenie dzisiejszego Bielska w początkach średniowiecza możemy mówić głównie w kontekście badań archeologicznych odległego o 8 kilometrów grodziska w Haćkach. Okres bujnego rozwoju tego ośrodka osadniczego przypada na VI i VII w. n.e. Na ten sam okres można datować rozwój osadnictwa na terenie odległego o 50 km od Bielska Drohiczyna, ośrodka powstałego, jak należy przypuszczać, na zachodnich rubieżach kolonizacji plemienia Drehowiczów. Jednoznaczne określenie przynależności etnicznej mieszkańców Bielska w VI-Х ww. jest nader problematyczne. Znaleziska z badań archeologicznych przeprowadzonych w Haćkach wykazały podobieństwo ze znaleziskami należącymi do tzw. kultury praskiej (wschodniosłowiańskie ziemie na Wołyniu), jak też ze znaleziskami z obszaru zachodniosłowiań- 9

8 Góra Zamkowa w Bielsku. Tu miasto bierze swój początek. Widok z 1920 г. skiego (Szeligi pod Płockiem). Osadnictwo drehowickie w Ziemi Bielskiej mogłoby wykazać natomiast związek tego regionu z Księstwem Turowsko-Pińskim. Rolę szczególną odegrały niewątpliwie plemiona bałtyjskie. Zostawiły one po sobie na Podlasiu szereg nazw miejscowych, wśród których badacze wskazują na nazwy pochodzące od bałtyjskiego słowa bala bagno, typu Biele, Podbiele, Bielica itp. Nazwy tego typu występują nawet na południowym obszarze Białorusi i są przypisywane bałtyjskiej kulturze miłogradzkiej. Słowu bala bagno możemy przypisać pochodzenie nazwy Bielska, jak również nazw rzek Biała i Bielanka (obecnie rzeka Lubka), przepływających przez miasto. Rzeki Biała i Bielanka w swym dolnym biegu płynęły szerokimi, bardzo zabagnionymi dolinami, co przy ich połączeniu tworzyło dogodne warunki do założenia grodu obronnego. Na podstawie przeprowadzonych w 1971 roku przez W. Szymańskiego archeologicznych badań sondażowych grodziska ustalono, że rozwój tego ośrodka osadniczego nastąpił w wiekach XII XIII. Dla naświetlenia dziejów bielskiego grodu mogłyby się także przysłużyć badania archeologiczne obiektu osadniczego w uroczysku Buhor. Znajduje się on 10

9 w dolinie rzeki Białej, З km na południe od Bielska. To tu, według jednej z legend, miała znajdować się pierwotnie cerkiew Woskresieńska. Archeolodzy jednoznacznie wskazują na czas rozkwitu grodów podlaskich Bielska, Brańska, Drohiczyna, Grodziska, Suraża na wiek XI i XII. Grody te wchodziły w skład Rusi Kijowskiej. Z Latopisu Ipatijewskiego" dowiadujemy się o Brześciu z 1019 г. i Drohiczynie z 1142 г. Możemy też wnioskować, że w owym okresie powstaje gród w Bielsku. Początki grodu w Bielsku związane są z osobą kniazia Jarosława Mądrego. Jarosław Mądry w latach 1038, 1040 i 1041 organizował wyprawy przeciw Jaćwingom i mazowieckiemu wojewodzie Міeсławowi. Umocnił on przez to wpływy Rusi Kijowskiej na dzisiejszym Podlasiu. Bielsk mógł być wówczas jednym z najważniejszych ośrodków grodowych przy granicy Rusi Kijowskiej i Mazowsza. W okresie panowania Jarosława Mądrego Ruś Kijowska przeżywała rozwój kulturalny, ściśle związany z duchowymi wartościami chrześcijaństwa wschodniego. Powstały wtedy setki świątyń i kilka ośrodków klasztornych. Możemy przypuszczać, że wraz z założeniem grodu obronnego w Bielsku dotarło tu chrześcijaństwo w obrządku bizantyjskim. Według Aleksandra Jabłonowskiego gdzie tylko wzniesiono gródek czy zameczek, tam zaraz i cerkiew stawała". Archeolog Krystyna Musianowicz twierdzi, że między Bugiem i Narwią istniało około 200 grodów wschodniosłowiańskich. Zakładając, że tylko w części z nich wzniesiono cerkwie, to i tak ich sieć w XII wieku była stosunkowo gęsta. Do połowy XII w. na terenie rozległej metropolii kijowskiej istniało już 9 dieccąi, wśród których znajdowała się diecezja turowska, założona w roku Przypuszcza się, że do niej należały cerkwie na Podlasiu. Rozpad Rusi Kijowskiej w XII w. na szereg udzielnych księstw wpłynął także na niestabilną terytorialno-administracyjną sytuację tego obszaru. Korzystając z międzyksiążęcych konfliktów, zaczęli zabiegać tu o sfery wpływów książęta mazowieccy, co otworzyło drogę do mazowieckiej kolonizacji ziem położonych na zachód od Brańska i Drohiczyna. Względną stabilizację przyniosło dopiero powstanie Księstwa Brzesko-Drohiczyńskiego, którym w latach władał książę Jaropołk Izjasławowicz. Niewykluczone, że wówczas w Brześciu lub Drohiczynie mogły powstać cerkwie i monastery należące do biskupstwa włodzimierskiego. 11

10 Na okres kilku lat, od 1235 do 1238 г., Bielsk przeszedł we władanie mazowieckie, by w 1238 r. znowu powrócić do Rusi, tym razem w ramach Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Około 1240 г. Podlasie przeżywało wielki wstrząs najazd hord tatarskich Batu-chana. Bielsk i inne grody zostały doszczętnie zniszczone. Po odejściu Tatarów wypalone grody na krótki czas zajął książę litewski Erdzwiłł, bratanek Mendoga. Pisze o tym w swej kronice Maciej Stryjkowski: Te wszystkie zamki na starych horodiszczach Erdzwiłł znowu wyniósł i zabudował, a Russaki chrześcijany, którzy byli po oпут nieszczęśliwym spustoszeniu i zawojowaniu Batejowym zostali, przyjął w obronę łaskawie, a oni mu też wszyscy posłuszeństwo przysięgli dobrowolnie. W 1253 r. Bielsk znowu należy do Księstwa Halicko-Wołyńskicgo, kierowanego wtedy przez księcia Daniela Romanowicza. W tymże roku książę Daniel odbywa pochód wojenny na Nowogródek przeciw litewskiemu księciu Mendogowi. Latopis Halicko-Wołyński" pod tym rokiem ukazuje Bielsk jako centrum koordynacyjne tych działań. Kolejna wzmianka o Bielsku pochodzi z 1264 r. Latopis Ipatijewski" podaje, że w tym roku w okolicach Bielska była stoczona wielka bitwa koalicji książąt ruskich z Jaćwingami, w wyniku której Bałtowie ponieśli druzgocącą klęskę W tym okresie Bielsk wraz z Kamieńcem i Brześciem podlegały władzy kniazia włodzimierskiego Wołodimira Wasilkowicza (Filozofa), bratanka Daniela Romanowicza Z jego postacią związana jest pierwsza wzmianka o cerkwi w Bielsku. We wspomnianym już Latopisie Halicko- Wołyńskim" pod rokiem 1289 czytamy, że książę Wołodimir u Bielsku podstroi cerkow ikonami i knihami. Latopis" wspomina prawdopodobnie o zamkowej cerkwi Preczystiehskiej. Po śmierci Wołodimira Wasilkowicza w 1289 r. zamek bielski przeszedł na krótko w ręce kniazia drohiczyńskiego Jurija Lwowicza, by niebawem przejść we władanie kniazia Mścisława, prawowiernego następcy Wołodimira Wasilkowicza. Na przełomie XIII i XIV ww. rola Księstwa Halicko-Wołyńskiego zaczęła słabnąć. O wpływy na Podlasiu zabiegało coraz potężniejsze Wielkie Księstwo Litewskie. W 1320 r. Bielsk ostatecznie przeszedł pod panowanie księcia Giedymina. Z czasem Księstwo rozszerzyło swe granice na ziemie daleko na zachód od Bielska, zamieszkałe przez rzymskokatolicką ludność mazowiecką. Ludność ta przenikała w okolice Bielska tworząc mazowieckie enklawy etniczne. 12

11 Wielcy książęta litewscy w stosunku do Cerkwi prawosławnej odnosili się z reguły tolerancyjnie. Wyznawcy prawosławia Rusini stanowili ponad 90 proc. mieszkańców państwa. Możnowładcy prawosławni mieli duży wpływ na politykę. Wpływ kultury ruskiej doprowadził do tego, iż Wielkie Księstwo Litewskie przy jęło język starobiałoruski za język urzędowy. Wielcy książęta bądź sami byli chrześcijanami (np. Olgierd), bądź byli przychylni chrześcijaństwu. Męczeńska śmierć w Wilnie w 1341 r. św. św. Jana, Eustachego i Antoniego była tylko epizodem i nie należy z tego faktu wyciągać zbyt daleko idących wniosków. Kanonizacja męczenników jeszcze przed 1374 r. przez metropolitę kijowskiego Aleksego doprowadziła do ożywienia życia religijnego na Rusi i na Podlasiu. W okresie panowania Olgierda i Kiejstuta Bielsk obok Drohiczyna stanowił najważniejszy gród podlaski Upadek znaczenia Bielska nastąpił głównie w wyniku najazdów krzyżackich. W 1377 r., w czasie wyprawy na Podlasie, Krzyżacy zniszczyli Bielsk, nie zdobywając zamku. Kolejna wyprawa Krzyżaków w 1379 r. przesądziła o losach samego zamku, który został zdobyty i zniszczony. Pod ściany bielskiego zamku Krzyżacy powrócili przed 1393 г., kiedy to Podlasie z Bielskiem znajdowało się we władaniu księcia mazowieckiego Janusza I. Miasto i zamek zostały wtedy doszczętnie zniszczone. W takich warunkach trudno było mówić o stabilizacji w życiu cerkiewnym. Drewniane na ogół świątynie padały ofiarą kolejnych wojennych kataklizmów. W 1413 r. w Horodle nad Bugiem został podpisany nowy układ polsko-litewski, na mocy którego Podlasie z Bielskiem powróciło do Wielkiego Księstwa Litewskiego i weszło w skład województwa trockiego. Dla prawosławnej szlachty unia horodelska stała się aktem dyskryminującym. Akt unii ustanawiał wyłączność wyznawców katolicyzmu w korzystaniu z ekonomicznych przywilejów, odbierał prawosławnym możliwość zajmowania odpowiedzialnych stanowisk w państwie, pozbawiał wpływu na wybór wielkiego księcia. Unia horodelska ingerowała w życie osobiste poprzez zakaz zawierania małżeństw mieszanych między prawosławnymi i katolikami. Akt horodelski obowiązywał do roku Duch postanowień unii horodelskiej przejawił się w akcie przywileju na ustanowienie wójtostwa w Bielsku, który został wydany 2 stycznia 1430 r. w Grodnie przez wielkiego księcia litewskiego Witolda. Ustanowienie wójtostwa oraz związane z tym ożywienie gospodarcze miasta i regionu pociągnęło za sobą zmiany w strukturze narodowościowej 13

12 i wyznaniowej mieszkańców miasta. Akt przywileju zastrzegał wójtowi osiedlać w tym mieście Bielsku jedynie ludzi obrządku rzymskiego, mianowicie: Polaków i Niemców, nie czyniąc jednak żadnej szkody czy ograniczeń dawnym mieszkańcom ruskim, żyjącym w tym miasteczku i wokół niego. Wraz z nadaniem przywileju dla napływowej ludności polskiej i niemieckiej został wzniesiony pierwszy w historii Bielska kościół rzymskokatolicki. Z tego okresu nie dotrwały do naszych czasów praktycznie żadne informacje o cerkwiach w Bielsku. Zapewne jeszcze w ІІ połowic XV w. istniała tu cerkiew, wspominana w latopisach pod rokiem 1289 (jeśli nie uległa zniszczeniu w czasie wypraw krzyżackich). Jak się przypuszcza, była to cerkiew Preczystieńska. Przed 1484 r. była ona na nowo fundowana przez księżnę Wassę, żonę Michała Semenowicza, księcia horodeńskiego, bielskiego i kobryńskiego. Cerkiew była usytuowana w obrębie nowego zamku, który stanowił centrum administracyjne książęcych namiestników bielskich. Należy przypuszczać, iż w końcu XIV lub na początku XV ww. bielski zamek został przeniesiony z Góry Zamkowej na miejsce, które można obecnie zakreślić ulicami: Mickiewicza, ks. Poniatowskiego i Narutowicza. Na północ od zamku, w kierunku traktu brzeskiego, rozciągał się obszerny plac targowy, na którym na przełomie XV i XVI ww. została wzniesiona cerkiew pw. Objawienia Pańskiego i Archanioła Michała. Wcześniejsze erygowanie w Bielsku nowej cerkwi i parafii nie było zapewne możliwe ze względu na obowiązujący od początku XV w. zakaz budowania nowych świątyń prawosławnych w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim. Rok 1495 w dziejach Bielska stał się swoistą cezurą czasową. W tym roku wielki książę litewski Aleksander nadał miastu prawa magdeburskie i ustanowił nowego wójta. Przywilej miejski zrównywał w prawach najstarszą część miasta, korzystającą dotychczas z ruskiego prawa zwyczajowego, z częścią lacką, funkcjonującą na zasadach prawa chełmińskiego. Zrównując w prawach wszystkich mieszkańców miasta, przywilej nie likwidował dyskryminującego zakazu z 1430 г., dotyczącego osiedlania się w tym mieście Rusinów. Faktem jest, że zakaz ten nie był surowo przestrzegany. Rok nadania prawa magdeburskiego dla Bielska to również rok ślubu wielkiego księcia Aleksandra z księżniczką Heleną. Helena, córka cara 14

13 Przed 1569 г. Bielsk był jednym z głównych miast zachodniej części Wielkiego Księstwa Litewskiego. Mapa współczesna z: L. Kazłow,ATitow,Biełaruśпа siатіrubiażach 15

14 moskiewskiego Iwana III i Zofii Paleolog, pochodzącej w prostej linii od bizantyjskich Bazileusów, przez swoją matkę została wychowana w duchu przywiązania do prawosławia Stając się żoną Aleksandra, pozostała wierną orędowniczką Cerkwi prawosławnej. Dzięki wpływowi Heleny, Aleksander Jagiellończyk nieoficjalnie złagodził zakaz budowy świątyń prawosławnych Było to bodźcem ku temu, by na przełomie XV i XVI ww. na Podlasiu powstały nowe ośrodki monastyczne: w Drohiczynie (monaster Świętej Trójcy), Gródku i Supraślu (1498 i 1500), Jabłecznej (1498) i Bielsku (monaster św. Mikołaja). Opieka księżnej nad Cerkwią przejawiała się także w jej licznych nadaniach dla cerkwi i monasterów. Jednym z nich była ikona Bogurodzicy, ofiarowana przez księżnę do Preczystieńskiej cerkwi w Bielsku. Ikona, która zasłynęła potem wieloma cudami, zaczęła przyciągać rzesze pielgrzymów. Spowodowało to ożywienie w życiu religijnym prawosławnych mieszkańców miasta i okolic. Na początku XVI w. Bielsk leżał w granicach diecezji włodzimierskiej (Włodzimierz na Wołyniu). Był też siedzibą protopopii (namiestnictwa). W 1506 r. protopopem bielskim był o. Charłampij, duchowny Preczystieńskiej cerkwi. Duchowni tej cerkwi byli dziekanami bielskimi do połowy XVI w., następnie godność tę przejęli proboszczowie cerkwi Bohojawleńskiej. Cerkiew Bohójawleńska funkcjonowała jako soborna do І połowy XIX w. W jej fundacji brała udział księżna Helena. W oprawie wdowiej po śmierci męża, w 1506 r. Helena otrzymała dożywotnio Bielsk, Suraż i Brańsk. Jej częste wizyty w Bielsku korzystnie wpływały na stan Cerkwi. Król Aleksander poprzez wydanie przywileju w 1499 r. oraz potwierdzenie praw miejskich w 1501 r. znacznie rozszerzył przywileje bielskich mieszczan, co pozwoliło na wielostronny ekonomiczny rozwój miasta. W szybkim czasie uformowała się grupa miejskiego patrycjatu, która zdominowała miejski handel, operacje majątkowe i rzemiosło. Wy różniał się wśród nich kupiecki ród Siehicniów (Siehieniewiczów). Siehieniowie prowadzili wymianę handlową z Gdańskiem. Ich możliwości finansowe były tak znaczne, że jeden z nich, Iwan Siehieniewicz, w 1520 r. wykupił od miasta młyn i dobra Studziwody, a Kondrat Siehieniewicz w 1533 r. wykupił folwark Hołody. Siehieniowie, będąc wyznawcami prawosławia, wspomagali Cerkiew prawosławną. O przywiązaniu tego rodu do Cerkwi może świadczyć 16

15 postać Pafnuccgo Sichienia pierwszego ihumena monasteru Zwiastowania NM Р w Supraślu. Czasy panowania króla Zygmunta І ( ) charakteryzowały się ogólną tolerancją religijną w państwie. Co prawda, w dalszym ciągu istniały pewne polityczno-prawne ograniczenia w stosunku do ruskiej prawosławnej szlachty i mieszczaństwa, nic były one jednak przestrzegane. Świadczy o tym choćby powołanie w 1522 г. na stanowisko wojewody trockiego Konstantego Ostrogskiego. W składzie województwa trockiego Podlasie pozostawało do 1520 r. W tym roku powstaje samodzielne województwo podlaskie ze stolicą w Drohiczynie. Pierwszym wojewodą podlaskim został białoruski magnat, właściciel dóbr Boćki-Dubno Iwan Sapieha. Po 1524 r. w dobrach królewskich rozpoczęła się, zainicjowana przez królową Bonę, pomiara włóczna. Polegała ona na skomasowaniu drobnych osad w duże wsie ulicówki o ściśle określonych granicach pól. W taki sposób wokół Bielska powstało sześć dużych wsi-przedmieść: Augustowo (Baranowo), Parcewo (Piotrowo), Stryki (Młodzianowo), Spiczki, Szastały (Kosczyno) i Widowo (Stanisławowo). W tym czasie przy wylocie z miasta traktu litewskiego zostało skomasowane osadnictwo pana Kolenki (o ludziach pana Kolenki Kolenkowiczach wspomina akt nadania praw miejskich z 1495 г.). Dla tych osadników królowa Bona erygowała cerkiew pw. Świętej Trójcy. W okresie panowania Zygmunta ІІ prowadzone są dalsze prace nad porządkowaniem miasta związane z pomiarą włóczną. W latach zlikwidowano place targowe znajdujące się przy bielskich świątyniach, tworząc jedno ogólne targowisko miejskie na wschód od kościoła pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja. Według rejestru pomiary włócznej, w 1563 г. w Bielsku było 830 domów. Na podstawie tego liczbę mieszkańców miasta możemy określić na około 4 tysiące. Większość z nich stanowili Rusini, wyznawcy prawosławia. Korzystali oni już wówczas z pięciu cerkwi: Preczystieńskiej, Mikołajewskiej, Bohojawleńskiej, Woskresieńskiej i Troickiej. Stosunek króla Zygmunta ІІ do Cerkwi prawosławnej sprzyjał jej rozwojowi. Latem 1564 г. na zamku w Bielsku z udziałem króla odbył się Sejm Wielkiego Księstwa Litewskiego. Omawiano na nim sprawy dotyczące unii państwowej Księstwa i Korony. Były prowadzone również prace nad redakcją ІІ Statutu Litewskiego. W tym samym roku drewniany zamek 17

16

17 Podlasie i Bielsk po unii lubelskiej na mapie z tamtej epoki doszczętnie spłonął od uderzenia pioruna. O tym dramatycznym wydarzeniu pisał kronikarz Marcin Bielski: 22 lipca (1564 r.) piorun wierzchni zamek spalił, który ogień tak prędko moc wziął, że za dwie godziny nie tylko wierzchni, ale i dolny zamek ze wszystkim jako umiótł zgorzał: na który ogień król na koniu u stajen stojąc patrzał. Po pożarze siedziba starostwa bielskiego została przeniesiona do Hołowieska, zaś sądy ziemskie do Brańska. Od początku 1569 r. na lubelskim zamku obradował Sejm Walny. Oficjalnym wynikiem obrad stał się akt, wydany 5 marca, na mocy którego król Zygmunt August włączył Podlasie oraz Wołyń do Korony 19

18 Polskiej. Niebawem do złożenia przysięgi na wierność Koronie zostali wezwani przedstawiciele miast podlaskich, w tym również Bielska. Szlachta Ziemi Bielskiej złożyła wiernopoddańczą przysięgę 1 maja w grodzie nad Białą. Włączenie Bielska do Korony odbiło się niekorzystnie na jego znaczeniu politycznym, stosunkach gospodarczych i społecznych. Rok 1569 położył kres masowemu osadnictwu ruskie- Najstarsza znana pieczęć bielska, odbita na mu w Ziemi Bielskiej. Coraz dokumencie z 1574 roku częściej i liczniej zaczęła napływać ludność mazowiecka. Nastąpił również proces zahamowania rozwoju gospodarczego miasta. Potwierdza to lustracja Bielska, przeprowadzona w pierwszym roku panowania króla Stefana Batorego, według której w roku 1576 liczba domów w mieście wynosiła 557, a więc była mniejsza od stanu z roku 1563 o 273 domy. W 1576 roku 265 mieszkańców Bielska zajmowało się rzemiosłem, z czego najwięcej było garbarzy (63) i szewców (39). Od lat 80. XVI w. w wielu miastach Rzeczypospolitej zaczęły powstawać prawosławne bractwa cerkiewne. Jako jedno z pierwszych powstało bractwo we Lwowie ( ). Najaktywniejszymi członkami bractw byli w większości zamożni mieszczanie, najczęściej skupieni w organizacjach cechowych. Organizacje cechowe o mieszanym składzie wyznaniowym faworyzowały wyznawców rzymskokatolickich. Mieszczanie prawosławni w odpowiedzi na takie tendencje w cechach rzemieślniczych tworzyli bractwa cerkiewne, organizacje o charakterze religijno-zawodowym. W Bielsku w 1594 r. powstało bractwo przy sobornej cerkwi Вohojawleńskiej. Jego założycielami byli w większości członkowie cechów kuśnierskiego i szewskiego. 26 czerwca 1594 r. biskup włodzimierski i brzeski Hipacy Pociej nadał bielskiemu bractwu przywilej na wzór bractw lwowskiego i wileńskiego. Na jego mocy członkowie bractwa posiadali własne szkoły i szpitale, mogli zarządzać majątkiem cerkiew- 20

19 Po pożarze w 1591 r. bielszczanie z wielkim zapałem wzięli się za odbudowę swych domostw. Iluslracja przedstawia majstrów przy pracy. nуm, wybierać duchownego i nauczycieli. Działanie na szkodę bractwa groziło wykluczeniem z jego szeregów, a nawet wyklęciem przez biskupa. W taki sposób obok monasteru św. Mikołaja bractwo stało się głównym inspiratorem pobudzania pobożności wśród mieszkańców Bielska i okolic. Jego działalność charytatywna i oświatowa podnosiła autorytet Cerkwi nie tylko wśród wyznawców prawosławia. Warto wspomnieć o królowej Annie Jagiellonce, żonie króla Stefana Batorego. W roku 1582 królowa Anna wydała akt, w którym poleciła rewizorowi starostwa bielskiego Mikołajowi Podolskiemu wydzielić odpowiednią działkę gruntu cerkwi Bohojawleńskiej w celu zorganizowania przy niej przytułku dla sierot. Cztery lata później królowa ofiarowała tejże cerkwi cztery włóki ziemi w obrębie wsi Gredcle. Po osiedleniu się tam gospodarzy powstała wieś parafialna Szpitale. W 1591 r. wielki pożar zniszczył większość cerkwi na terenie miasta. Poczynając od tego roku następowało też stopniowe ograniczanie praw społeczności ruskiej, stanowiącej większość mieszkańców miasta. Do ksiąg miejskich, dotychczas prowadzonych w języku starobiałoruskim, wprowadzono zapisy w języku polskim, a od roku 1606 księgi prowadzono już wyłącznie w języku polskim. W marcu 1595 г. bielska opinia publiczna została poruszona sprawą zabójstwa Anchima Hawryłowicza, syna duchownego cerkwi św. Mikołaja. Jak wyjaśnia relacja woźnego bielskiego Decza Dubieckiego, wpi- 21

20 sana do ksiąg grodzkich mielnickich, zbrodnia ta miała nie tylko podtekst kryminalny, ale i wyznaniowo-narodowościowy. Rok 1596, w którym zmarła królowa Anna, otworzył jedną z najbardziej dramatycznych kart w dziejach Bielska i całej Rzeczypospolitej. 22

21 Rozdział ІІ Cerkwie bielskie w nowej rzeczywistości prawnej Wstąpienie na tron polski w 1587 г. Zygmunta III Wazy wzmogło tendencje zmierzające do podporządkowania hierarchii prawosławnej jurysdykcji Watykanu. Idee te były forsowane głównie przez środowiska jezuickie na czele z Piotrem Skargą i Benedyktem Herbstem. Propagatorzy idei unijnej wykorzystywali osłabienie Cerkwi w Rzeczypospolitej, spowodowane przejściem prawosławnych rodów magnackich na katolicyzm bądź protestantyzm oraz niewłaściwym stosunkiem niektórych hierarchów do piastowanych przez nich godności. Wszystko to doprowadziło do upadku życia duchowego w wielu diecezjach. Reakcją na taką sytuację był ruch religijny, który wśród prawosławnego mieszczaństwa i magnatów przybrał formę bractw cerkiewnych. W oparciu o bractwa zakładano szkoły, drukarnie, przytułki, szpitale. Pozycję bractw umacniał bezpośredni patronat patriarchów konstantynopolskich. Od 1593 r. biskupem włodzimiersko-brzeskim został Hipacy Pociej, kasztelan brzeski, w którego jurysdykcji była również bielska protopopia. W rok później Pociej wydał przywilej dla Bohojawleńskiego bractwa w Bielsku. Już wtedy trwały tajne przygotowania do unii kościelnej, a głównymi jej animatorami ze strony hierarchii prawosławnej był wspomniany władyka Hipacy Pociej oraz biskup łucki Cyryl Terlecki. Działania prounijne, forsowane przez króla i jezuitów, znalazły akceptację 23

22 większości hierarchów cerkiewnych. Na zwołanym do Brześcia synodzie, 12 czerwca 1596 r., biskupi opowiedzieli się za przyłączeniem Cerkwi prawosławnej do Kościoła rzymskiego. W grudniu tego roku Hipacy Pociej i Cyryl Terlecki stawili się w Watykanie przed papieżem Klemensem VIII, aby złożyć przed nim katolickie wyznanie wiary. 23 grudnia papież ogłosił bullę, która informowała o przystąpieniu Rusinów do unii. We wszystkich wspomnianych działaniach pominięto opinię duchowieństwa oraz wiernych Cerkwi prawosławnej. Kiedy w październiku 1596 r. do Brześcia był zwołany synod celem uroczystego ogłoszenia unii, okazało się, że wśród jej zwolenników jest jedynie część hierarchii prawosławnej, Kościół katolicki oraz osoby z otoczenia króla. W tym samym czasie w Brześciu odbył się synod prawosławny antyunijny. W jego pracach uczestniczyło dwóch biskupów (Gedeon Bałaban lwowski i Zachariasz Kopyski przemyski), dziewięciu archimandrytów, szesnastu protopopów oraz dwustu przedstawicieli kleru. Podkreśleniem poparcia dla prawosławnych w Rzeczypospolitej był udział w synodzie kilku biskupów oraz archimandrytów z zagranicy, m. in. Nicefora, egzarchy patriarchy konstantynopolitańskiego oraz Cyryla Lukarysa, egzarchy patriarchy aleksandryjskiego. Synod prawosławny odrzucił akt unijny, a patriarszy cgzarcha Nicefor wyklął biskupów, którzy przystąpili do unii. W antyunijnym synodzie w Brześciu uczestniczyli także przedstawiciele duchowieństwa i osób świeckich z Podlasia. Byli wśród nich m in. archimandryta supraski Hilarion (Massalski), o. Nestor Kuźmicz protopop zabłudowski, o. Leoncjusz z Milejczyc. Nie wiemy niczego o udziale w synodzie duchowieństwa z Bielska. Powiat bielski reprezentowali świeccy wierni: Cyryl Koźmicr, Bazyli Ewdzimowicz, Wasyl Serpewicz, Michał Lewkowicz i Michał Tymoszewicz. Byli to mieszczanie członkowie Bractwa Bohojawleńskiego z Bielska. Ze względu na geograficzną bliskość Bielska i Brześcia, prawosławna społeczność miasta natychmiast dowiedziała się o postanowieniach soboru brzeskiego. Duchowieństwo bielskie, podlegające unickiemu biskupowi Hipacemu Pociejowi, zmuszone było do przyjęcia unii. Bezpośrednio po soborze brzeskim unię przyjęli jednak tylko duchowni cerkwi Preczystieńskiej i Troickiej. Odrzucili ją duchowni pozostałych parafii. Przeciwnikami unii byli również mnisi monasteru Mikołajewskiego. Wprowadzenie unii odbiło się bardzo niekorzystnie na stosunkach 24

23 wyznaniowych w Bielsku. Pawel Jasienica pisał ogólnie o unii brzeskiej: U schyłku XVI w. wprzężone w służbę ideologii władze najwyższe zdobyły się na akt, którego inaczej niż obłędem nazwać nie można. Akt polityczny, jakim była unia brzeska, pociągnął za sobą skrajną nietolerancję oraz fanatyzm religijny. W 1607 г., na Sejmie Walnym Koronnym, dzięki usilnym staraniom bractw cerkiewnych oraz magnaterii prawosławnej, została uchwalona Konstytucja" mówiąca, że bractwa też cerkwie religiey Greckiey przy prawach у przywilejach ich zachowujemy. W tym też roku Zygmunt ЦІ potwierdził prawa pięciu cerkwi bielskich do dziesięciu włók ziemi funduszowej, położonej pod wsią Stryki. Działania te zapewne osłabiały napięcia powstałe po 1596 r. tylko na krótko. W 1611 r. ofiarą nietolerancji padł bielski arianin Iwan Tyszkiewicz, który został skazany na śmierć. Rok 1620 przyniósł kanoniczne odnowienie hierarchii Cerkwi prawosławnej. Na jej zwierzchnika patriarcha jerozolimski Teofanes wyświęcił Hioba Boreckiego. Biskupem diecezji włodzimiersko-brzeskiej, której podlegało Podlasie z Bielskiem, został Izaak Kuncewicz. Nowa hierarchia nic została jednak uznana przez króla, a zamordowanie w 1623 r. unickiego biskupa połockiego Jozafata Kuncewicza wzmogło represyjną politykę państwa wobec prawosławia W tym okresie godność metropolity obrządku unickiego piastował Józef Weliamin Rutski, który prowadził działania na rzecz latynizacji obrządku unickiego. Po śmierci Zygmunta III w 1632 roku na tron polski wstąpił Władysław IV. Już na Sejmie Koronacyjnym był rozpatrzony spór między prawosławnymi i unitami o cerkwie na Podlasiu. Król w uniwersale, wydanym 4 marca 1633 roku, oddał wyznawcom prawosławia cerkiew Bohojawleńską w Bielsku oraz Mikołajewską w Kleszczelach. Realizacji uniwersału królewskiego starała się jednak przeszkodzić hierarchia unicka. W 1632 r. do Bielska dwukrotnie przyjeżdżał unicki biskup włodzimiersko-brzeski Józef Bakowiecki, by wpłynąć na bractwo Bohojawleńskie, które w dalszym ciągu pozostawało główną ostoją prawosławia w mieście. Nieugięta postawa członków bractwa pociągnęła za sobą wiele konsekwencji, włącznie z uwięzieniem dwóch jego członków: Iwana Prokopowicza i Hawryiła Romanowicza. Bractwo nieustępliwie broniło swych praw, potwierdzonych aktem królewskim z 14 marca 1633 roku. 25

24 Ludzi duchownych у świeckich nieunitów zbili, zranili у zdespektowali, mieysca święte sprofanowali у zakrwawili" Fragment ryciny z siedemnastowiecznego Jewanhelija Uczytielnoho,zdruku Kijewsko-Pieczerskiej Ławry W tej sytuacji 24 maja pismo do bractwa skierował metropolita kijowski Piotr Mohyła, który nawoływał do wierności Cerkwi prawosławnej. 29 czerwca 1633 r. do Bielska przybył pełnomocnik metropolity Piotra Mohyły, o. Teofil Leontowicz, wybitny teolog, kaznodzieja i działacz cerkiewny. Główną jego troską stała się bracka szkoła. To dzięki niemu poziom nauczania w niej podniósł się tak znacznie, że zaczęła ona przyciągać nie tylko wyznawców prawosławia. Działaniom o. Teofila Leontowicza był jednak przeciwny proboszcz parafii Bohojawleńskiejo. Teodor Jakubowicz, który podporządkował się jurysdykcji biskupa unickiego. Jego działalność sprowadzała się do prób dezorganizacji pracy szkoły i szpitala, prowadzonego przez bractwo. Naciski strony unickiej spowodowały, że 1 kwietnia 1634 r. o. Teofil Leontowicz musiał opuścić miasto. W 1636 r., w obliczu przedłużającego się w Bielsku konfliktu na tle wyznaniowym, król Władysław IV powołał komisję do rozstrzygnięcia sporów. 10 marca komisarze królewscy: Stanisław Gabriel Zborowski starosta horodelski, Jan Staniszewski klucznik łucki oraz posłowie Grzegorz Czetwertyński i Andrzej Zborowski wysłuchali racji strony 26

25 unickiej i prawosławnej. Na podstawie przesłuchań komisja ustaliła, że cerkwie Troicka i Preczystieńska pozostaną we władaniu unitów, pozostałe zaś świątynie będą należeć do prawosławnych. O takim werdykcie komisji zadecydowała liczebna przewaga ludności prawosławnej w mieście. Odgórna decyzja nie pomogła załagodzić napiętej sytuacji wyznaniowej w Bielsku. Duży wpływ miała na to również niekonsekwentna postawa króla. Nowa instrukcja, wydana 8 marca 1636 r., postulowała: (...) aby te cerkwie uprzednio skwapliwie nieunitom podane, a te przy unitach wedle intentiey naszey zostawać, znowu unitom powrócili, a podleysze cerkwie disunitom poddali (...). Korzystając z tego zapisu, duchowni uniccy zorganizowali przejęcie cerkwi prawosławnych w Bielsku. 16 maja 1636 r. kilku unickich duchownych, w asyście podstarosty bielskiego Hieronima Bębnowskiego, mieszczan oraz dwustuosobowego oddziału uzbrojonej piechoty rotmistrza Jana Sokola, urządziło pogrom bielskich cerkwi prawosławnych. W wyniku zbrojnej interwencji cerkwie Bohojawleńska i Woskresieńska zostały zajęte i zbezczeszczone. Sześciu członków bractwa Bohojawleńskiego, którzy stanęli w obronie świątyń, zostało dotkliwie okaleczonych. Ucierpiał też monaster św. Mikołaja oraz jego ihumen o. Paisjusz Mościcki, który po znieważeniu został zamknięty w więzieniu. To jedno z najbardziej niechlubnych wydarzeń w daejach Bielska odbiło się szerokim echem w całej Rzeczypospolitej. W skardze złożonej przez biskupa łuckiego Atanazego Puzynę, która 5 lipca 1636 r. została wpisana do ksiąg grodzkich mielnickich, czytamy m. in.: Ludzi duchownych у świeckich nieunitów zbili, zranili у zdespektowali, mieysca święte sprofanowali у zakrwawili, jako o tym w różnych grodach у urzędach protestatiami у relatiami generalskiemi recenter na on czas zaniesionemi szerzey odżałowano у dołożono jest (...). O dramatycznym położeniu wyznawców prawosławia pisał w 1645 r. ihumen Atanazy Filipowicz (Św. Atanazy Brzeski). Mieszczanie zaś ubohije z Lublina, Sokola, Orszy, Pińska, Bielska, Kobrynia, Bierestia i z inszych miest i miestieczok płaczliwie lamentujut, że już ne majut i ludiej, z kim by Cerkwiej swoich dochoditi mohli! W lutym 1637 r., z inicjatywy woźnego bielskiego Jana Pietranki z miejscowości Studziwody, rozpoczął się sąd królewski. Stronami pozwanymi był z jednej strony magistrat miasta Bielska i duchowni uniccy, z drugiej zaś 27

26 członkowie bractwa prawosławnego. Proces toczył się kilka miesięcy w atmosferze wzajemnych oskarżeń. Nie przyniósł on jednak pozytywnych wyników dla prawosławnych. Nietolerancyjny stosunek magistratu, kleru unickiego i katolickiego do prawosławnych wpłynął na postawę króla. W 1639 r. Władysław IV zatwierdził prawo unitów do posiadania cerkwi Bohojawleńskiej. W tak skomplikowanej sytuacji prawosławne mieszczaństwo miasta Bielska zaczęło coraz bardziej skupiać się wokół monasteru św. Mikołaja i jego ihumena o. Melecjusza Martynowicza W tym też roku wzmogły się antyprawosławne wystąpienia. 13 marca grupa bielskich mieszczan pod przewodnictwem protopopa bielskiego Łukasza Bogowolskiego i burmistrza Kaspra Bladowskicgo dokonała napadu na cerkiew Mikołajewską. Oprócz zajęcia cerkwi i pobicia mnichów, agresywny tłum dokonał rozbojów na prawosławnych mieszkańcach Bielska, łącznie z wypędzeniem części z nich z miasta oraz zajęciem nieruchomości. Adam Kazanowski, starosta bielski, aktem z 13 kwietnia nakazał zwrócić monasterowi bezprawnie odebraną przez unitów cerkiew Mikołajewską oraz zadośćuczynić krzywdom wyrządzonym wyznawcom prawosławia. Z osobą starosty Kazanowskiego zw iązane jest wybudowanie w 1641 r. kościoła i klasztoru oo karmelitów (zakonników do Bielska sprowadził w 1632 r. mieszczanin Marcin Bartoszewicz). Karmelici mieli za zadanie prowadzenie misji wśród prawosławnych i unitów. W 1641 r. Bielsk liczył 642 domy i był największym miastem na Podlasiu (drugie co do wielkości miasto Kleszczele liczyło 315 domów). Rzemiosłem i kupiectwem w Bielsku zajmowało się łącznie 220 osób. Dane te nie dorównywały jednak stanowi Bielska z czasów ostatnich Jagiellonów. Międzywyznaniowe spory, które przeżywało miasto w І połowie XVII w., nie sprzyjały jego społeczno-gospodarczej stabilizacji. Bezpośrednim odreagowaniem na ograniczenia prawne Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej stało się powstanie kozaków pod wodzą hetmana Bohdana Chmielnickiego. Walki toczyły się od 1648 r., a jednym z głównych postulatów kozaków było uzyskanie szerokich swobód dla Cerkwi, w rezultacie zaś ostateczna likwidacja unii kościelnej. Pod wpływem nacisków strony prawosławnej, król potwierdził przywileje dla niektórych diecezji oraz bractw cerkiewnych. W 1649 r. w metropolii kijowskiej było siedem diecezji. Na wolną katedrę łucką, której podlegał 28

27 także Bielsk, metropolita Sylwester Kossow w 1650 r. wyświęci! o. Józefa Czaplicza. Klęska kozaków pod Beresteczkiem i ugoda zawarta w Białej Cerkwi w 1652 r, ograniczyła część przywilejów uzyskanych od Jana Kazimierza. Prawa te były w latach następnych coraz bardziej ograniczane. Taka polityka doprowadziła do wypowiedzenia wierności królowi przez Bohdana Chmielnickiego i jego wojsko w 1654 r. i złożenia przysięgi na wierność carowi rosyjskiemu (ugoda perejesławska). W 1655 r. do osłabionej wojną domową z lat Rzeczypospolitej wkraczają wojska szwedzkie Karola Gustawa. W niedługim czasie większość polskiego terytorium została opanowana przez Szwedów. W czasie działań wojennych bardzo ucierpiało Podlasie, gdyż tu znajdowały się posiadłości stronnika Szwedów Bogusława Radziwiłła. W latach był on starostą brańskim, zarządzał Zabłudowem i Orlą. W lutym 1656 г. wojewoda witebski Paweł Sapieha założył w Bielsku główną kwaterę dla działań przeciwko Szwedom, którzy opanowali Tykocin i Rajgród. Do koalicji przeciwko Szwedom zostali wciągnięci Tatarzy, którzy wspólnie z wojskami wiernymi Rzeczypospolitej 8 października 1656 r. stoczyli pod Prostkami zwycięską bitwę z najeźdźcą. W drodze powrotnej Tatarzy dokonali spustoszenia na Podlasiu. Jan Antoni roku zapisał: Trwoga od kosza tatarskiego, który ciągnął spod Bielska za Bug. Tymiż czasy się z Prus Subhan Ghazi aga przeszedł za Bug z wojskiem tatarskim. którzy w plen naszych nabrali srogą moc, osobliwie mazurów i niesłychane zbytki na Podlaszu poczynili. Chra-po Spokój zapanował dopiero po wycofaniu z Podlasia wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1662 r. Obraz Podlasia po wojnach przedstawiał się fatalnie: spustoszone miasta, miasteczka i wsie. W 1664 r. lustratorzy Bielska zarejestrowali w mieście 48 domów zamieszkanych i 8 pustych. Całkowicie upadły rzemiosło i handel. Niektóre wsie starostwa bielskiego, które w 1641 r. liczyło 1464 domy, wyludniły się całkowicie. Pamięć o tragicznych wydarzeniach tego okresu przetrwała do naszych czasów (np. mieszkańcy wsi Biała, oddalonej o 3 km na północny-wschód od Bielska, zachowują pamięć o cmentarzu z tego okresu, nazywając go szwedzki mohiłki). W wyniku wojen obszar zamieszkany w Bielsku znacznie się skurczył. 29

28 Głównym zajęciem ludności stało się rolnictwo. Wraz z napływem szlachty zwiększył się w mieście odsetek ludności katolickiej; prawosławni i unici stanowili jednak większość mieszkańców miasta, aczkolwiek, z powodu małej liczby wiernych, sytuacja materialna cerkwi unickich i prawosławnego monasteru była bardzo trudna. Duże znaczenie dla życia religijnego prawosławnych i unitów w mieście miały decyzje kolejnych władców. W 1673 r. król Michał Korybut Wiśniowiecki potwierdził prawa prawosławnego monasteru św. Mikołaja. Jego następca, Jan III Sobieski, potwierdził przywileje bielskich cerkwi unickich. W 1681 r. ten sam monarcha pod wpływem hierarchii unickiej oficjalnym dekretem zakazał wyznawcom prawosławia publicznego manifestowania swej wiary. Dekret królewski przewidywał również, że duchowieństwo prawosławne nie będzie mogło udzielać sakramentów prawosławnym zamieszkującym na terenie parafii unickich. Dotyczyło to również niektórych wsi miejskich Bielska, w których większość mieszkańców stanowili prawosławni (Augustowo, Widowo). Nowy król August ІІ dążył do unormowania stosunków wyznaniowych w Bielsku. W tym celu była tam wysłana specjalna komisja. Wyniki jej pracy okazały się jednak niekorzy stne dla prawosławnych: zakazano im przyjmowania młodzieży unickiej i katolickiej do szkoły przy monasterze św. Mikołaja, cieszącej się dużym uznaniem okolicznej ludności. Protesty członków bractwa spowodowały, że w 1700 r. August ІІ potwierdził prawa i przywileje nadane wcześniej bractwu, dając tym samym możliwość prowadzenia szkoły i anulując zakaz organizowania publicznych procesji. To ostatnie prawo nie było, niestety, w latach następnych przestrzegane. Dla przykładu, w 1729 r. doszło do rozpędzenia prawosławnej procesji pogrzebowej przez fanatycznie nastawionych mieszczan. Do podobnego zajścia doszło w 1746 r., w tym przypadku przy współudziale duchownych klasztoru karmelickiego. Sytuację kanoniczną Cerkwi prawosławnej na Podlasiu w XVIII w. pogorszyło pozbawienie jej własnego hierarchy po przyjęciu w 1701 r. przez biskupa łuckiego Dionizego Zabokrzyckiego unii. Na zwołanym w 1720 r. do Zamościa synodzie hierarchia Cerkwi unickiej postanowiła zająć się uporządkowaniem stanu tego wyznania w całej Rzeczypospolitej. Dla poszczególnych diecezji i dekanatów zostali wyznaczeni wizytatorzy, mający dokonać lustracji świątyń i życia duchowego w parafiach. Wizytacje miały też zainicjować dalsze poczynania, 30

29 mające na celu latynizację obrządku unickiego. W bielskim dekanacie kompleksowe wizytacje parafii przeprowadzono w latach Na ich podstawie były opisane cztery bielskie cerkwie pozostające w jurysdykcji biskupa unickiego. Wizytacje dają wiele cennych informacji o wyglądzie świątyń, ich wyposażeniu, duchownych oraz aktualnym stanie danej parafii i świątyni. Opisy ukazują sytuację materialną poszczególnych parafii, spowodowaną małą liczbą wiernych oraz niezaradnością części kleru. Niektóre drewniane świątynie podupadły, ponieważ nic przeprowadzono koniecznych remontów. Szczególnie fatalnie przedstawiał się stan techniczny cerkwi Troickiej, która w ІІ połowie XVIII w. popadła w całkowitą ruinę. W najlepszej sytuacji była cerkiew Bohojawleńska, a to dzięki dużemu jej uposażeniu i staraniom istniejącego przy niej prężnego bractwa Przed 1727 r. zaczęto tam budowę nowej świątyni. Prawosławny monastcr i parafia św. Mikołaja były również w dobrej sytuacji materialnej, o czym decydowała duża liczba parafian. W latach na terenie monasteru została wybudowana cerkiew trapiezna pw. Zaśnięcia Matki Bożej. W І połowie XVIII w. na Podlasiu miały miejsce liczne epidemie, które dziesiątkowały mieszkańców wsi i miast. Dlatego też renesans życia społecznego i gospodarczego Bielska przypadł na ІІ połowę tego stulecia. Miasto, w znacznej mierze wyludnione, wymagało kompleksowego uporządkowania. Działania w tym kierunku rozpoczął po 1719 r. Jan Klemens Branicki starosta i wójt bielski; jego poczynania cechował jednak subiektywizm i troska o partykularne interesy, dlatego też nie znalazły one uznania u mieszczan. Dopiero w latach powołana przez króla komisja Dobrego Porządku" (Boni Ordinis) realizowała kompleksowe prace przygotowawcze, zmierzające do społeczno-prawnego uporządkowania życia wmieście. W pracach komisji uczestniczyli także duchowni bielskich cerkwi: o. Eustachy Nowicewicz (z cerkwi Troickiej), o. Grzegorz Bielawski (z cerkwi Woskresieńskiej), o. Bazyli Mieleszkiewicz (z cerkwi Preczystieńskiej), o. Piotr Korytyński (z cerkwi Bohojawleńskiej) i o. Porfiriusz z monasteru oycow Bazylianów nieunitów. Według lustracji sporządzonej przez komisję, w Bielsku znajdowało się 269 zamieszkanych i 176 pustych placów. Na jej podstawie liczbę mieszkańców możemy szacować na ok osób, wśród których byli kupcy (37) i rzemieślnicy (97). Tradycyjnie najliczniej reprezentowanymi 31

30 32

31 < PODIMKI.VKALA \ :5000. MZVIUZOTtІТАЙWtAVWOKICERWEWNEI W/6 KlWłUI НІШНЕ LIКА Zlf7$ROKU - SW.MJKOkAlA Р/ЛИ - SU MICHAŁA ft І - SW. THÖJCV ГТТТТТП - N.M Г. - 2 НАЇTWYCHWSTAWIA Р.кЧч^КИ -СКЛІМTV»OKurtONiOntACOWANlEKARtOCKAFICINE - Г. MILLER rzemiosłami było garbarstwo i kuśnierstwo (razem 51 osób). Cech skupiający kuśnierzy był zobowiązany dostarczać świece do sobornej cerkwi, jednak w związku z przeważającą w nim liczbą członków wyznania prawosławnego, świece były również dostarczane do prawosławnej cerkwi Mikołajewskiej. Wywoływało to protesty ze strony unitów; sprawę tę rozpatrywała nawet komisja Boni Ordinis. Na podstawie decyzji 33

32 komisji świece miały być dostarczane jedynie do sobornej cerkwi Michajłowskiej oraz kościoła farnego. W duchu nietolerancji utrzymana była również inna decyzja komisji, na mocy której na ccchmistrzów mogli być wybierani na przemian katolicy i unici, a dopiero w ostatniej kolejności mógł być wybrany rzemieślnik wyznania prawosławnego, pod warunkiem, że kandydat będzie cnotliwy, trzeźwy, zdatny i w rzemiośle swym doskonały; a jeżeliby między dysunitami nie mógł się znaleść zdatny, tedy i trzeciego roku może bydz obranym z łacińskiego, lub unitów obrządku. W czasie prac komisji rozpatrywano także kryminalne zarzuty przeciwko Bogu i religii łacińskiego i ruskiego unickiego obrządku popełnione (...) wniesione przez mieszczanina Ostasiewicza przeciwko niektórym mieszczanom wyznania prawosławnego. Byli wśród nich m. in. Grzegorz Szafranowicz, Jakub Czcrcwacki, Grzegorz Szymonowicz, Nicefor Petrowicz, Andrzej Waleszkiewicz i Paweł Artyszewicz. Grzegorz Szafranowicz, jako jeden z pomówionych w tej sprawie, został pozbawiony stanowiska wójta podzameckiego. Lustracja sporządzona przez komisję Boni Ordinis dostarcza cennych informacji o położeniu majątków należących do księży parafialnych na terenie Bielska i wsi miejskich oraz składu narodowościowego mieszkańców miasta. O przynależności narodowej świadczą głównie imiona mieszkańców: polskie bądź białoruskie. Z analizy imion wynika, iż Polacy zamieszkiwali głównie okolice ratusza i dwóch kościołów, Białorusini natomiast skupieni byli na ulicach: Brzeskiej, Staromiejskiej, Podzamczu oraz Dubiczach. Mieszkańcy wsi miejskich w zdecydowanej większości nosili imiona białoruskie, co pośrednio świadczy o ich przynależności do Cerkwi prawosławnej bądź unickiej. W roku 1784 wielki pożar zniszczył północno-zachodnią część miasta Spłonął wówczas klasztor i kościół karmelicki oraz ratusz miejski. Po pożarze, dzięki materialnemu wsparciu Izabeli Branickiej, mieszczanie rozpoczęli prace przy odbudow ie spalonych obiektów. Zrekonstruowano wówczas cerkiew Troicką, dwa murowane kościoły, nowy ratusz, a w 1789 r. gruntownie przebudowano cerkiew Michajłowską. Obradujący w tym czasie w Warszawie Sejm Czteroletni opracował projekt unormowania sytuacji prawnej Cerkwi w Rzeczypospolitej. Do prac w deputacji zajmującej się tym problemem został zaproszony ihumen bielskiego monasteru o. Sawa Palmowski. Na zwołanym w 1791 r. do 34

33 Pińska zjeździe przedstawicieli Cerkwi prawosławnej ihumen Sawa Palmowski został wybrany przewodniczącym Najwyższego Konsystorza Obrządku Grecko-Wschodniego. Na zjeździe powstał także projekt utworzenia odrębnej metropolii Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej z siedzibą w Bielsku. Jednym z kandydatów na metropolitę był o. Sawa. Działalność Najwyższego Konsystorza przerwała konfederacja targowicka. Na dawne stanowisko powrócił więziony poprzednio władyka Wiktor Sadkowski. Drugi i trzeci rozbiór Rzeczypospolitej ostatecznie zniweczyły poprzednie plany. 35

34 Rozdział III We władaniu pruskim i rosyjskim W wyniku III rozbioru Rzeczypospolitej ziemie Podlasia na północ od rzeki Bug znalazły się w składzie państwa pruskiego. Przyłączone tereny nazwano Prusami Nowowschodnimi. W granicach tej prowincji został wydzielony departament białostocki, w skład którego wszedł również cały powiat bielski. Od początku swych rządów władze pruskie rozpoczęły ożywione prace nad uporządkowaniem społecznych i gospodarczych stosunków w regionie. Główna uwaga władz była skupiona na miastach departamentu i one też w 1799 r. byty poddane dokładnemu opisowi. Wśród miast pod względem liczby mieszkańców prym wiódł Białystok (3330 osób). Bielsk z 1733 mieszkańcami znajdował się dopiero na 11 miejscu. Upadek miasta był tak znaczny, że nawet Kleszczele posiadały większą liczbę mieszkańców (1888). W tym czasie w Bielsku znajdowało się 330 domów stojących przy 24 ulicach (według innych źródeł 295 domów oraz 175 niezabudowanych placów). 246 osób zajmowało się rzemiosłem, 6 kupiectwem, jednak większość mieszkańców trudniła się rolnictwem. W mieście stacjonował duży, liczący 1097 osób, pruski garnizon wojskowy. Władze pruskie dążyły do poprawy kondycji gospodarczej miast podlaskich. Miało to swoje odbicie głównie w preferowaniu handlu produktami rolniczymi. Odcięcie od rynków zbytu na wschodzie zmusiło kupców podlaskich do nawiązania współpracy handlowej z Gdańskiem i Królewcem. Tam też udawali się kupcy bielscy ze swym zbożem i chmielem. 36

35 Jednocześnie władze hamowały rozwój przemysłu, traktując nowe departamenty jako dobry rynek zbytu na towary z Prus. W tym czasie na Podlasie zaczęli napływać nowi niemieccy koloniści. Chociaż po 1807 r. część z nich wyjechała, to jeszcze 90 lat później w Bielsku mieszkało 58 Niemców. Z okresem pruskim jest także związane osadnictwo innej grupy narodowej Żydów, gdyż na przełomie lat 1802/1803 uzyskali oni prawo swobodnego osiedlania się w mieście. Opis Bielska sporządzony w 1799 r. dla potrzeb pruskiej Kamery Wojny i Domen rejestruje w mieście 9 kościołów i klasztorów oraz 19 duchownych. Wśród świątyń, nazwanych w źródle kościołami, znajdowało się 5 cerkwi oraz monaster św. Mikołaja. W wyniku zmian granic przynależność jurysdykcyjna bielskich cerkwi pozostawała przez pewien czas nie uregulowana. Rząd pruski bezwzględnie dążył do uniezależnienia kleru Cerkwi prawosławnej i unickiej w departamencie białostockim od hierarchii, która pozostała w państwie rosyjskim i austriackim. Dlatego też już w maju 1797 r. została utworzona diecezja unicka z siedzibą w Supraślu, a na biskupa został wyświęcony archimandryta monasteru supraskiego Teodozjusz Wisłocki. W skład nowej diecezji weszły także parafie dekanatu bielskiego z wiernymi. Parafie unickie w Bielsku liczyły razem wiernych i stanowiły w tym czasie największą zbiorowość wyznaniową w mieście. W tym czasie w Bielsku i okolicach mieszkało około 780 osób wyznania prawosławnego. Byli oni skupieni wokół manasteru św. Mikołaja, który, wraz z ośrodkami monastycznymi w Drohiczynie i Zabłudowie, był wówczas jedną z trzech wspólnot prawosławnych na Podlasiu. Do czasu rozbiorów wymienione monastery były zależne od archimandryty łuckiego. Z kolei władze pruskie zakazały duchowieństwu kontaktów z Cerkwią w Imperium Rosyjskim. Stosując politykę izolacji Cerkwi od wpływów z innych państw, władze podjęły próbę utworzenia w Prusach Nowowschodnich odrębnego biskupstwa prawosławnego, podporządkowanego bezpośrednio Patriarchatowi Konstantynopolitańskiemu. Ze względów politycznych inicjatywa ta nie została zrealizowana. Pomiędzy latami na mocy rozporządzenia władz pruskich w Bielsku został założony cmentarz poza obrębem miasta. Administracyjnie podzielono go na cztery części: południową przydzielono unitom i prawosławnym, środkową rzymskim katolikom, północną zaś 37

36 luteranom. Jednocześnie w dalszym ciągu funkcjonował cmentarz prawosławny przy cerkwi Mikołajewskiej. W 1807 r. Bielsk na krótko zajęła armia Napoleona. W tym też roku, na mocy traktatu w Tylży, Podlasie przeszło do państwa rosyjskiego. Według nowego podziału administracyjnego powiat bielski wszedł w skład obwodu białostockiego. W tym czasie Bielsk liczył 1836 mieszkańców. W 1812 r. miasto zajmują wojska koalicji napoleońskiej. Powołana przez Napoleona administracja zarządzała powiatem bielskim do stycznia 1813 r., kiedy to po klęsce Napoleona do Bielska wkroczyły oddziały armii rosyjskiej. W 1818 r., w ramach porządkowania różnych sfer życia miasta, władze powtórnie rozpatrywały prawa i przywileje jego mieszkańców. W tym cclu sięgnięto po oryginalne akta książęce i królewskie, znajdujące się w archiwum miejskim. Wśród 37 oryginalnych dokumentów znajdowały się m in.: akta Aleksandra Jagiellończyka z lat 1495, 1499 i 1501, królowej Bony z 1554 r., Zygmunta Starego z lat 1558, 1561, 1565 i wiele innych. Część z nich była opublikowana w różnego rodzaju materiałach źródłowych (np. Aktach Wileńskiej Archeograficznej Komisji", Wiestniku Zapadnoj Rusi"). Zmiany granic dokonane w 1807 r. pociągnęły za sobą zmianę przynależności jurysdykcyjnej Cerkwi prawosławnej i unickiej na Podlasiu. Zostało zlikwidowane biskupstwo supraskie, a parafie unickie powróciły pod jurysdykcję biskupa brzeskiego Józefa Bułhaka. W latach zarządził on dokonanie generalnych wizytacji podlaskich parafii unickich. W Bielsku z tego okresu zachowały się akty wizytacji cerkwi Michajłowskiej. Zachowały się także dane, dotyczące ogólnej liczby wiernych parafii unickich w tym okresie. W 1828 r. cztery parafie posiadały ogółem parafian. W 1807 г. podlaskie ośrodki prawosławne przeszły pod jurysdykcję arcybiskupa mińskiego. Celem zebrania informacji o Cerkwi w Bielsku mińska hierarchia prawosławna wydelegowała o. Mateusza Strachowicza. W wyniku przeprowadzonej przez niego lustracji został opisany monasterów. Mikołaja wraz z jego cerkwiami. Sytuacja materialna monasteru była dość trudna. Nieliczne było również zgromadzenie zakonne. Mimo to rola monasteru dla bielskich wyznawców prawosławia była istotna. Monaster wpływał w znacznej mierze na powrót unitów do Cerkwi prawosławnej. Proces ten został zapoczątkowany w latach 20. XIX w., 38

37 a głównym jego propagatorem był arcybiskup litewski Józef Siemaszko. W bielskich cerkwiach unickich (w jednych z pierwszych na Podlasiu) rozpoczęto przebudowę wnętrza świątyń w duchu praw osławnym. W 1833 r. rozpoczął się m in. gruntowny remont wraz ze wstawieniem ikonostasu w cerkwi Woskresieńskiej. Skłonności kleru unickiego do przejścia na prawosławie nasiliły się wraz z objęciem katedry w Brześciu przez o. Antoniego Zubko, byłego rektora Litewskiego Seminarium Duchownego w Żyrowicach. W dekanacie bielskim gorącym zwolennikiem przejścia unitów na prawosławie był dziekan o. Adam Kostycewicz. W 1834 r. w Bielsku rozpoczął służbę duszpasterską w prawosławnej cerkwi Mikołajewskiej o. Eufimiusz Pryniewski. Prowadząc pracę misyjną w mieście i okolicach, wpłynął on na wielu duchownych unickich oraz wiernych, w wyniku czego wielu z nich jeszcze przed 1839 г. nieoficjalnie przyjęło prawosławie. Trudno jest obecnie odtworzyć atmosferę tamtego czasu w Bielsku, bez wątpienia jednak prawosławni mieszkańcy mieli wiele powodów do radości z przyczyny powrotu ich sąsiadów, znajomych i kuzynów do wiary pradziadów. W 1843 r. powiat bielski wszedł w skład nowo utworzonej guberni grodzieńskiej. W tym też roku władze cerkiewne zaleciły sporządzanie przez duchownych Klirowych Wiedomosti" (wykazów parafialnych). Zachowane do dziś dziewiętnasto- i dwudziestowieczne dokumenty są doskonałym źródłem do badania dziejów poszczególnych parafii w Bielsku. Według Klirowych Wicdomosti", w 1859 r. Bielsk zamieszkiwało 1051 osób wyznania prawosławnego, zaś ogólna liczba mieszkańców wynosiła Wśród nich najliczniejszą grupę stanowili żydzi (ponad 1200 osób), rzymscy katolicy w liczbie 750 osób znajdowali się pod tym względem na trzecim miejscu. W ogólnej liczbie mieszkańców miasta znajdował się także 258-osobowy garnizon wojskowy. Z powodu braku koszar żołnierze, często z rodzinami, mieszkali w domach prywatnych, co było dużą niedogodnością dla ich gospodarzy. W 1859 r. w Bielsku było 367 domów, w tym tylko 9 murowanych. Oprócz opisanych mieszkańców w Bielsku przebywali również więźniowie. W 1857 r. ogólna ich liczba wynosiła 739 osób. Więzienie znajdowało się w budynkach zamkniętego w 1796 r. przez władze pruskie klasztoru karmelickiego. W 1863 r. wybuchło powstanie styczniowe. Włączyła się do niego 39

38 Kaplica-grobowiec pułkownika Ehrna г 1684 roku na cmentarzu parafialnym w Bielsku głównie ludność polska oraz częściowo żydowska, nieliczne były natomiast przypadki udziału w powstaniu mieszkańców Bielska wyznania prawosławnego. Prawosławna ludność białoruska na ogół biernie ustosunkowywała się do idei niepodległościowych głoszonych przez powstańców. W poczuciu zagrożenia i w obliczu dochodzących informacji o szykanowaniu przez powstańców prawosławnych duchownych i samych wiernych, zdarzały się przypadki, że w niektórych wsiach białoruskich były organizowane przez miejscową ludność oddziały samoobrony. W związku z wybuchem powstania do Bielska został skierowany wojskowy naczelnik pułkownik Barejsza. Zastosowane przez niego drastyczne środki doprowadziły do stłumienia powstania w 1864 r. Jego uczestników czekały lata prześladowań, więzienia i zsyłki. Represje popowstaniowe szczególnie dotknęły kler Kościoła rzymskokatolickiego, który stracił wiele przywilejów. Po powstaniu, w 1866 r., na Górze Zamkowej w Bielsku została wzniesiona prawosławna kaplica pw. św. Jana Chrzciciela. Motywacją do jej wystawienia było upamiętnienie ofiar powstania w Bielsku i okolicach. Przed 1869 rokiem z cerkwi Mikołajewskiej została przeniesiona siedziba dekanatu bielskiego. Nową świątynią dekanalną została cerkiew Troicka. Obowiązki dziekana w Nowym Soborze przejął dotychczasowy dziekan i proboszcz soboru św. Mikołaja o. Józef Markiewicz. W latach 60. i 70. XIX w. do Bielska napłynęła kolejna fala osadnictwa żydowskiego. Według danych z 1878 r. na ogólną liczbę 5810 mieszkańców Bielska 3968 stanowili Żydzi. W ich rękach był cały handel oraz znaczna część rzemiosła. Polacy i Białorusini zajmowali się głównie rolnictwem oraz tradycyjnymi dla Bielska rzemiosłami: garbarstwem, 40

39 szewstwem i kuśnierstwem. Rzemieślnicy-chrześcijanie byli skupieni głównie na Dubiczach. W 1882 r. dużym wydarzeniem w życiu religijnym prawosławnych mieszkańców Bielska była wizyta biskupa brzeskiego Abrahama. 30 sierpnia celebrował on św. liturgię w soborze Św. Trójcy, następnie zaś wizytował wszystkie bielskie świątynie prawosławne. 15 maja 1883 r. w Moskwie odbyła się koronacja Aleksandra III i Marii Fiodorowny. Z tej okazji w całym Imperium Rosyjskim odbywały się uroczystości świeckie i cerkiewne. W kronice cerkwi Michajłowskiej zapisano wtedy: wieczorem w mieście urządzona była iluminacja, obok szkoły powiatowej chór szkolny śpiewał Boże, Саriа chrani" i piosenki ludowe. Z okazji koronacji w bielskich cerkwiach przez trzy dni były odprawiane nabożeństwa. Drugim wydarzeniem, bezpośrednio związanym z carską rodziną, była wizyta w Bielsku wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza. Książę przybył do miasta 17 sierpnia 1886 r. Bezpośrednio po przyjeździe udał się do soboru Św. Trójcy, gdzie uczestniczył w nabożeństwach i spotkał się z duchowieństwem. Na przełomie lat 80. i 90. XIX w. w Bielsku były otwarte dwie szkoły parafialne. W 1888 г., dzięki zaangażowaniu kapelana garnizonu wojskowego o. Bazylego Jastrcbowa, została otwarta szkoła dla chłopców. W dwa lata później tego typu placówka powstała dla dziewcząt. Dla liczącego w tym czasie 7000 mieszkańców miasta powstanie tych placówek oświatowych było potrzebą czasu, gdyż istniejąca dotychczas szkoła powiatowa oraz parafialna szkoła dwuklasowa nic zaspokajały podstawowych potrzeb. Dlatego też, obok uczniów wyznania prawosławnego, do tych szkół uczęszczały również dzieci z rodzin rzymskokatolickich i żydowskich. We wzniesionym w 1891 r. nowym budynku szkolnym w pierwszym roku jego działalności nauki pobierało ponad 150 dziewcząt i chłopców. W 1892 r. cały powiat bielski stanął w obliczu wybuchu epidemii cholery. Szczególnie zagrożony był sam Bielsk, którego wyposażenie sanitarne pozostawiało wiele do życzenia. W związku z narastającym zagrożeniem wybuchu epidemii Powiatowa Komisja Sanitarna w lipcu 1892 r. zaleciła podzielić miasto na 17 stref sanitarnych i powołać dla nich 23 miejskich sanitariuszy. Ich zadaniem miało być nadzorowanie działań mających na celu zmniejszenie groźby 41

40 Widok ogólny starego miasta na początku XX w. W głębi była cerkiew Mikołajewska i jej dzwonnica wybuchu epidemii. Jednocześnie komisja zwróciła się do organizacji wyznaniowych z prośbą o współpracę w obliczu zaistniałej sytuacji. Dziennik Komisji Sanitarnej z 17 lipca 1892 r. donosił: Pożądanym byłoby zorganizowanie komitetów parafialnych, mogących przynieść konkretną korzyść w walce z epidemią, obecnie należy zaś prosić duchownych prawosławnych, księży rzymskokatolickich oraz rabinów wziąć faktyczny udział w działaniach Komisji Sanitarnej, mówiąc wiernym w cerkwiach, kościołach i synagogach o korzyściach, wypływających z ulepszania gruntu pod domami, utrzymania czystości i polepszenia odżywiania się. W 1897 r. w czasie sporządzania ogólnopaństwowego spisu ludności Bielsk liczył mieszkańców (w tym 1600 wyznania prawosławnego). Miasto stanowiło centrum administracyjne ludnego powiatu, liczącego w owym roku 164 tys. mieszkańców. Pod koniec XIX w. w Bielsku było 230 zakładów rzemieślniczych. Ożywienie gospodarcze przyniosło przeprowadzenie przez Bielsk przed 1878 rokiem linii kolejowej Kijów Brześć Królewiec. Miasto pozostało jednak nadal w cieniu burzliwie rozwijającego się Białegostoku. Bielsk mimo to nadal stanowił jedyne przemysłowe zaplecze dla wybitnie rolniczego regionu. 42

41 Nauczyciele i absolwenci Szkoły Miejskiej w Bielsku (ok r.). W rzędzie nauczycieli m in.: kierownik szkoły Osip Aleksandrowicz Grodziński (trzeci z lewej), o. Aleksander Spaski (trzeci z lewej) i ks. Górski (czwarty z prawej). Na początku XX w. przeprowadzono gruntowne prace przy uporządkowaniu miasta. Położono nowe i ulepszono stare bruki. Do 1909 r. parafie prawosławne dekanatu bielskiego podlegały biskupowi brzeskiemu wikariuszowi diecezji litewskiej. W tym też roku została utworzona diecezja grodzieńska, a pierwszym jej ordynariuszem został biskup Joachim (Lewicki). W 1905 r. katedrę grodzieńską objął biskup Michał (Jermakow), on też w 1907 r. erygował wikariat tej diecezji z katedrą w Białymstoku i rezydencją biskupią w Supraślu. Pierwszym biskupem białostockim został archimandryta Włodzimierz (Tichonicki). Jego jurysdykcji podlegały także parafie Bielska i dekanatu bielskiego. W 1905 roku bielskie parafie prawosławne liczyły 6553 osób. 17 kwietnia 1905 r. w Imperium Rosyjskim został wydany ukaz tolerancyjny, w efekcie czego Cerkiew prawosławna stanęła przed pro- 43

42 Jesień 1914 r. Koncert dobroczynny poświęcony ofiarom wojny. Na zdjęciu obecny o. Bazyli Kostycewicz z bielskiego soboru oraz jego synowie (w górnym rzędzie trzeci od lewej Jarosław Kostycewicz). blemem małżeństw mieszanych oraz przyjęciem przez część wiernych wyznania rzymskokatolickiego. Proces ten uległ szczególnemu nasileniu w mieszanej wyznaniowo diecezji grodzieńskiej. W związku z tym 16 marca 1909 r. biskup grodzieński Michał wystosował list pasterski do dziekanów, w którym przedstawił swoje stanowisko odnośnie powyższych problemów oraz nawoływał do wytężonej pracy duszpasterskiej w celu przeciwdziałania niekorzystnym procesom. W drugiej połowie 1914 r. wojna zaczęła poważnie wpływać na życie bielszczan. Na mocy ukazu synodalnego od sierpnia tego roku we wszystkich cerkwiach Imperium były przeprowadzane regularne zbiórki pieniężne na rzecz Czerwonego Krzyża, który organizował pomoc dla żołnierzy ofiar wojny. Takie akcje były przeprowadzane również w dekanacie bielskim do lipca 1915 r., kiedy to mieszkańcy tej ziemi stali się bezpośrednimi ofiarami wojny i musieli opuścić swe rodzinne domy. 44

43 Rozdział IV Ewakuacja i okres międzywojenny Rok 1915 stał się początkiem tragedii ludności prawosławnej Białostocczyzny. Od prawie 200 lat ziemia ta nie przeżywała wielkich wstrząsów wojennych. W lipcu 1915 r. władze wojskowe i cywilne zarządziły przymusową ewakuację ludności w głąb Rosji. Ludność podporządkowała się nakazom władz, chociaż były pewne wątpliwości co do sensu bieżeństwa. W wyniku ewakuacji Bielsk opuściła ogromna większość ludności prawosławnej. Wraz z nią ewakuowali się również duchowni. Pozostałej w mieście i okolicach około stuosobowej grupie ludności prawosławnej została powierzona opieka nad świątyniami. Front dotarł do Bielska w końcu lata 1915 r. Wojska rosyjskie wycofywały się przed naporem lepiej uzbrojonych Niemców. Miasto wraz z zabytkowymi świątyniami specjalnie nie ucierpiało. Całkowicie zniszczono ogrodzenie cmentarza miejskiego, a wśród krzaków, którymi porósł, trudno było dojrzeć groby. Po zajęciu Białostocczyzny władze niemieckie utworzyły obwód białostocki, będący częścią składową ІІ Rzeszy. Wobec faktu, iż większość duchownych i wiernych Cerkwi prawosławnej wyjechała w 1915 r. na wschód, problem prawosławia na tym terenie praktycznie nie istniał. Stosunek władz niemieckich do pozostałej na miejscu białoruskiej ludności był przyjazny. Władze tolerancyjnie odnosiły się także do przejawów życia narodowego Białorusinów i Polaków. 45

44 Pierwsi bieżeńcy zaczęli wracać do Bielska już w 1917 r. Wśród nich byli również duchowni. Jako jedni z pierwszych powrócili o. Bazyli Kostycewicz proboszcz soboru Św. Trójсу i skierowany do parafii św. Michała o. Aleksy Winogradów. Nasilenie powrotów uchodźców nastąpiło w latach , szczególnie zaś po zawarciu traktatu ryskiego w 1921 r., o czym świadczą dane metrykalne poszczególnych parafii. W 1921 r. tylko w trzech bielskich parafiach prawosławnych ochrzczono 288 dzieci. Złe warunki mieszkaniowe i sanitarne oraz głód powodowały wielką śmirrtel- Jefim Onacewicz - ostatni gorod- nośc. W 1921 r. W tych Samych skij gołowa" Bielska przed 1915 r. trzech parafiach zmarło 189 osób. Ludzi dziesiątkowała głównie epidemia tyfusu. Ofiarą tej choroby stał się jeden z duchownych o. Aleksy Winogradow, który zaraził się podczas spowiedzi chorego. Bezpośrednio po powrocie z bieźeństwa niektóre społeczności parafialne w dekanacie bielskim podjęły próby odzyskania wywiezionych w 1915 r. i pozostawionych w Rosji dóbr cerkiewnych. Na początku lat 20., z uwagi na sytuację w Rosji, działania w tym kierunku były nader skomplikowane. Mimo to, dzięki zaangażowaniu wielu osób, udało się odzyskać część dóbr (np. głównym koordynatorem rewindykacji dzwonów cerkiewnych był białoruski poseł z Białostocczyzny Szymon Jakowiuk). Lata powojenne dla Cerkwi prawosławnej były bardzo skomplikowane pod względem kanoniczno-prawnym. Złożoność tej sytuacji odczuwali zarówno duchowni, jak też parafianie, bowiem odrodzone państwo polskie uważało Cerkiew za pozostałość carskiej polityki imperialnej, a duchownych za głównych jej propagatorów. Dlatego też wymagano 46

45 od nich oświadczenia lojalności wobec państwa oraz formalnego uzyskania obywatelstwa polskiego. Od stycznia 1922 r. stosunek rządu polskiego do Cerkwi prawosławnej opierał się na postanowieniach Tymczasowych przepisów o stosunku rządu do Kościoła prawosławnego w Polsce". Akt ten, chociaż niedoskonały po względem formalno-prawnym, umożliwiał szeroką ingerencję państwa w sprawy Cerkwi. Tymczasowe przepisy../' otworzyły drogę do uzy skania autokefalii, o którą usilnie zabiegały władze państwowe. Część hierarchii i duchowieństwa była przeciwna odgórnemu narzucaniu autokefalii, co w efekcie doprowadziło do rozłamu w samej Cerkwi. Ostatecznie kilku biskupów było odsuniętych od pełnienia swych funkcji. Najbardziej tragicznym przypadkiem było zabójstwo metropolity Jerzego 8 lutego 1923 roku. Tymczasowe przepisy..." w niekorzystny dla Cerkwi sposób określały status prawny majątków cerkiewnych. Zgodnie z ich wykładnią pierwszeństwo w dysponowaniu ziemią cerkiewną przysługiwało władzom państwowym, a Cerkiew znajdowała się na prawach użytkownika. Z ogólnego areału ziemi w poszczególnych parafiach pozostawiono jedynie po 36 ha oraz nieruchomości, przy czym tylko te, na które parafia posiadała akty własności. Co gorsza, nawet ta ostatnia zasada nie zawsze była przestrzegana. Dla przykładu: w 1923 r. Wydział Powiatowy w Bielsku zagarnął 2,4 ha ziemi należącej do parafii prawosławnej Narodzenia NMP ofiarowanej parafii w ІІ połowic XIX w. przez o. Mikołaja Giżewskiego. Ogółem Skarb Państwa po І wojnie światowej wywłaszczył bez mała 274 hektary ziemi należącej uprzednio do parafii prawosławnych w Bielsku. Korzystając z wykładni Tymczasowych przepisów...", Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego represyjnie reagowało na próby odnowienia sieci parafialnej w jej przedwojennym stanie. W rozległym powiecie bielskim zezwolono na utworzenie jedynie 11 parafii etatowych (z 30 istniejących przed І wojną). Pozostałe cerkwie określone zostały jako filialne bądź nieetatowe. Odprawianie nabożeństw w cerkwiach nieetatowych mogło się odbywać jedynie za uprzednim zezwoleniem starosty powiatowego. W stosunku do filii taki nakaz nie obowiązywał. Filię obsługiwał na ogół stały duchowny. Miało to miejsce również w Bielsku. Z pięciu istniejących przed wojną parafii prawosławnych w Bielsku 47

46 władze zezwoliły na otwarcie dwóch Narodzenia NMР i św. Michała. Dwie pozostałe parafie przekształcono w filie: cerkiew Woskresieńska stała się filią parafii św. Michała, zaś cerkiew Mikołajewska parafii Narodzenia NMP. Sobór Św. Trójcy na mocy zarządzenia ministerialnego z listopada 1920 r. był formalnie przekazany Kościołowi rzymskokatolickiemu, a przejęcie nastąpiło dopiero w 1923 r. Świątynie prawosławne nie ucierpiały w. czasie działań wojennych, jednak kilkuletni okres nieużytkowania spowodował, iż wymagały one gruntownych remontów. Zubożenie ludności i ogólna nędza panująca po powrocie z bieżeństwa spowodowały, że zaczęto przeprowadzać remonty systematycznie dopiero od połowy lat dwudziestych. W tym czasie Bielsk zaczął się stopniowo rozwijać urbanistycznie i gospodarczo. Zwiększała się liczba ludności (w 1930 r mieszkańców, w 1935 r ). Bardziej dynamiczny wzrost liczby ludności nie był możliwy ze względu na brak większych zakładów przemysłowych. Bielsk nadal pozostawał handlowo-usługowym zapleczem dla rolniczego regionu, a wielu mieszkańców miasta, w szczególności Białorusinów i Polaków, zajmowało się rolnictwem. Handel i częściowo rzemiosło były domeną Żydów, którzy w 1933 r. stanowili 38,7 % mieszkańców. Żydzi posiadali w mieście cztery bożnice, szkołę talmudyczną oraz dom sierot. Społeczność żydowska była też reprezentowana w samorządzie miejskim. Dzieci i młodzież białoruska nie miały możliwości nauki języka ojczystego. Lukę tę starało się zapełnić Towarzystwo Szkoły Białoruskiej. Duże znaczenie dla pobudzenia świadomości narodowej Białorusinów miała także Białoruska Włościańsko-Robotnicza Hromada, organizacja polityczna, wokół której skupiło się około 100 tys. członków i sympatyków. W listopadzie 1926 r. Hromada planowała przeprowadzenie w Bielsku zjazdu powiatowego, jednak z powodu działań bojówkarzy endeckich został on odwołany. Kurs polityki państwowej po przewrocie majowym doprowadził do zdelegalizowania Hromady w marcu 1927 r. Zdając sobie sprawę z wielkiego wpływu organizacji na rzesze białoruskiej ludności wiejskiej, starosta bielski 18 marca 1927 r. skierował do księży obu wyznań chrześcijańskich okólnik, w którym zawiadamiał o rozwiązaniu Hromady i apelował o poinformowanie wiernych o restrykcjach, mogących spotkać osoby, działające w nie uznawanej przez państwo organizacji. 48

47 Widok ogólny Bielska (Nowe Miasto) w okresie międzywojennym Według danych z 1933 r, liczba Białorusinów w Bielsku wynosiła 1173 osoby. Te same źródła podają informację o 1425 osobach wyznania prawosławnego. Jak widać, większość prawosławnych mieszkańców miasta uważała siebie za Białorusinów. Ponad dwustuosobową grupę prawosławnych Polaków w Bielsku mógł stworzyć" urzędnik administracji państwowej opracowujący te dane. Ogólna liczba wiernych parafii bielskich wraz z filiami wynosiła w 1934 r osób. W 1929 r. Kościół rzymskokatolicki wniósł na wokandę Sądu Najwyższego wniosek o rewindykację około 800 obiektów sakralnych należących do Cerkwi prawosławnej, a uważanych za tzw. mienie pounickie. Wniosek objął również trzy świątynie w Bielsku. W obronie cerkwi wystąpiła grupa prawników. Grodzieński Konsystorz Duchowny wystosował pismo do księży z prośbą o zbiórkę pieniędzy na proces. Ostatecznie cała sprawa zakończyła się pomyślnie dla Cerkwi Sąd Najwyższy oddalił wnioski Kościoła rzymskokatolickiego. Jednocześnie z próbą rewindykacji świątyń wyniknął problem neounii. W drugiej połowie lat 20. w powiecie bielskim akcja neounijna dotknęła parafie Kuraszewo i Kośną. Aktywna antyunijna postawa kleru prawo- 49

48 sławnego nie pozwoliła na rozprzestrzenianie się tych tendencji na dalsze parafie. W latach 30. administracja państwowa wzmogła akcję polonizacyjną w stosunku do Cerkwi prawosławnej. Rozpoczęto ją od likwidacji przejawów narodowych w szkolnictwie prawosławnym. Z Seminarium Duchownego w Wilnie został wycofany język białoruski, a utworzony w 1924 r. przy Uniwersytecie Warszawskim Wydział Teologii Prawosławnej stawiał sobie za cel wychowanie kleru w duchu i kulturze polskiej. Do lat 40. władze państwowe zakładały przeniesienie szkolnictwa prawosławnego do Warszawy, a seminaria w Wilnie i Krzemieńcu miały być zlikwidowane. W kwietniu 1935 r. zostało powołane do życia Stowarzyszenie Polaków Prawosławnych, które wkrótce przystąpiło do Obozu Zjednoczenia Narodowego. Propagowanie przez stowarzyszenie polskości w białoruskich środowiskach prawosławnych możliwe było dzięki dotacjom finansowym Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz wsparciu ideowemu biskupa grodzieńskiego Sawy (Sowietowa). Biskup nakazał podległemu duchowieństwu opanowanie języka polskiego oraz branie udziału w życiu polskich organizacji społecznych i politycznych. Z dniem 3 września 1935 r. Konsystorz Duchowny w Grodnie wprowadził obowiązek prowadzenia akt parafialnych oraz wszelkiej korespondencji służbowej wyłącznie w języku polskim Już wcześniej władze państwowe zaleciły duchowieństwu odprawianie nabożeństw z okazji świąt państwowych z kazaniem w języku polskim oraz śpiewaniem pieśni Boże, coś Polskę". Nakazy te były odbierane przez białoruską ludność prawosławną jako przejaw dyskryminacji. Kler powściągliwie stosował się do zaleceń władz, aczkolwiek najczęściej je wypełniał. Dla przykładu: proboszcz cerkwi Michajlowskiej w Bielsku o. Bazyli Gurniejczuk w kronice cerkiewnej pod datą 12 maja 1938 r. zapisał: W trzecią rocznicą śmierci pierwszego Marszalka Polski Józefa Piłsudskiego była odsłużona panichida przy pełnym oświetleniu cerkwi i z udziałem przedstawicieli władz administracyjnych. Tendencje polonizacyjne w Cerkwi w Bielsku nasiliły się na początku 1939 г., kiedy stanowisko dziekana bielskiego objął o. Mikołaj Żuków. Nie omieszkano tego odnotować w Sprawozdaniach sytuacyjnych Wojewody Białostockiego". W sprawozdaniu z marca 1939 r. czytamy: w Bielsku 50

49 odbył się zjazd duchowieństwa z całego powiatu. Na zjeździe, na którym był obecny również starosta powiatowy oraz inspektor szkolny, dziekan М. Żuków zwrócił się do duchownych z przemówieniem o potrzebie wychowywania obywatelskiego młodzieży w duchu przywiązania do państwa i kultury polskiej. Dziekan twierdził też, że środkiem w realizacji tego winno być wprowadzenie języka polskiego w kazaniach we wszystkich parafiach prawosławnych w powiecie oraz odprawianie nabożeństw w języku polskim w dniach świąt państwowych. Wypowiedź dziekana nie znalazła uznania u większości duchownych. Kolejny tego typu zjazd duchowieństwa powiatu odbył się 19 lipca 1939 r., tym razem z udziałem biskupa Tymoteusza. Biskup przedstawił zebranym zagadnienia dotyczące Stowarzyszenia Polaków Prawosławnych, używania języka polskiego w nauczaniu religii prawosławnej oraz wprowadzenia do Cerkwi kalendarza nowego stylu. Sprawę tej ostatniej kwestii forsowały głównie władze państwowe. W czerwcu 1939 г. starosta bielski wydal zarządzenie o wprowadzeniu nowego stylu w parafiach powiatu. W odpowiedzi na to 22 czerwca metropolita Dionizy wydał dekret, w którym stwierdził, iż zarządzenie starosty nie jest zgodne z dekretem o stosunku państwa do Cerkwi prawosławnej z 18 listopada 1938 r. oraz uchwałą Soboru Biskupów w tej sprawie z 16 sierpnia 1924 roku. Tendencje polonizacyjne w Cerkwi, wspierane przez administrację, spotykały się ze sprzeciwem prawosławnych mieszkańców Bielska. Niepokoje w tym względzie były też powiązane z burzeniem cerkwi na Chełmszczyźnie i południowym Podlasiu. Tego typu działania władz państwowych wpłynęły niekorzystnie na stosunki religijno-narodowe na Białostocczyźnie w czasie ІІ wojny światowej i w okresie powojennym. 51

50 Rozdział V Lata okupacji Wieści wojenne dotarły do Bielska już І września. W mieście nastąpiło poruszenie. Urząd Miejski i Powiatowy, instytucje publiczne oraz zakłady pracy funkcjonowały jeszcze do 6 września. 12 września do Bielska wkroczyły oddziały niemieckie, ale już 23 września, na mocy postanowień traktatu Ribbentrop Mołotow, Bielsk został zajęty przez wojska sowieckie. Cały powiat bielski wszedł w skład Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Nowa przynależność państwowa radykalnie zmieniła sytuację społeczno-polityczną prawosławnej ludności białoruskiej. Władze umożliwiły tworzenie, nie istniejącego w ІІ Rzeczypospolitej, szkolnictwa białoruskiego. W 1940 roku na Białostocczyźnie istniało 270 podstawowych szkół białoruskich, kilka średnich oraz Instytut Pedagogiczny w Białymstoku. Rozwój oświaty zaktywizował także białoruskie życie kulturalne, aczkolwiek jedynie w ściśle określonych ramach ideologicznych. Od 1940 r. na Białostocczyźnie działał blisko czterdziestoosobowy chór ludowy, prowadzony przez doskonałego specjalistę Eugeniusza Jewca. Wśród członków chóru znaleźli się też przedstawiciele duchowieństwa prawosławnego: psalmista cerkwi Mikołajewskiej Sylwester Konachowicz oraz Michajlowskiej Paweł Cybruk. Początkowo stosunek nowej władzy, programowo ateistycznej, do spraw wyznaniowych był tolerancyjny. Zezwolono m. in. na reaktywowa- 52

51 Chór ludowy działający w latach , prowadzony przez Eugeniusza Jewca (siedzi na prawo od akordeonisty). nie niektórych zamkniętych w okresie ІІ Rzeczypospolitej parafii (w Bielsku dotyczyło to parafii Woskresieńskiej), stopniowo jednak zaczęto ograniczać zorganizowane życic duchowe. Wprowadzono nakaz cywilnych uregulowań dotyczących chrztów, ślubów i pogrzebów, zakazano bicia w dzwony cerkiewne. Pod groźbą pozbawienia pracy i represji zabroniono praktyk religijnych urzędnikom administracji publicznej. Nowy porządek społeczny boleśnie odczuli wiodący przedstawiciele bielskiej inteligencji prawosławnej: Daniel Łukaszuk oraz Jarosław Kostycewicz. Pierwszy w 1940 г był osadzony w brzeskim więzieniu, zaś jego rodzinę zesłano na Syberię. Natomiast Jarosław Kostycewicz w marcu 1941 r. został aresztowany przez NKWD i osadzony w więzieniu w Łomży. W latach , w ramach walki z kułactwem, władze radzieckie zaczęły zajmować majątki parafii. Niektórzy duchowni obu wyznań, szczególnie w parafiach posiadających duże areały ziemi, byli prześladowani i zmuszeni do ukrywania się. W tym czasie bielskie parafie 53

52 Michajłowska oraz Preczystieńska straciły po 36 ha ziemi, którą władze bez rekompensaty zajęły pod budowę lotniska. 22 czerwca 1941 r. stało się ono celem jednego z pierwszych nalotów lotnictwa niemieckiego. Zbombardowane zostały również magazyny żywności, położone w centrum miasta, nic opodal trzech drewnianych cerkwi. Mimo szybkiej akcji ratowniczej, prowadzonej przez duchownych i parafian, doszczętnie spłonęła cerkiew św. Mikołaja wraz z dzwonnicą. Wojska niemieckie wkroczyły do Bielska 24 czerwca 1941 r. Zarząd wojskowy miasta trwał do 1 sierpnia, kiedy to został utworzony okręg białostocki. 19 października okręg włączono do Rzeszy Niemieckiej. Dla ludności Bielska nowa okupacja była dramatycznym doświadczeniem Nazistowska polityka okupanta doprowadziła do eksterminacji ludności żydowskiej. W listopadzie 1942 r. Niemcy zlikwidowali bielskie getto, położone między obecnymi ulicami Jagiellońską, Szkolną (Kazimierzowską), Mickiewicza i Kopernika. W wyniku represyjnej polityki władz dotkliwe straty poniosła inteligencja polska i białoruska. Nie opodal Bielska, w Lesie Pilickim, w latach rozstrzelano ponad sześćset osób, w tym czterech duchownych katolickich, byłego burmistrza Alfonsa Erdmana oraz kilku nauczycieli. W 1943 r. na bielskiej ulicy został zastrzelony przez Niemców syn o. Symeona Cybruka z cerkwi Preczystieńskiej. Represje dotknęły także ludność wiejską okolic Bielska W lipcu 1942 r. mieszkańcami miasta i okolic wstrząsnęła wieść o spaleniu Rajska i wymordowaniu 149 jego mieszkańców. Tego typu represje były najczęściej odwetem Niemców za działalność partyzantki radzieckiej. Latem 1941 r. w Białymstoku powstał Białoruski Komitet Narodowy. Dzięki jego staraniom udało się uratować przed represjami znaczną liczbę mieszkańców okręgu białostockiego. Główny wysiłek komitetu skupiał się na działalności oświatowej i kulturalnej. W rejonie bielskim szkolnictwo białoruskie mogło istnieć dzięki zaangażowaniu wójta gminy, syna byłego proboszcza w cerkwiach Troickiej i Preczystieńskiej Jarosława Kostycewicza. W latach w powiecie bielskim w ośmiu szkołach nauczano w języku białoruskim. Katecheza prawosławna była prowadzona w języku białoruskim. Językiem liturgicznym pozostawał cerkiewnosłowiański, co było zgodne z żądaniem władz niemieckich oraz stanowiskiem hierarchii cerkiewnej i Radosława Ostrowskiego, prezydenta Białoruskiej 54

53 Centralnej Rady. 8 grudnia 1943 r. arcybiskup grodzieńsko-białostocki Benedykt wystosował do wszystkich nauczycieli religii w diecezji odpowiednie pismo w tej sprawie. Życic religijne wyznawców prawosławia przebiegało na ogół bez większych zakłóceń. Sprzyjała temu rozważna postawa zwierzchnika Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej metropolity Pantelejmona. Hierarchii udało się zapobiec próbom wciągnięcia Cerkwi przez władze niemieckie oraz niektórych działaczy narodowych do polityki. Jednocześnie część duchownych uczestniczyła w pracach Białoruskiego Komitetu Narodowego, wspierała białoruski ruch artystyczny i kulturalny. W drugiej połowic 1943 r. władze okupacyjne wydały rozporządzenie, na mocy którego dzwony z bielskich cerkwi i kościołów miały być zdjęte i przekazane armii. Rekwizycja dzwonów została zlecona ekipie remontowo-budowlanej inż. Zachariasza Szachowicza. Dzwony zostały zdjęte, a następnie przewiezione na plac cerkiewny. Dziwnym zbiegiem okoliczności nie wywieziono ich z miasta. Zaważyła na tym opieszałość niemieckiej administracji oraz rozważna postawa inż. Zachariasza Szachowicza. Na początku lipca 1944 r., w obawie przed zniszczeniem, o. Łukasz Plutowicz zabezpieczył największą świętość prawosławnych w Bielsku ikonę Bogurodzicy. Dzięki temu ikona ocalała; część ołtarzowa cerkwi w czasie bombardowania została uszkodzona. Na kilka dni przed 30 lipca, w obawie przed represjami nowych władz, miasto opuścił dziekan bielski o. Mikołaj Żuków. Początkowo wyjechał do Niemiec, stamtąd do Francji. Ostatnie dni przed wyzwoleniem były dla mieszkańców Bielska koszmarem. Wojska niemieckie wysadziły dworzec kolejowy oraz spaliły budynki w mieście (ok. 50 proc.). 30 lipca do Bielska wkroczyły oddziały radzieckie. 55

54 Rozdział VI Lata Ostatnie dni wojny przyniosły dla Bielska wielkie zniszczenia jego infrastruktury' budowlanej. Część ludności pozostała bez dachu nad głową. Trudności z tym związane stały się także udziałem duchowieństwa prawosławnego. Życie społeczne Bielska, pomimo trwających jeszcze walk na frontach, nie stało jednak w martwym punkcie. Organizowała się nowa władza, środowiska polskie i białoruskie podejmowały działania na rzecz organizacji oświaty i kultury narodowej. Już w pierwszych miesiącach po wyzwoleniu wznowiono działanie polskiego Liceum im. Т. Kościuszki. Społeczność białoruska otrzymała natomiast możliwość orgamzacji swego gimnazjum, które to zaczęło funkcjonować w 1944 r. Inicjatorem powstania szkoły był przede wszystkim Jarosław Kostycewicz, działający na rzecz szkolnictwa białoruskiego jeszcze w czasie okupacji niemieckiej. Dużym poszanowaniem wśród uczniów gimnazjum cieszyła się osoba o. Konstantego Bajko, wykładającego tu religię. W wychowaniu religijnym gimnazjalnej młodzieży z duchownym współdziałała sama dyrekcja. W niedziele i większe święta cerkiewne młodzież w sposób zorganizowany uczęszczała na nabożeństwa, śpiewała w chórze cerkiewnym. Na życie Cerkwi w Bielsku w owym czasie negatywnie rzutowała nieuregulowana sytuacja prawno-kanoniczna Cerkwi na Białostocczyźnie. W 1944 roku większość duchowieństwa i wiernych uznała zwierzch- 56

55 Rok Grupa dzieci ze szkoły białoruskiej z nauczycielami (m. in. o. Konstanty Bajko i Anna Winogradowa) nictwo hierarchy mińskiego, arcybiskupa Bazylego, jednocześnie odcinając się od władzy zwierzchniej akceptowanego przez polskie władze państwowe biskupa Tymoteusza. Arcybiskup miński bardzo energicznie zajął się sprawą przyporządkowania Białostocczyzny swej jurysdykcji. 20 grudnia 1944 roku przybył do Bielska, gdzie podczas zebrania duchowieństwa dekanatu bielskiego wyłoniona została Tymczasowa Rada Diecezjalna. 22 lutego 1945 r. radę przekształcono w Białostocki Diecezjalny Zarząd Prawosławny, a na jego siedzibę wybrano Bielsk. Jedną z najważniejszych funkcji w zarządzie sprawował o. Mikołaj Wincukiewicz, proboszcz parafii Preczystieńskiej, sekretarzem zaś był psalmista cerkwi Michajłowskiej Bazyli Iwasienko. Od tej pory przez bielską kancelarię Zarządu Diecezjalnego na Białostocczyznę docierały zarządzenia władyki mińskiego. Jednym z pierwszych było rozporządzenie, dotyczące dobrowolnej repatriacji duchownych z Białostocczyzny do BSRR. Duchownym zalecano przy tym przekonać do potrzeby wyjazdu wszystkich parafian oraz zabrać ze sobą utensylia cerkiewne. Ci, którzy dostosowaliby się do rozporządzenia 57

56 zapewniano najlepsze miejsca w diecezjach, podległych arcybiskupowi Bazylemu Nie można wykluczyć, że rozporządzenie powstało pod pewnym naciskiem czynników politycznych, związanych ze sprawą przemieszczania ludności z Polski do ZSRR. Rozporządzenie arcybiskupa Bazylego nic znalazło jednakże żadnego oddźwięku wśród duchowieństwa podlaskiego, tym bardziej że część duchowieństwa w latach osobiście doświadczyła smaku radzieckich porządków. Inaczej przedstawiała się jednak sprawa przyporządkowania cerkiewnego. Jeszcze do połowy 1945 roku większość duchowieństwa jawnie opowiadała się za zwierzchnictwem arcybiskupa Bazy lego. Dopiero otwarte działania władz państwowych oraz wydarzenia, związane z mianowaniem w listopadzie 1945 roku o. Mikołaja Wincukiewicza zarządzającym diecezją białostocką doprowadziły do poważnego rozłamu wśród duchowieństwa. Niektórzy z duchownych, uznających jurysdykcję biskupa Tymoteusza, na wniosek o. М. Wincukiewicza byli formalnie zawieszani w czynnościach kapłańskich. Z kolei władze państwowe działały w kierunku unormowania tej niezręcznej dla nich sytuacji, odwołując się przy tym do dekretu o stosunku państwa do Cerkwi z 1938 r. Minister administracji publicznej w swym wniosku, skierowanym do Ministerstwa Spraw Zagranicznych zaznaczy ł, że o. М. Wincukicwicz narusza przez swą akcję niezależność Kościoła, wyrażoną w przepisach przedwrześniowych. W wyniku podjętych działań sytuacja zwolenników arcybiskupa mińskiego stawała się coraz bardziej niekorzystna. Na początku 1946 r. duchowieństwo podlaskie w znacznej części opowiadało się już za biskupem Tymoteuszem. W celu formalnego wyjaśnienia sytuacji na 19 lutego zwołano do Bielska zjazd duchowieństwa z całego powiatu. W obecności dziekana białostockiego oraz starosty powiatowego 24 proboszczów parafii oraz prefekt o. Konstanty Bajko podpisali uchwałę, dotyczącą uznania jurysdykcji bpa Tymoteusza oraz metropolity Dionizego i zerwania stosunków z hierarchią pozakrajową. Na zebranie nie stawił się o. М. Wincukiewicz. Wezwany na dzień następny do Starostwa kategorycznie odmówił uznania bpa Tymoteusza oraz nowo mianowanego dziekana bielskiego o. Anatola Mackiewicza. W następnych dniach o. М. Wincukiewicz wszczął akcję dyskredytowania w oczach wiernych duchownych, którzy podpisali wspomniany akt lojalności. Odczuł to m. in. o. Konstanty Bajko, który w drodze na lekcję w Szkole Podstawowej nr 2 został 58

57 słownie i fizycznie znieważony przez grupę kobiet, zarzucających duchowieństwu, że zaprodali ruskuju wieru na polskuju. Poprzez te działania zarządzający diecezją białostocką o. Wincukiewicz całkowicie utracił poparcie duchowieństwa. W Bielsku jego stronnikiem pozostał jedynie o. Bazyli Iwasienko. Jeden z nielicznych stronników łączności z Patriarchatem Moskiewskim o. W. Jemieljaniuk z Zabłudowa zaginął w nieznanych okolicznościach 28 lutego 1946 r. W marcu tegoż roku, również w nieznanych okolicznościach, opuścił Bielsk sam o. М. Wincukiewicz. W tymże miesiącu tajne radzieckie służby dokonały porwania z bielskiej ulicy o. Konstantego Bajko, który podpisał uchwałę z 19 lutego 1946 roku i nie był zwolennikiem jurysdykcji arcybiskupa Bazylego. W rezultacie duchowny trafił na Syberię, gdzie do 1954 r. był niewolony w kopalniach węgla koło Workuty. Wszystkie te dramatyczne wydarzenia potęgowały napięcia i niepokoje wśród białoruskiej ludności prawosławnej. Dodatkowym zagrożeniem dla niej stały się działania ugrupowań polskiego podziemia. Dramatyczne wy darzenia marcowe nastąpiły nieco ponad miesiąc po aktach pacyfikacji białoruskich wsi podlaskich: Zaleszan, Zań, Szpaków Wólki Wygonowskiej i Końcowizny. W obliczu zagrożeń ludność bardziej skupiła się wokół Cerkwi, znajdując w niej oporę duchową. W lipcu 1946 r. uchwalą Soboru Biskupów diecezję warszawską podzielono na trzy oddzielne diecezje: warszawską, Ziem Odzyskanych oraz białostocko-bielską, której ordynariuszem został arcybiskup Tymoteusz. Ostatnia diecezja była największą pod względem liczby parafii i wiernych. W jej skład weszły wszystkie parafie, położone w województwie białostockim, w tym dekanat bielski. Zwierzchnikiem Cerkwi nadal pozostawał metropolita Dionizy, cieszący się wielkim autorytetem oraz szacunkiem duchowieństwa i wiernych. Stosunek władz państwowych do władyki stawał się z czasem coraz bardziej nieprzychylny. Związane było to z kwestią autokefalii Cerkwi w Polsce. Metropolita uważał, że akt autokefalii, ogłoszony tomosem patriarchy konstantynopolitańskiego w 1924 roku, nadal jest ważny. Władze były odmiennego zdania, uważając, że Cerkiew w Polsce winna uzyskać autokefalię bezpośrednio od Cerkwi Rosyjskiej Spór został rozstrzygnięty zarządzeniem prezydenta RP Bolesława Bieruta z dnia 17 kwietnia 1948 r., które cofnęło poparcie metropolicie Dionizemu. Aby odizolować władykę od wpływów na duchowieństwo i wiernych osadzono 59

58 go w areszcie domowym w Sosnowcu. Kilka dni później minister administracji publicznej powołał Tymczasowe Kolegium Rządzące Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego z arcybiskupem Tymoteuszem na czele. W czerwcu tego roku oficjalna delegacja Tymczasowego Kolegium udała się do Moskwy na rozmowy w patriarchacie. Po ustaleniu warunków zrzeczenia się autokefalii z 1924 r. oraz władzy jurysdykcyjnej metropolity Dionizego przygotowano nowy akt, który 22 czerwca został podpisany przez patriarchę Aleksego, Święty Synod oraz delegację Tymczasowego Kolegium Cerkwi w Polsce. Na początku lipca 1948 r. Warszawski Konsystorz Duchowny wystosował do wszystkich duchownych w Polsce okólnik, w którym powiadamiał o wynikach pobytu delegacji cerkiewnej w Moskwie. Nowy akt autokefalii dawał władzom państwowym możliwości kontrolowania i ingerowania w życie cerkiewne. W 1949 r. władze administracyjne przejęły wszystkie parafialne księgi metrykalne, poczynając od 1889 roku. Wcześniej jeszcze zalecono proboszczom wydawanie zaświadczeń metrykalnych wyłącznie w języku polskim. Szczególne ograniczenie praw Cerkwi nastąpiło w latach W 1951 r. władze państwowe ostatecznie zakwestionowały zwrot gruntów parafialnych, tworząc Fundusz Kościelny. Na proboszczów wywierano naciski finansowe. Przykładem tego było obkładanie duchowieństwa powiatu bielskiego wygórowanymi podatkami przez miejscowy Wydział Finansowy, na co we wrześniu 1951 r. odpowiednim pismem zareagował Warszawski Konsystorz Duchowny. Jednocześnie tenże bielski Wydział Finansowy Powiatowej Rady Narodowej zmuszał duchownych do corocznego wykupywania tzw. kart rejestracyjnych, względnie zamiennego odrabiania pięciu dniówek na cele publiczne. Traktowanie duchownych na zasadach rzemieślników oburzyło dziekana bielskiego o. Mikołaja Niesłuchowskiego, który w podaniu do Prezydium PRN prosił o niezwłoczne wyjaśnienie i unormowanie tej sprawy Niejasną kwestią była także możliwość nauczania religii w szkołach dekanatu bielskiego. Pod koniec lat 40. z wielu szkół została ona wyprowadzona, co w głównej mierze zależało od stosunku dyrekcji do jej nauczania. W raporcie z zebrania duchowieństwa dekanatu bielskiego, które odbyło się 3 kwietnia 1952 roku w Bielsku czytamy, że w wielu 60

59 szkołach na terenie dekanatu nie wykłada się religia. W związku z tym postanowiono, aby w każdej parafii organizować doroczne święta dzieci. Kilka dni po zebraniu duchowieństwa zaistniał przykry fakt nietolerancji. W związku ze świętami wielkanocnymi wojewódzkie władze oświatowe nie zezwoliły na odwołanie zajęć lekcyjnych w szkołach z przewagą uczniów i nauczycieli wyznania prawosławnego. Prosząc metropolitę Makarego o interwencję w tej sprawie u ministra, dziekan bielski pisał: (...) na Bielszczyźnie, gdzie większość ludności jest wyznania prawosławnego, są szkoły z młodzieżą w stu procentach wyznania prawosławnego. Na przykład: 11-latka, szkoła białoruska w Bielsku Podlaskim, gdzie jestem prefektem, i szkoła białoruska 11-latka w Hajnówce, już nie mówiąc o dziesiątkach szkól podstawowych wiejskich. Czyż doprawdy młodzież tych szkół nie ma prawa obchodzić swoje Święta Wielkiejnocy, a jest zmuszona obchodzić z ludnością katolicką, która na Bielszczyźnie stanowi mniejszość. To znowuż jest coś nie w porządku. W roku szkolnym nauczanie religii we wszystkich bielskich szkołach zostało utrzymane głównie dzięki staraniom dziekana. W związku z planowanym na październik 1952 roku odejściem z Bielska o. Mikołaj Niesłuchowski dążył do uporządkowania spraw cerkiewnych w dekanacie, aby, jak pisał do metropolity: ze spokojnym sercem opuścić Bielsk i udać się do nowego miejsca służenia. Uporządkowana, bogata kancelaria dekanatu, którą pozostawił w Bielsku do dziś świadczy o szczególnej staranności tego duchownego, przyszłego biskupa Nikanora. Po odejściu o. Mikołaja Niesłuchowskiego nowym dziekanem został o. Mikołaj Krukowski. W tym okresie władze administracyjne, coraz bardziej ingerując w życic Cerkwi, wprowadziły swoiste novum obowiązek uzyskiwania przez parafie zezwoleń na odbywanie tradycyjnych obchodów pól. Duchownym, którzy nie dostosowaliby się do zalecenia, groziły poważne konsekwencje, włącznie z wysoką karą grzywny. Odczuł to osobiście o. Aleksander Tokarewski, wikariusz parafii Preczystieńskiej, obsługujący cerkiew w Augustowie. W latach pięćdziesiątych obchody pól były stopniowo zakazywane we wszystkich bielskich parafiach. Sukcesywnie, do 1956 r. wycofywano także nauczanie religii ze szkół. W roku szkolnym 1956/1957, na fali odwilży nauczanie religii powróciło do wszystkich szkół. Zarządzenie w tej sprawie, wydane przez ministra oświaty W. Bieńkowskiego, nakładało jednakże na rodziców 61

60 Plan Bielska z 1956 r. z oznaczonym podziałem na parafie obowiązek składania deklaracji pisemnych. Następstwem odwilży było również przybycie do Bielska z zesłania o. Konstantego Bajko, który w 1957 roku objął funkcję prefekta bielskich szkół średnich. Okres ten nie był jednak wolny od ograniczeń w stosunku do Cerkwi. W 1958 r. władze wprowadziły zakaz udzielania przez duchownych ślubów bez uprzedniego zawarcia ślubu cywilnego. Nie stosującym się do zarządzenia groziła kara grzywny lub sześciomiesięcznego aresztu. Rok 1956 przyniósł dla Cerkwi w Bielsku ważkie wydarzenie. Dekretem metropolity z 28 kwietnia został zatwierdzony projekt terytorialnego podziału Bielska między poszczególnymi parafiami. Dotychczasowy podział parafialny Bielska był raczej umowny. Wierni uczęszczali do cerkwi, z którą związani byli ich przodkowie. Dlatego też nowy, ścisły podział w kilku przypadkach nie odpowiadał parafianom, którzy w spornych kwestiach skierowali interpelacje do metropolii i dziekana. Rok 1956 to także początek gwałtownego rozwoju ruchu oświatowokulturalnego białoruskiej ludności prawosławnej Ziemi Bielskiej. Sukcesywnie wzrastała liczba szkół z językiem białoruskim, powstawały dziesiątki zespołów teatralnych i śpiewaczych, organizowano szereg imprez 62

61 Absolwenci Liceum Białoruskiego w Bielsku Podlaskim w roku szkolnym 1956/57 kulturalnych, co prawda w obrębie określonych ram ideologicznych. Cerkiew, jako czynnik niezgodny z duchem epoki, starano się odsuwać poza odbywające się wydarzenia w życiu narodu. Istniały jednakże przykłady pozytywne Była nim m in. postawa Jarosława Kostycewicza, dyrektora Liceum z Białoruskim Językiem Nauczania, który w czasie większych świąt cerkiewnych osobiście organizował wyjścia młodzieży szkolnej na nabożeństwa cerkiewne. W grudniu 1959 г. z powodu choroby metropolity Makarego obowiązki zarządzającego metropolią zostały przekazane arcybiskupowi Tymoteuszowi. 28 marca 1960 r. w Sosnowcu, w wieku 84 lat zmarł metropolita Dionizy. Tenże rok dla dziejów Cerkwi w Bielsku przyniósł wydarzenie wyjątkowe. 63

62 Rozdział VII Lata W dniu święta Zwiastowania Dobrej Nowiny w 1960 r. w warszawskiej cerkwi katedralnej odbyły się uroczystości konsekracji biskupa Bazylego (o. Włodzimierza Doroszkiewicza). Nowy hierarcha otrzymał tytuł biskupa bielskiego, wikariusza diecezji warszawsko-bielskiej, a jego katedrą została obrana cerkiew Woskresieńska w Bielsku. Pierwszy w dziejach biskup bielski, z wielkim duchowym i fizycznym zaangażowaniem rozpoczął wypełnianie swych obowiązków arcypasterskich. W miarę możliwości władyka udawał się na Podlasie, gdzie służył długie nabożeństwa i spotykał się z wiernymi, zaskarbiając przy tym ich sympatię. Pewnym utrudnieniem w pracy duszpasterskiej i organizacyjnej był jednak fakt, że władyka na stałe rezydował w Warszawie, przez co jego kontakty z wiernymi na Podlasiu były ograniczone. Jednakże już sam fakt, że Bielsk stał się miastem z prawosławną katedrą przyczynił się do umocnienia więzi wiernych z Cerkwią oraz podniesienia poczucia godności z powodu wyznawanej wiary. Z Cerkwią nie byli związani natomiast pracownicy służb państwowych. Z czasem proces odklerykalizowania tej części prawosławnej społeczności pogłębiał się, nasilając się szczególnie w latach 70. Nie oznaczało to bynajmniej ich całkowitej laicyzacji i ateizacji (sprzyjało temu całkowite wyprowadzenie nauki religii ze szkół w roku szkolnym 1960/1961). Przejawy religijności tych ludzi ograniczały się jednak wyłącznie do wąskiego kręgu rodzinnego, często funkcjonowały jedynie jako nieodłączny skła- 64

63 dnik tradycji. Jawne uczestnictwo w praktykach religijnych groziło konsekwencjami personalnymi z racji zajmowanych stanowisk. Dlatego też nierzadkimi były fakty, że pracownicy partii, urzędów bądź milicji w obawie przed tymiż konsekwencjami chrzcili swe dzieci potajemnie, w wiejskich parafiach, często nawet bez sporządzania odpowiednich wpisów w księgach metrykalnych. Odejście natomiast inteligencji nic było zjawiskiem powszechnym. W życiu cerkiewnym aktywnie uczestniczyli niektórzy jej przedstawiciele, m in. Jarosław Kostyccwicz, Zachariasz Szachowicz, dr Jan Luba i inni. Niezależnie od wyżej wskazanych problemów, w latach 60. i 70. liczba parafian w bielskich parafiach systematycznie wzrastała. Było to związane z nasilającą się migracją ludności ze wsi do miast. Odsetek rodowitych mieszczan w parafiach stawał się coraz mniejszy, pod koniec lat 70. wynosił już zaledwie kilka procent ogółu wiernych. Ta szczególna grupa prawosławnego bielskiego mieszczaństwa zachowywała jeszcze wtedy swój styl bycia i zachowań oraz język, będący swoistą syntezą miejscowej, podlaskiej gwary białoruskiej oraz literackiego języka rosyjskiego. W końcu lat 70. dały się zauważyć pierwsze symptomy kryzysu państwowego i związanego z tym poruszenia społecznego. Dotyczyło to również życia Cerkwi. W listopadzie 1979 r. na warszawskim zebraniu dziekanów zalecono wszystkim duchownym umacniać dyscyplinę wewnętrzną oraz zwrócić szczególną uwagę na nauczanie religii w parafiach. Z niektórych parafii bowiem zaczęły docierać do metropolii informacje o zagrożeniu życia religijno-moralnego, przyczyną czego miał być brak nauczania religii. Najbardziej czułą grupą wiernych Cerkwi na potrzeby religijne była właśnie młodzież. Ona to, wspierana duchowo i organizacyjnie przez niektórych duchownych i świeckich działaczy cerkiewnych, na przełomie lat 70. i 80. rozpoczęła swą aktywną działalność w łonie Cerkwi, co dało przyszły plon w postaci powstania Bractwa Młodzieży Prawosławnej. Młodzież bielska od samego początku była jednym z głównych filarów działalności młodzieży prawosławnej w Polsce. Między innymi dzięki jej staraniom został oddany do użytku Dom Pielgrzyma na Św. Górze Grabarce. W 1981 r. w związku ze skomplikowaną sytuacją polityczną Cerkiew stała na pozycji wyczekującej. Odczuwając pewne zagrożenia, wynika- 65

64 Od wieków w czasie święta Jordanu parafie bielskie wspólnie święciły wodę na rzece Białej. Tak było do lat 70. jące z mogących nastąpić radykalnych zmian politycznych, Cerkiew oficjalnie popierała władze państwowe. Dało temu wyraz oświadczenie księży dziekanów na zebraniu 13 kwietnia 1981 r. Potępiono w nim wszelkie przejawy zakłócania porządku oraz upadek moralności. Wśród białoruskiej społeczności prawosławnej w Bielsku wprowadzenie stanu wojennego spotkało się z różnym odbiorem. Większość przyjęła ten fakt z uczuciem ulgi w obliczu rzekomo planowanych pogromów ludności białoruskiej. Elity natomiast wprowadzenie stanu wojennego odbierały jako ograniczenie pola do działalności w różnych dziedzinach życia narodowego. Na pewien okres czasu zawieszono działalność organizacji religijnych i narodowych. Nie zdołało to jednak zahamować zapoczątkowanych w 1980 roku korzystnych zmian w państwie. Dotyczyło to również Cerkwi. W 1983 roku na biskupa bielskiego został wyświęcony dr Jan Anchimiuk, otrzymawszy przedtem imię zakonne Jeremiasz. Nowy władyka, podobnie jak jego poprzednik na bielskiej katedrze biskup Bazyli, nie rezydował jednak na stałe w Bielsku. Kilkumiesięczne sprawowanie godności biskupa bielskiego służyło jednak podniesieniu poczucia godności prawosławnych bielszczan. Początek drugiej połowy lat 80., kiedy nastąpiły zauważalne zmiany polityczne w Związku Radzieckim, odbił się korzystnie na religijnej i narodowej aktywności wyznawców prawosławia na Białostocczyźnie. Za pośrednictwem prasy mniejszościowej oraz stopniowo mass-mediów ogólnopolskich, zza wschodniej granicy zaczęły docierać informacje o odrodzaniu się Cerkwi prawosławnej oraz świadomości narodowej na Białorusi. Szczególną rolę w informowaniu o tych procesach odegrało, 66

65 założone w 1985 roku pismo Tygodnik Podlaski". Szerokim echem na Białostocczyźnie przeszedł jubileusz 1000-lecia Chrztu Rusi. W Bielsku dekanalne uroczystości jubileuszowe odbyły się 11 i 12 kwietnia 1988 roku w cerkwi Woskresieńskiej. Jubileusz upamiętniono wyświęceniem tablicy pamiątkowej. W owym czasie niespotykaną wcześniej aktywność przybrała działalność młodzieży prawosławnej. Masowy charakter otrzymała majowa pielgrzymka na Św. Górę Grabarkę. Wzmogły się kontakty z młodzieżą prawosławną na całym świecie. Ta sama młodzież starała się aktywnie uczestniczyć w życiu narodowym. Od 1985 roku przy klubie białoruskim w Bielsku Podlaskim działała grupa teatralna Parnas", złożona w większości z uczniów bielskich szkół średnich. Teatr zyskał spore uznanie wśród mieszkańców Podlasia, szczególnie poprzez wędrówki twórcze oraz kolędowanie. Przejawiali aktywność również studenci. W dniach marca 1987 r. w Bielsku odbył się І Kongres Studentów Białoruskich. Z łona białoruskiego ruchu studenckiego i uczniowskiego lat 80. wywodzili się niektórzy z najbardziej aktywnych działaczy ruchu ukraińskiego, zaistniałego w Bielsku w połowie lat 80. Przemiany polityczne roku 1989 otworzyły nowe możliwości w działalności Cerkwi i społecznej aktywności jej wiernych. Pierwszą jaskółką nadchodzących przemian dla Cerkwi było restytuowanie historycznej diecezji lubelsko-chelmskiej. Zniesienie cenzury i zorganizowanie bazy poligraficznej przy diecezji białostocko-gdańskicj stworzyły szanse odrodzenia się chlubnych tradycji drukarni synodalnej z okresu międzywojennego, czy też wcześniej istniejącej oficyny supraskiej. Polityka władz centralnych po 1989 roku rokowała nadzieje na polepszenie sytuacji mniejszości narodowych i wyznaniowych w państwie. Niestety, początkowo nie sprawdziło się to na szczeblu lokalnym. Jedynie gestem okazało się zaproszenie duchownych prawosławnych na І sesję nowej Rady Miejskiej, która odbyła się w dniu 21 czerwca 1990 r. Niebawem nastąpiły bowiem masowe zwolnienia pracowników Urzędu Miejskiego narodowości białoruskiej wyznania prawosławnego. Narodowo-wyznaniowe podłoże miało także zwolnienie z zajmowanego stanowiska prezesa Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej. Czasopisma mniejszościowe Niwa", Tygodnik Podlaski" z zaniepokojenieniem pisały o nowej polityce kadrowej w Bielsku. Wielki niepokój w środowisku białoruskim wywołała uchwała Rady Miejskiej, kwestionująca bytność 67

66 Białorusinów w Bielsku w ogóle. Przedstawiciele Białoruskiego Komitetu Wyborczego, którzy mieli wówczas w radzie ośmiu swych radnych, nie byli w stanie formalnie przeciwstawić się tej absurdalnej uchwale. W lipcu 1990 roku wyznawców prawosławia wstrząsnęła wiadomość o spaleniu cerkwi na Św. Górze Grabarce. Pielgrzymka sierpniowa do tego świętego miejsca była bardzo liczna, odbywała się w duchu pokuty i trwogi o przyszłość Cerkwi. Rok następny przyniósł następną tragedię pożar cerkwi w Narwi. Tu żywioł pochłonął ofiarę ludzką. Formalnie Cerkiew zyskiwała jednak coraz więcej. W 1991 roku została uchwalona ustawa o stosunku państwa do Kościoła prawosławnego. Na jej mocy parafie otrzymały możliwość ubiegania się o zwrot zagarniętych przez państwo nieruchomości. Starania takie wszczęły również parafie bielskie. Pierwszym faktem zaistniałym w duchu ustawy było przekazanie w listopadzie 1991 r. na własność Cerkwi prawosławnej części cmentarza miejskiego. Parafiom nadawano również prawa własności do cmentarzy wiejskich oraz posesji parafialnych, których były one dotąd jedynie użytkownikami. Rok 1991 był również drugim rokiem nauczania religii w szkołach. Do kadry nauczycielskiej, początkowo składającej się prawie wyłącznie z duchownych, z czasem zaczęli dochodzić katecheci świeccy. Sprzyjało temu zorganizowane w Białymstoku studium katechetyczne. W Bielsku katechizacją prawosławną zostały objęte prawie wszystkie dzieci i młodzież, w sumie ok dzieci w szkołach podstawowych oraz ok młodzieży w szkołach średnich. W końcu 1991 roku, jako oficjalna organizacja, zaistniało Bractwo Młodzieży Prawosławnej. W grudniu tegoż roku w Bielsku odbyło się walne zgromadzenie organizacji diecezjalnej. Nowo wybrany wówczas zarząd bractwa z Piotrem Kasperukiem na czele nakreślił dość szeroki plan działalności. W ważkie wydarzenia w życiu Cerkwi obfitował również rok W marcu tego roku w bielskich cerkwiach przeprowadzono ogólnometropolitalną zbiórkę pieniężną na budowę Muzeum Białoruskiego w Hajnówce. W związku z planowanym na rok 1992 soborem lokalnym Cerkwi w Polsce, swych kandydatów miał wystawić również dekanat bielski. Przedsoborowe zebranie dekanalne w Bielsku odbyło się 3 września 1992 roku przy cerkwi Michajłowskiej. Na zebraniu dokonano wyborów kandydatów na sobór, który jednakże nie odbył się. 68

67 Wielkim wydarzeniem, w którym uczestniczyły setki prawosławnych mieszkańców Bielska i okolic, było przeniesienie relikwii męczennika Gabriela Zabłudowskiego z Grodna do Białegostoku w dniach września 1992 r. Po tym fakcie wielu mieszkańców Bielska, w tym większość prawosławnych wychowanków szkół, uczestniczyło w pielgrzymkach do relikwii męcz. Gabriela. Rok 1993 dla Białorusinów w Bielsku rozpoczął się od zatrważającego incydentu. W styczniu w szkole białoruskiej dokonano wielkiego aktu wandalizmu, zalewając wodą nowy budynek szkolny. Dyrekcja była wymuszona poszukać dla dzieci pomieszczeń zastępczych. Do jej próśb pozytywnie ustosunkowali się proboszczowie bielskich parafii prawosławnych, w których istniały warunki do odbywania zajęć lekcyjnych. Do końca kwietnia 1993 r. sale parafialne zapełniły się dziećmi. Ogólna liczba mieszkańców Bielska w owym czasie zbliżała się do 30 tysięcy, z czego około połowę stanowili wyznawcy prawosławia. Trzy niewielkie świątynie parafialne nie zaspokajały potrzeb parafii, szczególnie w czasie dużych świąt. Ograniczało to także kontakty z życiem parafialnym wiernych, mieszkających w znacznych odległościach od swych cerkwi parafialnych. Z myślą o tym 26 listopada 1993 roku metropolita Bazyli wydał rozporządzenie, dotyczące budowy dwóch nowych cerkwi w Bielsku. Akt metropolity był rozpatrywany przez bielskie duchowieństwo na zebraniu w dniu 1 grudnia. Wstępnie zaplanowano lokalizację dwóch cerkwi w północnym i południowym rejonach miasta. Organizację budowy miały wziąć na siebie parafie Preczystieńska i Michajłowska. Władze miejskie do potrzeb Cerkwi ustosunkowały się ze zrozumieniem. Wkrótce rozpoczęto starania o wydzielenie placów pod budowę świątyń. Postęp w pracach nad organizacją budowy nowych cerkwi zainteresował metropolitę Bazylego w czasie jego oficjalnej wizyty u bielskich władz miejskich w dniu 22 listopada 1994 r. Wizyta była ewenementem w dziejach Bielska. Po raz pierwszy najwyższy hierarcha Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego został zaproszony do Urzędu Miejskiego. Inicjatorem spotkania był Zarząd Miasta z burmistrzem Andrzejem Stepaniukiem na czele. Można tu dodać, że nowy burmistrz jest liderem Białoruskiego Komitetu Wyborczego, stanowiącego główną siłę motoryczną Koalicji Bielskiej, która zdecydowanie wygrała wybory samorządowe w czerwcu 1994 roku. 69

68 Metropolita Bazyli z proboszczami bielskich cerkwi i wiernymi w czasie procesji. Cerkiew Woskresieńska Pascha 1995 Pisząc o życiu Cerkwi prawosławnej w Bielsku w roku 1994 należy wspomnieć o obchodach jubileuszu 400-lecia Bractwa Bohojawleńskiego. Organizatorzy, parafia Michajłowska, Bractwo św.św. Cyryla i Metodego oraz Bractwo Młodzieży Prawosławnej nadali obchodom uroczystą i dosyć bogatą oprawę. 4 czerwca zaproszeni goście, wśród nich metropolita Bazyli, duchowni oraz delegacja Bractwa Trzech Wileńskich Męczenników z Mińska uczestniczyli w sesji naukowej, w większości poświęconej problematyce dziejów Cerkwi prawosławnej w Bielsku. Wieczorem w sali Domu Nauczyciela odbyła się prezentacja spektaklu historycznego: Da aszcze istina budiet" Uroczystości jubileuszowe uwieńczyła liturgia święta, celebrowana w cerkwi Michajlowskiej. 70

69 * * * Dzieje Cerkwi stanowią integralną część bielskiej historii. Poznanie tych dziejów pozwala uzmysłowić piękno tego jedynego w swoim rodzaju miasta w obecnej Rzeczypospolitej. Cerkiew w Bielsku ma za sobą bogatą przeszłość, znaczoną wzniosłymi i dramatycznymi momentami. W teraźniejszości każdej z bielskich cerkwi odbija się ich przeszłość. Dobitnym przykładem jest działalność parafii Michajłowskiej, spadkobiercy tradycji cerkwi Bohojawleńskiej. Każda z bielskich cerkwi ma swój charakter, swoją atmosferę. Wyznawcy również mają do poszczególnych cerkwi swój osobisty stosunek. Pomimo ścisłego podziału parafialnego wielu parafian uczęszcza do tej cerkwi, z którą związani byli ich przodkowie, z którą są bardziej emocjonalnie złączeni. Jedność wszystkich wyznawców prawosławia, oprócz jedności mistycznej, w widomy sposób podkreślają soborne nabożeństwa i uroczystości. W czasic Wielkiego Postu kolejno we wszystkich bielskich cerkw iach są celebrowane niedzielne pasje. Poczy nając od świąt paschalnych, a kończąc świętem Wniebowstąpienia Pańskiego we wszystkich bielskich cerkwiach na przemian służone są akatysty Woskresieniju Christowu. Niestety, od 1978 roku z powodu zanieczyszczenia rzeki Białej zaprzestano organizować procesję w celu poświęcenia wody na święto Jordanu, co było pięknym sobornym zwyczajem. 71

70 Część ІІ Cerkwie i parafie prawosławne w Bielsku

71 Rozdział І Cerkiew Preczystieńska (Narodzenia NMP) Powstanie cerkwi Preczystieńskiej w Bielsku można odnosić do początków istnienia grodu. W XI wieku w Rusi Kijowskiej szeroko rozpowszechniony był kult Matki Boskiej. Wyrażał się on w wezwaniach licznych cerkwi i monasterów. Najsłynniejszą w tym względzie była Kijowsko-Pieczerska Uśpieńska Ławra, założona w czasach Jarosława Mądrego. W XI XII wieku powstały cerkwie pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Grodnie, Mińsku, Połocku, Chełmie, Mielniku, Drohiczynie i innych miejscowościach. W wielu przypadkach były to pierwsze cerkwie w danej miejscowości. Zapewne wówczas powstała także cerkiew Preczystieńska w Bielsku. Drugim, aczkolwiek pośrednim, dowodem na to, że pierwsza cerkiew w Bielsku była poświęcona Matce Boskiej, jest wezwanie kościoła farnego w Bielsku. Kościół ten był erygowany w 1430 r. pod wezwaniem Narodzenia NMP i św. Mikołaja. Był to pierwszy kościół rzymskokatolicki w Bielsku. Przyjął więc on, jak to było w średniowiecznym zwyczaju, wezwanie wcześniej istniejącej w mieście świątyni prawosławnej. Pewnie w czasie najazdu tatarskiego w 1240 r. pierwsza cerkiew bielska, stojąca w obrębie grodu, została zniszczona. Przed 1289 r. książę włodzimierski Wołodimir Wasilkowicz odbudowanej już cerkwi przekazał swój dar w postaci ksiąg i ikon. Donosi o tym zapis z Latopisu Halicko-Wołyńskiego": U Bielsku podstroi cerkow ikonami i knihami. Następna wzmianka o cerkwi Preczystieńskiej pochodzi z ІІ połowy 75

72 Cudowna ikona bielskiej Odigitrii XV wieku. Wtedy to Michał Semenowicz, książę horodeński, bielski i kobryński wraz z żoną księżną Wassą na nowo fundowali zamkową cerkiew Preczystieńską. Czytamy o tym w opisie cerkwi z 1637 r.: Cerkow Rożdżestwa Preswiatoj Władyczycy (...) fundowanaja niekhdy kniaziem Michaiłom Semenowiczom (...) i kniahinieju Wassoju, jako 76

73 Do cudownej bielskiej ikony Bogurodzicy od wieków podążały tysiące pielgrzymów, wśród nich kalecy i żebracy napiś otpiewajet na tablice za obrazami trema namiestnymi ukraszennymi złotom (...). Nowa fundacja świątyni miała miejsce przed 1484 r., ponieważ w tym roku księżna Wassa zmarła. Ciało fundatorki z wielką czcią zostało pogrzebane pod prezbiterium zamkowej cerkwi. 77

74 Lokalizacja cerkwi na zamku, administracyjno-politycznym centrum miasta, nie sprzyjała atmosferze duchowej i pracy duszpasterskiej, dlatego też duchowny cerkwi, o. Charłampij, piastujący jednocześnie godność protopopa bielskiego, zwrócił się do wójta i podstarosty bielskiego Iwana Szymborоwskiego z prośbą o pozwolenie na przeniesienie cerkwi z zamku na inne, odpowiedniejsze miejsce. Iwan Szvmborowski skierował z kolei prośbę do samego króla. W 1506 r. Aleksander Jagiellończyk wystosował z Łomży odpowiednie pismo do wójta, w którym nakazał tuj u cerkow Matki Bożijaj Rożdiestwa jej s toho zamku piereniest' na miesto hodnoje. Pismo wspomina także, że cerkiew s nadanija kniahini Wassy Michajłowaj babki naszoje sozdana jest', hdież bo i tieło połoźeno pod Bohorodiceju, kotoroje s Bohomolijem piereniesti. Jedna z kart księgi kazań niedzielnych, wydrukowanej w poł. XVII w. w Kijowie. Przechowywana do dziś w cerkwi Preczystieńskiej, niegdyś powszechnie używana Wykonanie decyzji królewskiej przez duchownych przeciągnęło się ponad pół wieku, z uwagi na jedną okoliczność. W 1506 r., po śmierci męża, króla Aleksandra Jagiellończyka, Bielsk otrzymała w dożywocie księżna Helena. Będąc osobą głębokiej wiary, zażyczyła prawdopodobnie, aby cerkiew Preczystieńska pozostała na terenie jej zamkowej rezydencji. Według tradycji księżna Helena ofiarowała cerkwi zamkowej wielki duchowy dar ikonę Bogurodzicy Odigitrię, która niebawem wsławiła się licznymi cudami. Do cerkwi i ikony zaczęli przybywać pielgrzymi, pozostawiając tu różne ofiary (wota). W opisie cerkwi z 1637 r. czytamy, że na obrazie namiestnom Preswiatyja Bohorodicy [pierwotnie ikona zajmowała miejsce w ikonostasie aut.] 78

75 tabliczok siedm', korali, sznury cztyry perlowyi, pierstień zołotyj, kryżykow rożnych bolszych i mieńszych szest'. Niektórzy ze współczesnych historyków sztuki kwestionują możliwość powstania bielskiej Odigitrii na przełomie XV i XVI ww. i tym samym możliwość jej ofiarowania przez księżną Helenę. Dariusz Stankiewicz twierdzi, że bielska ikona, reprezentująca typ Odigitrii Gruzińsko-Jero- Fragment wystroju cerkwi. Nad drzwiami wiodącymi do bocznego prediełu ikona Deisis z dawnego ikonostasu. zolimskiej, powstała w ІІ połowie XVI w. Cechy charakterystyczne wykonania ikony mogą wskazywać, iż stworzył ją ikonograf nowogródzki, pracujący w Moskwie. Decyzja królewska z 1506 r. o przeniesieniu cerkwi została wykonana dopiero w 1562 r. Świątynię przeniesiono wtedy na niewielkie wzniesienie w centralnej części ulicy Staromiejskiej. Wraz z cerkwią zostało uroczyście przeniesione ciało jej fundatorki księżnej Wassy. Dzięki zmianie lokalizacji cerkiew Preczystieńską ominął los bielskiego zamku, który spłonął w 1564 r., jednak po przeniesieniu cerkiew straciła status sobornej świątyni Bielska; siedziba protopopii została przeniesiona do cerkwi św. Michała (Bohojawleńskiej). Już za panowania Zygmunta І cerkiew Preczystieńska posiadała duże uposażenie ziemskie w postaci 4 włók w Augustowie. 16 grudnia 1560 r. król Zygmunt August nadał cerkwi oraz pozostałym bielskim świątyniom prawosławnym dodatkowo po 2 włóki ziemi we wsi Stryki. Oprócz gruntów wiejskich parafia posiadała ogółem 50,3 prętów placów siedliskowych i ogrodowych w mieście. Stan posiadania ziemi został opisany w rejestrze pomiary włócznej, sporządzonym w 1563 r. przez Stanisława Dybowskiego. Z rejestru dowiadujemy się również o imieniu duchownego. Był nim naówczas o. Jakim. On też lub jego następcy musieli w 1596 r. dokonać 79

76 trudnego wyboru. Duchowieństwo cerkwi Preczystieńskiej bezpośrednio po zawarciu unii brzeskiej przyjęło jej postanowienia, bowiem nie było przy cerkwi ukształtowanego silnego bractwa, powszechnie przyjmującego antyunijną postawę. W czasie sporów prawosławno-unickich o świątynie w I poł. XVII w. cerkiew ta pozostawała zawsze w gestii unitów. W akcie z 10 marca 1636 r. komisarze królewscy postanowili pozostawić cerkiew Preczystieńską wraz z Troicką unitom, aczkolwiek i na terenie parafii Preczystieńskiej zamieszkiwało wielu prawosławnych, którym akt zapewniał swobodę reli- Carskie wrota są przykładem kunsztu gijną, dając wolność do cerkwi nieosiemnastowiecznych bielskich snycerzy, unitom przysądzonym chodzić у tam swe nabożeństwa odprawować... W 1637 r., w związku ze sprawą o. Teodora Jakubowicza, duchowne władze unickie przeprowadziły wizytację cerkwi. W akcie wizytacji opisane były m in. ikony, przedmioty, naczynia, szaty oraz księgi liturgiczne. Cerkiew była dobrze zabezpieczona we wszystko, co niezbędne w czasie nabożeństw. Zwracają uwagę trzy ikony ukraszennyje złotom oraz dwie stare księgi rękopiśmienne zdobiona Ewangelia i służebnik. Obok cerkwi znajdowała się nie wykończona dzwonnica z zawieszonymi na niej czterema dzwonami. Stan samej świątyni przedstawiał się wówczas niezadowalająco. Jak stwierdza dokument, cerkiew była opadłaja, wymagała solidnego remontu. Za taki stan rzeczy wizytator o. Zachariasz Furs obarczył o. Jana Orestowicza. Jego następca, o. Teodor Jakubowicz miał cerkiew restawrowati hodnie, na co parafia zgromadziła zawczasu czterdzieści trzy sztuki drzewa. W czasic, gdy sporządzano wizytację w 1637 r., do parafii cerkwi Preczystieńskiej należało 76 domów w mieście oraz wsie Szastały, Stryki, 80

77 Jagusztowo (Augustowo) 14 domów, Grabowiec, Orechwicze (Orzechowicze), Ploski, Deniski oraz pol sieła Woskresieńskich (prawdopodobnie chodzi tu o Parcewo). W tej ostatniej wsi dochodziło do wystąpień przeciw klerowi unickiemu, co następująco odnotowuje wizytacja: otiec protopop uskarżał o bunty i nieposłuszeństwa, że jednostiju swiatoju [unią aut.] pohorżajut, kotorych my, sudii i podawcy duchownyi, ijerejskoju włastiju ukarati pozwolajem. W ІІ polowie XVII w. z powodu wojen i epidemii liczba parafian cerkwi Preczystieńskiej została zdziesiątkowana. Z przyczyn materialnych i organizacyjnych przez kilka dziesięcioleci świątynia nic była remontowana. Wizytacja generalna z 1727 r. wykazała, że dach na cerkwi przeciekał, a ogrodzenie placu cerkiewnego znajdowało się w stanie ruiny. Z powodu niedbalstwa proboszcza o. Gabriela Kosowicza w cerkwi brakowało niektórych ksiąg i przedmiotów liturgicznych, szaty liturgiczne były bardzo sfatygowane. W stanie upadku znajdowało się także gospodarstwo parafialne. Przy nikłej bazie źródłowej trudno określić, czy opisana w 1727 r. cerkiew była tą samą świątynią, którą w 1562 r. przeniesiono z zamku. Być może ta świątynia uległa spaleniu w czasie wielkiego pożaru miasta w 1591 r. i była na nowo odbudowana jeszcze przed 1596 r. O pochodzeniu cerkwi z okresu przedunickiego, względnie początkowego okresu unii, może świadczyć opisany w wizytacji z 1727 r. trzyrzędowy, kanoniczny ikonostas z ikoną Deisis. W prezbiterium, na górnym miejscu umieszczona była ikona Matki Bożej Odigitrii. Ściany i sufit prezbiterium oraz fragmenty środkowej części świątyni pokrywała polichromia. W 1727 r. do parafii cerkwi Preczystieńskiej należała część Bielska wraz z osiedlem Poświętne, wsie Ploski, Deniski, Grabowiec, Orechwicze (Orzechowicze). Wizytacja nie wspomina niczego o wsiach Augustowo i Stryki, w których w tym czasie widocznie nie było unitów (nie wspominają o nich także wizytacje trzech pozostałych bielskich cerkwi unickich). Należy dodać, że parafia prowadziła w tym czasie szpital (przytułek) dla ludzi ubogich. Wizytator zalecił zaś o. Gabrielowi Kosowiczowi, aby szkołą z Praeceptorem Należytym przy cerkwie ustalował. Dzieci do Nauk Ruskich у do Nabożeństwa animowali w dobre obyczaie Chrześcijańskie z nimi postępował. Następcą o. Gabriela Kosowicza na parafii był o. Bazyli Meleszkie- 81

78 wicz. Z jego inicjatywy, przy współudziale parafian, był przeprowadzony kapitalny remont świątyni. Stan świątyni już po remoncie ilustruje wizytacja przeprowadzona w 1774 roku przez o. Antoniego Kronczcwskiego, proboszcza katedry brzeskiej. W wyglądzie zewnętrznym, jak i wewnętrznym cerkwi w stosunku do 1727 r. nie zaszły zauważalne zmiany. Wbrew wskazówkom Synodu Zamojskiego z 1720 г., nie usunięto z niej pięknego trzyrzędowego ikonostasu. W świadomości parafian cerkiew Preczystieńska z jej cudowną ikoną Odigitrii funkcjonowała jako wielka świętość, dlatego też każda istotna zmiana w wystroju cerkwi była najwidoczniej przez nich odrzucana. Z większych nabytków materialnych świątyni w owym czasie należy wspomnieć srebrną ryzę oraz korony założone na ikonę Odigitrii. Dzięki zaradności o. Bazylego Meleszkiewicza cerkiew była dobrze zabezpieczona w przedmioty i szaty liturgiczne. Do należytego porządku doprowadzono także plebanię i zabudowania gospodarcze. Do parafii należało wówczas osób, które zamieszkiwały: w Bielsku w 11 domach, w Hołodach 14, w Augustowie 16, w Orechwiczach 11, w Ploskach 37, w Deniskach 38, w Grabowcu 27, Szastałach 22, w Strykach 33 i w Studziwodach 10. W ІІ połowie XVIII w. przy cerkwi istniało bractwo, o czym dowiadujemy się z testamentu Anastazji z Dubińskich Lcnicwiczowej. Ta pobożna niewiasta, wdowa po Stefanie Lenicwiczu, zapisała w testamencie pokaźną ilość środków materialnych dla wszystkich bielskich cerkwi (włącznie z prawosławnym monasterem św. Mikołaja) oraz kościołów. Na podmurowanie cerkwi Preczystieńskiej Anastazja Leniewiczowa przeznaczyła sumę dwustu złotych. Ostatnim życzeniem pobożnej niewiasty było to, aby jej ciało spoczęło w murowanym grobowcu w parafialnej cerkwi Preczystieńskiej. W 1795 r. na rzecz cerkwi wpływa następne nadanie materialne. Tym razem o. Władysław Szumikowski, paroch cerkwi w Hryniewiczach Wielkich, wraz z żoną Anastazją zapisali w darze dla świątyni sumę 1000 złotych. Oprócz daru pieniężnego o. W. Szumikowski ofiarował duży dzwon, do dziś znajdujący się na cerkiewnej dzwonnicy. Od końca lat 80. XVIII w. duchownymi cerkwi Preczystieńskiej byli przedstawiciele rodu Giżewskich. Pierwszym z nich był o. Jan Giżewski, który przejął parafię w roku 1785, pełniąc ponadto przez pewien okres funkcję proboszcza cerkwi św. Eliasza w Podbielu oraz administratora 82

79 cerkwi Michajłowskiej w Bielsku. Niebawem o. Jan Giżewski opuścił Podbiele i jako proboszcz cerkwi Preczystieńskiej zajął się pracą duszpasterską w Bielsku. Wspomagał go w tym wikariusz o. Józefat Gontarzewski. Syn o. Jana, Antoni Giżewski (urodzony w 1783 r. w Podbielu) poszedł w ślady ojca, wyświęcając się na duchownego i przejmując po nim parafię Preczystieńską. Około roku 1812 o. Antoni Giżewski wraz z parafianami z Augustowa i Stryk zorganizował budowę cerkiewki pw. św. Onufrego na cmentarzu, położonym między wspomnianymi wsiami. Jej budowa spotkała się jednak z ostrą reakcją ihumena monasteru św. Mikołaja w Bielsku o. Jony, bowiem większość mieszkańców Augustowa należała do Cerkwi prawosławnej. W wybudowaniu cerkiewki ihumen widział cele misyjne. 30 kwietnia 1839 r. o. Antoni Giżewski wraz ze swym synem, wikariuszem parafii o. Mikołajem, oficjalnie przyjmują prawosławie. Po 243-letniej przerwie cerkiew Preczystieńską odnowiła kontakt kanoniczny z Cerkwią prawosławną. Z danych liczbowych parafii możemy sądzić, że kilkudziesięciu parafian nie chciało przyjąć prawosławia i dlatego też liczba parafian po 1839 r. nieznacznie się zmniejszyła (w 1828 r. liczyła 1436 osób, a w 1843 г. 1393). Powrót parafian cerkwi Preczystieńskiej do Cerkwi prawosławnej odbył się widocznie bez społecznych wstrząsów. Sprzyjała temu postawa proboszcza, a szczególnie wikariusza, o. Mikołaja, który był absolwentem Seminarium Duchownego w Żyrowicach. Większość absolwentów tej szkoły duchownej stała się zwolennikami zjednoczenia Cerkwi unickiej z prawosławną. Duże znaczenie miało także to, że cerkiew Preczystieńską przez cały okres unii zachowała charakterystyczne cechy wystroju świątyni prawosławnej (m.in. ikonostas). Nie wprowadzono również do niej organów. Jak już wspomnieliśmy, w 1843 r. parafia liczyła 1393 osoby. W samym Bielsku liczba wyznawców wynosiła 453 osoby. Pozostali parafianie zamieszkiwali wsie Augustowo 16 domów, Szastały 18, Grabowiec 37, Orechwicze 16, Studziwody 9 i Stryki 23 domy. Przy tej ostatniej wsi parafia posiadała 42 dziesięciny ziemi (dawne 2 włóki). Ziemia była dzierżawiona przez rolników ze Stryk w zamian za trzecią część plonów. Oprócz ziemi koło Stryk cerkiew posiadała także 12 dziesięcin ziemi w bezpośrednich okolicach miasta. W latach 40. XIX w. w cerkwi Preczystieńskiej wszczął prace badaw- 83

80 Widok na stary ikonostas, częściowo Preczystieńskiej przeżywała stagnaprzebudowany w 1875 г. (zdjęcie cze profesor Józef Jaroszewicz. Zaintrygowała go wzmianka w dokumencie, dotycząca pogrzebania fundatorki cerkwi księżnej Wassy Michajłowny pod prezbiterium cerkiewnym. Wyniki prac okazały się bardzo interesujące. Pod ołtarzową częścią świątyni został odkryty fragment kamiennej ściany oraz schodów, jednak doczesnych szczątków fundatorki nie odnaleziono. Opracowanie Jaroszewicza, dotyczące tego odkry - cia oraz pozostałych cerkwi Bielska, zostało opublikowane w 1845 r. w Grodzieńskich Gubernialnych Wiadomościach". W latach 50. i 60. parafia cerkwi cję demograficzną, spowodowaną z 1944 r.) w głównej mierze epidemiami chorób zakaźnych. Do 1860 r. liczba parafian zmniejszyła się w stosunku do 1843 r. о 76 osób Klirowyje Wiedomosti" z 1876 r. wykazują już znaczny wzrost liczby parafian. W tymże roku ich liczba wynosiła 1542 osoby. Stanowiła ona w tym czasie największą liczbowo parafię prawosławną w Bielsku. Corocznie, od wieków, 7 i 8 września (wg starego stylu) do cerkwi ściągały tysiące pielgrzymów z bliższych i dalszych okolic, aby pomodlić się przed cudowną ikoną Bogurodzicy. Niemałe znaczenie miał także tradycyjny jarmark. Jeszcze w latach 70. naszego stulecia w świątyni można było znaleźć liczne kule i laski, które zostawili tu uzdrowieni pielgrzymi. Wśród wiernych, przybywających na święto Preczystej, można było również spotkać dziesiątki żebraków z prawie wszystkich powiatów guberni grodzieńskiej. Siedzieli oni w długich rzędach przed wejściem do cerkwi, prosząc o jałmużnę, śpiewając pieśni religijne oraz wspominając zmarłych. O. Jarosław Bren w swoim materiale o osobliwościach bytu religijnego włościan powiatu bielskiego, napisanym w latach 80. ubiegłego 84

81 stulecia, przytacza jedną z takich wspominkowych żebrackich modlitw: Pomiani Hospodi duszeczki zmarłych naszych diedoй, naszych bat'кой, naszych bratoй, naszych siestriczek, naszych dietoczek. Pomiani Hospodi kotoryje w morach, kotoryje w wodach, kotoryje w lesach, kotoryje w pieskach. Pomiani Hospodi i tych, kotoryje niskul żadnaho ratunku ne majut. W ІІ połowie XIX wieku stan cerkwi wymagał przeprowadzenia kapitalnego remontu. Zezwolenie na jego dokonanie Litewski Konsystorz Duchowny wydał 22 czerwca 1869 r. Obok remontu zewnętrznego świątyni był przeprowadzony także remont O. Aleksander Spaski z matuszką jej wnętrza. Dokonano m in gruntownej przebudowy ikonostasu (zmiana konstrukcji i ikon). Nowy ikonostas był wyświęcony w listopadzie 1875 r. Wygląd ikonostasu przed remontem opisał W. Krestowski, który w czerwcu 1872 r. odbywał podróż do Puszczy Białowieskiej. Podobnie jak wcześniej, w ikonostasie znajdowały się trzy rzędy ikon. W Krestowski napisał o ikonostasie: Niestety, ikony widocznie były zmienione. Ich pismo, chociaż starodawne, posiada styl zachodni i pochodzić może z XVIІІ w. W. Krestowskiego zainteresowały także stare ikony w ołtarzu. Oprócz cudownej ikony Bogurodzicy Odigitrii odnotował on także dwie ikony pisane w stylu bizantyjskim Zbawiciela oraz Narodzenia NMР. Tę ostatnią ikonę tradycja wiązała z osobą księżnej Wassy Michajłowny, fundatorki zamkowej cerkwi. W І połowie lat 70. XIX w. dokonano remontu ołtarza bocznego pw. św. Anny, dobudowanego do cerkwi w 1790 r. W nieco późniejszy m okresie, w latach , obok cerkwi zostały wzniesione nowe domy parafialne dla duchownego i psalmisty oraz budynki gospodarcze. W latach 90. XIX w. zaznacza się dalszy wzrost liczby wiernych w parafii (w roku 1891 ich liczba wynosiła 1640 osób). Rozwija się także oświata parafialna. Już w 1883 r. w parafii istniały dwie szkoły gramoty 85

82 w Grabowcu i Orechwiczach. W latach 90. dzięki staraniom ówczesnego proboszcza o. Aleksandra Bułygina powstała trzecia takiego typu szkoła, w Strykach. Działalność tych placówek oświatowych spowodowała, że odsetek ludzi piśmiennych w parafii wzrósł znacząco w stosunku do okresów minionych. Po śmierci o. A. Bułygina w 1894 r. parafię przejął o. Aleksander Spaski. Ten doświadczony duchowny szybko zaskarbił sobie sympatię i szacunek wiernych. Dzięki jego staraniom w 1897 r. na największą świętość cerkwi ikonę Odigitrii nałożoną srebrną szatę (ryzę), wykonaną przez mistrza z Petersburga o inicjałach A.U. W 1902 r. o. Aleksander Spaski przejął godność bielskiego dziekana, którą to sprawował do śmierci w końcu 1914 r. Jego ciało złożono na przycerkiewnym cmentarzu. W lipcu 1915 r. większość parafian opuściła swe domy i gospodarstwa, udając się na wschodnią tułaczkę bieżeństwo. Ewakuował się również kler parafialny, wywożąc ze sobą część naczyń i przedmiotów liturgicznych. Po długiej wędrówce naczynia liturgiczne z cerkwi Preczystieńskiej trafiły do Czudowogo monasteru w Moskwie. Do Moskwy udało się również duchowieństwo. Pierwsi bieźeńcy zaczęli powracać do Bielska już w 1917 roku. Pod koniec 1918 r. w parafii cerkwi Preczystieńskiej dokonano 18 chrztów. W następnym roku ochrzczono już 127 dzieci, najwięcej spośród wszystkich bielskich parafii. Jednocześnie wśród parafian panowała duża umieralność W 1919 r. z powodu szalejących epidemii zmarło 130 osób. W nowych uwarunkowaniach państwowych cerkiew Preczystieńską nadal pozostała parafialną, jednak praca duszpasterska w parafii została znacznie utrudniona poprzez dołączenie do jej składu zlikwidowanych przez władze państwowe wiejskich parafii w Hryniewiczach (świątynia parafialna została zniszczona w czasic działań wojennych w 1915 r.), Maleszach, części parafii Pasynek oraz filii etatowej w Rajsku. Do parafii dołączono także bielską cerkiew św. Mikołaja i cerkiew św. Jana Teologa w Augustowie, przed wojną należące do parafii przy soborze Św. Trójcy. W 1923 r., po przejęciu soboru Św. Trójcy przez Kościół rzymskokatolicki, także parafianie soboru zostali przyłączeni do parafii, a były proboszcz soboru o. Bazyli Kostycewicz został skierowany na to samo stanowisko do cerkwi Preczystieńskiej. Jedną z istotnych spraw organizacyjnych parafii był problem własności ziemi. Przed І wojną światową parafia posiadała 82,3 dziesięciny 86

83 (89,7 ha) ziemi, która w większości była dzierżawiona. Po wojnie parafię pozbawiono praw własności i zepchnięto jedynie na pozycję użytkownika. Ogół ziemi cerkiewnej został zajęty przez Urząd Wojewódzki. Dopiero 25 marca 1927 r. Urząd Wojewódzki oddał w użytkowanie cerkwi Preczystieńskiej 36,8 dziesięciny (40,2 ha) ziemi, z czego 30 dziesięcin z ziemi cerkwi św. Mikołaja. Oddzielnym problemem była tu sprawa 2,4 ha działki przy ulicy Sportowej, którą parafia otrzymała w ІІ роł. XIX w. w darze od o. Mikołaja Giżewskiego. Do 1923 r. ziemia ta użytkowana była przez proboszcza o. Wiaczesława Skabałłanowicza, kiedy to została bezprawnie Mecenas Daniel Lukaszuk z córką Hazagarnięta przez Zarząd Drogowy liną Wydziału Powiatowego. Dopiero w 1932 r. sprawa ziemi trafiła na wokandę Sądu Okręgowego w Białymstoku. Jako pełnomocnik Konsystorza Duchownego w Grodnie występował w tej sprawie mecenas Daniel Lukaszuk z Bielska, przyszły starosta cerkwi Przeczystieńskiej. Wyrokiem Sądu Okręgowego z 2 października 1933 r. sprawa została rozstrzygnięta na korzyść Cerkwi, jednakże faktyczne odzyskanie placu nie było sprawą prostą, ze względu na jego wcześniejsze zabudowanie przez Zarząd Drogowy. Ostatecznie w 1938 r, plac został spłacony na niezbyt korzystnych dla parafii warunkach. Jednocześnie mecenas D. Lukaszuk w 1931 r. rozpoczął akcję odzyskania ponad 1 ha ogrodu, położonego przy cerkwi. Sąd Okręgowy spór rozstrzygnął na niekorzyść parafii. Sprawę skierowano do Sądu Apelacyjnego w Warszawie, następnie zaś do Sądu Najwyższego, gdzie za pośrednictwem adwokata J. Broniatowskiego została ona wygrana w 1935 r. W okresie międzywojennym budynek cerkwi Preczystieńskiej był kilkakrotnie remontowany. Pierwszy poważny remont przeprowadzono w 87

84 latach , kiedy proboszczem cerkwi był o. Bazyli Kostycewicz. W 1927 r. ten wybitny duchowny uroczyście obchodził 40-lecie swej służby duszpasterskiej. Następny remont cerkwi został przeprowadzony w 1932 r., w dwa lata po śmierci o. Bazylego Kostycewicza. Cerkiew została wtedy pomalowana wewnątrz. Parafia cerkwi Preczystieńskiej (włącznie z wiernymi cerkwi Mikołajewskiej) była wówczas najliczniejszą w Bielsku. W 1934 r. liczba parafian wynosiła 3688 osób, z czego w Bielsku mieszkało 231 osób, Augustowie 810, Grabowcu 496, Orcchwiczach 424, Strykach 389, Studziwodach 157, Białej 62 i Kotłach 515 osób. W 1935 roku funkcję starosty cerkiewnego przejął mecenas Daniel Lukaszuk. Dzięki jego staraniom były prowadzone wspomniane sprawy własności ziemi oraz organizowane kolejne remonty. W przededniu ІІ wojny światowej, w sierpniu 1939 r. został ukończony kapitalny remont budynków parafialnych oraz ogrodzenia cerkiewnego na ogólną sumę 1755 zł. Tradycyjnie największym wydarzeniem w życiu parafialnym było doroczne święto Preczystej, które gromadziło tysiące wiernych z miasta i powiatu. Święto w roku 1939 w Latopisie cerkwi Michajłowskiej" zostało odnotowane następująco: 8 września było święto parafialne w sąsiedniej parafii Preczystieńskiej, na które zgromadził się lud z całego powiatu. Nabożeństwa, tzn molebny i akafisty odprawiały się przez całą noc, jak również całą noc odbywała się spowiedź pielgrzymów. W ІІ połowic lat 30. cerkiew Preczystieńską objęły działania polonizacyjne. Od 1 lutego 1935 r. został wprowadzony język polski do kazań, wygłaszanych w dniach świąt państwowych. W uzasadnieniu ówczesny proboszcz o. Symeon Cybruk zapisał: Dla dziatwy szkolnej, na skutek życzenia władz szkolnych, były wygłaszane przemówienia w języku polskim Działania polonizacyjne, mimo sprzeciwów ze strony prawosławnej, nasiliły się jeszcze bardziej od maja 1939 r., po objęciu funkcji proboszcza przez o. Mikołaja Żukowa, który był jednocześnie dziekanem bielskim. Poprzedni proboszcz, o. Symeon Cybruk, odszedł ze swego stanowiska z powodu poważnej choroby, pozostając jednak w domu parafialnym. Wybuch wojny we wrześniu 1939 r. nie przyniósł większych zmian w organizacji parafii. Również krótki okres władzy radzieckiej nie zmienił sytuacji w życiu parafii. Większą dezorganizację życia parafialnego przyniósł 88

85 dopiero wybuch wojny niemiecko-radzieckicj 22 czerwca 1941 r. Jednym z celów lotnictwa niemieckiego w Bielsku stały się magazyny żywnościowe, położone nie opodal filialnej cerkwi Mikołajewskiej. Na skutek pożaru, powstałego przy bombardowaniu, cerkiew Mikołajewska doszczętnie spłonęła. Bezpośrednio zagrożona pożarem świątynia Narodzenia NMP ocalała, głównie dzięki okalającym ją wysokim drzewom. Po pożarze dawnej monasterskiej cerkwi wierni ze wsi Augustowo i Widowo zostali przyłączeni do cerkwi Preczystieńskiej. Lata okupacji niemieckiej były okresem stagnacji w życiu organizacyjnym parafii. Jednocześnie życie liturgiczne toczyło się normalnym tokiem. W 1943 г. na około rok zamilkły dzwony na cerkiewnej dzwonnicy, bowiem władze okupacyjne zarządziły rekwizycję dzwonów ze wszystkich bielskich świątyń na cele wojenne. Zdjętych było także pięć dzwonów z dzwonnicy cerkwi Preczystieńskiej. Dziwnym zbiegiem okoliczności dzwony te jednak nie zostały wywiezione i szczęśliwie doczekały wyzwolenia Bielska w lipcu 1944 r. Na wieść o zbliżającej się armii radzieckiej, w obawie przed represjami, 14 lipca 1944 r. parafię Preczystieńską opuścił o. Mikołaj Żuków. Udał się na Zachód i w rezultacie trafił do Francji. Po wyjeździe duchownego obowiązki proboszcza zaczął pełnić dotychczasowy wikariusz o. Łukasz Plutowicz. W obliczu zbliżającego się frontu duchowny wraz ze starostą cerkiewnym Danielem Łukaszukiem zabezpieczył przed zniszczeniem wielką świętość cerkwi, ikonę Bogurodzicy Odigitria. Bezpośrednio przed wkroczeniem armii radzieckiej Niemcy spalili dużą część Bielska. Spłonął wtedy dom, w którym od 1941 r. mieszkał o. Łukasz Plutowicz. 30 lipca 1944 r. do Bielska wkroczyły oddziały armii radzieckiej. Cerkiew Preczystieńską znajdowała się wtedy w opłakanym stanie. Jej część ołtarzowa była częściowo zniszczona przez pociski, poważnie uszkodzony był również ikonostas. Ukryta wcześniej ikona Odigitrii uniknęła tragicznego losu, jednak w zawierusze wojennej zaginęło kilka przedmiotów liturgicznych. Do listopada 1944 r. udało się zgromadzić materiały do remontu zniszczonej świątyni. O. Łukaszowi Plutowiczowi wydatnie pomagał w tym o. Konstanty Bajko, który po ewakuacji z Klecka w lipcu 1944 r. rezydował w domu parafialnym przy cerkwi Preczystieńskiej. Pełnił on również funkcję prefekta bielskiego gimnazjum białoruskiego i szkoły podstawowej. 89

86 Obecny swój wygląd ikonostas zawdzięcza remontowi po jego częściowym zniszczeniu w 1944 r. W listopadzie 1944 r. biskup lubelski Tymoteusz wydelegował do parafii jako proboszcza o. Andrzeja Turowskiego Nieuregulowana przynależność jurysdykcyjna Cerkwi na Białostocczyźnie spowodowała, że w grudniu tegoż roku arcybiskup miński Bazyli mianował proboszczem tejże parafii o. Mikołaja Wincukiewicza, który od lutego 1945 r. stąd zarządzał diecezją białostocką. Niebawem ten prawosławny duchowny miał stać się jedną z głównych postaci w życiu Cerkwi na Białostocczyźnie w latach lutego 1945 r. w wyniku przekształcenia Tymczasowej Rady Diecezjalnej w Białostocki Diecezjalny Zarząd Prawosławny, proboszcz został mianowany zarządzającym sprawami administracyjno-kościelnymi Zarządu. W domu parafialnym znalazła miejsce kancelaria oraz archiwum. W związku z tym mieszkającemu od lipca 1944 r. w części domu parafialnego o. Łukaszowi Plutowiczowi w terminie do 15 kwietnia 1945 r. nakazano opuścić plebanię. Duchowny, zagrożony utratą możliwości 90

87 odprawiania nabożeństw, dostosował się do zarządzenia i przeprowadził się do rodzinnej wsi Augustowo, gdzie też służył w miejscowej cerkwi filialnej. Tymczasem Zarząd Diecezjalny prowadził z parafii Preczystieńskiej coraz bardziej ożywioną korespondencję z czynnikami kościelnymi i państwowymi. Władze państwowe dążyły do unormowania niewygodnego dla niej położenia Cerkwi na Białostocczyźnie. Naciski z jej strony spowodowały, że w ІІ połowic 1945 r. część duchowieństwa uznała zwierzchnictwo biskupa Tymoteusza. Proces ten pogłębił się w końcu 1945 r., kiedy arcybiskup Bazyli mianował o. Mikołaja Wincukiewicza zarządzającym diecezją białostocką. W świetle obowiązujących przepisów polskich było to posunięcie nieprawne. Na żądanie wojewody białostockiego 14 listopada 1945 r. biskup Tymoteusz wydał zarządzenie, zwalniające o. М. Wincukiewicza ze stanowiska proboszcza i dziekana. Duchowny nie podporządkował się temu zarządzeniu. Władze państwowe zareagowały na ten fakt skazaniem duchownego na karę 30 dni aresztu, która jednakże nie została wykonana. Wezwany 22 grudnia 1945 r. do Starostwa Powiatowego o. М. Wincukiewicz ponownie odmówił przyjęcia decyzji do wiadomości, niebawem jednak zaistniały fakty, które przesądziły o dalszym losie duchownego. Gdy 19 lutego 1946 r. o. Mikołaj Wincukiewicz nie stawił się w Starostwie na zebraniu duchowieństwa powiatu, został wezwany na dzień następny. Tu jednakże kategorycznie odmówił przekazania parafii i dekanatu o. Anatolowi Mackiewiczowi, który już od stycznia 1946 r. pełnił formalnie te obowiązki z ramienia biskupa Tymoteusza. Jeszcze w tym samym dniu starosta powiatowy donosił o tym wojewodzie: Na dzień 20 lutego br. wezwałem ks. Wincukiewicza celem przekazania parafii i dekanatu bielskiego nowo mianowanemu Dziekanowi ks. Mackiewiczowi. Ks. Wincukiewicz wykonania tego odmówił. Niebawem, najwidoczniej na wniosek wojewody, Sąd Okręgowy w Białymstoku zarządził na dzień 26 marca 1946 r. rozprawę przeciwko niepokornemu duchownemu. Rozprawa była jednakże 8 marca odwołana, bowiem służby bezpieczeństwa zaplanowały deportację o. Mikołaja Wincukiewicza do ZSRR. Odbyło się to w bliżej nie znanych okolicznościach, bezpośrednio po piśmie wojewody białostockiego z 17 marca 1946 r. o usunięciu o. Mikołaja Wincukiewicza z zajmowanych stanowisk. 91

88 Chór parafialny ok г. (piąty z lewej stoi dyrygent Paweł Cybruk) Po opuszczeniu parafii Preczystieńskiej przez o. Mikołaja Wincukiewicza jej sytuacja kanoniczna nie została jednak w pełni unormowana Prawie do czerwca 1946 r. parafia posiadała praktycznie dwóch proboszczów. Oficjalnym był o. Anatol Mackiewicz, mianowany przez biskupa Tymoteusza, formalnie jednak obowiązki proboszcza pełnił o. Bazyli Iwasienko, były sekretarz Zarządu Diecezjalnego. Taka sytuacja prowadziła do szeregu zadrażnień i konfliktów w życiu parafialnym, które nie ucichły po wyjeździe o. Bazylego Iwasienki do ZSRR w maju 1946 r. Niebawem parafię musiał opuścić również o. Anatol Mackiewicz. Nowo mianowanemu proboszczowi i dziekanowi o. Anatolowi Kirykowi przypadł w udziale trud normalizowania życia parafialnego. Miało temu służyć ponadto posunięcie hierarchii bezpośrednie podporządkowanie parafii Preczystieńskiej Konsystorzowi Duchownemu w Warszawie. Zarządzenie o bezpośrednim podporządkowaniu zostało odwołane dopiero dekretem metropolity Makarego z 25 sierpnia 1951 roku. W roku następnym na miejsce o. Anatola Kiryka do parafii przybył 92

89 o. Mikołaj Krukowski, który niebawem objął obowiązki dziekana. Początek jego służenia w Bielsku przypadł na okres bardzo niekorzystny dla Cerkwi. Władze administracyjne żywo ingerowały w jej życie wewnętrzne. W 1953 r. o. Mikołaja Krukowskiego obwiniono o zorganizowanie bez zezwolenia obchodów pól w Augustowie. Kolegium Orzekające przy Prezydium PRN uznało, że duchowny z tego tytułu powinien zapłacić 1000 zł grzywny. W drugiej polowie lat pięćdziesiątych, po okresie niepokojów i poważnych ograniczeń w życiu parafialnym nastąpiła względna stabilizacja. W 1957 roku doniosłym wydarzeniem było święto parafialne, powiązane z obchodami jubileuszu 450-lecia wyświęcenia cerkwi (jubileusz był mylnie powiązany z aktem królewskim z 1507 roku dotyczącym przeniesienia cerkwi na hodnoje miesto). Uroczystościom świątecznym przewodniczył metropolita Makary w asyście licznie zgromadzonego duchowieństwa i wiernych. Lata sześćdziesiąte w historii cerkwi zapisały się kilkoma ważkimi wydarzeniami. Nie wszystkie, niestety, były dla parafii konstruktywne. W latach pomiędzy częścią duchowieństwa a bractwem i radą parafialną zaistniał konflikt, być może inspirowany z zewnątrz (co miało zdyskredytować Cerkiew w oczach społeczności). Aby zażegnać niepokoje, we wrześniu 1967 roku, w czasic święta parafialnego cerkiew wizytował metropolita Stefan. Proboszczem był już wówczas o. Włodzimierz Bliźniuk Na przeciągu 1968 roku życie parafialne ulegało stopniowemu unormowaniu. Sprzyjała temu poważna inwestycja, jaką była kapitalna renowacja cerkwi. Wymieniona została wtedy więźba dachowa oraz podłoga. Na nowej podmurówce ułożono także nowe podwaliny. Użyty do remontu materiał, pochodzący z Puszczy Białowieskiej, ręczył za swą trwałość. Prace ciesielsko-stolarskie trwały całe lato 1968 roku. Jeszcze w tym roku nową konstrukcję dachową pokryto blachą. Przy okazji wymieniono stylową, barokową wieżyczkę na cebulastą kopułę. Konieczność szybkiego wykonania remontu jeszcze przed nadejściem zimy wymusiła parafię do zaciągnięcia w metropolii pożyczki pieniężnej. W celu opłacenia kosztów remontu sprzedano część ziemi parafialnej. Cerkiew posiadała wówczas 3,5 ha ziemi. W 1971 roku poddano konserwacji największą świętość cerkwi ikonę Odigitrii. Po kilku miesiącach zabiegów konserwatorskich w Pra- 93

90 cowni Konserwacji Zabytków w Warszawie ikona ukazała swój pierwotny, piękny wygląd. Po nałożeniu szaty ikona powróciła na swe dawne miejsce. W roku 1973 do cerkwi dokonano włamania, podczas którego skradziono kilka ikon. Rada parafialna wszczęła starania o uzyskanie z tego tytułu odszkodowania. Zbudowany w ІІ połowie XIX wieku dom parafialny nie odpowiadał potrzebom wzrastającej w liczbę wiernych parafii. Dotyczyło to zarówno braku odpowiedniej sali katechetycznej, jak też mieszkań dla duchownych. Starania parafii o zezwolenie na budowę nowej plebanii początkowo spełzały na niczym. Władze wojewódzkie (Urząd ds. Wyznań) odmowę wydania zezwolenia oficjalnie motywowały pilnymi potrzebami budownictwa mieszkaniowego i sakralnego. Starania parafii dały rezultat po kilku latach. W 1978 roku Urząd Wojewódzki oznajmił o ujęciu w planie budowy plebanii cerkwi Preczystieńskiej. Szczególną rolę w życiu parafii Preczystieńskiej odgry wał chór parafialny. Wysoki poziom śpiewu przyciągał do chóru wielu uzdolnionych głosowo parafian wszystkich bielskich cerkwi. W 1978 roku chór ten, prowadzony przez o. Pawła Cybruka, otrzymał Błahosłowienną Hramotę. Swój wysoki poziom artystyczny chór zaprezentował w 1982 r. na І Dniach Muzyki Cerkiewnej w Hajnówce. Fragment występu chóru został pokazany w specjalnym programie telewizji ogólnopolskiej. Lata osiemdziesiąte otworzyły dla Cerkwi możliwość erygowania nowych parafii. W 1982 roku dekretem metropolity oficjalnie została powołana do życia parafia przy cerkwi w Augustowie. Dotychczas cerkiew była filią parafii Preczystieńskiej, aczkolwiek już od lat 50. miała ona stałego duchownego. W skład nowej parafii weszły wsie Augustowo i Stryki. Podjęto również próby reaktywowania nieistniejącej od 1915 roku parafii w Hryniewiczach. Wierni tej byłej parafii, odbudowywując w latach 40. i 50. swą cerkiew (bez zezwolenia władz) mieli nadzieję na odrodzenie przy niej samodzielnej placówki parafialnej. W 1975 roku wnieśli oni do metropolii wniosek o reaktywowanie parafii. Był to jednakże czas bardzo niekorzystny dla takiego typu inicjatyw. Dlatego też w swej odpowiedzi metropolita Bazyli oświadczył, że sprawa będzie rozpatrzona w przyszłości. Tymczasem liczba parafian w mieście znacznie się zwiększała. W granicach parafii sukcesywnie powstawały nowe osiedla domów jedno- i wielorodzinnych. Oddany do użytku w І połowie lat 80. dom 94

91 Widok ogólny cerkwi po remoncie w 1968 r. parafialny z mieszkaniami dla dwóch duchownych nie odpowiadał już potrzebom parafii. Z tego powodu rada parafialna wszczęła starania psalmisty i wikariuszy. W nowo wzniesionym, drewnianym domu parafialnym urządzono salę katechetyczną dla licznej grupy dzieci parafialnych, które uczęszczały na zajęcia religii Z myślą o nich zaczęto odprawiać niedzielne poranne liturgie święte. Nabożeństwa te uświetniał dziecięco-młodzieżowy chór, od 1986 roku prowadzony przez młodego adepta seminarium duchownego Andrzeja Martyniuka. Dyrygent zdołał wzbudzić w podopiecznych przywiązanie do Cerkwi oraz własną inicjatywę. Spotkania członków chóru nie ograniczały się jedynie do nabożeństw. Młodzież wspólnie kolędowała, spotykała się przy okazji świąt cerkiewnych, a w wolnych od nauki okresach wędrowała. Grupy chórzystów wyjeżdżały na Mazury, Łemkowszczyznę, a w latach również do Poczajowa, Korca 1 Kijowa. W czasie pobytu w Poczajowie chór nawiązał kontakty z podobnym chórem młodzieżowym (dziewczęcym), prowadzonym przez 95

92 Duchowieństwo cerkwi Preczystieńskiej w 1995 r. Od lewej: o diak. Andrzej Martyniuk, o. prot. Jan Barszczewski, o. prob. Włodzimierz Bliźniuk, o. diak Piotr Juszkiewicz. Nieobecny na zdjęciu o. prot. Andrzej Filimoniuk matuszkę Mariannę Jaryj. Z młodzieżowego chóru parafii Preczystieńskiej wywodzą się osoby śpiewające w znanych chórach i zespołach: Instytutu Języków Obcych w Mińsku, Akademii Medycznej w Białymstoku, Wasiloczkach" z Bielska czy też w kwartecie Arpha" z Białegostoku. Aktywność młodzieży w parafii zamykała się prawic wyłącznie w ramach chóru parafialnego. Nie udało się, niestety, utworzyć koła Bractwa Młodzieży Prawosławnej. Pozytywnym faktem w tym względzie było przeprowadzone tu w dniach 17 i 18 grudnia 1994 r. Walne Zgromadzenie Bractwa Młodzieży Prawosławnej Diecezji Warszawsko- Bielskiej. Parafia Preczystieńska stanowi obecnie najliczniejszą pod względem liczby wiernych bielską parafię prawosławną. Około połowy parafian, zamieszkujących północno-wschodnią część miasta, jest znacznie oddalona od cerkwi, co ogranicza też udział wiernych w życiu parafii. Z myślą o polepszeniu tej sytuacji w końcu 1993 roku metropolita Bazyli wydał rozporządzenie o budowie nowej cerkwi w tym rejonie. Trud organizacji budowy powierzono parafii Preczystieńskiej. W 1994 roku został zakupiony plac, położony przy wylocie szosy narewskiej. Na przełomie lat 1994/1995 sporządzono projekt cerkwi, który jednakże nie nawiązuje do tradycyjnego podlaskiego budownictwa sakralnego. Obowiązki duszpasterskie w parafii sprawuje obecnie pięciu duchownych: proboszcz o. Włodzimierz Bliźniuk, wikariusze o. Andrzej Filimoniuk, o. Jan Barszczewski oraz dwóch diakonów o. Piotr Juszkiewicz i o. Andrzej Martyniuk, prowadzący jednocześnie chóry parafialne. Nabożeństwa odprawia również rezydujący na terenie parafii o. Mikołaj Wakułowicz. Na czele rady parafialnej stoi Jan Wyrkowski. 96

93 Rozdział ІІ Cerkiew i monaster św. Mikołaja Kult świętego Mikołaja Cudotwórcy, arcybiskupa Myr Licejskich był rozpowszechniony na ziemiach starej Rusi już od zarania chrześcijaństwa. Święty ten był szczególnie czczony w niższych i średnich warstwach społeczeństwa. Odwołując się do żywota św. Mikołaja, swym patronem obrali go żeglarze, a na naszych terenach podróżnicy i kupcy. Ci ostatni właśnie niejednokrotnie stawali się fundatorami świątyń pod wezwaniem swego niebiańskiego patrona. Było tak prawdopodobnie w Milejczycach, Kleszczelach i Drohiczynie, miejscowościach położonych na ważnych traktach handlowych. Inicjatorami powstania cerkwi św. Mikołaja w Bielsku mogli być także tutejsi zamożni kupcy. Brak odpowiednich źródeł nie pozwala określić roku, a nawet stulecia założenia cerkwi. Bardzo prawdopodobne, że cerkiew istniała już przed 1430 rokiem, w tym bowiem roku został ufundowany pierwszy w dziejach Bielska kościół rzymskokatolicki pw. Narodzenia NMР i św. Mikołaja. Nowy kościół mógł uzyskać więc wezwanie wcześniej istniejących cerkwi prawosławnych. Na przełomie XV i XVI ww. przy cerkwi św. Mikołaja powstało zgromadzenie monastyczne. Jak się przypuszcza, inicjatorką jego założenia była księżna Helena, patronująca powstawaniu wielu innych monasterów. Pierwszym znanym ze źródeł ihumenem monasteru św. Mikołaja w Bielsku 97

94 był o. Cyryl. Wiemy, że 12 czerwca 1527 r. uczestniczył on w nabożeństwach w Jabłecznej, w dniu patrona tutejszego monasteru. Warunki zewnętrzne dla życia duchownego mnichów w prężnie rozwijającym się mieście nic były zbyt sprzyjające. Monaster był położony w ruchliwej części Bielska, w pobliżu zamku i placu targowego. Obok niego przebiegał trakt do Brześcia i do Kamieńca. Dodatkowo cerkiew św. Mikołaja spełniała funkcję świątyni parafialnej i posiadała świeckiego (z biełoho duchowieństwa) duchownego. Z fragmentu Rejestru pomiary włócznej" z 1563 r. dowiadujemy się, że cerkiew św. Mikołaja była usytuowana przy ulicy, zaczynającej się z ulicy Wielki еў idąc od Rynku ku Zamku. Dalej w Rejestrze" czytamy: Tu plac, na którym cerkiew S. Mikuły przeciw Stayniom Kro.J. Mści, którego placu prętów wolnych 4. Oprócz tego placu cerkiew posiadała pięć placów w mieście (łącznie ponad 26,5 prętów siedliskowych i ogrodowych). Na mocy przywileju króla Zygmunta Augusta z 16 grudnia 1560 r. cerkiew św. Mikołaja, obok czterech pozostałych prawosławnych cerkwi bielskich, otrzymała dwuwłókowe uposażenie ziemskie w Strykach (Młodzianowie). Wspomniany Rejestr" z 1563 r. odnotowuje także i włókę ziemi we wsi Widowo, należącą do żony duchownego Mikołajewskiej cerkwi. Niemałe uposażenie ziemskie umożliwiło cerkwi zorganizowanie szpitala (przytułku) oraz szkoły. Kadrę w obu placówkach stanowili mnisi oraz członkowie bractwa cerkiewnego. Na początku 1595 r. bielska, nie tylko ruska, prawosławna społeczność została poruszona zabójstwem Anchima Hawryłowicza, syna duchownego cerkwi św. Mikołaja. Sprawcą morderstwa okazał się być Mikołaj Janowicz. Został on ujęty i skazany na karę śmierci. W czasie wykonywania wyroku, w marcu 1595 r. doszło do zajścia, które zdemaskowało prawdziwy podtekst zbrodni. Czytamy o tym w relacji Decza Dubieckiego, woźnego bielskiego, wpisanej do ksiąg grodzkich mielnickich: (...) a gdy Mikołaj na śmierć był wydań, tedy był przy tem szlachetny Chwiedor Telaticzki z wiela pomocnikami swemi (...) pochwałki czynił mówiąc: taka owaka Ruś, te nie tylko jeden ale kilkadziesiąt pobiemy. W rok po tragedii syna duchownego została zawarta unia brzeska. Postawa mnichów monasteru bielskiego wobec postanowień synodu unijnego 98

95 była negatywna. Na stosunek braci monasteru do unii w dużym stopniu oddziaływała antyunijna postawa członków bractwa Bohojawleńskiego. Dopiero w 1600 r., pod wpływem nacisków ze strony hierarchii unickiej, ihumen monasteru Serafin wraz z mnichem Grzegorzem uznali zwierzchność Hipacego Pocieja jako biskupa unickiego. Podporządkowanie się ihumcna biskupowi unickiemu nie oznaczało jednak przyjęcia unii przez ogół braci i parafian. Tymczasem nastroje antyunijne w monasterze wzrastały wraz z napływem nowych mnichów z ośrodków, które przyjęły unię. Po 1609 r. do Bielska zaczęli przybywać prawosławni mnisi z monasteru supraskiego. Ich obecność w monasterze św. Mikołaja sprzyjała podniesieniu poziomu życia duchowego w samym ośrodku, jak też wśród prawosławnych bielszczan. Po oficjalnym uznaniu hierarchii prawosławnej przez króla Władysława IV w 1633 r. zmieniła się także sytuacja monasteru bielskiego. 14 marca 1633 r. król potwierdził przynależność monasteru do Cerkwi prawosławnej. Bez względu na monarsze postanowienie hierarchia unicka w dalszym ciągu rościła prawo do monasteru. Przejawiało się to m. in. w zakazie przyjmowania mnichów do monasteru św. Mikołaja z innych ośrodków. Wywołało to protesty bielskich mnichów oraz członków bractwa. Wywoływane przez hierarchię antyprawosławne nastroje wśród duchowieństwa doprowadziły do powstania napiętej sytuacji wyznaniowej w mieście. Przy użyciu siły były zajęte trzy cerkwie prawosławne, w tym Mikołajewska. W związku z tym król delegował do Bielska komisję, która po zbadaniu zaistniałej sytuacji 10 marca 1636 r. potwierdziła prawo prawosławnych do cerkwi św. Mikołaja. W uzasadnieniu decyzji komisarze zapisali: Swiaszczennikowie (...) świętego Mikóły zparafiany swemi declarowali się, że w uniey bydz nie chcą, у owszem pod posłuszeństwem unita władyki nigdy chyba coacte nie byli. Decyzja komisarzy królewskich spotkała się z nieprzychylnym odzewem duchowieństwa unickiego i rzymskokatolickiego. Na tym tle doszło do nieprzyjemnych i wręcz brutalnych ekscesów. 21 marca 1633 r. w czasie procesji pogrzebowej członka bractwa cerkiewnego Iwana Prokopowicza duchowny kościoła farnego wraz z niektórymi parafianami włamali się do dzwonnicy cerkwi św. Mikołaja, zabierając stamtąd serca dzwonów. Przeciwko temu bezprawiu oficjalnie protestował duchowny cerkwi św. Mikołaja o. Piotr Tokarewski. On także wniósł skargę przeciw prze- 99

96 Ikona Pokrowa Bohorodicy z 1684 roku trzymywaniu przez duchowieństwo unickie wyposażenia liturgicznego cerkwi Bohojawleńskiej. W dwa miesiące później fanatycznie nastawiona grupa bielskiego duchowieństwa i mieszczan dokonała zbrojnego napadu na trzy świątynie 100

97 prawosławne, w tym też na monaster św. Mikołaja. Agresywny, uzbrojony tłum po rozprawieniu się z cerkwią Bohojawleńską, wdarł się do monasteru i zaczął znieważać ihumena Paisjusza Mościckiego, protestującego przeciw bezprawiu. Ihumen Paisjusz, będący namiestnikiem biskupa łuckiego, został wtrącony do więzienia, a cerkiew św. Mikołaja silą zajęli unici. W sprawie napadu interweniował bezpośrednio u króla sam biskup łucki Atanazy Puzyna wraz ze szlachtą podlaską. Interwencja spowodowała zwrot cerkwi św. Mikołaja monasterowi. Duchowieństwo unickie nie zaprzestało jednak rościć pretensji do cerkwi. Jego roszczenia opierały się na Kontrakcie", który zawarło kilku członków bractwa Bohojawleńskiego z byłym protopopem unickim Teodorem Jakubowiczem. Według Kontraktu" mieszczanie bielscy mieli zaprzestać wspierania mnichów z monasteru. Akt ten był więc dobrą podstawą dla wpływania przez kler unicki na postawę króla. Władysław IV oficjalnym dekretem z 9 października 1644 r. zakazał prawosławnym w Bielsku występować przeciwko władyce unickiemu oraz utrzymywać mnichów z innych diecezji. Mnisi zakwestionowali takie rozstrzygnięcie sprawy, uważając, że tylko odpowiedni biskup może decydować o sprawach wcwnątrzcerkicwnych. Wobec odmowy mnichów przekazania kluczy do cerkwi, władze bielskie w raz z duchow ieństwem unickim dokonały próby siłowego przejęcia świąty ni. 13 marca 1645 r. do monasteru wkroczyła grupa uzbrojonych mieszczan na czele z burmistrzem Kasprem Bladowskim i duchownymi unickimi. Po wdarciu się do cerkwi tłum przystąpił do rozprawienia się z mnichami oraz prawosławnymi mieszczanami, broniącymi monasteru. Jeden z mnichów, o. Gedeon Paszkiewicz, który także ucierpiał, tak relacjonuje ten dramat: (...) nie dbając o bojaźń Bożą. ani na srogość prawa, za włosy po emętarzu włóczyli, policzki cięszkie zadawali, куті, obuchami bili, protestanta у innech wiele mieszczan na emętarzu у sam emętarz zakrwawili... Oprócz tego napastnicy zdemolowali cele mnichów, zabierając ze sobą wiele ksiąg oraz naczyń cerkiewnych To brutalne naruszenie prawa spowodowało bezpośrednią interwencję bielskich mnichów u króla. Król przekazał sprawę do rozpatrzenia starościc bielskiemu Adamowi Kazanowskiemu. Ten z kolei nakazał podstaroście Fabianowi Turskiemu, aby cerkiew S. Mikołaja, która nie dawno jest odjęta, abyście znowu Disunitom, by у w sam dzień Wielkanocy oddali. Decyzja starosty spotkała się z negatywną reakcją protopopa unickie- 101

98 go o. Łukasza Bohowolskiego. Praw monasteru broniła jednak grupa członków bractwa Bohojawleńskiego, którzy po ostatecznym przejściu swej cerkwi do unii skupili się przy ośrodku monastycznym. O prawa monasteru jak też wszystkich prawosławnych mieszczan skutecznie zabiegał także ihumen Izajasz Efremowicz. 5 lipca 1645 r. w imieniu biskupa łuckiego Atanazego Puzyny wniósł on skargę, dotyczącą prześladowania prawosławia w Bielsku.. O. Izajasz Efremowicz był ihumenem monasteru bielskiego jeszcze w 1673 r. W tym też roku król Michał Korybut Wiśniowiecki potwierdził prawa monasteru oraz jego przywileje, pozwalające na zorganizowanie przy ośrodku bractwa cerkiewnego i szpitala. Bractwo to było bezpośrednim kontynuatorem bractwa Bohojawleńskiego, które przestało funkcjonować jako prawosławne jeszcze przed 1650 r. Działalność jego wykraczała poza granice monasteru. Jego członkowie wspólnie z mnichami prowadzili szkołę, która swym poziomem nauczania przyciągała nie tylko wyznawców prawosławia. Wywołało to protest hierarchii unickiej, a biskup włodzimiersko-brzeski Lew Zalewski podjął nieudaną próbę przejęcia cerkwi Mikołajewskiej w 1681 roku. W 1676 r. godność ihumena monasteru przejął o. Stefan Jaroszewicz. W pierwszym roku ihumenii tego światłego mnicha spłonęła główna cerkiew monasterska Mimo trudności finansowych i przeszkód ze strony kleru unickiego i władz świeckich, w przeciągu kilku lat mnichom i parafianom udało się wznieść nową świątynię. W 1681 r., na mocy dekretu króla Jana III Sobieskiego, został ograniczony zakres pracy duszpasterskiej mnichów monasteru św. Mikołaja. Zostało im zakazane udzielanie sakramentów na terenie, który według unitów przynależał do ich parafii. Poważną kwestię sporną stanowiło Augustowo, którego większość mieszkańców deklarowała swój związek z Cerkwią prawosławną. Wieś ta nie była nawet odnotowana w żadnej wizytacji czterech bielskich cerkwi unickich w latach Król August ІІ w 1699 r. skierował do Bielska komisję w celu rozstrzygnięcia kwestii spornych pomiędzy prawosławnymi i unitami. Ostateczna decyzja komisarzy była niezgodna z postanowieniami poprzednich władców. Zakazywała ona m in. przyjmowania dzieci nieprawosławnych do szkoły przymonasterskiej. Oprotestowanie tej decyzji spowodowało jej zmianę i potwierdzenie w 1700 r. przez króla praw i przywilejów monasteru. 102

99 Mimo takiej decyzji duchowieństwo unickie w dalszym ciągu kwestionowało prawa społeczności prawosławnej. Dochodziło nawet do prób więzienia ludzi, oskarżonych o rzekome przejście z unii lub katolicyzmu na prawosławie. Spotkało to m. in. mieszczan Grzegorza Morze, Mikołaja i Jana Romanowiczów i Annę Lesowczankę. Czyniono też przeszkody w przeprowadzaniu uroczystych procesji, nawet pogrzebowych, chociaż akt z 1700 r. zaznaczał: niech prawosławni (...) chodzą z procesją według starego zwyczaju, a naruszającym postanowienia groziła kara 1000 złotych grzywny. Nie zważając na prawo, duchowieństwo unickie i rzymskokatolickie drogą bezustannych petycji doprowadziło do ponownego wydania w 1729 r. zakazu organizowania procesji przez duchowieństwo monasteru. Był on poprzedzony napadem fanatycznie nastawionej grupy mieszczan i duchowieństwa na prawosławną procesję pogrzebową byłego burmistrza Aleksandra Lenicwicza. O spowodowanie haniebnego zajścia zostali fałszywie obwinieni i w następstwie ukarani prawosławni uczestnicy procesji Hieronim Hromowicz, Jan Leniewicz oraz Sierhiej Hromowicz. W 1732 r. monaster Mikołajewski znowu przeżywał dramatyczne chwile. Tłum mieszczan na czele z byłym burmistrzem i dowódcą oddziału huzarów Jaruzelskim siłą wtargnął do monasteru, bezczeszcząc święte miejsce. W czasie napadu został ranny mnich o. Paisjusz Hotowiccki oraz kilku parafian. Sprawa trafiła do Piotrkowskiego Trybunału, który nakazał zadośćuczynić krzywdom wyrządzonym prawosławnym. Takiego typu incydenty na tle wyznaniowym zostały zażegnane w Bielsku dopiero w 1746 г., kiedy to doszło do przerwania procesji prawosławnej przez duchownych klasztoru karmelickiego. W wyniku interwencji ihumena August III skierował do rzymskokatolickiego proboszcza bielskiego Michała Małachowskiego list, w którym potwierdził prawa prawosławnych i zagroził wysokimi karami w razie ich naruszenia. W czasie ihumenii o. Hermana Pomarańskicgo ( ) monaster bielski zacieśnił kontakty z Kijowsko-Pieczerską Uśpieńską Ławrą. Ławra wspierała monaster duchowo i materialnie. Archimandryci i mnisi z ławry przesyłali do Bielska księgi liturgiczne, najczęściej drukowane w kijowskiej drukami. Na marginesach najstarszej z zachowanych ksiąg monasteru Minei", wydanej w Moskwie w 1724 r., znajdujemy napis ofiarodawcy: Sija kniha dadiesia ot Ije(ro)monacha Nikodima Lenkiewicza w obitieł S(wia)taho Nikołaja w hradu Biełsku. Tenże o. Nikodim, 103

100 Księga Triod' cwietnaja", druk Kijowsko-Picczerskiej Ławry z zapisem ofiarodawcy archimandryty Nikodima Lenkiewicza z 1735 r. już jako archimandryta, ofiarował w 1735 r. księgę Triod'" druku Kijowsko-Pieczerskicj Ławry. W trzydzieści lat później archimandryta tejże ławry o. Zosima ofiarował dla monasteru św. Mikołaja księgę Anfołogion", wydaną w 1756 r. w Kijowie. Ścisły kontakt duchowy monasteru z ławrą przejawił się także najwidoczniej w poświęceniu nowej cerkwi trapieznej (refektarza) na cześć Uśpienija Bohorodicy. Błogosławieństwo na budowę cerkwi zostało uzy skane w 1759 г. Uzy skanie błogosławieństwa poprzedziła wizyta ihumena Paisjusza Hotowieckiego wraz ze starszymi bractwa Janem Prokopowiczem i Grzegorzem Artyszcwiczem u metropolity kijowskiego Arseniusza Mohilańskiego. Mimo oficjalnego zakazu budowy nowych świątyń prawosławnych, budowa trapieznej cerkwi została jeszcze w tymże roku rozpoczęta. Spowodowało to reakcję księdza bielskiego Józefa Radzkiego, który w tej sprawie złożył pozew do samego króla. August III zakwestionował budowę świątyni, kierując do sądu asesorskiego interpelację. Zlecił 104

101 w niej, aby cerkiew nową znieść у rozwalić rozkazać (...) у cerkwie budowanie zacząć nie ważyli się, pod nieuchronnym popadanie winy 1000 czerwonych złotych у inszych kar (..). Mimo gróźb i zakazów cerkiew została wykończona i wy święcona po wstawieniu pięknego barokowego ikonostasu. Budowa cerkwi Uśpieńskiej stała się możliwa tylko dzięki materialnemu i fizycznemu wsparciu monasterskich parafian. Parafianie byli ofiarodawcami wielu przedmiotów liturgicznych. W 1763 г. mieszczanin Stefan Leniewicz oraz Jan Pro- капа n.uiowa księgi..anfologion" kopowicz ofiarowali cyprysowy krzyż ofiarowanej monasterowi przez o. Zosimę naprestolny, W 1765 Г. tenże Jan z Kijowa w 1756 r. Prokopowicz ofiarował krzyż na podstawie. Do czasów obecnych zachował się komplet liturgiczny, złożony z kielicha, diskosu oraz zwiezdicy, ofiarowany cerkwi św. Mikołaja w 1776 г. przez mieszkańca Augustowa Andrzeja Wyszkowskiego z synami. Mimo szczodrych ofiar ówczesna sytuacja materialna monasteru była bardzo trudna. Trudności pogłębiły bardzo działania Jana Piaseckiego, który był bielskim komisarzem z ramienia starosty bielskiego hetmana Jana Klemensa Branickiego. W wyniku działań Piaseckiego monaster stracił kilka ogrodów czynszowych. W sprawie tej oraz innych krzywd, wyrządzonych monasterowi, interweniował u radcy poselstwa rosyjskiego w Warszawie Asza kapelan tegoż poselstwa hieromnich Piotr Artowski. W tym czasie monaster stracił swych parafian we wsi Bańki, którzy pod naciskiem kleru rzymskokatolickiego przeszli z prawosławia na obrządek łaciński. Po śmierci ihumena Paisjusza Hotowieckiego bielski monaster przez ponad półtora roku pozostawał bez przełożonego. Proponowany przez mnichów i bractwo ojciec duchowy monasteru o. Cyryl Tarasewicz nie znalazł uznania jako godny kandydat w oczach hierarchii. Na mocy ukazu Św. Synodu Cerkwi w Rosji ihumenami monasterów w Rzeczypospolitej 105

102 mogli zostawać jedynie duchowni z należącej do Rosji wschodniej Ukrainy (małorussy), natomiast o. Cyryl został zaliczony do prirodno polskich ludiej, aczkolwiek był Białorusinem, Dodatkową przyczyną tak długiego braku ihumena byty próby podporządkowania bielskiego monasteru zwierzchnictwu ihumenów jabłoczyńskiego i brzeskiego. Kandydatem na nowego ihumena został wybrany ostatecznie o. Manuił Ruszniewski, mnich monasteru Sofijskiego w Kijowie. Po wyświęceniu, 3 czerwca 1767 r. wraz z o. Cyrylem i o. Inokientijem udał się do Bielska. Tu jednak spotkał go brak zaufania ze strony bractwa, w wyniku czego został zmuszony do czasowego opuszczenia monasteru. Ze źródeł wynika, że potem o. Manuił objął ihumenię w Bielsku Jego godność w 1782 r. przejął przybyły z Kijowa o. Wiktoryn. Wieloletnia walka o prawosławny charakter monasteru i zubożenie parafian spowodowało trudną sytuację materialną monasteru w II połowie XVIII w. Mało urodzajna ziemia była nikłym źródłem dochodów. Miestna ikona z ikonostasuuśpień-skiej Lata 70. i 80. cerkwi były dodatkowo łatami nieurodzaju. Bardzo utrudniony był również dostęp do lasu monasterskiego, położonego kilkadziesiąt kilometrów od Bielska. Z powodu braku odpowiedniego materiału, soborna cerkiew Mikołajewska znajdowała się w bardzo złym stanie, zagrażającym nawet bezpieczeństwu 106

103 wiernych. W opłakanym stanie były także cele mnichów oraz ogrodzenie monasteru. W czasie ihumenii o. Manuiła monaster popadł w duże długi. Zagrażały one jego ogólnemu materialnemu bytowi. Niektóre roszczenia wierzyciele skierowali do sądu. Następca o. Manuiła, ihumen Wiktoryn, dążył do spłacenia długów i często był zmuszony sięgać po osobiste środki pieniężne. Doprowadziło to duchownego do stanu skrajnej nędzy. Zniechęcony ciężkimi warunkami, ihumen Wiktoryn zwrócił się w kwietniu 1783 r. do metropolity kijowskiego Gabriela Kremienieckiego z prośbą o zwolnienie go z godności ihumena monasteru bielskiego. Ostateczna decyzja o zwolnieniu o. Wiktoryna zapadła w styczniu 1784 r. Przez okres prawie dwóch miesięcy monaster pozostawał bez ihumena. Monastyczny podwih prowadziło w nim jedynie trzech mnichów: namiestnik hieromnich Fałasij; o. Porfiryj, sprawujący funkcję ekonoma oraz o. Izajasz. 17 marca 1764 r. metropolita Samuel Misławski wyświęcił na ihumena bielskiego monasteru o. Gabriela. Nowy ihumen, były wykładowca Akademii Kijowskiej, mieszkał na stałe w Warszawie, gdzie pełnił obowiązki kapelana poselstwa rosyjskiego. Obowiązki te nie pozwalały ihumenowi na należyte zarządzanie monasterem, w związku z tym zwrócił się do metropolity z prośbą o zwolnienie z piastowanej godności, motywując prośbę tym, iż monaster położony jest o dwa i pół dnia drogi do Warszawy, opłakany stan tego monasteru wymaga stałego gospodarza; po drugie, oprócz namiestnika znajduje się tu jedynie dwóch braci, lecz i między nimi, jak też bractwem parafialnym panują duże nieporozumienia. W 1786 r. bractwo cerkiewne zwróciło się do Słuckicgo Duchownego Konsystorza z prośbą o skierowanie do Bielska nowego ihumena. Trzy lata później biskup Wiktor Sadkowski wyświęcił na tę godność o. Sawę Palmowskiego. W tym czasie na Sejmie Czteroletnim rozważano problemy podstaw prawnych Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej. Aktywny udział w pracach nad opracowaniem projektu nowej organizacji Cerkwi brał ihumen Sawa Palmowski. W 1791 r. podczas Generalnej Kongregacji Cerkwi Prawosławnej w Pińsku o. Sawa Palmowski został wybrany przewodniczącym Prezydium Kongregacji; w następstwie otrzymał mianowanie na Prezesa Najwyższego Konsystorza Obrządku Grecko-Wschodniego w Rzeczypospolitej. Konsystorz miał sprawować naczelną władzę w Cerkwi do czasu 107

104 Cerkiew św. Mikołaja wraz z dzwonnicą wyłonienia hierarchii. Jednym z proponowanych kandydatów na najwyższego hierarchę był ihumen Sawa Pałmowski, a jego katedrą miała stać się soborna cerkiew bielskiego monasteru. Według danych przedstawionych Pińskiej Kongregacji, w 1791 r. w monasterze Św. Mikołaja było ośmiu mnichów i posłuszników (nowicjuszy) oraz cztery osoby służby cerkiewnej. Do przymonasterskiej parafii należało wówczas 737 osób. Była to wtedy największa liczbowo parafia prawosławna na Podlasiu i druga pod tym względem wśród parafii Kościoła wschodniego w Bielsku (po Preczystieńskiej). W czasic nieobecności ihumena na bielski monaster dokonał napadu oddział polskich żołnierzy. Nie bacząc na świętość miejsca, powywracali oni prestoły i żertwienniki, szukając ukrytych pod nimi... noży. W czasie tego zajścia zostały także naruszone świeże groby. Zdarzenie miało miejsce w czasie uwięzienia biskupa Wiktora Sadkowskiego i wypływało zapewne z atmosfery podejrzliwości wobec Cerkwi prawosławnej. O powyższym zajściu, już po uwolnieniu biskupa, donosił ihumen bielskiego monasteru o. Iłarion Pilawski. Dokument wspomina o pritworie bolszoj cerkwi chroma Błahowieszczenija Preswiatoj Bohorodicy. Chodzi tu zapewne nie o oddzielną świątynię, a dobudowany do cerkwi 108

105 Księga akatystów i kanonów wydrukowana w Kijowsko-Pieczerskiej Ławrze w 1786 r. Zapis na marginesach kart księgi brzmi: Сія книга глаголемая Акафисты манастыра святониколаевского бельского благочестивого а ктобы ея похотел себе присвоить или своровать то тотъ дa будет Анафема проклять. Mikołajewskiej ołtarz boczny pw. Zwiastowania Dobrej Nowiny (podobnie jak ołtarz św. Anny w cerkwi Preczystieńskiej). Wspomniany o. Iłarion Pilawski został ihumenem po rezygnacji o. Sawy Palmowskiego, który zwrócił się do biskupa W. Sadkowskiego o przeniesienie do innej diecezji. W czasie ihumenii o. Iłariona, po przejściu Podlasia w 1795 r. do Prus, monaster Mikołajewski został oderwany od hierarchii na Białorusi. W planach władz pruskich miał on wraz z innymi ośrodkami prawosławia na Podlasiu być bezpośrednio podporządkowany władzy jurysdykcyjnej patriarchy konstantynopolitańskiego. W nowych realiach państwowych zaistniały lepsze warunki do budownictwa sakralnego, aczkolwiek skąpe finanse nie pozwoliły na jego większy rozwój. W 1797 r. w bielskim monasterze zostaje wzniesiona nowa dzwonnica. Inicjatorem budowy był ihumen Iłarion Pilawski. W 1799 r. o. Iłarion, zapewne pod naciskiem władz pruskich (ihumen pochodził ze wschodniej Ukrainy) opuścił Bielsk Na jego miejsce został wyświęcony 109

106 o. Lawrentij Michalski, mnich pochodzący z odległej od Bielska o 20 kilometrów wsi Kuraszewo. Nowy przełożony okazał się być dobrym gospodarzem i organizatorem. W czasie jego kierowania monasterem została gruntownie odremontowana i przebudowana, wzniesiona w XVII w., cerkiew Mikołajewska. Mistrz Mateusz Naumowicz odrestaurował ikonostas. Na ten cel przełożonemu udało się uzyskać kilkaset talarów rządowego subsydium. Odrestaurowana od podstaw cerkiew była wyświęcona w 1806 r. przez ihumena monasteru w Drohiczynie. O. Ławrentijowi udało się także otrzymać od władz pruskich subsydium na przelanie rozbitego dzwonu. Swą prośbę o pomoc mnich umotywował tym, iż dzwon został rozbity w 1805 r., w czasie dzwonienia za pokój duszy zmarłej matki króla pruskiego Fryderyka Wilhelma. Niestety, nie obyło się też bez nadużyć władz pruskich. W 1801 r. monasterowi odebrano 30 dziesięcin ziemi uprawnej oraz cztery place miejskie. W 1806 r. monaster powiększył się o jednego hieromnicha, o. Ionę (Jonasza) Meleszkiewicza, który był rodowitym bielszczaninem i przez pewien okres odbywał w monasterze nowicjat. Oprócz niego monastyczny pocłwih prowadziło w tym czasie dwóch mnichów namiestnik o. ŁawTentij i o. Warłam oraz dwóch nowicjuszy. Fakt ten został odnotowany w opisie monasteru, sporządzonym w 1808 r. przez Mateusza Strachowicza dla potrzeb arcybiskupstwa w Mińsku. Jak wynika z opisu, w nowe uwarunkowania państwowe monaster wszedł, chociaż z małą liczbą mnichów, względnie dobrze zabezpieczony materialnie. Wszystkie obiekty sakralne i cele mnisze były w dobrym stanie. Dzięki staraniom o. Lawrentija Michalskiego dobrze prosperowało gospodarstwo rolne, przynosząc znaczny dochód (przykładowo: w 1807 r. zebrano 300 kop zboża około 30 ton). Gospodarstwo posiadało ogółem 32 sztuki inwentarza żywego (w tym cztery konie i krowy). Główną część swej produkcji gospodarstwo zbywało na targowisku, położonym obok monasterskich zabudowań, jednak takie usytuowanie monasteru było bardzo niekorzystne dla życia duchowego mnichów. Według opisu w 1808 r. w parafii monasterskiej było 748 osób, mieszkających w Bielsku i w sześciu wsiach miejskich, wśród których najwięcej parafian było w Augustowie. W celu osłabienia wpływów prawosławnego monasteru, duchowny unicki o. Antoni Giżewski na cmentarzu nie opodal Augustowa wzniósł cerkiewkę św. Onufrego. W tejże 110

107 sprawie w 1816 r. interweniował w Zarządzie Obwodu Białostockiego ihumen monasteru Mikołajewskiego o. łona Meleszkiewicz. Od 1807 r. monaster Mikołajewski stanął w obliczu likwidacji. Władze duchowne w Mińsku, zgodnie z oficjalnym stanowiskiem, uważały, że monaster należy przekształcić w parafię, a mnichów przenieść do monasteru supraskiego. Takie samo stanowisko arcybiskup miński Iow zajmował w stosunku do zabłudowskiego i drohiczyńskiego monasterów. Było to uwarunkowane nie tylko przyczynami kanonicznymi. Podlaskie monastery prawosławne były ośrodkami duchowymi, których w małym stopniu dotknęły synodalne zmiany w ustawie i obrzędowości cerkiewnej. Degradując monastery, które przetrwały okres unicki, do parafii, hierarchia i władze świeckie dążyły do unifikacji ustawu i obrzędowości cerkiewnej w duchu synodalnym. Faktyczne przekształcenie monasteru bielskiego w parafię nastąpiło w 1825 r., kiedy ihumenem był o. Wissarion. Nie znamy bliżej dalszych losów mnichów monasteru. Nie jest znana również reakcja na zaistniały fakt prawosławnej społeczności Bielska. Pierwszym proboszczem cerkwi Mikołajewskiej po rozwiązaniu monasteru został o. Bazyli Haponowicz. Jemu to udało się odzyskać część ziemi, odebranej niegdyś przez władze pruskie. Z tego okresu pochodzi także świadectwo kontaktów duchowych cerkwi (być może i monasteru) Mikołajewskiej z monasterami na Św. Górze Athos w Grecji. Świadectwem tego są trzy ikony (wielkiego męcz. Pantelejmona, Bogurodzicy Gorgoipikoos oraz św. Mikołaja), ofiarowane w 1828 r. cerkwi Mikołajewskiej w Bielsku przez schimonacha Gieorgija pochodzącego prawdopodobnie z monasteru męczennika Pantelcjmona z Athos. W 1834 r. do cerkwi Mikołajewskiej został skierowany o. Eufimiusz Pryniewski. W Bielsku i okolicach prowadził on ożywioną działalność misyjną celem przygotowania do zjednoczenia unitów z Cerkwią prawosławną. Oficjalne zjednoczenie nastąpiło w 1839 r. Dla parafian cerkwi Mikołajewskiej, którzy wytrwali w prawosławiu ponad dwa niespokojne wieki, było to wydarzenie wielkiej wagi i wymowy. W 1843 r. cerkiew Mikołajewska odzyskała rangę bielskiej cerkwi sobornej. Tu znajdowała się siedziba dziekana, którym od 1844 r. był o. Atanazy Łopuszyński, duchowny polskiego pochodzenia. Oprócz dziekana przy soborze było pięć osób z kleru: wikariusz, diakon, psalmista, ponomar i prosfirnia. 111

108 Fundatorami wielu ikon i przedmiotów liturgicznych cerkwi Mikołajewskiej byli mieszkańcy Augustowa. Na zdjęciu zapis fundacyjny z 1814 r. na odwrocie jednej z ikon (odnowionej w 1896 r.) Jak wykazują Klirowyje Wiedomosti" z 1863 r., materialna sytuacja kleru była dość trudna. Z powodu braku odpowiednich funduszy na budowę domu parafialnego dwóch duchownych mieszkało w wynajmowanych mieszkaniach, pozostała część kleru w ciasnych celach ponjonasterskich. Lepiej przedstawiała się sprawa remontów obiektów sakralnych. W 1843 r. bractwo dokonało remontu dzwonnicy. W roku 1852 za procent z sum parafialnych odremontowano małą" cerkiew Uśpieńską, Soborna cerkiew Mikołajewska także wymagała bezzwłocznego remontu. Klirowyje Wiedomosti" z 1863 r. donosiły, że cerkiew wymaga nowej podłogi, dachu, remontu sufitu oraz ścian. Potrzebny remont przeprowadzono dopiero latem 1868 г.. Głównymi ofiarodawcami sum pieniężnych okazało się bractwo cerkiewne 52 ruble oraz przedmieszczanie ze wsi Augustowo: Н. Nowicki 50 rubli, Н. Wieremiejuk 28 rubli, G. Busłowicz 10 rubli. Oprócz ofiar pieniężnych Iwan Połowianik z Widowa ofiarował miedzianą ryzę na 112

109 ikonę Zbawiciela, a Sofonij Puhacewicz z tejże wsi pozłacaną ryzą na miestną ikonę Matki Bożej. Właściciele okolicznych majątków byli ofiarodawcami drewna ze swych lasów. Po wyświęceniu wyremontowanej cerkwi organ Litewskiej Diecezji donosił, że chram św. Mikołaja po krasotie i procznosti możno sczitat' łuczszim w ujezdie. Pewnym zabezpieczeniem materialnym parafii, potrzebnym nie tylko na remonty, było około 105 dziesięcin gruntów rolnych, aczkolwiek, jak wynika z Klirowych Wicdomosti" za 1869 rok, z przyczyny rozdrobnienia, cząściowo odległości, niskiej jakości oraz niewspółmiernie zwyżkujących cen na najemnych robotników, mało przynosiła korzyści i była przyczyną bardzo skromnego utrzymania kleru. W 1863 r. do parafii cerkwi Mikołajewskiej należało 1171 osób. W mieście mieszkało 302 parafian, pozostali zamieszkiwali w sześciu należących do miasta wsiach oraz Pilikach, Szewelach i Bolestach. W 1864 г. bielska społeczność prawosławna pożegnała zmarłego dziekana o. Atanazego Lopuszyńskiego. Jego stanowisko objął doświadczony duchowny o. Józef Markiewicz. Jemu też przypadło w udziale przenieść się do innej świątyni sobornej. W 1866 r. decyzją władz cerkiewnych soborem bielskim została cerkiew Św. Trójcy. Cerkiew Mikołajewską zdegradowano do rangi przysoborowej filii, a jej byłych parafian, mimo pewnych nieporozumień, dołączono do nowego soboru. Przy cerkwi Mikołajewskiej w dalszym ciągu mieszkali psalmista, prosfirnia oraz stróż cerkiewny. W latach 70. mieszkańcy wsi Augustowo z inicjatywy Justyna Oniśkicwicza kupili a następnie przenieśli do swej wsi trapiezną cerkiew Uśpieńską z byłego bielskiego monasteru. Cerkiew ta wraz z wyposażeniem wnętrza została na nowo ustawiona w Augustowie. Przy jej ponownym wznoszeniu dokonano jedynie niewielkich przeróbek ikonostasu. Cerkiew została wyświęcona w 1878 r. na cześć św. Jana Teologa. Tymczasem dawna so borna cerkiew monasterska przyciągała uwagę badaczy przeszłości. O monasterze pisał Józef Jaroszewicz w swej monografii o bielskich cerkwiach. Cerkiewne archiwum, posiadające bogaty zbiór oryginalnych aktów z XVII i XVIII ww., penetrował Mikołaj Giżewski, w rezultacie część ich była opublikowana w wydawnictwach źródłowych (m.in. Archieograficzeskij sbornik dokumientow..." t. ІІ). Dzieje monasteru bielskiego najdogłębniej badał Mikołaj Pieńkiewicz, który w 1899 r. na łamach Litowskich Jeparchialnych Wiedomostiej" opublikował bardzo cenną pracę o monasterze. 113

110 W końcu XIX w. nabożeństwa w cerkwi Mikołajewskiej odbywały się regularnie. Służył w niej duchowny suzdalskiego garnizonu, który wówczas stacjonował w Bielsku. W 1891 r. z inicjatywy tego duchownego, o. Wasilija Jastrebowa, nie opodal cerkwi został wzniesiony budynek szkoły cerkiewno-parafialnej. Męski i żeński oddziały szkoły służyły zarówno prawosławnym, jak też katolikom i żydom. W 1906 r. duchowieństwo cerkwi św. Mikołaja przeniosło się do nowo zbudowanego domu parafialnego. Bez większych zmian życie przy cerkw i toczyło się do 1915 r., kiedy większość mieszkańców Bielska opuściła swe domostwa, udając się na wschód. Nieliczni, którzy pozostali w mieście lub wsiach (w Augustowie pozostało około dziesięciu rodzin), chronili swe świątynie przed zniszczeniem i rozgrabieniem. W początkowych latach istnienia ІІ Rzeczypospolitej cerkiew św. Mikołaja nadal pozostawała filią soboru Św. Trójcy. Gdy ta świątynia w 1924 r. ostatecznie została przejęta przez Kościół rzymskokatolicki, cer- Fragmcnt monografii Mikołaja Pień- kiew św. Mikołaja Stała sięfiliąniekiewicza o bielskim Mikołajewskim mona- etatową parafii NMP. Cerkiew sterze z 1899 r. św. Mikołaja została praktycznie całkowicie pozbawiona posiadanej przed І wojną światową ziemi (ogółem 113 dziesięcin 119,7 ha). Większość ziemi przejął Urząd Wojewódzki; jedynie 30,7 ha gruntów ornych przy- 114

111 dzielono zastępczo parafii Preczystieńskiej. Odebrano cerkwi również dom położony przy ulicy Mickiewicza 140. W 1925 r. w domu parafialnym przy cerkwi Mikołajewskiej zamieszkiwał o. Łukasz Plutowicz, od tegoż roku sprawujący funkcję wikariusza parafii Preczystieńskiej. Wraz z przyjściem nowego duchownego nabożeństwa w cerkwi zaczęły odprawiać się systematycznie, przez to stała się ona nieformalnie parafią, prowadzącą oddzielne księgi metrykalne oraz częściowo kancelarię. W 1928 r. cerkiew wizytował biskup grodzieński Aleksy (Gromadzki). W tymże roku przy świątyni zaczęto organizować chóry cerkiewne. Ich regentem został Sylwester Konachowicz, sprawujący funkcję drugiego psalmisty parafii Preczystieńskiej. W skład jednego z chórów wchodzili parafianie z Bielska, drugiego zaś mieszkańcy wsi Augustowo (ten chór, liczący w 1932 r. około dwudziestu osób, uświetniał także nabożeństwa w cerkwi św. Jana Teologa w Augustowie). W latach dokonano kapitalnego remontu cerkwi Mikołajewskiej. Główny organizator remontu, starosta cerkiewny Grzegorz Antychowicz, został uhonorowany Błohosławienną Hramotą. Rok 1937 dla cerkwi Mikołajewskiej stał pod znakiem uroczystych obchodów jubileuszu 900-lecia parafii. Wiosenne święto parafialne było powiązane z jubileuszowymi uroczystościami. Ich inicjatorem był dziekan o. Lew Tymiński. Uroczyste obchody jubileuszu, aczkolwiek nie oparte na żadnych konkretnych przekazach historycznych, stały się aktem przywiązania bielskiej społeczności prawosławnej do cerkwi oraz uświadomienia jej historycznej roli w dziejach Cerkwi na tych ziemiach. W przededniu ІІ wojny światowej, w 1938 r. do cerkwi Mikołajewskiej należało 1516 osób, w tym mieszkańców Bielska 153 osoby, Augustowa 781, Widowa 527 oraz Hryniewicz Dużych 55 osób Na rok przed wybuchem wojny na dotychczas nic używanej dzwonnicy zabrzmiały nowe dzwony. Stare, wywiezione w 1915 r. do Rosji, nie powróciły już do Bielska. Tylko kilka lat dane było bić w nowe dzwony. Czerwiec 1941 r., miesiąc rozpoczęcia wojny między Niemcami i Związkiem Radzieckim, okazał się dla cerkwi Mikołajewskiej miesiącem tragicznym. 22 czerwca niemieckie lotnictwo oraz dalekosiężna artyleria zaczęły bombardować cele strategiczne w Bielsku. Jednym z nich były magazyny żywnościowe, położone nie opodal tej cerkwi. Zbombardowane, płonące magazyny 115

112 Chór cerkwi św. Mikołaja z o. Łukaszem Plutowiczem i psalmistą Sylwestrem Konachowiczem (trzeci od lewej w środkowym rzędzie) bezpośrednio zagroziły świątyni. Mimo przedsięwziętej przez o. Łukasza Plutowicza oraz grupę parafian akcji ratowniczej, cerkwi przed pożarem nie udało się uchronić. 23 czerwca późnym wieczorem drewnianą cerkiew strawił ogień. Ze łzami w oczach duchowny obserwował jej tragedię. Nazajutrz rankiem po świątyni pozostały jedynie zgliszcza. Przed spłonięciem z cerkwi udało się uratować wiele bezcennych ikon, należących jeszcze do dawnego monasteru. W większości zostały one przeniesione do cerkwi św. Jana Teologa w Augustowie. Tu leż po pożarze o. Łukasz rozpoczął systematyczne odprawianie nabożeństw. W ten sposób cerkiew w Augustowie, wzniesiona z materiału trapieznej monasterskiej, stała się materialną i duchową spadkobierczynią cerkwi i monasteru św. Mikołaja. Jako świadectwo istnienia cerkwi pozostał ponadto tytuł ostatniego duchownego. Jeszcze w 1945 r. o. Łukasza Plutowicza oficjalnie tytułowano: nastojatiel Swiatomikołajewskoj cerkwi. Po pożarze cerkiew nie została już odbudowana. Okupacyjne władze 116

113 Zdjęcie z 1940 г. przedstawia budynek Białoruskiej Szkoły Średniej (przed 1939 r. Szkoła Powszechna). W głębi widoczna cerkiew Mikołajewska. administracyjne uporządkowały cerkwisko i urządziły tu skwer; plac naprzeciwko, przy ulicy Zamkowej, ogrodzono i usytuowano tam Straflager. Po ІІ wojnie światowej teren pocerkiewny zajęły władze państwowe. Na części placu założono park, część zaś na przełomie lat 50. i 60., dzięki staraniom Jarosława Kostycewicza, została wydzielona pod budowę białoruskiego liceum oraz szkoły podstawowej. Forsując lokalizację szkół w tym miejscu, dyrektor liceum Jarosław Kostycewicz dążył do zachowania tego terenu dla swych rodaków i współwyznawców, bowiem przytłaczającą większość uczniów tych szkół stanowili prawosławni Białorusini. W 1993 r. Rada Bractwa Młodzieży Prawosławnej Diecezji Warszawsko-Bielskiej wystąpiła z inicjatywą upamiętnienia cerkwi i monasteru św. Mikołaja poprzez wzniesienie obok Szkoły Podstawowej nr 3 kaplicypomnika. Inicjatywa uzyskała błogosławieństwo metropolity Bazylego, który pismem z dnia 2 lutego 1993 r. przyjął z radością do wiadomości 117

114 АХВЯРА НА ПАБУДОВУ ЧАСОЎНІ СВ. МІКАЛАЯ Ў БЕЛЬСКУ Kaplica stanie na przyszkolnym placu (zdjęcie u góry) dzięki m in. cegiełkom rozprowadzanym przez Bractwo Młodzieży Prawosławnej (zdjęcie u dołu) tą piękną inicjatywę, zaznaczając, że projekt kaplicy musi być opracowany w nawiązaniu do historycznej tradycji prawosławnej w Bielsku Podlaskim. W związku z wolą metropolity projekt kaplicy, sporządzony 118

115 przez zasłużonego dla Cerkwi w Bielsku inż. Zachariasza Szachowicza, bezpośrednio nawiązał do formy spalonej cerkiewnej dzwonnicy. Po szeregu wstępnych formalnych przygotowań, w І połowie 1995 r. bractwo, przy współudziale prawosławnej społeczności Bielska, będącej duchowym spadkobiercą monasteru Mikołajewskiego, przystąpiło do realizacji zamierzonego celu. 119

116 Rozdział III Cerkiew Michajłowska (św. Michała) Cerkiew Michajłowska, podobnie jak Preczystieńską i Mikołajewska, powstała w najstarszej, ruskiej" części miasta, w niedalekim sąsiedztwie zamku. Z braku odpowiednich źródeł nic możemy ustalić roku lub okresu jej założenia. Przypuszczalnie cerkiew istniała już w ІІ połowie XV wieku. Wtedy to z inicjatywy księcia Michała Semenowicza i księżnej Wassy zostały przeprowadzone prace nad zagospodarowaniem obszernego targowiska, położonego na północ od nowego" zamku w kierunku traktu brzeskiego. W środkowej części tego placu przy ulicy Wielkiej usytuowano cerkiew, której być może ze względu na pamięć jej fundatora księcia Michała Semenowicza, nadano imię Archanioła Michała. Wybudowanie cerkwi poświęconej Św. Michałowi nie opodal zamku posiadało duże znaczenie dla jego służby zbrojnej. Św. Michał, arcystrateg sił niebiańskich, był bowiem uważany za patrona wojów, rycerzy, obrońców ojczyzny. Cerkiew Michajłowska mogła więc pierwotnie spełniać funkcję swoistej świątyni rycerskiej. Pierwsza udokumentowana informacja o cerkwi Michajłowskiej pochodzi z 1563 r. Z aktu przeprowadzonej wtedy pomiary włócznej dowiadujemy się, że jej duchownym był o. Hieb, który zamieszkiwał w domu, położonym naprzeciwko cerkwi. W sąsiedztwie znajdował się plac cerkiewny, który dzierżawił Waśko Siehieniewicz. Po drugiej stronie ulicy była usytuowana drewniana cerkiew, obok niej zaś szpital. Cerkiew i szpital znajdowały się na placu o powierzchni

117 prętów. Ogólna ilość placów i ogrodów parafialnych w mieście wynosiła 39,5 pręta, z których część była dzierżawiona. Oprócz tego na uposażenie kleru i szpitala wpływały fundusze z wykorzystania posiadanej ziemi uprawnej. W 1582 roku parafia posiadała ogółem 9 włók ziemi, z czego 3 włóki znajdowały się w Augustowie, 2 włóki w Strykach (Młodzianowie) oraz 4 włóki koło wsi Gredele, będące w większości uposażeniem szpitala. Istnienie przy cerkwi szpitala oraz bogate uposażenie ziemskie świadczyły o szczególnej roli cerkwi Michajłowskiej wśród innych bielskich świątyń prawosławnych w ІІ połowic XVI w. W tymże okresie przejęła ona od cerkwi Preczystieńskiej funkcję świątyni sobornej. Rangę tę cerkiew utrzymała przez trzy następne stulecia. Wielu bielszczan do dziś nazywa Michajłowską cerkiew starym soborom. Możemy przypuszczać, że już po przejęciu rangi cerkwi sobornej świątynia była przebudowana lub zbudowana od podstaw, przy czym główny ołtarz został poświęcony na cześć Bohojawlenija (Objawienia Pańskiego Epifanii). Mogło to odbyć się po wielkim pożarze miasta w 1591 r. Z przywileju dla bractwa Bohojawlieńskiego z 1594 r. dowiadujemy się, że cerkiew, oprócz głównego prezbiterium, posiadała także dwa boczne predieły: to jest swiatoho archanhiela Michaiła i swiatych wierchownych apostoł Pietra i Pawła. Dzień św.św. Apostołów Piotra i Pawła roku 1594 stał się podwójnym świętem dla parafian cerkwi Bohojawłeńskiej. W tym dniu biskup włodzimiersko-brzeski Hipacy Pociej wydał przywilej dla istniejącego przy cerkwi bractwa. Otrzymanie przywileju od swego hierarchy było poprzedzone staraniem członków bractwa u samego patriarchy konstantynopolitańskiego Jeremiasza. Patriarcha, uświadamiając rolę bractwa dla wiary greckiej błogosławił jego statut, oparty po czinu bratstwa Lwowskaho i Wiłenskaho. Przywilej biskupa Hipacego ściśle określał rolę bractwa oraz prawa i obowiązki jego członków. Bractwo miało ściśle przestrzegać soborowych zasad Cerkwi prawosławnej. Według przywileju członkowie bractwa uzyskali decydujący wpływ na wybór duchownych: swiaszczennikow bohouhodnych, czestnych, prawosławnych, nie karczemnych (...) siebie izbirati, co miało chronić autorytet Cerkwi. W wyłącznej gestii bractwa pozostało również prowadzenie szkoły brackiej oraz szpitala-przytułku. 121

118 Szkoła bracka, chociaż z ograniczonym wyborem przedmiotów, służyła edukacji nie tylko członków bractwa, lecz również priszelcew ubohich. Przywilej określał również charakter stosunków międzyludzkich, wśród członków bractwa. Czytamy o tym m.in.: w napastiech, biedach i w nieduziech bratii swojej sanownym pomahali i do hrobu rawnoczestno prowoźali, niszczich po prestawlenii bratii swojej, sirotami że i wdowicami jelika moszczno pieszczisia. Za rażące naruszenia zasad życia brackiego, dany członek mógł być przez biskupa lub protopopa usunięty z szeregów bractwa, włącznie z nałożeniem kary anatemy 318 swiatych otiec, iże w Nikiei i proczich swiatych. W podsumowaniu przywileju biskup Hipacy wyraził nadzieję na trwałość bractwa Sseho radi sije pisanije smirenija naszoho wam dajem, utwierżdajuczi was błahoczestno żyti ot nynie i w wiecznyje rody, amiń. Uzyskanie przywileju przez bractwo Bohojawleńskie miało ogromne znaczenie dla Cerkwi prawosławnej w Bielsku i na całym Podlasiu. Jego działalność edukacyjna była czynnikiem odnowy duchowo-intelektualnej Cerkwi, tak potrzebnej w obliczu unii kościelnej. Nic więc dziwnego, że członkowie bielskiego bractwa, w większości zamożni rzemieślnicy, po zawarciu unii w 1596 r. stali się gorliwymi obrońcami Cerkwi prawosławnej. Pięcioosobowa delegacja bractwa Bohojawleńskiego, uczestnicząca w antyunijnym soborze w Brześciu, wypowiedziała się zdecydowanie przeciwko postanowieniom synodu unijnego. Znane są imona i nazwiska członków delegacji. Byli to Cyryl Kożmier, Bazyli Ewdzimowicz, Wasyl Serpewicz, Michał Lewkowicz i Michał Tymoszewicz. Proboszcz cerkwi Bohojawleńskiej, będący jednocześnie protopopem bielskim, uznał jednakże akt unijny, co doprowadziło do trwających przez kilka dziesięcioleci, z małymi przerwami, sporów między bractwem i protopopami. Bractwo, nadal pozostające wierne Cerkwi prawosławnej sprawowało faktyczny zarząd nad cerkwią i jej instytucjami. Jego praw chronił przywilej z 1594 r., dodatkowo uprawomocniony na sejmie w 1607 r. Uniemożliwiło to protopopowi i unickiemu biskupowi ograniczenie praw bractwa i jego podporządkowanie swej jurysdykcji. Naciski na cerkiew Bohojawleńską i jej bractwo nasiliły się po roku 1609, kiedy unię przyjął monaster supraski. W 1621 r. cerkiew została podporządkowana władyce unickiemu. Jej duchowny i jednocześnie protopop o. Teodor Jakubowicz był gorącym zwolennikiem unii. W opozycji do duchownego stało brac- 122

119 two, któremu przewodniczył wówczas Sawa Hliwczyc (Hliwko). Ten pobożny, oświecony mieszczanin w latach sprawował funkcję burmistrza bielskiego. Był on jedną z głównych postaci w trwającej na przeciągu І połowy XVII w. walce o zachowanie prawosławnego oblicza Bractwa Bohojawleńskiego i Cerkwi w Bielsku. Dzięki staraniom Sawy Hliwczyca, 28 lutego 1633 roku król Władysław IV potwierdził przywileje bractwa Dwa tygodnie później król wydał uniwersał, nakazujący zwrot prawosławnym bielskiej cerkwi Bohojawleńskiej. Urzeczywistnieniu decyzji starał się przeciwdziałać o. Teodor Jakubowicz oraz biskup unicki Józef Makosiej Bakowiecki. Dwukrotnie, w maju i lipcu 1633 г. biskup przybywał do Bielska w celu nakłonienia członków bractwa do przyjęcia unii. Jego zabiegi, włącznie z uwięzieniem dwóch członków starszyzny brackiej Iwana Prokopowicza i Hawryiła Romanowicza nie dały zamierzonego rezultatu. Na antyunijną postawę bractwa duży wpływ miało wsparcie metropolii kijowskiej. Metropolita Piotr Mohyła skierował do bractwa list potwierdzający jego prawa, umacniający w wierze jego członków. Duże znaczenie posiadało także wydelegowanie do Bielska z Kijowa o. Teofila Lcontowicza, który to w sierpniu 1633 r. został tymczasowym proboszczem cerkwi brackiej. Stało się to możliwe po urzędowym przekazaniu cerkwi bractwu przez woźnego Ziemi Bielskiej Jana Pietranko. Praca o. Teofila Leontowicza znacznie ożywiła działalność szkoły brackiej, której został wykładowcą. Zwyżkujący poziom nauczania zaczął skupiać wokół niej nie tylko dzieci prawosławne. Zaniepokojone tym duchowieństwo unickie postanowiło siłą odebrać cerkiew oraz szkolę. 21 września 1633 r. grupa duchownych i mieszczan na czele z biskupim namiestnikiem o. Tymoteuszem Simonowiczem oraz burmistrzem bielskim dokonała napadu w czasie którego do cerkwie przeznaczoney mocno gwałtem włamali się (...) djaka przy tej cerkwi mieszkającego z domu jego wygnawszy ten domek z cerkwią do posesyi swoiey wzięli. Równic agresywnie potraktowano także szkołę: Naprzód bakałarza przy tey szkole będącego słowami nieutsciwemi zełżywszy, pobili у dzieci w tey szkole uczące się rozegnali (...). Powyższe bezprawne działania spowodowały szereg protestów, które starszyzna bractwa wniosła do ksiąg grodzkich mielnickich oraz metropolity Piotra Mohyły. Rozgoryczeni sytuacją starsi bractwa Sawa Hliwczyc, Hryc Opca i Anchim Popowicz 7 stycznia 1834 r. włamali się do cerkwi Bohojaw- 123

120 leńskiej, zabierając stamtąd brackie utensylia i księgi cerkiewne. Duchowieństwo unickie zareagowało na to zajście bardzo ostro, kierując sprawę do sądu brańskiego. Pod groźbą kary część członków bractwa zawarła porozumienie z proboszczem i protopopem o. Teodorem Jakubowiczem oraz biskupim namiestnikiem o. Janem Szymonowiczem. Porozumienie, znane pod nazwą Kontraktu", faktycznie podporządkowało bractwo Bohojawleńskie zwierzchności biskupa unickiego i zobowiązało do zerwania kontaktów duchowych z monasterem Mikołajewskim. Podpisanie Kontraktu" doprowadziło do podziałów wewnątrz bractwa oraz spowodowało dezorganizację życia parafialnego. Na początku kwietnia 1634 r. Bielsk opuścił o. Teofil Leontowicz. Wraz z jego wyjazdem dla szkoły brackiej rozpoczął się okres stagnacji. Niebawem jednak Kontrakt" został przez bractwo zerwany. Metropolita kijowski podporządkował bowiem bractwo swej bezpośredniej jurysdykcji. Po tym fakcie stosunki między bractwem i proboszczem, który z dużym dystansem traktował członków bractwa, stały się bardzo napięte. Bractwo z kolei zupełnie odcinało się od o. Teodora Jakubowicza. Na zaistniałą sytuację zareagował biskup Józef Bakowiecki, bowiem sytuacja, jaka wytworzyła się w cerkwi Bohojawleńskiej była bardzo niewygodna. W celu unormalizowania sytuacji wezwał obie strony konfliktu na sąd duchowny, delegując do Bielska swego namiestnika, archiprezbitera Zachariasza Atanazego Fursa. 28 września 1634 r. rozjemca wysłuchał racji obu stron. Z ramienia bractwa na sądzie byli obecni Hryhor Kotwa, Sawa Hliwczyc i Herman Chomikowicz. O. Teodor Jakubowicz i bractwo oskarżali się wzajemnie o nadużycia. Jednym z głównych zarzutów proboszcza kierowanych w stronę bractwa było to, że tolko farbu unii swiatoj po sobie pokazujuczy, postupki staro-hreczeskije zachowujut. Z wierności prawosławiu wynikał także stosunek bractwa do duchowieństwa unickiego. O. Teodor uskarżał się, że z jepiskopa swojeho khdy ektenia otprawujetsia, śmiech czyniat. Aby uniknąć dalszych zadrażnień biskup włodzimierski nakazał o. Teodorowi Jakubowiczowi w terminie 12 tygodni przekazać parafię Bohojawleńską nowemu duchownemu i przenieść się do cerkwi Preczystieńskiej. Kandydatem na nowego proboszcza został syn protopopa Łukasz Jakubowicz, którego dokument nazywa młodiencem hodnym i sposobnym. Bractwo zaakceptowało jego kandydaturę, ponieważ tolko spokojnoho źytia potrebowali. 124

121 Postanowienia sądu duchownego nic zmieniły jednakże stosunku bractwa i parafian do samej unii, bowiem większość parafian pozostawała wierna prawosławiu Gdy 10 marca 1636 r. komisarze królewscy wydali postanowienie dotyczące przynależności cerkwi bielskich, cerkiew Bohojawleńska została zwrócona prawosławnym. Jak wynika z odpowiedniego dokumentu przyczyną takiego rozstrzygnięcia była znikoma liczba unitów w parafii oraz prerogatywy bractwa Bohojwleńskiego, wynikające z przywileju z 1594 r. Sukcesem bractwa było także unieważnienie Kontraktu" z 1634 r., który tak krępował jego działania. Takie rozstrzygnięcie przynależności cerkwi sobornej zakwestionowało duchowieństwo unickie. W marcu i kwietniu miały miejsce drobne incydenty z tym związane. Pod wpływem roszczeń unickich Władysław IV wydał instrukcję dotyczącą zwrotu niektórych cerkwi unitom. Wśród nich znajdowała się również cerkiew Bohojawleńska. Na wieść o tym, kler unicki wszczął zdecydowane kroki w celu odebrania cerkwi. Działania te zostały wsparte przez podstarostę Hieronima Bębnowskiego oraz oddział wojska pod dowództwem Jana Sokoła. 16 maja 1636 r. był czarnym dniem w dziejach Bielska. W obronie cerkwi wystąpiła grupa parafian, aczkolwiek przy liczebnej przewadze silnie uzbrojonych nawet w armatę napastników nie mieli oni większych szans na jej zachowanie. Sześciu obrońców cerkwi, m.in. trzy kobiety: żona Iwana Prokopowicza, żona kowala Grzegorza i Waskowa garbarka, zostało dotkliwie pobitych. Tłum wdarł się do świątyni, bezczeszcząc świętość jej wnętrza. Czytamy o tym w dokumencie: nie respektując na miejsca święte, krzyki, hałasy, tumulty у insze nieprzystoyności prohibitu suo czynili у ludzi nie w uniey będących protuno na emętarzu będących bili, krwawili (...). Pomimo tej szczególnej demonstracji siły członkowie bractwa Bohojawleńskiego nie zaprzestali starań o odzyskanie swej świątyni. W celu rozstrzygnięcia sporu 18 lutego 1637 r. przedstawiciele prawosławnych i unitów zostali wezwani na sąd królewski. Rozprawa toczyła się przez kilka miesięcy w atmosferze wzajemnych oskarżeń. Zakończyła się pomyślnie dla wspieranych przez świecką władzę unitów. Odgórna decyzja sądu królewskiego nie mogła jednak wpłynąć na przekonania elity parafialnej. Wierni prawosławiu Sawa Hliwczyc, Herman Chomikowicz, Hryc Opca i inni członkowie bractwa nadal stali w opozycji do duchowieństwa unickiego, wskutek czego narażali się na 125

122 kary pieniężne, a nawet groźby uwięzienia. Konflikt między bractwem a proboszczem cerkwi i jednocześnie protopopem o. Łukaszem Bohowolskim osiągnął swoje apogeum w latach , pięć lat po wydaniu królewskiego przywileju ostatecznie zatwierdzającego prawo unitów do cerkwi Bohojawleńskiej. Od bractwa żądano stosowania się do tego i innych dekretów królewskich, które potępiały jego antyunijną postawę. Na skutek zabiegów unitów 9 października 1644 r. Władysław IV wydał dekret zakazujący bractwu uczestniczenia w nabożeństwach prawosławnych i występowania przeciwko władyce unickiemu. Za naruszenie dekretu groziła kara 500 złotych grzywny. W stosunku do szczególnie opornych magistrat otrzymał prawo do wypędzania ich z miasta. Mimo jawnych gróźb z postanowieniami dekretu nie pogodziła się bracka starszyzna z Sawą Hliwczycem, Hrycem Opcą, Sidorem Fiedorowiczem i Szymonem Michnowiczem na czele. W ich rękach nadal pozostawały klucze do cerkwi. Naciski administracyjno-sądowe złamały jednak antyunijną postawę części członków bractwa, którzy 18 stycznia 1645 r. przed sądem wójtowskim w Bielsku zadeklarowali posłuszeństwo wobec dekretu królewskiego oraz biskupa Józefa Bakowieckiego. Byli wśród nich przedstawiciele miejscowej elity społecznej: Szymon Michnowicz i Herman Simonowicz rajcy bielscy, Paweł i Anton Jakuszewicz ławnicy oraz Hryc Fascza cechmistrz kuśnierski. Z perespektywy dziejowej trudno jednoznacznie określić, czy ich formalne odejście od wiary ojców było podyktowane jedynie konformizmem. Pozostali członkowie bractwa (widocznie większość) zajęli zdecydowanie antyunijną postawę. Byli wśród nich wspomnieni już Sawa Hliwczyc, Hryc Opca, Sidor Fiedorowicz oraz Panas i Wawrcn Prokopowiczowie, Herman Chomikowicz, Wasil Obaranik, Owierko Puncer, Filon i Wasil Hromowicze, Paweł Mincewicz, Choma Leszczyński, Kirył Torakan, Kirył Kisiel i Korniło Bartosz. Z wielkim żalem opuszczali oni swą bracką cerkiew. Duchowe wsparcie i pole do dalszego działania znaleźli przez miedzę", przy monasterze Mikołajewskim. Ta część członków bractwa Bohojawleńskiego, która formalnie zerwała z prawosławiem, w dalszym ciągu udzielała się w życiu parafialnym cerkwi. Domeną bractwa było prowadzenie szpitala dla ludzi ubogich. Lustratorzy Bielska, którzy w 1664 r. opisywali zniszczone po działaniach wojennych miasto, potwierdzili przywileje szpitala. To samo po przeszło 20 latach 126

123 uczynił król Jan III Sobieski. W tym też okresie, w roku 1674 została przeprowadzona wizytacja generalna cerkwi Bohojawleńskiej. Niestety, los tego aktu wizytacyjnego po roku 1915 jest nieznany. Wizytator generalny ponownie zawitał do bielskiej cerkwi sobornej w styczniu 1728 r. Obowiązki proboszcza sprawował wówczas o. Sylwester Sieckiewicz, inwestowany na tę parafię przez metropolitę Leona Kiszkę w 1716 г. Od 1721 r. o.sylwester był również administratorem parafii Troickiej. Jak wynika z wizytacji, jeszcze przed 1728 r. parafia Bohojawleńska zdobyła się na nie lada wówczas wysiłek budowę nowej świątyni. Stara cerkiew, być może pamiętająca czasy przedunijne, została rozebrana, a jej wyposażenie umieszczone w kaplicy, wzniesionej dla czasowego odprawiania nabożeństw. Budowa nowej cerkwi w mieście była ewenementem na tle innych bielskich świątyń unickich, których stan w owym czasie był wręcz tragiczny (cerkiew Troicka i Woskresieńska). Wysiłek ten był możliwy pomimo tego, że parafia liczyła wówczas niewiele ponad 200 parafian. Przy cerkwi bowiem nadal funkcjonowało liczące ok. 20 członków bractwo, niewątpliwie angażujące się w dzieło budowy świątyni. Zadziałały w tym również naciski ze strony hierarchii Strona tytułowa księgi metrykalnej Cerkwi Sobornej Bielskiej z 1755 roku 127

124 unickiej. Cerkiew Bohojawleńska była przecież jedną z najbardziej prestiżowych świątyń na terenie diecezji. Wyraz temu dają słowa wizytatora, który w akcie wizytacji z 1727 r. w uniesieniu zapisał: O. gdyby się zebrała szczęśliwie na swoy porządek i splendor, która teraz dissipota korenowacya zdobywa się Wielkiego(...). Dokładny opis nowo wzniesionej świątyni daje nam akt wizytacji, sporządzony w 1759 roku. Sporych rozmiarów drewniana cerkiew posiadała trzy kopuły, z których dwie były umieszczone na wieżach. Wieże stanowiły dominujący akcent fasady cerkwi. Jej dach był pokryty gontem i słomą. Nad niewielkim przedsionkiem znajdował się chór. Podłoga i sufit cerkwi były drewniane, okna zaś wprawione w ołów. Oddzielnie od cerkwi stała ośmioboczna dzwonnica o konstrukcji słupowej. Zawieszone były na niej trzy dzwony. Analogii do ówczesnego wyglądu zewnętrznego cerkwi Bohojawleńskiej można doszukiwać się we współcześnie istniejących obiektach na zachodnim Polesiu białoruskim. Dwuwieżowe cerkwie istnieją tam w miejscowości Diwin (zbudowana w 1740 r.), Wołowel (1766) oraz Biezdież (1784). Takiego typu cerkwie, powstałe pod widocznym wpływem architektury barokowej, były przejawem przenikania w budownictwie sakralnym tradycji zachodniej i wschodniej. Wystrój wewnętrzny nowej cerkwi Bohojawleńskiej utrzymany był w duchu postanowień Synodu Zamojskiego. Po 1728 r. do jej wnętrza nie powrócił stary ikonostas. Na wzór kościołów zaś urządzono kunsztownie zdobiony ołtarz wielki z płóciennym obrazem Bohojawlenija (Epifanii) oraz dwa boczne ołtarze, w których znalazły się ikony Bogurodzicy i Archanioła Michała. Jak przystało na cerkiew soborną, była ona dobrze zaopatrzona w księgi, szaty i utensylia liturgiczne. Proboszcz, którym był natenczas o. Mikołaj Odelski, mieszkał w plebanii, złożonej z dwóch głównych pomieszczeń izby białej i alkierza. Obok plebanii stała piekarnia, naprzeciwko zaś za ulicą znajdowały się parafialne zabudowania gospodarcze kryte słomą. Dość ciekawie wyglądała wówczas sprawa przynależności parafialnej. Do parafii przy cerkwi Bohojawleńskiej należało 7 domów w Bielsku oraz unici ze wsi Widowo, Spiczki, Piliki, część z Parcewa oraz Augustowa. Grono parafian w Parcewie, Augustowie oraz Widowie było nieliczne. Wynika to z dużego udziału w nich wyznawców prawosławia. Według wizytacji bielskich cerkwi z lat w dwóch ostatnich wsiach w ogóle nie było unitów. 128

125 Akt z 1758 r. dotyczący spornej kwe- Podstawowym źródłem dochodu parafii nadal pozostawała ziemia, rozrzucona w wielu działkach w obrębie gruntów miejskich oraz wsi Gredele. Ponadto pewne dochody cerkiew uzyskiwała z racji swego uprzywilejowanego statusu Na mocy przywileju króla Zygmunta III z 1611 r. niektóre cechy rzemieślnicze były zobowiązane do corocznego dostarczania świec na rzecz cerkwi sobornej. Zobowiązanie cechów, potwierdzone w 1662 r., nie było jednak w pełni respektowane. Na tym tle dochodziło nawet do konfliktów. W 1758 r. do bielskiego sądu surragatorskiego wpłynął pozew o. Mikołaja Odelskiego na cech kuśnierski, dotyczący niewypełniania przez niego zobowiązań, wynikających z przywileju 1611 r. W imieniu cechu na sądzie występował cechmistrz МІkołaj Prokopowicz. Decyzją sądu cechowi nakazano dawać świece do stii dostawy świec przez cechy cerkwi sobornej, a nie jak poprzednio do cerkwi Preczystieńskiej. Z innego dokumentu wynika, że pozostałe cechy, wbrew swej powinności wobec cerkwi sobornej, dostarczały świece do dyzunickiej cerkwi Mikołajewskiej. Zwróciła na to uwagę komisja Boni Ordinis w 1783 r. zakazując pod groźbą kary dostarczania świec do tejże cerkwi. Z czasem powinność dostarczania świec do cerkwi sobornej została zamieniona cechom na świadczenia pieniężne. Cechy kowalski, stolarski, kuśnierski i krawiecki były zobowiązane do corocznego ofiarowania na rzecz cerkwi 6 złotych i 56 groszy. Obowiązek ten funkcjonował jeszcze w І połowie XIX w. W 1785 r. z parafii odszedł o. Piotr Korytyński. W czasie jego służby cerkiew soborna porzuciła swą tradycyjną nazwę Bohojawleńskiej. Proces odejścia od tej nazwy i powrotu do nazwy pierwotnej cerkwi 129

126 kiew Slrona tytułowa Regestru" z 1789 r. Michajlowskiej można prześledzić na podstawie zapisów w księgach metrykalnych. Od 1774 r. w zapisach metrykalnych występuje na przemian cerkiew Bohojawleńska i cerkiew św. Michalska. W latach następnych pierwszą nazwę spotykamy coraz rzadziej. Ostatni zapis z nazwą cer- Bohojawleńska występuje pod datą 15 października 1777 r. Trudno jednoznacznie określić motywy, którymi kierował się o. Piotr Korytyński dając pierwszeństwo w wezwaniu cerkwi św. Michałowi. Być może dotychczasowa nazwa za bardzo raziła swą ruską etymologią. A może nazbyt przypominała o dawnych brackich tradycjach. Po odejściu o. Piotra Korytyńskiego parafia soborna przeszła pod administrowanie o. Jana Giżewskiego, proboszcza cerkwi Preczystieńskiej. Z tym ośmioletnim okresem związany jest jeden ze znaczących epizodów w dziejach cerkwi, jakim była budowa nowej świątyni w 1789 roku. Trudno stwierdzić, czy świątynia z 1728 r. była tak bardzo zniszczona, że konieczna była jej całkow ita rozbiórka, czy też zaważyły na tym inne czynniki. Inicjatorem budowy nowej cerkwi było bractwo cerkiewne, które z pomocą pozostałych parafian organizowało potrzebne fundusze i materiały. Fundusze pochodziły w głównej mierze z dochodu, uzyskanego na przeciągu 3 lat z dzierżawy ziemi, należącej do przytułku, oraz z ofiar parafian. Planując budowę, bractwo doszło do wniosku, że dla nowej świątyni należy zastosować możliwie najtrwalszy budulec. Takiego budulca dostarczała Puszcza Białowieska, z której to wielkim wysiłkiem w krótkim czasie sprowadzono potrzebny materiał. Przed rozbiórką starej świątyni, w obecności dziekana o. М. Michniakiewicza, administratora oraz bractwa została przeprowadzona inwen- 130

127 taryzacja jej wyposażenia. Spisany wtedy Regestr Rzeczy Cerkwi Sto Michalskiej Bielskiej przed rozebraniem czyniony (...)" doskonale informuje nas o ówczesnym wyposażeniu świątyni: szatach, utensyliach oraz księgach liturgicznych. Jeśli chodzi o ikony, z Regestru" dowiadujemy się o szczególnie czczonej ikonie Bogurodzicy, zdobionej dwiema srebrnymi koronami. Przy ikonie znajdowały się różnorakie, drogocenne wota, co świadczy o jej szczególnym miejscowym kulcie. Te i inne ikony oraz wyposażenie cerkwi Troickiej, czasowo przechowywane w cerkwi Michajłowskiej, zostały przeniosione na przechowanie do cerkwi Preczystieńskiej. Pozostałe przedmioty cerkiewne dziekan powierzył w nadzór bractwu. Do budowy nowej świątyni przystąpiono jeszcze w 1789 r. Jak głosi tradycja, upamiętniona w 1882 r. w cerkiewnym latopisie, początek budowy miał iście dramatyczny przebieg. Z przyczyn bliżej niewiadomych o. Jan Giżewski zakwestionował potrzebę odbudowy świątyni. Zebrawszy grupę osób, w tym miejscową policję, dokonał najścia na plac budowy. Rozpędzono cieślów, zniszczono położone już podwaliny. W następstwie bractwo parafialne zwróciło się do wyższych władz duchownych z prośbą o potępienie tego zajścia oraz potwierdzenie błogosławieństwa na budowę. Błogosławieństwo zostało rychło przez hierarchię potwierdzone. Sprawa dotyczyła przecież cerkwi sobornej. Kilka lat zapewne trwały prace nad budową i wykończeniem świątyni. Tym razem uzyskała ona formę ośmioboku, charakterystyczną dla ówczesnego, miejscowego budownictwa cerkiewnego. Dach cerkwi pokryto dachówką, jedną kopułę obito blachą. Oddzielnie wystawiono murowaną dzwonnicę. W 1793 r. w cerkwi Michajłowskiej służył już nowy proboszcz o. Jan Głowacki. W dwa lata później na rzecz cerkwi wpłynęła znacząca darowizna 1000 złotych. Dobroczyńcą okazał się o. Władysław Szumikowski wraz z żoną Anastazją. Procenty z darowizny były wykorzystywane przez parafię jeszcze przez dziesiątki następnych lat. Rok 1799 na plebanii przynosi ważkie wydarzenie: o. Adamowi Głowackiemu rodzą się synowie bliźniacy. Na rodziców chrzestnych Piotra i Pawła, bo tak ochrzczono synów, zostali zaproszeni o. Jan Giżewski i Katarzyna Werstowa, prezydentowa miasta oraz prezydent Bielska Józef Strzelecki i Marzena z Kossowiczów Jurborska. Jak więc widzimy, współżycie kleru unickiego i władz miejskich było bardzo zażyłe. Daleko posunęła się także 131

128 latynizacja cerkwi, o ile nie widziano przeszkód, aby rodzice chrzestni byli rzymskimi katolikami. Widomym przejawem postępującej latynizacji był ponadto sam wystrój świątyni. W początkach XIX w. do cerkwi wprowadzono organy. O. Adama Głowackiego nie było w parafii już zapewne w 1807 r. W tymże roku bowiem była rozebrana i sprzedana za 55 talarów pruskich stara, zniszczona plebania. W dwa lata później, w roku 1809 r., część narożnego placu była oddana w dzierżawę jednemu z przedstawicieli bielskiej szlachty. Na placu została wzniesiona częściowo istniejąca do dziś jednopiętrowa kamienica. Przez pewien okres czasu cerkiew znowu nie posiadała proboszcza. Do roku 1812 administratorem parafii był o. Pafnucy Artychowski, proboszcz parafii Woskresieńskiej. Po nim funkcję przejął o. Korneliusz Skabałłanowicz z cerkwi Preczystieńskiej, który wiatach przedsięwziął budowę nowej plebanii. Interesująco w owym okresie przedstawiały się sprawy demograficzne w parafii. W 1814 roku parafia liczyła 558 wiernych, zamieszkałych w 150 domach. Pięć lat później ich liczba wzrosła do 638 osób. Inwentarz Ludności parafialnej Cerkwi Soborno Bielskiej spisany w roku 1829" podaje liczbę 725 parafian, zamieszkałych już w 187 domach. Najwięcej parafian zamieszkiwało wtedy w Widowie i Spiczkach. Analizując liczbę parafian i liczbę domów w tych wsiach, zauważamy jednak pewną dysproporcję: Widowo 77 domów z 255 osobami, Spiczki 50 domów i 234 osoby. Przyczyną owej dysproporcji jest duży udział w Widowie rodzin mieszanych, unicko-prawosławnych (na 77 rodzin ogółem, mieszanych było 29). Podobna sytuacja istniała w Augustowie. Z 26 rodzin, należących do parafii Michajłowskiej tylko 9 nie miały mieszanego charakteru. Również we wsi Piliki zauważamy spory udział małżeństw mieszanych, tym razem unicko-rzymskokatolickich (na 28 rodzin, 12 mieszanych). Duży udział unicko-prawosławnych małżeństw w parafii zapewne pozytywnie wpłynął na proces ich powrotu do prawosławia. Spore znaczenie miała również stopniowa zmiana wystroju świątyni. W 1834 r. biskup Józef Siemaszko zalecił, aby w bielskiej cerkwi sobornej wzniesiono ikonostas, co też w roku następnym zostało uczynione. W nowym ikonostasie znalazły miejsce ikony Zbawiciela i Bogurodzicy z dotychczasowych ołtarzy bocznych oraz różnorakie figurki świętych. Ikonostas przedstawiał się raczej prowizorycznie. 132

129 Fragment ulicy Mickiewicza z widokiem na cerkiew Michajłowską. Na pierwszym planie budynek poczty (wcześniej szlachecki), wystawiony w 1809 г. na placu wydzierżawionym przez cerkiew. Powrót parafii Michajłowskiej do prawosławia w 1839 r. zbiegł się z dwudziestą rocznicą służby w niej o. Stefana Bielawskiego. Ten wysoko ceniony duchowny (w 1842 r. wybrany duchownikiem dekanatu bielskiego) okazał się jednak niebawem opieszałym organizatorem (być może przesądził o tym podeszły wiek, bowiem w 1846 r. ukończył on 60 lat). W 1845 r. bielskie władze administracyjne zaleciły proboszczowi przeprowadzić remont cerkwi i dzwonnicy. Najwidoczniej, według władz miasta, ich zły stan bardzo szpecił centralną ulicę. Faktycznie remont świątyni rozpoczął się dopiero w 1860 r. po przyjściu nowego proboszcza o. Grzegorza Pieńkiewicza. W tym to roku majster Rudkowski dokonał remontu kopuły i dachu na cerkwi. Pomalowano również dzwonnicę oraz zakupiono deski i słupy na ogrodzenie. Jednocześnie nowy proboszcz wszczął prace remontowe wewnątrz świątyni. Główna uwaga była zwrócona na ikonostas, który ze względu na znajdujące się w nim figurki nie odpowiadał normie kanonicznej. 133

130 Ikona Proroków z dawnego głównego ikonostasu W lalach figurki zostały zamienione czterema nowymi ikonami: dwunastu Apostołów, dwunastu Proroków, Ар. Piotra і Ар. Pawła W roku 1864 wewnętrzną kompozycję cerkwi zamknęły dwa symetrycznie położone po bokach dwurzędowe ikonostasy. Styl ich wykonania, nawiązujący do najlepszych miejscowych tradycji, harmonizował ze zrekonstruowanym środkowym ikonostasem Lewy boczny ołtarz został poświęcony na cześć męcz. Stefana. Należy tu wspomnieć o głównym darczyńcy na urządzenie bocznych ikonostasów. Był nim poprzedni opiekun cerkiewny Bazyli Białokozowicz z Widowa wraz z synami Janem i Grzegorzem. Na ten cel przekazał on w duchownom zawieszczanii sumę 50 rubli. Oprócz wyżej wspomnianych prac do 1865 roku były wymienione drewniane deski w podłodze i na suficie, wymieniono drzwi oraz okna. Ponadto w fabryce Samgina w Moskwie został przelany rozbity dwudziestopudowy dzwon, fundowany cerkwi jeszcze w 1627 r. W roku 1869 o. Grzegorz Pieńkiewicz podjął również decyzję o wymianie głównego ikonostasu. Inspiracja takiego posunięcia była raczej odgórna, wynikająca z idei upodabniania wystroju świątyń na ziemiach białoru- 134

131 skich i ukraińskich do standardowej modły rosyjskiej. Pozwolenie na urządzenie nowego ikonostasu Litewski Konsystorz Duchowny wydał 11 czerwca 1869 r., jednocześnie zezwalając Piotrowi Aleksiejewowi na przeprowadzenie na terenie diecezji kwest na ten cel. Niebawem wpłynęły pierwsze ofiary od parafian, wśród których najbardziej hojnym okazał się Jefrem Gierasimiuk z Proniewicz, ofiarowawszy sumę 100 rubli. Wykonawcami nowego ikonostasu byli S. Taselkraut oraz М. Nadieżdin. Pierwszy ikonostasny mastier z Wilna za sumę 1000 rubli wykonał prace stolarsko-snycerskie i złotnicze. М. Nadicżdin natomiast wykonał 20 ikon na sumę 400 rubli. Cerkownaja Letopiś" podaje, że niektóre z nich były kopiowane z ikon, znajdujących się w Issakijewskim Soborze w Petersburgu. Nowy, trzyrzędowy ikonostas został wyświęcony w 1875 roku. Podobny, jak w przypadku ikonostasu, charakter przeróbek w stylu rosyjskim" nosił również remont przeprowadzony w 1878 r. Dokonano wtedy oszalowania wewnętrznych ścian świątyni oraz sześciu kolumn. Okna, drzwi oraz fronton chóru cerkiewnego zostały przyozdobione wykonanymi w drewnie elementami dekoracyjnymi. Wszystkie wspomniane przedsięwzięcia byłyby trudne do zrealizowania bez zangażowania bractwa cerkiewnego oraz komitetu parafialnego, powołanego do życia w 1864 r. Bractwo i komitet kontynuowały bezpośrednio chlubne tradycje bractwa Bohojawleńskiego. Oprócz wspomnianych już wewnętrznego i zewnętrznego remontu cerkwi aktywnie uczestniczyły w budowie nowego domu parafialnego w 1872 r. Życie parafialne w owym czasie nic ograniczało się jedynie do inwestycji materialnych. Kler dbał również o duchową stronę życia parafian. Ówczesny proboszcz o. Augustyn Taranowicz wicie wysiłku poświęcał nauczeniu parafian śpiewu cerkiewnego. Początkowo organizował kursy śpiewu dla ogółu parafian (do lat 60. XIX wieku w cerkwiach na Podlasiu śpiewał na nabożeństwach ogół wiernych). Od lat 70. rozpoczęto organizowanie chórów czterogłosowych. Jesienią 1875 r. proboszcz zorganizował chór parafialny, składający się z mieszkańców Proniewicz i Pilik. Następnie został utworzony chór złożony z uczniów szkoły powiatowej, który z powodu negatywnego stosunku niektórych przedstawicieli władz oświatowych istniał niedługo. Bardziej trwałym okazał się 24-osobowy chór założony w 1880 г. w Proniewiczach. Dyrygentem chóru został Jan 135

132 136 Carskie wrota г jednego z bocznych ikonostasów (роł. XIX w.)

133 Ikonostas główny cerkwi Michajłowskiej Szum, absolwent szkoły powiatowej. Chór, który odtąd uświetniał nabożeństwa cerkiewne, zasiliły z czasem nowe osoby z miasta i wsi. Wiele uwagi w parafii poświęcano również edukacji parafian. W 1882 г о. Augustyn Taranowicz pisał w Latopisie": Рiśmienność cieszy się wśród parafian poważaniem, czasami uczy się jej młodzież. Lubią czytać przeważnie Księgi Pisma Świętego. Niebawem w parafii powstały pierwsze szkoły: w 1885 r. szkoła gramoty w Pilikach i Proniewiczach, w roku 1890 w Spiczkach i w 1899 w Szastałach. W latach szkołom w Proniewiczach i Spiczkach nadano status cerkiewno-parafialnych. W 1912 r. szkołę w Pilikach przekształcono w ministerialne narodnoje uczyliszcze. W istniejących od 1891 r. męskiej i żeńskiej szkołach parafialnych w Bielsku wykładała córka proboszcza cerkwi Zofia Taranowicz. Te i inne działania wydatnie podnosiły świadomość religijną i ogólną kulturę wśród parafian. W Latopisie" odnotowano: Parafianie są na ogół religijni, lubią odwiedzać dom Boży, lubią wzniosłość i długość nabożeństw (...). W Spiczkach i Szastałach lud jest rozwinięty, gorliwy dla domu Bożego i ściślej spełnia posty i dobre stare obyczaje lud 137

134 jest tu bardziej konserwatywny, stały. Z Proniewicz i Pilik do cerkwi przychodzą tylko na Liturgią. Autor Latopisu" ubolewa jednocześnie nad przywarami ludzi: zawiścią, skąpstwem, egoizmem, skłonnością do pijaństwa. Przyczynę tego ostatniego widzi przede wszystkim w karczmach żydowskich. Ważnym elementem życia parafialnego był także otwarty tu w 1880 r. punkt wyrobu świec woskowych. Inicjatorem jego powstania był psalmista cerkwi Michajłowskiej Jakub Szczedrow, Bułgar z pochodzenia. W 1880 r. duchowieństwo dekanatu zobowiązało się do kupowania świec wyłącznie z tego zakładu. W roku następnym zobowiązanie to nie było jednak przez większość duchownych realizowane, którzy to zaopatrywali się w świece w sklepie Murawiowa oraz sklepikach żydowskich. Stojąc w obliczu finansowego upadku zakładu J. Szczedrow, przy poparciu kilku duchownych, zgłosił w tej sprawie interpelację do Duchownego Konsystorza. W 1882 r. Konsystorz zobowiązał wszystkich duchownych dekanatu do zaopatrywania się w świece jedynie w zakładzie przy cerkwi Michajłowskiej. Rok 1884 był związany z dramatycznym przeżyciem o. Augustyna Taranowicza, jakim była śmierć córki Olgi. Niebawem zmarł również jej mąż Aleksander Wroczyński, osierociwszy syna Aleksandra. Chłopczyka wziął na swe wychowanie dziadek, o. Augustyn. W 1886 г. doniosłym wydarzeniem w życiu parafii Michajłowskiej była wizyta biskupa Anastazego. 20 czerwca władyka służył w cerkwi wieczernię. Po nabożeństwie podziękował chórowi za dobry śpiew oraz wyraził swój zachwyt wystrojem świątyni: Piękna jest wasza świątynia! Cóż można uczynić z drewna! Być może słowa biskupa stały sie inspiracją do prac nad zewnętrznym oszalowaniem i upiększeniem świątyni, co zostało sfinalizowane w 1895 r. Okres ten sprzyjał rozlicznym ofiarom na rzecz cerkwi, m in. Nikita i Sołomonia Chomańscy ze Spiczek ofiarowali 100 rubli na zakup ryzy (1886), Trofim Martyniuk z tejże wsi ofiarował ikonę męczennika Pantelejmona, a Andrzej Minkiewicz z Proniewicz przepiękną ikonę Wprowadzenia NMP do świątyni. W końcu XIX wieku liczba parafian przekroczyła 1500 osób i liczyła: w Bielsku 184 osoby, Spiczkach 383, Pilikach 311, Proniewiczach 313 i Szastałach 325 osób. Uwieńczeniem wysiłków parafian, wysoko ocenionych w 1900 r. przez biskupa Juwenalija, była dobudowa dzwonnicy nad pritworem cerkwi. 138

135 Inwestycji dokonano w latach , gdy proboszczem cerkwi był o. Andrzej Jaruszewicz. Bezpośrednią inspiracją do budowy dzwonnicy stała się rekonstrukcja cerkwi Woskresieńskiej, przeprowadzonej w latach przez mieszkańców wsi Parcewo. Mieszkańcy sąsiedniej zamożnej wsi Spiczki również postanowili dokonać remontu swej parafialnej świątyni. Dlatego też większość członków wkrótce wyłonionego komitetu budowlanego pochodziła ze Spiczek. W szybkim czasie komitet zdołał zgromadzić potrzebny na budowę fundusz 10 tys. rubli. Wznoszenie dzwonnicy powierzono majstrowi Chomianowiczowi, który wcześniej przeprowadzał remont cerkwi Woskresieńskiej. Do charakteru dzwonnicy tejże cerkwi nawiązała także nowa dzwonnica cerkwi Bielski stary sobor (cerkiew św. Michała). Z prawej strony nieistniejąca dzwonnica z ХVIIІ w. Stan z 1950 г. Michajlowskiej. Latopis" podaje, że przy budowie zaistniały pewne komplikacje organizacyjne. Komitet budowlany unikał kontroli spraw finansowych ze strony proboszcza. Na tym tle dochodziło do pewnych nieprawidłowości i nadużyć. Ponadto komitet popadł w konflikt z Chomianowiczcm, który w rezultacie, nie dokończywszy ustalonych prac (przekrycie dachu cerkwi blachą), opuścił Bielsk. Tymczasem po zdjęciu dachówki cerkiew wymagała natychmiastowego przykrycia. Prace te, z wielkimi trudnościami komitet budowlany dokończył jeszcze przed zimą 1914 r. Nie starczyło już jednak czasu i środków na całkowitą finalizację prac. W lipcu 1915 r. prawie wszyscy parafianie udali się na wschodnią tułaczkę. W roku 1918 pierwsi parafianie zaczęli powracać z bieźeństwa. Wraz z nimi do cerkwi Michajlowskiej przybył o. Aleksy Winogradow. To, co tu zastał, nie było pocieszające nie dokończony remont świątyni, skłócony komitet parafialny, choroby, które dziesiątkowały zubożałych 139

136 parafian. W 1922 г. ofiarą choroby stal się sam o. Aleksy. Przy spowiedzi chorego we wsi Stryki śmiertelnie zaraził się tyfusem. W maju tego roku wdowa po o. Aleksym Anna Winogradowa otrzymała od parafii dom czynszowy, położony naprzeciwko cerkwi. We wrześniu 1922 roku proboszczem cerkwi został o. Lew Tymiński, rodowity bielszczanin, który w tymże roku powrócił z bieźeństwa z Połtawy. Nowy proboszcz z dużą energią zabrał się do uporządkowania spraw materialnych w parafii, głównie dokończenia remontu cerkwi oraz odnowy rozebranego ogrodzenia cmentarza. Kapitalny remont o. Lew Tymiński cerkwi ukończono w 1926 r. Stan pozostałych świątyń na terenie parafii przedstawiał się bardzo źle. Oprócz cmentarnej cerkwi Troickiej w skład parafii po wojnie weszły byłe cerkwie parafialne: Woskresieńska w Bielsku wraz z kaplicą w Parcewie, Brańsku, filia etatowa w Boćkach i Podbielu (od 1928 r. jako filia etatowa). Praca duszpasterska w tak rozległej parafii, w 1922 roku liczącej wiernych zamieszkałych w Bielsku, Brańsku oraz 24 wsiach, była bardzo skomplikowana. Dużym uszczerbkiem dla parafii było odebranie przez władze państwowe części jej nieruchomości. Z ogółu 191 dziesięcin (ponad 200 ha) gruntów użytkowanych przez parafię przed І wojną światową w okresie międzywojennym do jej dyspozycji pozostało jedynie 36 dziesięcin. Władze państwowe przejęły ponadto na urząd pocztowy murowany, narożny budynek, a przed 1935 r. również budynek przytułku wraz z placem. Ze wspomnień Zachariasza Szachowicza wynika, że w roku 1936 został przeprowadzony kolejny, kapitalny remont cerkwi. Świątynia była odmalowana, na głównym chorosie (panikadile) zainstalowano żarówki elektryczne. Nad carskimi wrotami zawieszono zakupioną w Poczajowie ikonę Poczajowskiej Bogurodzicy. Parafia w owym czasie liczyła

137 wiernych (bez cerkwi filialnych), w tym w Bielsku 44 osoby, Spiczkach 241, Pilikach 255, Pronicwiczach 246 i Szastałach 214 osób. W rok po remoncie zmarł o. Lew Tymiński, nie doczekawszy 60-lecia kapłaństwa. W ostatnich dniach 1937 r. duchowieństwo i wierni pożegnali swego dziekana i proboszcza, osobę wysokiej duchowości i kultury, uosobienie najlepszych tradycji mieszczańskich w Bielsku. Następca zmarłego proboszcza, o. Bazyli Gurniejczuk, od kwietnia 1938 r. z wielkim duchowym zapałem objął swe obowiązki. Jego praca duszpasterska została niebawem należycie doceniona przez parafian. Z każdym miesiącem coraz więcej wiernych uczęszczało na nabożeństwa niedzielne. Dotyczyło to głównie mieszkańców wsi. Prawosławna warstwa urzędnicza w większości nadal, w obawie przed utratą swych stanowisk, nie udzielała się czynnie w życiu Cerkwi. We wrześniu 1938 r. proboszcz odsłużył pierwsze od wielu lat nabożeństwo dla dzieci i młodzieży na początek roku szkolnego. Wcześniej, 14 sierpnia, również po raz pierwszy zostało odprawione uroczyste nabożeństwo, inaugurujące Post Uśpieński. Wszystko to służyło podniesieniu świadomości liturgicznej w parafii. W tymże roku przed Bożym Narodzeniem do spowiedzi przystąpiło ok. 400 osób. Po zakończeniu roku o. Bazy li Gurniejczuk z dużym zadowoleniem zapisał w Latopisie" następujące zdanie: God 1938 zakonczyłsia wo sławu Boźiju, pri bolszom podjomie religioznaho czuwstwa i spokojstwii w prichodie. W trudnych latach radzieckiej i niemieckiej okupacji obowiązki proboszcza sprawował o. Dymitr Stempkowski, wywodzący się ze zlikwidowanej w okresie międzywojennym prawosławnej parafii Majdan Kniażpolski w pow. biłgorajskim. W roku 1940 władze wojskowe zadały ostateczny cios parafialnej własności ziemskiej ponad 36 ha ziemi było zabrane pod lotnisko. Ponadto władze radzieckie zajęły wschodnią część placu parafialnego wraz z budynkami gospodarczymi duchownego i psalmisty. Jak podają Klirowyje Wicdomosti", w 1940 r. budynki te zostały rozebrane. Część materiału z rozbiórki władze zużyły na budowę budynku magazynowego za cerkwią, część zaś wywieziono w bliżej nie określone miejsce. Jedynym, być może, pozytywnym faktem w tym czasie było zezwolenie na reaktywowanie parafii przy cerkwi Woskresieńskiej. Po tym fakcie w 1941 r. parafia Michajłowska liczyła 1332 wiernych. 141

138 Chór cerkwi św. Michała. Zdjęcie z 1942 lub 1943 г. W centrum siedzi proboszcz o. Dymitr Stempkowski. Drugi po jego prawej stronie Eugeniusz Jcwiec dyrygent chóru (po 1944 r. wyjechał do Francji) Okres okupacji niemieckiej, obok dramatów związanych z czasem wojennym, dla parafii Michajłowskiej przyniósł niebywały dotąd rozwój chóru cerkiewnego. Stało się to możliwe dzięki Eugeniuszowi Jewcowi, od września 1941 r. sprawującemu tu obowiązki psalmisty. Ten utalentowany dyrygent, absolwent Wileńskiego Seminarium Nauczycielskiego oraz Konserwatorium Warszawskiego zdołał skupić w chórze ponad 30-osobową grupę uzdolnionych śpiewaków, również spoza parafii. Wśród nich był nawet katolik. W marcu 1943 r. parafianie pożegnali zmarłego, długoletniego starostę cerkwi Jana Źmieńko. W tymże roku władze niemieckie zarekwirowały cerkiewne dzwony. W ostatnich dniach lipca 1944 r., bezpośrednio przed wkroczeniem wojsk radzieckich, Bielsk opuścił Eugeniusz Jewiec wraz z rodziną. Obawiał się bowiem represji, które mogły ją spotkać z powodu pracy żony (córki o. Symeona Cybruka) w jednym z niemieckich urzędów. Niebawem Е. Jewiec osiadł na stałe w Paryżu. W pierwszym okresie po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej cerkiew Michajłowska dzieliła wraz z innymi trudności, wynikające z nie- 142

139 uregulowanej sytuacji kanonicznej Cerkwi w Polsce. O. Dymitr Stempkowski, początkowo będący zwolennikiem jurysdykcji arcybiskupa mińskiego Bazylego, w drugiej połowie 1945 r. uznał władzę zwierzchnią biskupa Tymoteusza. Pociągnęło to za sobą konsekwencje kanoniczne. Zarządzeniem z 6 listopada 1945 r. arcybiskup Bazyli zawiesił duchownego w czynnościach do czasu wyrażenia skruchy. Proboszczowi zabroniono nosić krzyż kapłański oraz sutannę. Pozycja o. Mikołaja Wincukiewicza, przekazującego owo zarządzenie do wiadomości dziekanowi bielskiemu, była jednakże już na tyle słaba, że o. Dymitr Stempkowski nie zastosował się do zarządzenia i w dalszym ciągu sprawował nabożeństwa. Pomagał mu w tym bielski prefekt o. Konstanty Bajko, który do czasu zesłania w 1946 roku odprawiał liturgie dla dzieci i młodzieży w bocznym prezbiterium pw. męczennika Stefana. Ostatecznie 19 lutego 1946 r. proboszcz cerkwi Michajłowskiej wraz z pozostałym duchowieństwem podpisał w Urzędzie Starostwa Bielskiego akt lojalności. Po zakończeniu wojny parafia nie odzyskała, zajętej przez władze radzieckie ziemi, aczkolwiek de facto nadal pozostawała ona jej własnością. W nowych uwarunkowanich politycznych o zwrocie ziemi, którą nadal dysponowało wojskowe lotnisko, nie było raczej żadnej mowy. Stan cerkwi i budynków gospodarczych przedstawiał się w owym czasie zadowalająco. Jedynie murowana dzwonnica była bardzo zniszczona. W latach 50., z przyczyn być może materialnych, nadal nic podejmowano jej remontu. Jak podają Klirowyje Wiedomosti" z 1960 г., dzwonnica jeszcze wtedy istniała. W latach następnych podjęto, niestety, decyzję o jej całkowitej rozbiórce. Na początku lat 50. dokonano wymiany reprezentacyjnej strony ogrodzenia cerkiewnego. Dotychczasowe drewniane ogrodzenie zamieniono na metalowe. Projekt bramy i ogrodzenia został sporządzony przez inż. Zachariasza Szachowicza. W owym czasie w parafii nastąpiły zmiany personalne. W maju 1952 r. ze stanowiska proboszcza został odwołany o. Dymitr Stempkowski. Proponowany na to stanowisko o. Teodor Tokarewski odmówił. Ostatecznie obowiązki proboszcza objął o. Anatol Kulczycki. Dziekan bielski w piśmie do metropolity scharakteryzował go jako dobrego duchownego, cieszącego się dużym autorytetem wśród parafian. W 1955 roku o. Anatol Kulczycki wrócił do swej dawnej parafii w Pasynkach. Jego miejsce w Bielsku objął o. Aleksy Znosko, który 143

140 w historii Cerkwi w Bielsku zapisał się rozgraniczeniem miasta według przynależności parafialnej. Podział ten bez większych zmian zachował się do dnia dzisiejszego. W 1957 r. o. Aleksego Znosko skierowano do Białegostoku. Nowym proboszczem został o. Anatol Mackiewicz. W pracy duszpasterskiej pomagał mu o. Konstanty Bajko, który rok wcześniej powrócił z syberyjskiego zesłania. Duchowny ten, jako prefekt bielskich szkół średnich, odnowił odprawianie porannych liturgii dla dzieci i młodzieży w bocznym prezbiterium pw. męczennika Stefana. W tym czasie dokonano również remontów cerkwi parafialnej i cmentarnej oraz domu parafialnego. Proboszcza wydatnie wspomagało w tym bractwo, liczące w 1960 r. 25 członków. W tymże roku ogólna liczba parafian wynosiła 1484 osoby. Lata sześćdziesiąte dla parafii rozpoczęły się dość pomyślnie. W 1961 roku pozytywnie dla parafii, acz w sposób iście kuriozalny, zakończył się proces sądowy, dotyczący byłego budynku magazynowego, wystawionego na placu parafialnym w 1940 r. przez władze radzieckie. Pozew do sądu wniosło Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku, uważające siebie za sukcesora tego budynku. Pozew domagał się spłaty przez parafię zawrotnej sumy zł, obniżając ją ostatecznie do zł. Sąd Wojewódzki po rozpatrzeniu sprawy stwierdził, że materiał, z którego niegdyś zbudowano magazyn, był i nadal pozostaje własnością parafii. Spłacie, w wysokości 2300 zł podlegają jedynie wstawione w 1940 r. okna i drzwi, nie wliczając przegnitego gontu. Wygrana sprawa budynku dodała dla parafii pewnej otuchy. Pokazała, że w obliczu władz nie jest ona całkowicie bezsilna. Niestety, była to ostatnia na długie lata pozytywnie załatwiona sprawa o zwrot zagarniętych nieruchomości parafialnych. Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte zaznaczyły się znacznym wzrostem liczby parafian, co było związane głównie z migracją ludności ze wsi do miasta. W obrębie parafii powstały wtedy nowe osiedla blokowe w centrum miasta oraz jednorodzinne w jego południowo-zachodniej części. W lutym 1972 roku społeczność parafialna świętowała 50-lecie służby kapłańskiej o. Anatola Mackiewicza. Podobna uroczystość jubileuszowa miała miejsce po pięciu lalach, w 1977 roku, w dwa lata po śmierci żony, matuszki Walentyny. Ten dystyngowany duchowny do końca sprawowania obowiązków proboszcza prowadził w domu parafialnym katechizację 144

141 Cerkiew (przed rozbudową) i nowy dom parafialny dzieci i młodzieży. Od roku 1978 pomagał mu w tym młody wikariusz o. Pantelejmon Patejczuk. Nową kartę w dziejach parafii otworzyło skierowanie do niej nowego proboszcza o. Leoncjusza Tofiluka w lipcu 1979 roku. Duchowny ten, już będąc w Hajnówce, zaskarbił wysokie uznanie wśród parafian jako dyrygent chóru parafialnego i organizator pracy młodzieżowej. Jeszcze w 1979 roku w parafii Michajłowskiej rozpoczęto starania o budowę nowego domu parafialnego. Stary budynek z 1872 r. znajdował się w bardzo złym stanie technicznym i zupełnie nie odpowiadał mieszkaniowym i edukacyjno-oświatowym potrzebom parafii. Odczuwali to zarówno duchowni, jak i ucząca się religii młodzież (w 1970 r. 470 osób) W pierwotnym zamiarze nowa plebania miała posiadać 574 m 2 powierzchni użytkowej. Ostatecznie, pod naciskiem władz administracyjnych, projektowaną powierzchnię zredukowano do 337 m 2. Do minimum ograniczono część katechetyczno-oświatową (pierwotnie planowano cztery sale katechetyczne). Wkrótce po zatwierdzeniu przez Urząd Miejski (w czerwcu 1980 r.) projektu domu parafialnego autorstwa profesora Aleksandra Grygorowicza przystąpiono do jego realizacji. Mimo panującego kryzysu, dzięki zaangażowaniu proboszcza i parafian prace prowadzono w szybkim tem- 145

142 pie. Do końca 1983 r. okazała plebania była już ukończona na zewnątrz. Prace w jej wnętrzu były kontynuowane w roku następnym. Wyświęcenie nowego domu parafialnego odbyło się w dniu święta parafialnego w 1984 r. Uroczystościom przewodniczył metropolita Bazyli. Oddanie do użytku nowej plebanii stało się dodatkowym stymulatorem do szeroko pojętej działalności parafii. W nowej plebanii kontynuowano zapoczątkowane po 1980 roku niedzielne spotkania parafian, poświęcone tematyce biblijnej oraz tradycji cerkiewnej. Dużym uznaniem, nie tylko wśród prawosławnych, cieszyły się tzw. godziny biblijne. Obok tego w nowej plebanii przeprowadzono trzy sympozja naukowe z dziedziny teologii i historii. Wszystkie te działania szły w parze z pracą nad podniesieniem świadomości eucharystycznej wśród parafian. Wielu parafian zaczęło przystępować do eucharystii w niedziele. Szczególną wymowę nabrała nocna liturgia paschalna, kiedy to do eucharystii przystępuje około połowy wiernych, uczestniczących w nabożeństwie. W czasie Wielkiego Postu dziesiątki wiernych przystępuje do wieczornej eucharystii na Liturgii Preżdieoswiaszczennych Darów. W końcu 1981 r. do metropolii skierowano pismo w kwestii rozbudowy cerkwi parafialnej. 7 października 1982 r. Urząd Miejski zatwierdził projekt dobudowy do cerkwi nowej części ołtarzowej o pow. 120 m 2. Autorem projektu był wspomniany prof. Aleksander Grygorowicz. Nowym akcentem w życiu parafii i swoistym novum w skali całej diecezji było zawarcie w roku 1984 porozumienia między parafią Michajłowską a parafią w Nurmes (Finlandia). Porozumienie zaowocowało ożywioną wymianą międzyparafialną oraz pomocą materialną ze strony prawosławnych Finów. Dzięki tej pomocy parafia Michajłowska zorganizowała m.in. własną bazę poligraficzną, początkowo produkującą druki parafialne oraz materiały katechetyczne, a od 1986 r. wydającą czasopismo dla dzieci i młodzieży Łampada". Kulminacja okresu paschalnego, jakim jest święto Wniebowstąpienia Pańskiego, zbiegło się w 1987 roku z położeniem kamienia węgielnego pod budowę nowego prezbiterium. Rozbudowa cerkwi była bodajże głównym wydarzeniem, którym żyła parafia w latach Obok tego odbywały się nie mniej ważne dla parafii wydarzenia. Latem 1987 r. pod kierownictwem inż. Borysława Rudkowskiego została przeprowadzona inwentaryzacja bielskiego cmentarza parafialnego w uroczysku Lubka. 5 sierpnia tegoż roku w cerkwi 146

143 Michajłowskiej wystąpił z koncertem chór cerkiewny Doxofonia" z Finlandii. Rok następny stał pod znakiem obchodów 1000-lecia chrztu Rusi. W parafialnych obchodach jubileuszu 21 listopada 1988 r. wzięli m. in. udział zaproszeni goście z diecezji smoleńskiej w Rosji oraz z Wilna. Wyświęcenie cerkwi, zaplanowane na 19 listopada 1989 roku, stało się ważnym wydarzeniem w życiu parafii. Uroczystość zbiegła się bowiem z obchodami 200. rocznicy wzniesienia obecnie istniejącej głównej części świątyni. Wydarzenie to było wielkim świętem budowniczych i organizatorów budowy. Hierarchia należycie doceniła ich trudy, nadając honorowe odznaczenia cerkiewne, Błahosłowiennyje Hramoty oraz Pochwalnyje Listy. Ordery św. Marii Magdaleny ІІ stopnia otrzymali o. prot. Martii Honkasclka oraz projektant prof. Aleksander Grygorowicz. Tymże orderem III stopnia został uhonorowany inż. Zachariasz Szachowicz, który wg szkicu prof. Grygorowicza bezpłatnie sporządził rysunki do dokumentacji technicznej projektu prezbiterium oraz inne prace projektowo-inżynieryjne w parafii. Order otrzymała również rada parafialna, bractwo oraz chór cerkiewny. Na wniosek proboszcza wszyscy parafianie za swą wyjątkową ofiarność zostali przez hierarchię wyróżnieni Błahosłowienną Hramotą. Nowo wybudowana część ołtarzowa harmonicznie zamknęła kompozycję bryły budowli cerkiewnej Także wewnętrzna struktura, szczególnie głównego prezbiterium, stworzyła odpowiedni duchowy klimat w odprawianiu nabożeństw. Trzy nowe prezbiteria zostały poświęcone na cześć Archanioła Michała, męcz. Stefana i św. Mikołaja Cudotwórcy. To ostatnie prezbiterium, zorientowane w stronę byłej cerkwi Mikołajewskiej, stało się widomym przejawem pamięci po tej świątyni. W 1991 r. metropolita Bazyli błogosławił doroczne uroczyste świętowanie w parafii Michajłowskiej dnia Św. Mikołaja Cudotwórcy. Dzień 22 maja tego roku był wielkim przeżyciem dla dziesiątków bielszczan, którzy jeszcze 50 lat wcześniej po raz ostatni uczestniczyli w święcie parafialnym cerkwi Mikołajewskiej. W latach dokonano prawnego unormowania kwestii własności gruntów parafialnych cerkwi św. Michała oraz gruntów po cerkwi Mikołajewskiej, których parafia Michajłowska została sukcesorem. Jednocześnie uprawomocniono kwestie własnościowe pozostałych nieruchomości parafialnych, w tym cmentarzy. 147

144 Obecnie służbę duszpasterską w parafii sprawuje czterech duchownych: o. mitrat Leoncjusz Tofiluk, o. Eugeniusz Nielipiński, o. Teodor Wieremiejuk oraz o. Andrzej Nielipiński. Na etacie znajduje się dwóch psalmistów Irena Onopiuk i Andrzej Minko. Na czele rady parafialnej stoi Mikołaj Szachowicz. Dzięki staraniom rady i bractwa w cerkwi palą się woskowe świece własnej produkcji. Inicjatorem ich wprowadzenia jeszcze na początku lat osiemdziesiątych był o. Leoncjusz Tofiluk. Dzięki jego konsekwencji wyeliminowano z cerkwi nadmierne oświetlenie elektryczne, zamieniając je naturalnym (łampady). Ważnym czynnikiem w religijnej Duchowieństwo cerkwi Michajlowskiej w 1995 r. Od lewej: o prot Eugeniusz Nie- edukacji parafian jest utwolipiński, o. prob. Leoncjusz Tofiluk, o. Te- rzona w latach 80. ogólnodostępna odor Wieremiejuk i o. Andrzej Nielipiński biblioteka, licząca obecnie ok woluminów literatury teologicznej, historycznej, pięknej i innej. Parafia posiada także dosyć bogate archiwum, które w latach zostało gruntownie uporządkowane i zinwentaryzowane. Od roku 1992 w prowadzeniu kancelarii parafialnej wykorzystywana jest baza komputerowa, wydatnie wspomagająca również działalność wydawniczą. W rok 1995 cerkiew Michajłowska weszła z wielkim bagażem tradycji i doświadczeń, które stanowią niewątpliwie wysoką aspirację do dalszej płodnej pracy. Nowym czynnikiem aktywizującym życie religijne części parafian zamieszkujących południową część miasta jest zapoczątkowanie w 1991 roku systematycznego odprawiania nabożeństw w filialnej cerkwi Troickiej. Pod kierunkiem Piotra Sidorskiego przy cerkwi powstał samodzielny chór. Cerkiew została odmalowana, uporządkowana i zaopatrzona w nowe przedmioty liturgiczne. 148

145 Przytułek (bogodielnia) cerkwi św. Michała Jedną z najpiękniejszych kart w ogólnych dziejach prawosławia w Bielsku, a mówiąc szerzej całego miasta jest historia przytułku przy cerkwi Michajłowskiej. Jego organizatorom i opiekunom niewątpliwie przyświecały słowa Chrystusa: Błaźeni miłostiwii, jako tii pomiłowani budut. Geneza powstania szpitala-przytułku sięga początków istnienia samej cerkwi. Po raz pierwszy o nim wzmiankuje Lustracja miasta Bielska" z 1563 r. Jego budynek był rozmieszczony na 15-prętowym, wolnym od podatków placu nie opodal cerkwi. Nie była to wówczas jedyna kościelna instytucja opiekuńcza w mieście. Podobne szpitalc-przytułki istniały przy cerkwi Troickiej oraz kościele iw. Marcina. Z upływem lat następował rozwój przytułku. Sprzyjała temu ranga cerkwi sobornej oraz działalność bractwa, aktywnie angażującego się w niesienie pomocy potrzebującym. Znaczącym bodźcem w umocnieniu pozycji materialnej przytułku było nadanie przez Annę Jagiellonkę znacznego udziału ziemi. Aktem z 12 września 1582 г. królowa zaleciła rewizorowi starostwa bielskiego Mikołajowi Podolskiemu wydzielenie na jego potrzeby odpowiedniej ilości ziemi. Na mocy aktu rewizor przyznał dla przytułku 4 włóki ziemi, z czego jedna miała służyć utrzymaniu diakona. Grunty te położone obok wsi Gredele były oddawane w dzierżawę. Niektórzy z dzierżawców, osiedlając się na nich, dali z czasem początek wsi służebnej Szpitale. Jak wynika z przywileju 1594 r., całkowita piecza nad szpitalem była powierzona bractwu Bohojawleńskiemu, które miało bolnicu, szpital ubohi radi swoich stroiti. Działalność szpitala-przytułku nie została przerwana po 1596 г., aczkolwiek niepokoje w parafii w І połowie XVII w. niezbyt korzystnie wpływały na jego stabilne funkcjonowanie. Prawa ziemskie przytułku były potwierdzone aktem królewskim, podpisanym na zamku w Lidzie w 1629 r. Niebawem król Władysław IV zezwolił szpitalowi św. Michała pobierać targowe oraz zwolnił od wszelkich powinności. Około 1650 roku na ziemi w Szpitalach zamieszkiwało 12 gospodarzy. Mimo zniszczeń wojennych w połowie XVII w. szpital nic zaprzestał swej działalności. Jego prawa potwierdził Jan III Sobieski. Dodatkowo, aby uchronić grunty szpitalne i poddanych przed zakusami importunow i intrusorow, cerkiew uzyskała w 1710 r. potwierdzenie przywilejów od 149

146 króla Augusta ІІ. Wizytacja 1727 r. o samym przytułku przycerkiewnym nic wspomina. Nie wyklucza to jednak jego istnienia. Następna wizytacja z 1759 r. podaje szereg informacji o jego prawach i przywilejach, uzyskiwanych na przeciągu wieków. Podaje również nazwiska poddanych gospodarzy ze Szpitalów. Byli to Stefan Szurbak, Kalesz, Miron Kuc, Borys Naumiuk, Tomasz Denysiuk i Akseny Supruniuk. Po przeszło pięćdziesięciu latach ziemię na Szpitalach uprawiało również sześciu gospodarzy. Wizytacja z 1811 r. podaje, że jej areał wzrósł jednakże do 6 włók. Poza tym szpital posiadał grunty w kilku uroczyskach w obrębie miasta. Fundusze uzyskane z dzierżawy ziemi pozwoliły na zakupienie przez parafię potrzebnej ilości materiałów niezbędnych do wzniesienia nowego budynku przytułku. Jak wynika z wizytacji, inwestycję tę przeprowadzono między 1811 a 1819 rokim. Wizytacja z 1819 r. opisuje przytułek jako budynek w tńech czastiach dierewianny, w czetwiertoj źe kamiennoj, czerepiceju pokryty, w kojem kolidor, źyłych komnat 9, okoszek 15, dwie rej 10, pieczej kafiewych 4, chlebnych 2. Dom zamieszkiwało wówczas trzech podopiecznych: dwóch mężczyzn dzwonników oraz wdowa po duchownym Paraskicwa Skabałłanowiczowa. Fundusze na utrzymanie biednych ludiej wynosiły średnio 110 rubli rocznie. Dokładne opisy sytuacji przytułku w wizytacjach świadczą o szczególnej trosce o jego funkcjonowanie ze strony ówczesnych dostojników cerkiewnych. Troska ta przejawiała się również po 1839 r. Systematycznie wtedy przeprowadzane remonty budynku pozwalały na utrzymanie odpowiedniego standardu życia podopiecznych. Należy tu wspomnieć o wymianie gontowego pokrycia dachu w latach 1870 i 1887, wykonanie nowych okiennic i remont ogrodzenia przytułku w 1883 r. itp. Wykonawcami tych prac byli w większości najemni fachowcy narodowości żydowskiej, wśród których stałym" pracownikiem przytułku był Moszka Kapłański. W ІІ poł. XIX w. lista podopiecznych przytułku była wybitnie kobieca. Do 1887 r. zamieszkiwało tu 7 kobiet. W tymże roku spotykamy pierwszego mężczyznę, Jana Żebrowskiego. Proweniencja podopiecznych była różna. Spotykamy wśród nich mieszkańców Bielska i okolicznych wsi, często wdowy po duchownych i psalmistach. Wśród nich w przytułku mieszkały m. in. Józefa Kostycewicz, Magdalena Bursa oraz Zofia Tymińska. Należy również wspomnieć o osobach wyznania rzymskokato- 150

147 lickicgo Barbarze Wojciechowskiej oraz Józefie Macul (w przytułku od 1899 r.). Po nowym podziale diecezjalnym w 1905 r. przytułek przy cerkwi Michajłowskiej był jedyną takiego typu instytucją parafialną na terenie diecezji grodzieńskiej. Przytułkiem kierował wówczas Komitiet Michajłowskoj Bogodielni w osobach proboszcza cerkwi o. Andrzeja Jaruszewicza oraz o. Aleksandra Spaskiego i o. Grzegorza Pieńkiewicza. Według Klirowych Wiedomosti" z 1912 r. w przytułku zamieszkiwało 7 kobiet, otrzymujących od 36 do 48 rubli rocznego uposażenia. Zwiększenie liczby podopiecznych nie było możliwe ze względu na ograniczone warunki lokalowe i zły stan samego budynku. Funkcjonowanie przytułku przerwało bieżeństwo w 1915 r. W okresie międzywojennym działalności przytułku nie udało się reaktywować. W latach dwudziestych jego budynek został bezprawnie przejęty przez miejscowe władze administracyjne. Przed rokiem 1935 podjęto decyzję o jego całkowitej rozbiórce. Sytuacja powojenna nie sprzyjała wszczęciu starań 0 zwrot placu po przytułku. Z czasem pamięć o nim zacierała się wśród ludzi. Trudno także dla parafii było udokumentować własność placu z powodu braku odpowiednich aktów. Brak roszczeń ze strony Cerkwi spowodował, że na początku lat 90. plac przeszedł w ręce prywatne. Praca z młodzieżą w parafii Nieodłącznym aspektem działalności parafii od początków jej istnienia była praca z dziećmi i młodzieżą. Już w XVI wieku istniała szkoła, nad którą pieczę sprawowało bractwo Bohojawleńskie. Jak już wcześniej wspomniano, przez długie dziesięciolecia po zawarciu unii w 1596 r. szkoła była jednym z wysokich rangą ośrodków prawosławnej myśli i wychowania w duchu przywiązania do Cerkwi oraz patriotyzmu. Kontynuatorem tych tradycji były działania podjęte w ІІ połowic XIX w., kiedy to staraniem proboszcza parafii o. Augustyna Taranowicza został założony chór chłopięcy przy szkole powiatowej. Chór istniał dzięki przychylności władz oświatowych. Wybór nowych władz uniemożliwił dalsze jego funkcjonowanie. Ważnym elementem w pracy z dziećmi i młodzieżą na przełomie XIX і XX wieku była edukacja w szkołach cerkiewno-parafialnych, a w okresie międzywojennym i powojennym nauczanie religii w szkołach państwowych. Po wycofaniu tych zajęć ze 151

148 szkół nauczanie religii było przeniesione do domu parafialnego. Przy wzrastającej liczbie dzieci taki układ stanowił wielką niedogodność. Według szacunkowych danych w roku 1981 na zajęcia religii przy parafii uczęszczało ok 760 dzieci i młodzieży. Oprócz zajęć religii najmłodsi parafianie aktywnie uczestniczyli w chórze parafialnym, zorganizowanym przez o. Leoncjusza Tofiluka, następnie prowadzonym przez Andrzeja Boubleja, a potem przez Katarzynę Szczur (obecną ihumenię monasteru na Św. Górze Grabarce). Oddanie do użytku nowego domu parafialnego stworzyło dogodne warunki do nauczania religii i prowadzenia innych form pracy z dziećmi i młodzieżą. Podwyższył się także poziom samego nauczania. Ważnym elementem w religijnej edukacji najmłodszych parafian stała się wydawana od 1986 r. Łampada". Miesięcznik ukazywał się początkowo jako pismo wewnątrzparafialne. Jego oddziaływanie, pomimo istniejącej cenzury, wychodziło jednak daleko poza kręgi parafii. Łampada" stała się pierwszym cerkiewnym periodykiem w historii Cerkwi w Bielsku. Od roku 1989 wydawcą pisma została Warszawska Metropolia Prawosławna. W dwa lata później jego wydawanie przejęła spółka Orthdruk". Obecnie Łampada" ukazuje się jako wydanie Policealnego Studium Ikonograficznego. Godnym uwagi jest fakt, że od początków istnienia pismo było redagowane w głównej mierze przez młodzież parafialną, pod duchowym i merytorycznym kierownictwem o. Leoncjusza Tofiluka. Pisząc o pracy młodzieżowej należy wspomnieć o różnego rodzaju obozach i półkoloniach parafialnych. Na przeciągu wielu lat przy domu parafialnym były organizowane zimowiska oraz letnie obozy katechetyczno-wypoczynkowe m. in. w Klejnikach i Puchłach. Członkowie parafialnej sekcji turystyczno-krajoznawczcj w 1992 i 1993 roku byli organizatorami rajdów rowerowych na Lemkowszczyznę. Część dzieci systematycznie uczestniczy w zajęciach parafialnej szkółki niedzielnej. Prowadzone są kursy czytania w języku cerkiewnosłowiańskim. Młodzież czynnie uczestniczy w wypieku prosfor, włącza się w organizację edukacyjnych oraz rozrywkowych spotkań parafialnych. Należy również nadmienić, że z grona aktywnej młodzieży parafialnej, bądź związanej z parafią wywodzą się trzy siostry zakonne z monasteru na Św. Górze Grabarce oraz mnich z monasteru w Supraślu. Niejednokrotnie parafia była gospodarzem spotkań Koła Teologów Prawosławnych i Bractwa Młodzieży Prawosławnej, którego proboszcz 152

149 parafii o. Leoncjusz Tofiluk jest wieloletnim opiekunem duchowym. W domu parafialnym ma również swą siedzibę Rada Diecezjalna Bractwa Młodzieży Prawosławnej. Szkoła ikonograficzna Ikona w Cerkwi prawosławnej funkcjonuje jako nieodłączny element życia liturgicznego, jest wyrazicielem nauki Cerkwi i jej dogmatów. Kryzy s sztuki ikonograficznej jest po części kryzysem Cerkwi. Dlatego też zachowanie umiejętności tworzenia nowych kanonicznych ikon jest jej posłannictwem. Cerkiew prawosławna w Polsce przełamała ten kryzys przez powstanie szkoły pisania ikon w Bielsku Podlaskim. Szkoła ikonograficzna, od wiosny 1991 roku oficjalnie działająca przy parafii Michajlowskiej, jest jedyną takiego typu placówką na terenie całej Polski. Geneza powstania szkoły sięga 1983 roku, kiedy to na Św. Górze Grabarce został zorganizowany pierwszy obóz ikonograficzny. Inicjatorem przeprowadzenia obozu był o. Leoncjusz Tofiluk. Duchowny ten w swoim zamierzeniu wychowania twórców i odbiorców ikon był konsekwentny. Podobnego typu wakacyjne obozy szkoleniowe na stałe wpisały się w program pracy parafii Michajlowskiej w Bielsku w latach następnych. Ogółem w latach w obozach ikonograficznych uczestniczyło ok. 120 adeptów ikonopisania. W poszczególnych latach obozy ikonograficzne prowadzili mistrzowie: o. Arseniusz, Aleksiej Wroński z Moskwy, o. Leoncjusz Tofiluk, Aleksander Sokolow z Moskwy. Wybitną rolę w kształceniu ikonografów w Bielsku odegrali twórcy z Cerkwi w Finlandii. Gościem obozów był również prof. Jerzy Nowosielski z Krakowa. Należy przy tym dodać, źe twórca ten związał się z Bielskiem w sposób szczególny. Na zamówienie parafii Michajlowskiej J. Nowosielski wykonał polichromię i ogólny projekt wnętrza baptysterium przy cerkwi. W dniach 7 20 maja 1991 r., już po zaistnieniu szkoły ikonograficznej, w domu parafialnym czynna była wystawa prac J. Nowosielskiego. Nowy etap w dziejach bielskiej ikony otworzył dekret metropolity Bazylego o powołaniu z dniem 17 maja 1991 roku Szkoły Ikonograficznej pod kierownictwem o. Lconcjusza Tofiluka. Pierwszym mistrzem w szkole stał się Aleksander Sokołow z Moskwy. W roku 1993 jego miejsce przejęła Walentyna Żdanowa z Petersburga, nauczająca w szkole do dnia 153

150 dzisiejszego. W marcu 1995 roku Szkoła Ikonograficzna została wpisana do ewidencji szkół niepublicznych pod nazwą Policealne Studium Ikonograficzne. Studium prowadzi kształcenie swych adeptów w kierunku zgłębiania techniki pisania ikon, rozumienia ich treści i teologii. Realizowane jest to poprzez teoretyczne i praktyczne zajęcia z mistrzem. Wykłady z zakresu teologii ikony, dogmatyki, historii świętej, historii Cerkwi prowadzą teolodzy z Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej i Seminarium Duchownego w Warszawie. Pełny kurs nauki trwa 4 lala, po czym uczeń zdobywa tytuł technika-plastyka o specjalizacji ikonografa. Adepci szkoły mają możność zapoznawania się z techniką konserwacji ikon, docenia ikon i ikonostasów. Mistrzowie wraz z restauratorami z Pracowni Konserwacji Zabytków w Mińsku na Białorusi, przy asyście adeptów szkoły, odnowili ikonostasy w cerkwiach: Michajlowskiej i Woskresieńskiej w Bielsku, Rybołach, Narwi, Siemiatyczach i Maleszach. Wykonali ikonostas w kaplicy w Orli. Ikony z Bielska znajdują się w wielu świątyniach i domach na Białostocczyźnie i w całej Polsce. Szkoła wykonuje wiele zamówień, jak również udziela konsultacji co do urządzenia wnętrza nowych cerkwi. Mieszkańcy Bielska i nic tylko mieli niepowtarzalną okazję zapoznania się z pracami szkoły ikonograficznej podczas otwartej w dniu 5 czerwca 1995 roku, wystawy w muzeum w bielskim ratuszu. Otwarcie wystawy było jedną z integralnych części obchodów 400-lecia bractwa Bohojawleńskiego. Na przeciągu czterech miesięcy przez wystawę przewinęło się kilka tysięcy osób, co zaświadczyło o wielkim zainteresowaniu bielską kanoniczną ikoną. 154

151 Rozdział IV Cerkiew Woskresieńska (Zmartwychwstania Pańskiego) Początki istnienia bielskiej cerkwi Woskresieńskiej nie są dokładnie znane. Według podania pierwotnie świątynia była zlokalizowana w pobliżu wsi Lewki, położonej 4 km na południc od Bielska. Istnieją jednakże dwie różne tradycje co do miejsca jej lokalizacji. Według pierwszej cerkiew stała na placu między wsią Lewki a obecną drogą z Bielska do Kleszczel. Jest to świadectwo wielce prawdopodobne, o ile droga ta stanowiła i nadal stanowi trakt z Bielska do Brześcia. Cerkwie często były sytuowane właśnie przy traktach. Znana jest również wersja innego usytuowania cerkwi, związana z uroczyskiem Buhor, położonym ok. 1,5 km na północny zachód od wsi. Uroczysko przedstawia obecnie rozległe (ponad 1 ha) wzniesienie, wynoszące się 2 3 m ponad zalewową dolinę rzeki Białej. Według świadectwa wiekowego mieszkańca Lewek J. Dcmianiuka (ur. w 1910 r.) cerkiew znajdowała się na tym właśnie miejscu. Hipoteza ta od dawna absorbowała niektórych mieszkańców wsi. Aby dowieść słuszności tego przypuszczenia w latach międzywojennych grupa lewkowskiej młodzieży przeprowadziła na uroczysku Buhor swoiste prace wykopaliskowe. Wspomniany J. Demianiuk, uczestniczący w tychże pracach, w roku 1993 oświadczył, że natrafiono wówczas na ślady istnienia kamiennej podmurówki w formie okręgu. 155

152 Ikona św.wlk.męcz. Jerzego w szacie (na płótnie) Niestety, z powodu braku fachowych badań archeologicznych nie możemy zweryfikować tych przekazów. Wielce prawdopodobne, że w przypadku uroczyska Buhor mamy do czynienia z rozległą średniowieczną osadą obronną z prawosławną świątynią na jej terytorium Р. Pokrowski w swej Archieołogiczeskoj kartie Grodnicnskoj Gubierni" wspominając o sie dach pogosta pri dieriewni Lewki zaznacza, że tam do 1377 goda nachodilaś tiepieraszniaja bielskaja Woskresieńskaja cerkow'. Pokrowski, podając datę roczną 1377, nie odsyła, niestety, do żadnego źródła, co uniemożliwia weryfikację informacji. Znamienne jest jednak, że w roku tym Krzyżacy spustoszyli Podlasie. Można więc snuć hipotezę, że wówczas była zniszczona również osada wtaz z cerkwią kolo Lewek. Jej mieszkańcy, którzy schronili się w niezdobytym wówczas grodzie bielskim, po najeździe nie powrócili na dawne miejsce, lecz osiedlili się w pobliżu grodu, na wschodniej, wysokiej terasie rzeki Białej. W taki sposób mogła powstać osada Dubicze. Powyższą hipotezę mogą potwierdzać przypuszczenia innych historyków o czasie powstania osady. Jerzy Zieleniewski w swej monografii o układzie przestrzennym Bielska w XV XVIII ww. stwierdza, że Dubicze powstały w XV wieku. Można mniemać, że pierwsi mieszkańcy Dubicz byli wyłącznie wyznania prawosławnego (zresztą, taki charakter osady zachował się do dziś). Zajęciem, którym parali się na co dzień, było głównie garbarstwo. Obok cerkwi, usytuowanej na południowym skraju osady, znajdował się plac targowy, na którym garbarze zbywali swe towary. Ich zawodowych praw chroniła organizacja cechowa. Kontynuowane do dziś uroczyste świętowanie w parafii Woskresieńskiej dnia św. męcz. Jerzego może nasuwać przypuszczenie, że ów święty był patronem cechu dubickich garbarzy. Osiemnastowieczna ikona świętego zdobi wnętrze obecnie istniejącej cerkwi. 156

153 Kaplica na cerkwisku z fragmentem starej zabudowy ulicy Dubicze. W głębi były dom Jarosława Kostycewicza Pierwsza pisana wzmianka o cerkwi Woskresieńskiej pochodzi z 1560 r. Cerkiew skorzystała wówczas z przy wileju króla Zygmunta Augusta, który nadał jej, obok innych bielskich cerkwi, 2 włóki ziemi we wsi Stryki (Młodzianowo). Proboszczem cerkwi był wtedy o. Wasilij. Imię tegoż duchownego spotykamy w 1563 r. w akcie lustracyjnym. Dowiadujemy się z niego, że cerkiew posiadała 5 prętów placu przy cerkwi na ulicy Dubickiej, 2 pręty przy ulicy Kniazińskiej oraz 9 prętów przy drodze do wsi Plutycze. Ponadto oprócz wspomnianych włók w Młodzianowie uposażenie ziemskie cerkwi stanowiły 2 włóki w Augustowie, z których jedna była dzierżawiona przez Stasia Oleszkowicza. Lustracja z 1563 r. lokalizuje cerkiew Woskresieńską na Dubiczach. Jednakże jeszcze w wieku XVI świątynia zmieniła swe usytuowanie. Najpewniej odbyło się to po roku 1564, kiedy to na Hołowiesku został ulokowany nowy zamek starosty bielskiego. Cerkiew została przeniesiona bliżej zamku hołowieskiego. Przesłanek do zmiany usytuowania cerkwi można doszukiwać się w kilku przyczynach. Pierwszą z nich było porząd- 157

154 kowanie struktury handlu w mieście, związane z organizacją dużego placu targowego na Dubiczach, na co zwraca uwagę J. Zieleniewski. Niewątpliwie ważną rolę odegrał w tym także nowy ruch osadniczy wzdłuż traktu brzeskiego, ciążący w kierunku zamku hołowieskiego. Nic zapominajmy również o tym, że wielu dostojników, którzy odwiedzali zamek, byli wyznawcami prawosławia. Cerkiew Woskresieńska mogła więc pełnić wówczas rolę cerkwi zamkowej. Jeśli chodzi o cerkwisko na Dubiczach zostało one należycie uszanowane. Pamięć o cerkwi, która stała na tym miejscu, przetrwała wieki. W ІІ połowic XVIII wieku stała tu figura murowana. Piotr Bobrowski, w połowie XIX wieku wspomina o kamiennym słupie, wokrug kotorogo widny sledy pogosta. Obecnie część cerkwiska jest ogrodzona, znajduje się tu kapliczka, wystawiona na przełomie XIX і XX wieku. Nowe usytuowanie cerkwi Woskresieńskiej u zbiegu traktu brzeskiego i orlańsko-kamienieckiego przybliżyło drogę do świątyni dla zdecydowanej większości parafian, którą stanowili mieszkańcy Parcewa i Lewek. Niewspółmierna do ogółu liczby parafian była jednakże jej rola w życiu parafialnym mieszczan. Dubiccy i zastawieccy (ul. Zastawiecka południowa część obecnej ulicy Dubicze) rzemieślnicy, skupieni w organizacjach cechowych, posiadali wysokie aspiracje duchowe do aktywnego uczestniczenia w życiu Cerkwi. Podpisanie aktu unijnego w 1596 r. wywołało falę sprzeciwów w parafii Orędownikami prawosławia byli tu głównie wspomnieni mieszczanie, którzy dla obrony wiary skupili się w bractwie parafialnym, powstałym na wzór bractwa Bohojawleńskiego. W roku 1599 bractwo Woskresieńskie uzyskało przywilej od patriarchy konstantynopolitańskiego.. W owym okresie należałoby umiejscowić ijereja Charitona, swiaszczennika Woskresieńskoho Bielskoho, wpisanego w 1640 r. do Supraskoho Pomiannika wśród członków rodu Stefana Repnickiego, wileńskiego burmistrza. Przez długie dziesięciolecia postawa bractwa rzutowała również na postawy duchowieństwa parafialnego. Pomimo oficjalnego podporządkowania się duchowieństwa jurysdykcji władyki unickiego, ich stosunek do prawosławnego bractwa charakteryzował się poszanowaniem i sympatią. Niewykluczone, że byli wśród nich jawni duchowni prawosławni. Zdają się to potwierdzać słowa o. Siłuana Kuźmicza, proboszcza cerkwi Woskresieńskiej, zawarte w jego relacji z zajścia w cerkwi Bohojawleńskiej 158

155 25 stycznia 1633 roku. O. Siłuan, uczciwie i spokojnie relacjonując wydarzenie, być może mimowolnie staje po stronie bractwa Bohojawleńskiego, domagającego się od biskupa Józefa Bakowicckicgo należnych mu praw. Duchownego zdumiewa reakcja biskupa, który barzo się rozgniewał i rozgniewawszy się odszedł z cerkwi (...). Sympatie duchownego do prawosławia ujawniły się oficjalnie w 1636 roku, kiedy to komisarze królewscy przekazali Cerkwi prawosławnej trzy bielskie świątynie, w tym również Woskresieńską. Motywacją takiego postanowienia był fakt, że swiaszczennikowie s-o Woskreszenią у s-o Mikuły z parafiany swemi decłarowali się, że w uniey bydz nie chcą, у owszem pod posłuszęstwem unita Władyki nigdy chyba coacte nie byli. Postanowienie komisarskie, podporządkowujące cerkiew jurysdykcji władyki łuckiego, przyczyniło się do umocnienia więzi parafian z Cerkwią ortodoksyjną. W cerkwi Woskresieńskiej sytuacja w tym względzie była bardziej sprzyjająca i klarowna niż w cerkwi sobornej, gdzie duchowni stali wtedy w opozycji do bractwa. Pokój wewnątrzparafialny nie trwał jednak długo. Jeszcze w roku 1636, w czasie pogromu bielskich cerkwi prawosławnych, cerkiew Woskresieńską została siłą zajęta przez unitów. Z braku dostępnych źródeł trudno stwierdzić, jaka była reakcja duchownego na ten akt przemocy. Bractwo natomiast tradycyjnie zachowało postawę antyunijną Hierarchia unicka nie dopuściła jednakże do odejścia cerkwi Woskresieńskiej spod swej władzy. Wierni prawosławiu członkowie bractwa z czasem dołączyli się do bractwa Mikołajewskiego. Druga połowa XVII i początek XVIII ww. były okresem upadku życia parafialnego. W związku z wojnami i epidemiami drastycznie zmalała liczba parafian. Spustoszone były wsie parafialne. Znacznemu zniszczeniu uległy również Dubicze. W 1714 roku było tam aż 49 nie zamieszkanych domów. Pomimo zaistniałej skomplikowanej sytuacji, około 1710 r. parafia podjęła się trudu budowy nowej świątyni. Z powodu nikłych możliwości materialnych nowo wzniesiona cerkiew miała niewielkie rozmiary, posiadała jedną kopułę i cztery okna. Jak podaje "Wizita Generalna Cerkwi Bielskiej Przedmiejskiey" z 1727 r., pomimo upływu wielu lat od rozpoczęcia budowy, nie udało się pokryć dachu prytworu (babińca) cerkiewnego, ani ułożyć podłogi. Wyposażenie cerkwi było również po części zdekompletowane. W dwurzędowym ikonostasie brakowało pary 159

156 drzwi diakońskich, niektóre z utensyliów liturgicznych znajdowały się w bardzo złym stanie. Nie urządzono również odpowiedniego chóru i klirosów. Za taki stan rzeczy wizytator obarczył odpowiedzialnością przede wszystkim proboszcza cerkwi o. Macieja Koczcwskiego, który sam świąteczny ale porządek w cerkwie mniej niżeli powszedni, o ozdobę cerkwi trwa jakby o piąte kolo do wozu. Wizytator z zażenowaniem stwierdził, że duchowny metrykę jak przez sen notuie. Patynę Puryfikaterze jak dziegciem napuszczone prezentował. U Niego na ołtarzach pyłu jak teczkami wozić. Na koniec Ikona św Józefa z Dzieciątkiem wizyty kategorycznie zalecono na- ZXVIIIw. (w trakcie konserwacji) prawić wszystkie zaniedbania oraz zwrócić baczną uwagę na podniesienie poziomu życia religijnego parafian, w tym również dzieci, dla których proboszcz winien był zorganizować szkolę. Jak już wcześniej wspomniano, na dramatyczną sytuację cerkwi Woskresieńskiej rzutowała nie tylko postawa duchownego, lecz także nikła w owym czasie liczba parafian. Wiązał się z tym zanik działalności bractwa, a jak wiadomo, było one głównym czynnikiem pobudzającym aktywność życia parafialnego. Jak wynika z tejże wizytacji do parafii należała część mieszkańców wsi Parccwo, Spiczki i Lewki oraz ludność należąca do folwarku Hołowiesk. W samym mieście parafianami byli jedynie wierni mieszkający w bezpośrednim sąsiedztwie cerkwi Przedmieście Bielskie od Orli. Wizytacja nie wspomina niczego o Dubiczach (ulicy Dubickiej), chociaż nie były one wtedy całkowicie wyludnione. Prawdopodobnie wierni z Dubicz należeli już wtedy do cerkwi Mikołajewskiej i Preczystieńskiej. Ścisły związek mieszkańców Dubicz z tymi cerkwiami przetrwał jeszcze do połowy bieżącego stulecia. Przejawiał się m in. w piastowaniu przez nich funkcji opiekunów tych cerkwi. Można tu wspomnieć o Osipie Onace- 160

157 wiczu, który w latach był opiekunem cerkwi Preczystieńskiej, Trochimie Antychowiczu, który w poł. XIX wieku był opiekunem cerkwi Mikołajewskiej oraz Grzegorzu Antychowiczu, będącego w latach opiekunem tejże cerkwi. Uposażenie ziemskie parafii w stosunku do XVI w. zmieniło się nieznacznie. W 1727 r. cerkiew była nadal w posiadaniu 2 włók w Strykach oraz obszernego ogrodu przy cerkwi. Ponadto w obrębie miejskim ziemia parafialna znajdowała się w uroczyskach Babino, Olszyna i Pławucze. Akt wizytacji nie wspomina natomiast o 2 włókach w Augustowie. Sytuacja ta nieznacznie zmieniła się po pięćdziesięciu latach. W roku 1779 oprócz wspomnianych gruntów parafia posiadała obszerny plac w Widowie. Proboszczem cerkwi był wówczas o. Grzegorz Bielawski. Do parafii należała większość unitów ze wsi Parcewo (nikła ich liczba należała do cerkwi sobornej, we wsi było również kilka rodzin prawosławnych), Lewek oraz kilkadziesiąt osób z Bielska. Z braku zachowanych wizytacji z tego okresu ogólną liczbę parafian możemy określać jedynie szacunkowo, przyjmując za punkt wyjścia dane z Lustracji" Bielska z 1779 r. Wnioskując z imion i nazwisk, w okolicach cerkwi w Bielsku zamieszkiwało 6 8 rodzin jej wiernych. W Parcewic ich liczba wynosiła nie więcej niż 75 rodzin, a w Lewkach ok. 20 rodzin. Sumując, otrzymujemy liczbę ok. 100 rodzin, z czego wynika, że parafia posiadała wówczas ok 450 wiernych. W końcu XVIII w. stan świątyni parafialnej przedstawiał się bardzo źle. Z powodu wcześniejszych zaniedbań zagrażała ona nawet bezpieczeństwu modlących się. Trudności materialne i organizacyjne nie pozwalały na przeprowadzenie kapitalnego remontu. W tym układzie ok. roku 1797 parafia zwróciła się do pruskich władz krajowych o przekazanie na jej potrzeby opustoszałego budynku kościelnego przy klasztorze karmelitów, którzy w 1796 r. na żądanie władz przenieśli się do konwentu w Wąsoszu. Władze administracyjne przychylnie rozpatrzyły prośbę parafii. Od tej pory przez ok. 40 lat parafianie cerkwi Woskresieńskiej udawali się na modlitwę do świątyni przy trakcie litewskim. Na początku XIX w. proboszczem parafii był o. Pafnucy Artychowski. Od roku 1806 do 1814 duchowny ten sprawował również funkcję administratora cerkwi Michajłowskiej. Na początku lat dwudziestych do parafii skierowano w charakterze proboszcza o. Józefa (Josafata) Ławrynowicza. W czasie pełnienia przez mego funkcji proboszcza zapadła 161

158 decyzja o rekonstrukcji podupadłej cerkwi Woskresieńskiej. Inspiratorem tego przedsięwzięcia był w głównej mierze dziekan bielski o. Adam Kostycewicz. Prace budowlane rozpoczęto w 1833 roku. Wzięto przy tym pod uwagę urządzenie jej wnętrza już w duchu prawosławnym. W nowej świątyni znalazł miejsce ikonostas, cerkiew zaopatrzono w prawosławne księgi liturgiczne. Nowo wybudowana świątynia była niewielkich rozmiarów. Miała 23 arszyny (16,3 m) długości, 14 arsz. (9,9 m) szerokości oraz 6 arsz. (4,2 m) wysokości. Dach wieńczyła jedna mała kopuła z żelaznym krzyżem. Wyświęcenia odbudowanej cerkwi Szczególnie cczona ikona Bogurodzicy dokonał 25 marca 1838 roku o. Adam zxviii W. Kostycewicz. W rok później parafianie wraz z proboszczem o. Józefem Ławrynowiczem na czele oficjalnie powrócili do łączności kanonicznej z Cerkwią prawosławną. Dwadzieścia lat po tym fakcie, w 1859 r. parafia liczyła 618 osób, z czego 108 zamieszkiwało w Bielsku i 510 w Parcewie i Lewkach. Jak więc widzimy, w stosunku do stanu sprzed trzydziestu lat (w 1828 roku parafia liczyła 760 wiernych) liczba parafian zmniejszyła się znacząco. Nie przebrzmiały bowiem jeszcze tragiczne echa wielkiej epidemii cholery z lat , kiedy to w niektórych parafiach podlaskich śmierć zabrała nawet do 1/5 ogółu wiernych. Przechodzenie unitów po 1839 г. na rzymski katolicyzm było tu raczej zjawiskiem marginalnym Od kwietnia 1858 r. proboszczem parafii został o. Antoni Kuźmiński. Ten ogólnie szanowany duchowny posiadał wysokie zdolności organizacyjne. Już w 1861 r. oddano do użytku wzniesiony kosztem parafian nowy dom parafialny. W 1866 r. na zlecenie proboszcza sporządzono plan gruntów parafialnych. Zachowany plan odnotowuje 12 działek, na których nieruchomości owe były położone. Obejmowały one plac cerkiewny oraz 162

159 grunta znajdujące się w uroczyskach: Strokowo, Serednia Olszyna, Hołoto, Babino, Latynicz Haj, Chmielewo, Pławucze, Obruby, Lipiny oraz Berezouka. Część z tych gruntów (14 dziesięcin), z powodu zabagnicnia i zarośnięcia nic nadawała się do użytku. Jedynie 32 dziesięciny użytkowano jako grunty orne, co nie było na owe czasy zbyt wielkim źródłem dochodów. Aby polepszyć warunki bytowania kleru, w 1875 r. parafia dodatkowo uzyskała 13 dziesięcin gruntów. W taki sposób ogólna ich ilość wzrosła do 67 dziesięcin. Przy ogólnie dobrym ówcześnie współżyciu kleru i parafian dochodziło jednak do drobnych sytuacji Cerkiew ŚW. męcz. Dymitra na cmenkonfliktowych. W 1868 r. mieszkań- tarzu w Parcewic су wsi Parcewo skierowali do władz duchownych skargę, dotyczącą niewspółmiernego do ich możliwości pobierania opłat za posługi religijne. Litewski Konsystorz Duchowny po rozpatrzeniu sprawy zalecił władzom dekanalnym należyte wyjaśnienie spornej kwestii. Być może powyższe problemy mieszkańców Parcewa stały się bodźcem do budowy we wsi własnej cerkwi cmentarnej. Budowę rozpoczęto w lipcu 1873 r. i już po trzech miesiącach dokonano poświęcenia świątyni na cześć męcz. Dymitra Sołuńskiego. Wzniesieniem świątyni parcewscy parafianie jeszcze raz zaświadczyli o swoim przywiązaniu do Cerkwi oraz samodzielności i zamożności. Udowodnili to jeszcze niejednokrotnie. W 1877 r. stali się głównymi ofiarodawcami na budowę nowego domu dla psalmisty, a w początku XX w. organizatorami rekonstrukcji cerkwi parafialnej. W 1878 r. czteroletnie sprawowanie funkcji dziekana bielskiego zakończył o. Anatol Kuźmiński. Proboszczem cerkwi Woskresieńskiej pozostał on jeszcze przez okres trzech lat. W 1881 r. na jego miejsce został skierowany 50-letni duchowny o. Hipolit Koncewicz. 163

160 W czasie pełnienia funkcji proboszcza przez o. Hipolita na terenie parafii powstała pierwsza szkoła ccrkiewno-parafialna. Utworzono ją w Parcewie. Okazały, jak na owe czasy, budynek szkolny został zbudowany ze środków Jefima Orechowa, kierownika budowy kolei żelaznej do Białowieży oraz mieszkańców wsi. Nową szkołę wyświęcono w dniu pamięci męcz. Dymitra w 1897 r. Szkoła ta niebawem stała się jedną z wzorcowych placówek oświatowych w całym obszernym powiecie. Nauka trwała tu 5 lat. W ostatnim roku nauczania uczniowie mieli możność praktycznego doskonalenia umiejętności ogrodniczo-sadowniczych na siedmiohektarowym gospodarstwie szkolnym. Taka edukacja wydatnie przyczyniła się do podniesienia kultury rolnej we wsi. Na przełomie XIX і XX w. część parafian przeludnionej wsi Parcewo opuściło swą ojcowiznę, udając się w poszukiwaniu ziemi. Większość z nich nabyła nieruchomości w parcelowanych majątkach ziemskich w okolicach Siemiatycz m in. Kułygi i Baciki Dalsze. Emigracja na Syberię bądź do Ameryki była nieznaczna. W 1906 roku parafia Woskresieńska świętowała 50-lecie służby duszpasterskiej o. Hipolita Koncewicza. Ten wiekowy już duchowny sprawował wówczas również godność duchownika dekanatu bielskiego. W 1910 r., ukończywszy 79 lat, o. Hipolit odszedł w stan spoczynku. Jego miejsce zajął o Lew Tymiński, od 1908 roku sprawujący obowiązki nauczyciela religii w bielskich i parcewskiej szkołach cerkiewno-parafialnych oraz szkole ludowej w Lewkach. Nowy proboszcz rozpoczął aktywne zabiegi o dokonanie kapitalnego remontu cerkwi parafialnej. Wzniesiony w 1838 roku budynek świątyni był bardzo skromny, a materiał z którego ją wzniesiono nietrwały. Remonty, przeprowadzane w 1884 r. (przekrycie dachu), 1890, 1897 i 1899 roku nie dawały pożądanych efektów. Po dokładnych oględzinach stanu obiektu postanowiono dokonać jego całkowitej rozbiórki, pozostawiając jedynie ścianę północną. Po sporządzeniu projektu odbudowę cerkwi powierzono majstrowi Chomianowiczowi. Prace budowlane, rozpoczęte na początku 1913 roku, przebiegały dość sprawnie. Sukcesywnie gromadzono środki materialne. W ofiarach pieniężnych wyróżniali się szczególnie mieszkańcy Parcewa. Roman Golonko, który ofiarował sumę 600 rubli, Roman Połowianiuk 150 rub., Roman Wierbicki, Stefan Mojsik, Demian Mojsik, Jakub Koziak po 100 rubli. Ponadto dziewczęta z Parcewa zebrały 68 rubli, a kobiety 164

161 Fragment księgi cerkiewnej z zapisami ofiarodawców na remont w latach z tejże wsi zakupiły krzyże na kopuły. Wśród mieszczan bielskich zbiórki pieniężne organizował opiekun cerkwi Jan Sakowicz. Ogółem w roku 1912 i 1913 komitet parafialny zdołał zgromadzić na budowę 6365 rubli w gotówce. Dzięki ofiarności parafian remont cerkwi zakończono praktycznie do końca 1913 roku. Prace w jej wnętrzu trwały jeszcze przez kilka miesięcy roku następnego, po czym dokonano jej uroczystego wyświęcenia. Nowa cerkiew w stosunku do poprzedniej prawie całkowicie zmieniła swe wymiary. Jej długość powiększono do 29 metrów oraz podwyższono. Niezmieniona pozostała natomiast jej szerokość. W swej ołtarzowej i środkowej części cerkiew pozostała drewniana. Wymurowano natomiast przedsionek, który zwieńczyła dwukondygnacyjna dzwonnica. Aby nadać cerkwi całościową kompozycję, część środkową i ołtarzową obmurowano cegłą i ozdobiono po rogach boniowaniem. Nad nawą główną umieszczono jedną otwartą kopułę, opartą na ośmiobocznej konstrukcji słupowej. Po restauracji cerkwi zmieniła się także kompozycja ikonostasu, w który wprawiono część nowych ikon. Z dawnego ikonostasu pozostały jedynie miestne ikony Zbawiciela i Bogurodzicy. Ikony te w 1890 roku odnowił brański mistrz Mikołaj Michnów. Niedługo dane było parafianom modlić się w nowej cerkwi. W 1915 roku 165

162 wraz z proboszczem byli oni zmuszeni opuścić swe domostwa, ewakuując się na wschód. W większości osiedli oni w guberniach kazańskiej, saratowskiej i kałuskiej. Sam o. Lew Tymiński trafił do Połtawy. Powroty do ziemi rodzinnej nasiliły się w latach Powracający bieżeńcy trafili do zupełnie innej rzeczywistości politycznej, gdzie dawały o sobie znać nastroje rewizjonistyczne za okres miniony. Wielkie rozczarowanie spotkało parafian cerkwi Woskresieńskiej, gdy dowiedzieli się, że władze państwowe nie zezwoliły na reaktywowanie działalności rodzimej parafii i przypisały ją jako cerkiew filialną do parafii Michajłowskiej. Cerkiew straciła również ogół uposażenia ziemskiego. Ziemię, w ilości ponad 75 dziesięcin bezpodstawnie przejęło Ministerstwo Robót Publicznych. Władze państwowe zajęły również dwa domy parafialne. Klirowyje Wiedomosti" z 1934 r. podają, że wszystkie domy są samowolnie zabrane przez władzę Wojewódzką, wydzierżawiają się osobom obcym. Obraz powojennego dramatu parafii symbolicznie dopełniał cmentarz żołnierzy niemieckich i rosyjskich z okresu wojny, położony na ziemi parafialnej w uroczysku Hory. Wraz z powrotem do Bielska o. Lwa Tymińskiego i objęciem przez niego parafii Michajłowskiej wierni cerkwi Woskresieńskiej rozpoczęli usilne starania o zezwolenie utrzymywania przy cerkwi stałego duchownego. Z powodu początkowego braku odzewu władz pieczę duchową nad parafianami sprawowali duchowni oficjalnie zatrudnieni przy cerkwi Michajłowskiej w charakterze psalmistów (o. Stefan Iwankiewicz, o. Leoncjusz Aleksiuk). Dopiero w 1930 r. umożliwiono utrzymywanie przy cerkwi stałego duchownego. W tymże roku wybrano również opiekuna cerkiewnego, Kalistrata Nesteruka z Parccwa. Praktycznie oznaczało to reaktywowanie życia parafialnego. W dalszym ciągu jednak domy parafialne pozostawały w gestii państwowej. Było to wielkim paradoksem, o ile duchowni wymuszeni byli do wynajmowania mieszkań u osób prywatnych. Ich warunki bytowania dodatkowo pogarszał fakt braku dochodów z ziemi parafialnej. Jedynym źródłem utrzymania były dochody z ofiar parafian, które w 1934 roku wyniosły 200 zł. Powyższe czynniki powodowały dużą rotację duchownych. Praktycznie co dwa lata do cerkwi Woskresieńskiej przybywał nowy duchowny. W latach służbę duchowną sprawowali tu kolejno: o. Mikołaj Turowski, o. Mikołaj Rudeczko, o. Mateusz Petelski i o. Włodzimierz Sidorowicz. 166

163 Sytuacja prawno-kanoniczna cerkwi Woskresieńskiej zmieniła się dopiero w 1940 roku. Władze radzieckie zezwoliły na reaktywowanie parafii i utrzymanie przy niej duchownego i psalmisty. W życiu Cerkwi w Bielsku w tym okresie było to bodajże jedyne wydarzenie o pozytywnej wymowie. Rok 1940 był również związany z przybyciem do parafii duchownej rodziny Aleksiuków. W lutym psalmistą cerkwi został mianowany Sergiusz Aleksiuk. Niebawem jego ojciec o. Leoncjusz Aleksiuk, będący do tej pory duchownym cerkwi w Rogaczach, na własną prośbę został skierowany na posadę proboszcza cerkwi Woskresieńskiej w Bielsku. Początek wojny nicmiccko-radzieckiej przyniósł dla parafii krótkotrwałą dezorganizację życia cerkiewnego. Według relacji Arseniusza Onacewicza, mieszkającego nieopodal cerkwi Woskresieńskiej, bezpośrednio po przejściu przez Bielsk frontu, do świątyni zaczęto przywozić zwłoki poległych żołnierzy niemieckich. Przez krótki okres czasu cerkiew pełniła rolę kostnicy, po czym zwłoki żołnierzy były pochowane w pobliżu dworku hołowieskiego, gdzie spoczywają do dziś. W okresie okupacji niemieckiej parafii udało się odzyskać dwa domy parafialne. Domy te parafia zachowała, mimo nacisku władz również po 1944 roku. Nic udało się wówczas odzyskać zabranej ziemi, aczkolwiek po przeprowadzeniu komasacji obszar gruntów cerkiewnych określono na 20 ha. Faktycznie grunty te nic zostały cerkwi przekazane, bowiem w roku 1945 władze państwowe przekazały je we władanie nowo utworzonej szkole rolniczej. Okres niepokojów w życiu Cerkwi w Bielsku w latach tylko nieznacznie dotknął parafii Woskresieńskiej. O. Leoncjusz Aleksiuk zachowywał pozycję wyczekującą, jawnie opowiadając się w drugiej połowie 1945 r. za cerkiewną władzą jurysdykcyjną w Polsce. 19 lutego 1946 r. razem z innymi duchownymi podpisał w Starostwie Powiatowym lojalną" uchwałę. Na dzień następny został wezwany on do Starostwa jako jeden ze świadków przy przekazywaniu parafii Preczystieńskiej i dekanatu przez o. М. Wincukiewicza dla o. A. Mackiewicza. W spotkaniu tym z bliżej niewiadomych przyczyn o. Leoncjusz nie uczestniczył. Może dlatego uniknął dramatycznego losu o. Konstantego Bajko i o. Anatola Mackiewicza, którzy w owym czasie byli u starosty i potem padli ofiarą represji ze strony NKWD. Druga połowa lat 40. i początek 50. były dla parafii i parafian okresem dość trudnym. Po odebraniu ziemi uprawnej od parafii przyszła 167

164 kolej na parafian. Projekt organizacji bielskiego PGR-u zakładał odebranie części najlepszych gruntów mieszkańców Parccwa, w celu skomasowania ich w jeden obszar gruntów państwowych. W celu nakłonienia mieszkańców wsi, którzy mieli wrodzone, odwieczne poczucie prywatnej własności, do porzucenia swej ziemi stosowano różnorakie formy nacisków materialnych (wysokie podatki, obowiązkowe dostawy zbóż). Doprowadziło to niektórych gospodarzy do totalnego bankructwa i przymusiło część z nich do emigracji zarobkowej, przeważnie poza teren Białostocczyzny. Było to jedną z głównych przyczyn kryzysu demograficznego w parafii. W 1945 r. liczba parafian wynosiła 804 osoby, O. Leoncjusz Aleksiuk z rodziną w 1949 r. 734, a w 1952 r. już tylko 649 osób. W latach ich liczba zmniejszyła się więc aż o 155 osób. Obok wspomnianych problemów lata pięćdziesiąte rozpoczęły się dla parafii dość pomyślnie z uwagi na unormowanie spraw własnościowych domu psalmisty. Do tego budynku rościły pretensje władze państwowe (nadleśnictwo), użytkujące go przed wojną. Wyrok wydano na korzyść parafii, której potwierdzono niezaprzeczalne prawa do tego budynku. Było to spore osiągnięcie jak na realia tego czasu. Dlatego też zadowolenie kleru i parafian z tego powodu było duże. Jeszcze większa radość spotkała parafian wiosną roku 1960, bowiem cerkiew Woskresieńską ogłoszono soborem (katedrą) biskupa bielskiego Bazylego. Na Paschę władyka służył już w swoim bielskim soborze. Fakt ten posiadał wielkie znaczenie dla parafii. Ta najmniej liczna z bielskich parafii, z cerkwią stojącą na uboczu, została przez ten fakt wyróżniona, a jej parafianie bardziej zbliżyli się do Cerkwi. W owym czasie obowiązki proboszcza sprawował jeszcze o. Leoncjusz 168

165 Aleksiuk, chociaż wiek oraz choroba (rak stopy) ograniczały mu zakres pracy duszpasterskiej. W związku z tym w marcu 1961 r. do parafii, w charakterze pomocnika proboszcza został skierowany o. Konstanty Bajko. Jeszcze w tymże roku o. Leoncjusz Aleksiuk świętował osiemdziesiątą rocznicę swych urodzin. W roku następnym z rąk biskupich otrzymał wysoką nagrodę duchowną napiersnyj krest z upiększeniami. W owym czasic obowiązki proboszcza faktycznie pełnił o. Konstanty Bajko. Jego piórem były prowadzone księgi metrykalne, tworzone akta parafialne. Po uniemożliwieniu nauczania religii w szkołach uczył dzieci i młodzież w domu psalmisty. Był blisko zaprzyjaźniony z rodziną Aleksiuków. To on m. in. wpłynął na decyzję o. Sergiusza Aleksiuka, dotyczącą wyświęcenia go na diakona, co zostało dokonane w czasic świąt Bożego Narodzenia w 1962 r. Na początku lutego 1963 r. prawosławna społeczność Bielska i okolic pożegnała zmarłego o. Leoncjusza Aleksiuka. W uroczystościach pogrzebowych uczestniczył również biskup Bazyli. O. Konstanty Bajko służył w parafii do września 1963 roku. Z początkiem tego miesiąca do parafii został skierowany o. Teodor Tokarewski. Niebawem tego światłego duchownego, pochodzącego z Kornicy koło Białej Podlaskiej, wsi rodzinnej profesora Mikołaja Jańczuka, mianowano dziekanem bielskiego błahoczinija. Nowy proboszcz, który do Bielska przybył z Milejczyc, w szybkim czasic zdobył duży autorytet u parafian, głównie jako kaznodzieja i duchownik. W wolnych chwilach pisywał do miesięcznika Cerkownyj Wiestnik". Spod jego pióra wychodziły teksty teologiczne, relacje z wydarzeń w życiu Cerkwi oraz materiały biograficzne o duchownych. O. Teodor był również dobrym organizatorem życia parafialnego. W drugiej połowic lat 60. udało się mu uzyskać pozwolenie na budowę domu parafialnego, bowiem budynek z połowy XIX wieku był w opłakanym stanie. Jak wiadomo, w owym okresie uzyskanie zezwolenia na jakąkolwiek inwestycję sakralną było na ogół niemożliwe. Ograniczenia te rzutowały także na formę nowego domu. Władze zezwoliły jedynie na wzniesienie zwykłego, piętrowego budynku mieszkalnego, wykluczając stworzenie tu odpowiedniego zaplecza w postaci sal katechetycznych i innych potrzebnych pomieszczeń. 28 lipca 1977 r., już w nowym domu parafialnym, o. Teodora Tokarewskiego winszowano z okazji 50-lecia kapłaństwa. W święcie duchownego uczestniczył również sam metropolita Bazyli. Następny jubi- 169

166 Widok ogolny cerkwi Woskresieńskiej leusz, 55-lecie pracy duszpasterskiej, o. Teodor Tokarewski świętował w 1982 r. jeszcze jako proboszcz parafii Woskresieńskiej. W roku następnym o. Teodor, ciągle jeszcze pogodny na duszy i na obliczu, lecz z poważnie nadwątlonymi możliwościami fizycznymi, odszedł w stan spoczynku. Jego miejsce objął młody duchowny o. Jerzy Tokarewski. Rozrastająca się parafia i idące za tym potrzeby parafialne wymusiły niebawem potrzebę budowy plebanii z prawdziwego zdarzenia. Starania zostały uwieńczone sukcesem w 1985 roku, kiedy to zatwierdzono projekt nowego domu parafialnego. Autorem dość ciekawego projektu była inż. arch. Krystyna Drewnowska. W budynku o łącznej powierzchni użytkowej 492 m 2 zostały przewidziane dwa mieszkania dla duchownych, kancelaria oraz kilka pomieszczeń dla celów katechetyczno-edukacyjnych Dominantą kompozycji plebanii została kopuła, umieszczona nad okrągłym baptysterium. Budowę rozpoczęto w 1986 roku. Przed jej rozpoczęciem poświęcono miejsce pod przyszły dom, a pod narożnikiem przyszłej plebanii ułożono kamień ze Św. Góry Athos. Do budowy włączyło się wielu parafian, którzy nie szczędzili wkładów materialnych oraz pracy fizycznej. Środki materialne gromadzono m. in. poprzez kolędowanie. Dla stosunkowo 170

167 niewielkiej liczbowo parafii lak duża inwestycja okazała się jednak dość żmudnym przedsięwzięciem. Kontynuowana przez 10 lat budowa ma się już ku końcowi. W 1993 r. oddano do użytku parafianom pierwszą salę plcbanijną. Budowa domu parafialnego nie była jedynym, ważnym motywem życia parafialnego w owym czasie. W 1988 r. cerkiew Woskresieńska świętowała 150-lecic wy święcenia współcześnie istniejącej świątyni parafialnej. Okolicznościowe uroczystości odbyły się w dniu święta parafialnego 11 i 12 kwietnia 1988 r. i były połączone z dekanalnymi obchodami 1000-lecia Chrztu Rusi. Z okazji podwójnego jubileuszu dokonano poświęcenia tablicy pamiątkowej, którą umieszczono na ścianie po prawej stronic wejścia do cerkwi. Na początku lat 90., wraz z wejściem w życic ustawy o stosunku państwa do Kościoła prawosławnego, parafia Woskresieńska wszczęła usilne starania o odzyskanie bezprawnie zagarniętej ziemi parafialnej. Roszczenia parafii w stosunku do Skarbu Państwa dotyczyły 20 ha gruntów, wydzielonych parafii w czasie komasacji. Niebawem zgromadzono dość pokaźny materiał dokumentacyjny, który wykazał prawa cerkwi do ich posiadania. Sprawa nabrała pozytywnego toku i do 1995 roku większość gruntów została parafii prawnie przekazana Uregulowano ponadto kwestię własności placu parafialnego. W tym czasie prowadzone były prace renowacyjne przy świątyni parafialnej. Dokonano jej wewnętrznego i zewnętrznego malowania. W 1993 r. odnowiono i pozłocono miestne ikony oraz carskie wrota. Podobną pracę złotnicy z Mińska przeprowadzili nad osiemnastowiecznymi ikonami Bogurodzicy oraz św. Józefa, umieszczonymi w kiotach przed ikonostasem. Prowadzone były również prace nad uporządkowaniem otoczenia cerkwi. W tym celu dokonano wycinki starych, uschniętych drzew. W 1994 r. rozebrano niszczejący, dawno niewykorzystywany dom psalmisty. W ramach porozumienia z Urzędem Miejskim władze miasta pokryły koszty wykonania nowego ogrodzenia po północnej stronic cerkwi, stylowo nawiązującego do starej, frontowej części ogrodzenia. W zamian parafia odstąpiła na rzecz Urzędu skrawek narożnego placu, na którym stał dom psalmisty. Takie kompromisowe rozwiązanie miało na celu przede wszystkim zwiększenie bezpieczeństwa ruchu na skrzyżowaniu. W 1995 r. 171

168 podjęto prace nad osuszeniem murowanych ścian cerkwi oraz ułożeniem nowych tynków. * * * Duchowieństwo cerkwi Woskresieńskiej w 1995 r. Od lewej: lektor Paweł Nikitiuk, o. prob. Jerzy Tokarewski, o. Jan Szmydki. Proboszczem parafii sobornej (katedralnej) w 1995 r. jest o. Jerzy Tokarewski. W pracy duszpasterskiej pomaga mu o. Jan Szmydki, będący jednocześnie dyrygentem głównego chóru parafialnego. Istnieje tu ponadto chór dzięcięco-młodzieżowy, założony przez o. Jana Szmydkiego i prowadzony obecnie przez lektora Pawła Nikitiuka. Członkowie chóru, jako najbardziej aktywna część młodzieży parafialnej, spotykają się przy parafii również poza nabożeństwami, m in. wspólnie kolędują, organizują imprezy rozrywkowe. W lutym 1995 r. prawie stuosobowa grupa dzieci i młodzieży parafialnej uczestniczyła w zorganizowanej przez parafię wycieczce autokarowej do Białowieży. Jest to zupełnie nowa forma życia parafialnego. Opiekunem cerkwi parafialnej jest Eugeniusz Krasowski Przy cerkwi istnieje bractwo pw. męcz. Barbary. Jej starodawna ikona otoczona jest szczególną czcią wiernych. Doceniając rolę bractwa w życiu parafii metropolita Bazyli specjalnym dekretem w 1994 roku ogłosił dzień męcz. Barbary trzecim świętem parafialnym. Cerkwią cmentarną w Parcewie opiekuje się Bazyli Szeszko. Możliwe, że swej kaplicy doczekają się również mieszkańcy Lewek, gdzie właśnie tkwią początki cerkwi Woskresieńskiej. 172

169 Rozdział V Cerkiew Troicka (Św. Trójcy) Dzieje cerkwi i parafii św. Trójcy na tle większości bielskich świątyń stanowią miejscami swoistą białą plamę. Z powodu nikłej bazy źródłowej niektórych etapów i faktów z historii cerkwi nie możemy odtworzyć, a interpretacja zachowanych źródeł również nastręcza pewne trudności. Chodzi tu zwłaszcza o dzieje siedemnasto- oraz osiemnastowieczne. Stosunkowo dokładnie możemy natomiast przedstawić dzieje restytucji parafii w latach Cerkiew Troicka, najmłodsza ze wszystkich bielskich świątyń prawosławnych, powstała na peryferiach miasta w połowie XVI wieku. Jej pierwotne usytuowanie było związane ze skomasowaniem wokół gościńca litewskiego osadnictwa Kolenkowiczów. O nich to wspomina przywilej księcia litewskiego Aleksandra, wydany w 1495 r. w Grodnie. W akcie tym czytamy m.in.: Wójta (...) słuchać powinni wszyscy miasta osadnicy, tak naszego obrządku jak też wszyscy Rusini, nawet w miejskim okręgu mieszkający, mianowicie ludzie Kolyenki czyli Kolyenkowicze zwani (...). W połowie XVI w. prawosławni Kolenkowicze, mieszkający dotychczas w rozproszeniu, osiedlili się wzdłuż wylotu z miasta ulicy Litewskiej. Królowa Bona, będąca inicjatorką pomiary włócznej, dla osadników erygowała cerkiew, którą poświęcono na cześć Świętej Trójcy. Świątynię usytuowano u zbiegu ulicy Litewskiej i Wypustowej, która prowadziła do miejskiej wsi Widowo. Parafianami oprócz Kolenkowiczów zostali już wtedy prawdopodobnie wierni ze wsi Proniewicze i Woronie. Nowe światło 173

170 na ten problem mogłoby rzucić potwierdzenie istnienia cerkwi w Proniewiczach. Fakt ten przytacza A. Jabłonowski w swej monografii o Podlasiu, wspominając pod 1580 rokiem o duchownym z Proniewicz. Widowo, pomimo bliższego w stosunku do cerkwi Troickiej usytuowania, tradycyjnie pozostało przy parafii Michajłowskiej. Od tej pory cerkiew Troicko witała podróżnych, wjeżdżających do Bielska traktem litewskim. Niejednokrotnie traktem tym przejeżdżał król Zygmunt August. On też aktem z 16 grudnia 1560 roku potwierdził erek- Кгzyż na miejscu, gdzie do 1851 r. znaj- cję cerkwi, nadając jej dwie włóki dowala się cerkiew Troicka. w głębi bu- bierni w Młodzianowie (Strykach) dynek Szkoły Podstawowej nr 4 Duchownym cerkwi w owym czasie był o. Siemień. W 1563 r. cerkiew miała już drugiego duchownego. Był nim o. Pinna, w tym czasie najwidoczniej piastujący godność proboszcza. Zamieszkiwał on w przy cerkiewnej plebanii, do której przylegało 10 prętów placu oraz 11 prętów ogrodu. Przy świątyni znajdował się również dom, zajmowany przezproskurnicę (osobę wypiekającą prosfory) oraz szpital dla ludzi ubogich. Uposażeniem dla szpitala były trzy włóki ziemi, położone w obrębie wsi Stanisławowo (Widowo), nadane przez króla Zygmunta Augusta. W Stanisławowie parafia posiadała ponadto na utrzymanie kleru cztery włóki ziemi, w tym jedną wspólną z Andrzejem Kiwczką. Wspomniane wcześniej dwie włóki w Młodzianowie służyły w tym czasie utrzymaniu o. Siemiena, który zamieszkiwał w domu na placu u zbiegu ulic Knyszyńskiej i Kondratowskiej. W obrębie tych ulic parafia miała ponadto 26 prętów innych gruntów siedzibnych i ogrodowych. O życiu parafii w owym czasie niczego bliżej nie wiemy. Wzrost liczby parafian oraz prowadzenie szpitala niewątpliwie wymagało od dwóch duchownych wytężonej pracy duszpasterskiej. Kierowali się oni w swoim postępowaniu powołaniem i wolą monarchy z 1560 r., zawartą w sło- 174

171 wach: ono budut powinni w tych Cerkwach wedłuh obyczaiu Slużbu Boźuju służyti i poradkii Cerkownaho smotryti, i Ludi Prykazania Bożoho uczyti, a za nas Hospodara Boha prositi. Życic parafialne toczyło się bez większych zmian do roku 1596, kiedy to duchowni cerkwi Troickiej przyjęli akt unii brzeskiej. Podobnie, jak w cerkwi Preczystieńskiej, nie istniało tu bowiem zorganizowane bractwo, które tak ważną rolę odegrało w pozostałych bielskich cerkwiach. Parafianie cerkwi Troickiej, w większości mieszkańcy wsi oraz zajmujący się rolnictwem potomkowie Kolenkowiczów, nie mieli widocznie dużych aspiracji i możliwości do czynnej obrony wiary ojców, jak to miało miejsce w przypadku prawosławnych rzemieślników i kupców w starej części miasta. Nic możemy jednak wykluczyć, że również w tej peryferyjnej parafii istniała grupa wiernych, nie godzących się na przyjęcie unii. Gdy na początku 1636 roku komisarze królewscy rozpatrywali przynależność cerkwi bielskich, doszli do wniosku, że z powodu nikłej liczebności unitów wystarczyłaby im jedna świątynia. Postanowiono jednakże, że unitom będą przynależne dwie cerkwie: Troicka i Preczystieńską Wyznawcom prawosławia, którzy zamieszkiwali na terenie tych parafii, oficjalnie zezwolono na uczęszczanie na nabożeństwa do cerkwi prawosławnych. Niewątpliwie również na terytorium parafii Troickiej nie wszyscy byli unitami. Pierwszym po przyjęciu unii znanym z dokumentów proboszczem cerkwi Troickiej był o. Stefan Michałowicz. Z braku danych trudno jest bowiem umiejscowić w określonym czasie ijereja Pawła swiaszczennika Sw. Triockoho Bielskoho, wspomnianego w Pomianniku Supraskim. Można jedynie przypuszczać, że duchowny urodził się jeszcze przed 1596 r. Wspomniany o. Stefan Michałowicz w 1624 r. pełnił funkcję protopopa bielskiego. Moment to istotny w dziejach parafii, która siedzibą dziekana stanie się ponownie dopiero w 1866 r. Następcą o. Stefana Michałowicza na parafii był najprawdopodobniej o. Jan Maliszewski, wojujący duchowny unicki, który zapisał się czarnymi zgłoskami w dziejach Bielska W roku 1636 uczestniczył on m in. w pogromie bractwa Bohojawleńskiego i szkoły brackiej. Nie był to, niestety, jedyny przypadek przemocy w stosunku do prawosławnych. Dowiadujemy się o tym ze skargi o. Nikodema Fedorowicza z monasteru Mikołajewskiego, wniesionej w 1644 r. do ksiąg grodzkich mielnickich. 175

172 Mnich uskarżał się, żc w drodze powrotnej od chorego został napadnięty i poturbowany. O. J. Maliszewski nie uszanował nawet świętych darów i siłą odebrał naczynia liturgiczne. Skarga na proboszcza Troickiego trafiła do samego króla. 20 września 1644 r. Władysław IV wezwał duchownego na przesłuchanie w czasie trwania obrad sejmu generalnego. Gdy wezwanie nie zyskało odzewu, pozew na sąd królewski został ponowiony w marcu roku następnego. Monarcha był oburzony zachowaniem o. Jana Maliszewskiego, nie licującym z godnością duchownego oraz kompromitującym obrządek unicki w oczach wszy stkich mieszkańców Bielska Król stwierdzał, że proboszcz cerkwi Św. Trójcy przepomniawszy boiazni Bożey, nie respectuiąc na stan swoy duchowny у zaprawiwszy się znac z instinktiey starszych swoych zdawna na turbowanie prześladowanie duchownych у świeckich ludzi starożytney religiey Greckiey (...). Nie wiemy, jaki był rezultat sądu królewskiego oraz kto objął stanowisko proboszcza cerkwi po wspomninym duchownym. W ІІ połowie XVII w. życie parafialne prawie zamarło. Wielu prafian zginęło bądź zmarło w czasie wojen i epidemii. Bezpośrednią tego konsekwencją był upadek materialny parafii, o czym mówią zachowane źródła z І połowy XVIII wieku. Doskonałym materiałem do badań nad historią parafii w tym okresie jest księga metrykalna, obejmująca lata , zachowana w archiwum parafialnym cerkwi Michajłowskiej. Księga została założona przez o. Bazylego Markowicza (Markiewicza), duchownego, wychowanego jeszcze w duchu przywiązania do starobialoruskicj spuścizny językowej. Świadczy o tym pięknie wykaligrafowana strona tytułowa księgi. Duchowny celowo wprowadzał elementy ojczystego języka do zapisów metrykalnych, co najwidoczniej nie ucieszyło wizytatora generalnego ks. Adriana Sabrycego, który w 1719 r. odwiedził parafię. O. Bazyli Markowicz umarł w 1721 roku. Potwierdza to akt "Wizyty Generalnej" cerkwi z 1727 r. Wizyta stanowi pierwszy, znany dokument, opisujący cerkiew oraz stan parafii. Przed nami jawi się drewniana, sporych rozmiarów świątynia, zbudowana najwidoczniej jeszcze w ХVI w. Dach, pokryty gontem, wieńczyła jedna kopuła. Przed głównymi drzwiami na staroświeckich wielkich zawiasach trzech znajdował się nowo wybudowany krużganek. Wnętrze cerkwi zdobił stary ikonostas z sześcioma miestnymi ikonami oraz kilkadziesiąt ikon na ścianach. W prezbite- 176

173 rium znajdowała się wprawiona w kiot ikona Bogurodzicy. Wyposażenie cerkwi w utensylia nie było najbogatsze. Na uwagę zasługują natomiast rękopiśmienne księgi: dwie Ewangelie in folio, oraz Służebnik" i Apostoł", również in folio. Wizytator, opisujący cerkiew, z wielkim bólem stwierdził wielkie jej zaniedbania: O tak wielka desolacya tey Cerkwi prawie każdego patrzącego katholika do płaczu pobudza... Dach na cerkwi przeciekał, szyby w oknach były potłuczone, podłoga przegnita. Część utensyliów cerkiewnych wypożyczono do cerkwi Preczystieńskiej. W swoim archiwum parafia nie posiadała żadnych inwentarzy i aktów, potwierdzających jej stan majątkowy. Bezpośrednią przyczyną tak wielkich zaniedbań był brak od 1721 r. stałego proboszcza oraz wspomniana już mała liczba parafian. W skład parafii wchodziły Proniewicze, Woronie oraz jedynie trzy domy w Bielsku. W latach parafię administrował dziekan bielski o. Markiewicz, będący jednocześnie proboszczem cerkwi w Rajsku. W 1730 r. na stanowisko proboszcza cerkwi Troickiej został powołany syn, bądź kuzyn tego duchownego, o. Tomasz Markiewicz. W roku następnym żona o. Tomasza, Kateryna, urodziła syna, którego 14 czerwca 1731 r. o. Bazyli Strona tytułowa księgi metrykalnej cerkwi Troickiej z 1719 r. 177

174 Meleszkiewicz z cerkwi Preczystieńskiej ochrzcił, nadając mu imię Jan. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż pomimo obsadzenia stanowiska proboszcza, do 1736 r. część posług duszpasterskich w cerkwi Troickiej sprawował o. Sylwester Sicckicwicz z sobornej cerkw i Bohojawleńskiej. Nie prowadził on w tym czasie nawet oddzielnych od swej parafii ksiąg metrykalnych. O. Tomasz Markiewicz sprawował godność proboszcza jeszcze w 1740 r. Brak zachowanych zapisów metrykalnych nie pozwala stwierdzić, czy było tak w latach następnych. W roku 1748 proboszczem parafii był już o. Eustachy Nowicewicz (Nowicki), któremu dane było służyć tu całe półwiecze. Nowy proboszcz starannie prowadził księgi metrykalne, zajmował się szpitalem parafialnym. Niestety, nic udało mu się zapobiec postępującemu upadkowi świątyni. Zaniedbania z początku wieku odbiły się tak niekorzystnie na jej stanie, że z czasem cerkiew popadła w stan kompletnej ruiny. Dokonujący Rewizji" miasta Bielska z 1779 r. tak oto odnotowali ten fakt: cerkiew Św. Trójcy stała i przez starość wywróciła się. Nie przyniosły więc konkretnych rezultatów dość częste wizytacje cerkwi Troickiej przez odpowiedzialne osoby. W 1759 r. cerkiew odwiedził wizytator generalny o. Aleksander Jodko. Niestety, nie zachował się sporządzony przez niego akt wizytacji Kilkakrotnie cerkiew wizytowali dziekani podlascy: o. Andrzej Odelski w roku 1765 i 1768 oraz o. М. Michniakiewicz w 1782 r. Działania nad rekonstrukcją zrujnowanej świątyni podjęto dopiero po 1789 roku. Jak donosi bowiem Regestr Rzeczy cerkwi Sto Michalskiej przed rozebraniem czyniony" jeszcze w maju tego roku wyposażenie cerkwi Troickiej było zabezpieczone w cerkwi Michajłowskiej. Stąd przed jej rozebraniem w 1789 r. rzeczy były przeniesione do cerkwi Preczystieńskiej. W czasie rekonstrukcji cerkiew uzyskała charakterystyczny dla miejscowej architektury cerkiewnej ІІ połowy XVIII wieku plan krzyża greckiego wpisanego w ośmiobok. Nie była to jednak budowa od podstaw, ponieważ akt urzędowy z 1798 r. podaje informację: Kto ostatni no ad Superficum budował Kościół śladu w archiwum naszym żadnego nie masz, i pamięcią zasięgnąć nie można. W roku 1798 zmarł długoletni proboszcz parafii o. Eustachy Nowicewicz. W uroczystościach pogrzebowych wraz z okolicznym duchowień- 178

175 stwem uczestniczył dziekan bielski o. Jan Giżewski. Ciało duchownego spoczęło w cerkwi Troickiej. W tymże roku na wniosek Urzędu Landratowskiego w Bielsku, magistrat miejski zajął się rozpatrywaniem spraw majątkowy ch parafii Troickiej Na podstawie zachowanych dokumentów stwierdzono, kto erygował cerkiew oraz w jaki sposób parafia weszła w posiadanie nieruchomości. Do aktów dołączono kopię dokumentu króla Zygmunta Augusta z 1560 r. oraz wypisy z lustracji Bielska z 1563 roku. Dokumenty niniejsze, włączone w zespół akt Kamery Wojny i Domen, przechowywane są w Archiwum Państwowym w Białymstoku i stanowią obecnie jedno Z podstawowy ch źródeł Cerkiew Troicka na nowym miejscu do badań nad dziejami cerkwi Trо- wśród krzyży cmentarnych іскіej i pozostałych bielskich cerkwi Za przykładem pruskich władz krajowych, dążących do uporządkowania spraw wyznaniowych, podążyła również hierarchia unicka. Na przełomie XVIII i XIX wieku cerkiew Troicka stała się obiektem szczególnego zainteresowania władz dekanatu bielskiego. Prawie corocznie cerkiew odwiedzał dziekan o. Jan Maliszewski. W owym czasie parafia nie posiadała stałego duchownego. Pieczę nad nią sprawował wyznaczany przez dziekana administrator oraz bractwo cerkiewne, którego rola w życiu parafialnym była naówczas bardzo znacząca. Na czele bractwa stał marszałek, ważną funkcję sprawował również szafarz. W czasic wizyt dziekan niejednokrotnie spotykał się z bractwem, zalecając uporządkowanie spraw parafialnych Zalecenia nie były jednak w pełni realizowane, nad czym dziekan wielce ubolewał. W czasie wizytacji w roku 1804 zapisał m. in., że zalecenia dawnieysze skutku nie wzięły przez nieposłuszeństwo Parafianow i Bractwa. Uwidacznia się tu pewien konflikt między oczekiwaniami dziekana i bractwem. Na tym tle dochodziło nawet do nieprzyjemnych incydentów. W 1801 r. w czasie 179

176 Zapis wizytacyjny o. Jana Maliszewskiego z 1802 г. kolejnej wizytacji o. Jan Maliszewski został znieważony i wypędzony z plebanii przez szafarza bractwa Stefana Dąbrowskeigo W następstwie dziekan zdjął go z zajmowanego stanowiska. Nowym szafarzem został mianowany Łukian Kałużyński. Pomimo wspomnianych zaniedbań do cerkwi stopniowo wpływały ofiary materialne, na które składały się utensylia oraz szaty liturgiczne. Wspomnieć tu należy o mieszkańcach Proniewicz Grzegorzu Minkiewiczu, który ofiarował do cerkwi czaszą (kielich) oraz Janie Koryckim, który przekazał w darze monstrancję, wykonaną przez Antoniego Imszernika. Na początku XIX wieku cerkiew nie posiadała stałego proboszcza. Dopiero około 1815 r. został tu skierowany o. Cyryl Żebrowski, który pełnił funkcję proboszcza do czasu likwidacji parafii. W celu uprawiania ziemi parafialnej oraz utrzymania szpitala administratorzy wynajmowali parobków. W roku 1814 w tym charakterze był zatrudniony Franciszek Demski. Parobkiem był także niejaki Korniło, służącymi zaś (widocznie szpitalnymi) Maryanka oraz Zofia. W 1814 r. na służbę do cerkwi został przyjęty nowy diaczok (psalmista) Andrzej Wybicki z rocznym uposażeniem 20 złotych polskich. W końcu lat 20. XIX wieku nad parafią Troicką zawisła groźba likwidacji, związana z reorganizacją sieci parafialnej w archidiecezji 180

177 litewskiej. Do rangi parafii miała ulec degradacji część monasterów bazyliańskich. Od 1829 r. była również rozpatrywana sporna kwestia likwidacji niektórych małych parafii. Ostatecznie z liczby dwustu proponowanych do likwidacji parfii, w latach zamknięto 29. Władyka Józef Siemaszko uważał bowiem, że jedynie w wyjątkowych przypadkach winno odwoływać się do tak radykalnych posunięć. W gronie zlikwidowanych parafii znalazła się również parafia Troicka w Bielsku. Oficjalną przyczyną jej likwidacji był bardzo zły stan cerkwi oraz znikoma liczba parafian (w 1828 r. 276 wiernych). Z dniem 24 sierpnia 1834 r. parafia oficjalnie przestała istnieć, a jej wiernych przyłączono do parafii Michajlowskiej. Najwidoczniej jednak jeszcze przez kilka lat wierni z ulicy Litewskiej, Proniewicz oraz częściowo Stryk korzystali ze swej byłej parafialnej cerkwi. Do roku 1837 bowiem dla parafian byłej cerkwi Troickiej były prowadzone oddzielne księgi metrykalne. Możliwe również, że niektórzy do roku 1837 uczęszczali na nabożeństwa do świątyni pokarmelickiej, którą wówczas użytkowała parafia Woskresieńska. Po roku 1837 byli parafianie cerkwi Troickiej zostali ostatecznie podporządkowani parafii sobornej. Po powrocie do prawosławia w latach 40. XIX w. zaistniała idea, aby nieużytkowaną cerkiew Troicką wykorzystać dla dobra wszystkich prawosławnych mieszkańców Bielska. W 1851 r. staraniem wiernych ze wszystkich parafii Bielska cerkiew wraz z większością jej wyposażenia przeniesiono na cmentarz miejski i ustawiono w centrum jego prawosławnej części. W 1852 r. w cerkwi został wzniesiony nowy ikonostas. Jego wykonawcą był brański mistrz Mikołaj Michnów. Plac, na którym od kilku stuleci stała cerkiew, opustoszał. W 1866 roku przywiązani do swej byłej cerkwi mieszkańcy wsi Proniewicze wystawili na cerkwiska pamiątkowy, kamienny obelisk, uwieńczony krzyżem. Na czołowej stronie obelisku wyryto napis: S drewnich wremien po 1851 g. na siem miestie był chram wo imia Preswiatyja Trójcy, piereniesiennyj w 1851 godu na gorodskoje kladbiszcze. W pamiat' sieho soorużen pamiatnik siej 1866 goda, oktiabra 6. Od tegoż 1866 roku rozpoczął się nowy etap w dziejach parafii. Jeszcze w 1842 r. władyka Józef Siemaszko zasugerował przekazanie ponownie nieużytkowanej świątyni pokarmelickiej na potrzeby wiernych Cerkwi prawosławnej. Prośba metropolity była zadośćuczyniona tylko częściowo. Niebawem świątynię przystosowano dla potrzeb cerkwi gar- 181

178 nizonowej. Od tej pory uczęszczali tu żołnierze z licznego w Bielsku garnizonu wojskowego. Taki stan rzeczy trwał do połowy stulecia, kiedy to wynikła idea przeniesienia do bielskich budynków poklasztornych szkoły duchownej, dotychczas działającej w Supraślu. Zamiar ten nie był jednak zrealizowany. Zamiast tego powstał projekt reaktywowania na bazie świątyni poklasztornej historycznej parafii Troickiej. Do prac adaptacyjnych świątyni dla potrzeb cerkwi parafialnej przystąpiono na początku lat 60. Wszechstronną pomoc finansową Cerkiew uzyskała z funduszy rządowych. Pomoc ta nasiliła się po 1863 r., co było związane z reperkusjami popowstaniowymi. W 1864 г. rząd wyasygnował na ten cel rubli. Z tych funduszy większość wykorzystano na sporządzenie okazałego ikonostasu W 1865 г. na sumę rubli zostały zakupione różnego rodzaju księgi i utensylia liturgiczne. Z tej ogólnej sumy 1200 rubli pochodziło z darowizny I. S. Aksakowa, redaktora gazety Dień". Organ diecezjalny Litowskije Jeparchialnyje Wiedomosti" donosił, że Aksakow zakupił w Moskwie różne utensylia i księgi bardzo dobrej jakości. Do listopada 1866 r. prace adptacyjne w świątyni dobiegły końca. Uroczystości poświęcenia odbyły się 6 grudnia, w dniu patrona sobornej cerkwi Mikołajewskiej. Data ta została wybrana nieprzypadkowo, a nowa cerkiew miała przejąć rangę świątyni sobornej. Aktu wyświęcenia nowego soboru dokonał biskup Ignacy w asyście duchowieństwa z całego powiatu oraz licznie zgromadzonych wiernych. W uroczystościach uczestniczyli także przedstawiciele władz administracyjnych oraz wojskowych, kler i wierni Kościoła rzymskokatolickiego. Do nowej parafii zostało włączonych kilkadziesiąt domów w Bielsku oraz wsie Augustowo, Szewele i Widowo. Wierni z tej ostatniej wsi, w większości będący parafianami cerkwi Michajłowskiej, przez długie lata nie mogli pogodzić się ze zmianą przynależności parafialnej. Nie pomogły nawet ich interwencje u władz diecezjalnych, w Św. Synodzie oraz u oberprokuratora Św. Synodu. Decyzja w sprawie prośby wiernych zapadła dopiero po 6 latach i była niekorzystna dla mieszkańców Widowa, którzy ostatecznie zostali przyłączeni do parafii sobornej. Jeszcze w 1869 r. w dokumentach funkcjonuje nazwa Swiato Troickij- Nikołajewskij Sobor. Pierwszym proboszczem nowego soboru został bowiem poprzedni proboszcz cerkwi Mikołajewskiej, która to po 1866 r. stała się świątynią filialną. Oprócz cerkwi Mikołajewskiej na terenie 182

179 Bielski nowy sobór ( ) parafii znajdowało się kilka innych świątyń: czasownia (kaplica) pw. Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela, wzniesiona w latach w celu upamiętnienia ofiar powstania styczniowego oraz kaplica św. Michała, wybudowana w tychże latach przy skrzyżowaniu ulic koło soboru. W 1878 r. w skład parafii weszła jeszcze jedna świątynia wzniesiona na skraju wsi Augustowo cerkiew św. Jana Teologa. W rok po wyświęceniu cerkwi w Augustowie poddana została przeróbkom sama cerkiew parafialna. Wtedy to nad częścią ołtarzową świątyni wzniesiono kopułę. W owym czasie wokół soboru wystawiono nowe ogrodzenie, które zachowało się do dziś. Pod względem liczby parafian sobór Troicki dorównywał w owym czasie parafii Preczystieńskiej. W 1886 roku parafia liczyła 1656 wiernych, z czego 403 osoby zamieszkiwały w Bielsku (w tej liczbie 28 rodzin wojskowych). Pozostałą część wiernych stanowili mieszkańcy wsi Augustowo, Widowo i Szewele. Od 1869 r. pieczę duchową nad parafianami spraw ował o. Grzegorz Pieńkiewicz. Do końca 1873 r. łączył on tę służbę z funkcją dziekana bielskiego, z której w tymże roku jednak zrezygnował na własną proś- 183

180 bę. Wiele czasu pochłaniało duchownemu wykładanie w bielskiej szkole powiatowej. Na utrzymaniu o. Grzegorza pozostawało sześcioro nieletnich dzieci oraz chorowita matuszka, która niebawem zmarła. Wiele wysiłku i czasu pochłaniało proboszczowi soboru przyjmowanie oficjalnych gości, zarówno duchownych jak i świeckich. Należy tu wymienić m in. wizyty biskupa brzeskiego Abrahama (1882), arcybiskupa litewskiego Juwenalia (1899) oraz biskupa grodzieńsko-brzeskiego Joakima (1900). Z dostojników państwowych sobór odw iedzili m. in. wileński generał-gubernator Kochanow (1886) oraz wielki Kaplica Św. Jana Chrzciciela na Górze Mikołaj Mikołajewicz Star- Zamkowej. Należała do soboru św. Trójcy, SZy (1886). rozebrana w latach зо. xx w. Ważne miejsce w życiu parafii zajmowało szkolnictwo cerkiewne. W 1891 г. szkoły parafialne działały w Augustowie oraz Widowie. W tymże roku zapoczątkowały funcjonowanic męska i żeńska szkoły parafialne w Bielsku, zorganizowane przez o. Bazylego Jastrebowa przy filialnej cerkwi Mikołajewskiej. Większość uczniów tych szkół pochodziła spoza parafii Troickiej. Liczba parafian w owym czasie była już znaczna i wynosiła 2029 osób. W Bielsku 525 wiernych, Augustowie 840, Widowie 615, Szewelach 16 i majątku Hryniewicze 33. W 1907 r. w wieku 72 lat odszedł w stan spoczynku długoletni proboszcz o. Grzegorz Pieńkiewicz Na jego miejsce skierowano o. Bazylego Kostycewicza, dotychczasowego proboszcza dziedzicznej" parafii w Pasynkach. Ten światły duchowny, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, godnie kontynuował pracę swego poprzednika. Przy cerkwi działały wtedy dwa chóry. Jeden złożony z mieszczan, drugi z wiernych wsi miejskich, w głównej mierze z Augustowa. Do czasu śmierci w 1907 r. chórami zajmował się długoletni psalmista Bazyli Lewczuk. W latach 184

181 O. Bazyli Kostycewicz wśród chórzystów jednego z chórów cerkiewnych, złożonego z parafian z Augustowa następnych psalmiści zmieniali się bardzo często. W latach funkcję tę pełniło kolejno pięć osób: Łukasz Janowicz, Roman Szymański, Jan Grycel, Teofil Chotnicki i Jerzy Lis. W lipcu 1915 roku okoliczności zewnętrzne wy musiły migrację ludności parafialnej. W Bielsku i okolicznych wsiach pozostały tylko nieliczne rodziny (najwięcej w Augustowie, bo około 10 rodzin). Od połowy 1915 i do 1918 roku sobór Troicki był jedyną prawosławną świątynią w Bielsku, w której odprawiały się nabożeństwa i dokonywano sakramentów. Jest to pewien ewenement na skalę tej części Podlasia. Nic udało się niestety ustalić, który z duchownych sprawował tu wówczas obowiązki duszpasterskie. W roku 1917 pierwsi parafianie zaczęli powracać z bieżeńslwa. Apogeum powrotów nastąpiło wiatach Tylków 1922 r. ochrzczono tu 190 dzieci (przy jednoczesnej wielkiej śmiertelności 109 osób). W tym okresie świątynia znalazła się jednak w skomplikowanej sytuacji prawno-kanonicznej. Pomimo, iż odbywały się w niej nabożeństwa prawosławne, już od 11 listopada 1920 roku na mocy reskryptu Ministra WRiOP świątynia stała się ponownie faktyczną własnością Kościoła rzymskokatolickiego. Ziemia parafialna, w sumie 200 dziesięcin oraz 185

182 Błahosławiennaja Hramota wydana w 1925 r. opiekunowi cmentarnej cerkwi Św. Trójcy Eliaszowi Antychowiczowi budynki klasztorne przeszły we władanie państwa. Nabożeństwa prawosławne w świątyni były odprawiane jeszcze do lutego 1923 roku, po czym przeszła ona we władanie Kościoła. Wyposażenie soboru zostało przez parafian zabezpieczone. Ikony, księgi, szaty oraz naczynia liturgiczne trafiły po części do cerkwi Mikołajewskiej, a po części do cerkwi w Augustowie. Rozebrany ikonostas przez pewien okres czasu był przechowywany w domu Samsona Wieremiejuka w Augustowie oraz w cerkwi w tejże wsi, po czym trafił do Drohiczyna, gdzie uświetnił wnętrze miejscowej cerkwi Mikołajewskiej. Po 1923 r. kontynuatorem cerkwi Troickiej została była świątynia parafialna, od 1851 r. stojąca na cmentarzu. Parafianie byłego nowego soboru w większości przeszli do cerkwi Mikołajewskiej. O odbudowie cerkwi na historycznym miejscu (róg WidOwskiej i Mickiewicza) w okresie międzywojennym nic było nawet mowy, bowiem plac został zajęty pod targowisko miejskie. Po ІІ wojnie światowej na cerkwisku wzniesiono budynek szkolny. Z czasem ulegał profanacji i zniszczeniu obelisk kamienny z 1866 r. Dopiero w 1994 r. obelisk został ogrodzony, a na cokole ustawiono krzyż. Rok wcześniej decyzją proboszcza cerkwi Michajłowskiej rozpoczęło się systematyczne odprawianie nabożeństw w cerkwi Troickiej na cmentarzu. Nie zapoczątkowano, niestety, dorocznych procesji na cerkwisko w dniu Świętej Trójcy. Zaistniała także możliwość organizacji nowej parafii w północnowschodnim rejonie Bielska, na historycznym obszarze parafii Troickiej. W 1994 г. metropolita Bazyli błogosławił budowę nowej cerkwi w tym rejonie. 186

183 Wykaz źródeł rękopiśmiennych 1. Archiwum Państwowe w Białymstoku: - Kamera Wojny i Domen w Białymstoku, sygn 2350 a, 3240, Księgi Grodzkie Brańskie Sytuacyjne sprawozdania Białostockiego Urzędu Wojewódzkiego, Wydział Bezpieczeństwa Publicznego i Społeczno-Polityczny, maszynopisy. 2. Archiwum Państwowe w Lublinie: - Chełmski Konsystorz Grecko-Katolicki. Wizyty Generalne Brzeskiej diecezji. dekanatu Bielskiego, sygn Akta Bractwa Młodzieży Prawosławnej Archidiecezji Warszawsko- Bielskiej z lat Archiwum parafialne cerkwi św. Michała w Bielsku: - Zespół wizytacji cerkwi Bohojawieńskiej-Michajłowskiej z lat Księgi metrykalne cerkwi Michajlowskiej z lat Regestr Rzeczy Cerkwi Sto Michalskiej Bielskiej przed rozebraniem czyniony, rękopis z 1789 roku. - Inwentarz Ludności parafialnej cerkwi Sobornej Bielskiej spisany w roku Cerkowno-prichodskaja letopis Michajlo-Archangielskoj cerkwi naczata g - Klirowyje Wiedomosti cerkwi Michajlowskiej z lat oraz Księga przychodów i wydatków cerkwi Michajlowskiej z lat Akta parafialne cerkwi Michajlowskiej z lat Księgi metrykalne cerkwi Troickiej г lat (1814), oraz Akta wizytacji cerkwi Troickiej г lat Księga przychodów i wydatków cerkwi Woskresieńskiej г lat Akta Szkoły Ikonograficznej z lat Archiwum parafialne cerkwi Preczystieńskiej (Narodzenia NMP): - Zespół Ispowiednyje Wiedomosti z lat Klirowyje Wiedomosti z lat , oraz Zespół akt parafii Preczystieńskiej z lat oraz Klirowyje Wiedomosti cerkwi Mikołajewskiej z lat 1863 oraz Ispowiednyje Wiedomosti soboru Św. Trójcy z lat 1872 oraz Klirowyje Wiedomosti cerkwi Woskresieńskiej z lat 1886, oraz Zespół akt Dekanatu Bielskiego z lat Archiwum parafialne cerkwi Woskresieńskiej (Zmartwychwstania Pańskiego): - Plan ziemi parafialnej z 1866 r. (odrys z 1927 r.). - Księgi metrykalne z lat

184 - Zespół akt parafii Woskresieńskiej z lat Archiwum parafialne w Czarnej Cerkiewnej: - Żurna/ Biehkoj Sanitarnej Komissii, rękopis z 1892 roku. 8. Muzeum Okręgowe w Bielsku Podlaskim: - Zespół Ukazów Litewskiego Konsystorza Duchownego z lat Archiwum o. Grzegorza Sosny: - Wizyta cerkwi Bielskiej pod Tytułem Narodzenia Najświętszej Marii Panny Dnia 20 o[cto]6r 1774, maszynopis z rękopisu. - Testament Anastazji z Dubińskich Leniewiczowej, maszynopis z rękopisu. Wykaz źródeł drukowanych 1. Akty izdawajemyja Wilenskoju komissieju wysoczajsze uczrieżdiennoju dla razbora drewnich aktów, t. 33. Wilna. 2. Akty otnosiaszczysia к istorii Jużnoj i Zapadnoj Rossii, sobranyje i izdannyje Archieografczeskoj Komissiej, t 1-2, S.-Pietierburg Archieograficzeskij sbornik dokumientow, otnosiaszczichsia к istorii Siewiero-zapadnoj Rusi, izdawajemyj pri Uprawlenii Wilenskogo uczebnogo okruga, t. І, ІІ, V, ІХ, XI. Wilna М. Baliński, Т. Lipiński, Starożytna Polska, І. ІІ (dopełnienia). Warszawa М. Bielski, Zbiór dziej opisów polskich w czterech tomach zawarty, t. I, Kronika Marcina Bielskiego, Warszawa P O. Bobrowski, Matierialy po gieografii i statistike Rossii sobrannyje oficerami Gienieralnogo sztaba. Grodnienskaja gubięrnija, S.- Pietierburg Cholmsko- Warszawskij Jeparchialnyj Wiestnik. 8. J A. Chrapowicki, Diariusz, część pierwsza, lata , wyd. Т. Wasilewski, Warszawa Ignacy Daniłowicz, Latopisiec Litwy i Kronika Ruska z rękopisu słowiańskiego przepisane, wypisami z Wremiennika Sofijskiego pomnożone, przypisami i objaśnieniami dla czytelników polskich potrzebnemi opatrzone, Wilno Skarbiec diplomatow papieskich, cesarskich, królewskich, książęcych, uchwał narodowych, postanowień różnych władz i urzędów 188

185 posługujących do krytycznego wyjaśnienia dziejów Litwy, Rusi Litewskiej i ościennych im krajów, Wilno Grodnienskija Jeparchialnyja Wiedomosti", Grodna Grodnienskije Gubemskije Wiedomosti", Grodna A. Gwagnin, Z kroniki Sar macji europejskiej. Opisanie Polski, wyd. К Turowski, Kraków sw. N. Izwiekow, Statisticzeskoje opisani je prawosławnych prichodow Litowskoj jeparchii, s priłożenijem kart Wilenskoj, Kowienskoj i Grodnienskoj gubiernii, Wilno A. Jabłonowski, Źródła dziejowe, t. XVII, cz. I, Polska pod względem geograficznym i statystycznym, t. VI, Podlasie, cz. I, Warszawa 1908; cz ІІ, Warszawa 1909, ss Opisanije dokumientow archiwa zapadno-russkich uniatskich mitropolitow, S.-Pietierburg Opisanije rukopisnogo otdielenija Wilenskoj Publicznoj Bibliotieki, t. І, V, Wilna Prawowoje Położeni je Awtokiefalnoj Prawoslawnoj Cerkwi w Р olsze, Warszawa, Sinod. Tipografija Pamiatniki prawosławija i russkoj narodnosti w Zapadnoj Rossii w XVII-XVIII ww. Akty po istorii zagranicznych monastyriej Kijewskoj jeparchii. Pod red F. Titowa, 1.1 cz 1-3. Kijew Рołnoje sobranije Russkich Letopisiej, t. ІІ (Latopis Halicko-Wołyński), S.-Pietierburg Rukowodstwiennyje dla prawoslawnogo duchowieństwa Ukazy swiatiejszago prawitelstwujuszczego Sinoda g., Moskwa o. Grzegorz Sosna, Kościół Prawosławny na Białostocczyźnie w ocenie władz Н Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów. Sytuacyjne sprawozdania władz wojewódzkich w Białymstoku z lat , Ryboły Maciej Stryjkowski, Kronika Polska, Litewska, Żmudzka i wszystkiej Rusi..., Warszawa 1846 t. I-II. 23. Wiestnik Zapadnoj Rossii. Istoriko-litieraturnyj żurnał, Wilna Zapiski Iosifa (Siemaszki), mitropolita Litowskogo, izdannyje Impieratorskoju Akadiemijeju Nauk po zawieszczaniju awtora, t S.-Pietierburg

186 Wykaz wybranej literatury 1. Irena Aleksiejuk, Dzieje Prawosławia w Bielsku Podlaskim na tle historii miasta(/xi-xvjii w), Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego", 1988, nr 1, s Piotr Bajko, Jak ojciec Wasilij oświatą w Bielsku Podlaskim wprowadzał, Tygodnik Podlaski" R. 6 (1990) nr 5 (62) s М. Baliński, Т. Lipiński, Starożytna Polska, Warszawa Encyklapiedyja historyi Biełarusi, t.i, hasła: Powiat Bielski (М. Kamiński) i Przywilej Bielski (A. Hryckiewicz), Mińsk Stanisław Herbst, Studia budowy miast polskich Bielsk Podlaski, Prace Instytutu Urbanistyki i Architektury, R.6 (1957) z.2 (17), s.39-47, il., mapa. 6. Darafiej Fionik, Ajciec Konstancin Bajko prefiekt bielskich szkol, Białoruskie Zeszyty Historyczne", Białystok 1994 z. 2 s G. Iliński, К woprosu o proischoźdienii nazwanija Biełaja Ruś ", Slavia", Praha, 1927 z. 2-3, s A. Iow, Etniczny skład nasielnictwa zachodniaha Palessia й X-XIII st.st., [w:] Staronki historyi Biełarusi, Minsk, Nawuka i Technika, J.Jaroszewicz, Gorod Bielsk, Żurnał Ministierstwa Wnutriennich Dieł", 1848 nr 11/ Jerzy Kalina, Dać świadectwo historii (Cerkiew św. Mikołaja w Bielsku Podlaskim), Czasopis", 1993 nr 10 (34), s , il. 11. Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś. Aneks statystyczny z parafialnych ksiąg metrykalnych Białostocczyzny XVIII, XIX і XХ wieków Red. naukowa Lucjan Adamczuk i Antoni Mironowicz, Warszawa Henryk Kosieradzki, Dzieje Bielska, Bielsk Podlaski W. W. Krestowskij, Ot Biełostoka do Bielowieżskoj Puszczi. Putiewyje zamietki. Russkij Wiestnik", Moskwa 1876, nr 10, s o. Mikołaj Krukowski, o. Mikołaj Lenczewski, Cerkownyje torżestwa w Bielskie Podlaszskom, Cerkownyj Wiestnik" 1957, nr 9, s Jan Maksymiuk, Nowaja palityka (kadrawaja) u Bielsku, Niwa", г., nr 44(1799) s. 1,5, il. 16. Ariusz Małek, Bielsk Podlaski w okresie pruskim ( ), maszynopis w posiadaniu autora. 190

187 17. Irena Matus, Szkolnictwo cerkiewno-parafalne w II polowie XIX w., Białoruskie Zeszyty Historyczne", z. 2, Białystok Antoni Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII wieku, Białystok 1991, mapa. 19. Tenże, Cerkwie bielskie w XVI wieku, Czasopis", 1993, nr 9 (33)s. 5-6, ІІ. 20. Tenże, Bractwo Objawienia Pańskiego w Bielsku Podlaskim, Bielsk Podlaski Krystyna Musianowicz, Granica mazowiecko-drehowicka na Podlasiu we wczesnym średniowieczu, Materiały Wczesnośredniowieczne", 1960, s Nikołaj Pienkiewicz, Bielskij swiato-nikolajewskij monastyr, Litowskije Jeparchialnyjc Wiedomosti", 1899, Odbitka, Wilna 1899, s Wojciech Skrodzki, Szkoła ikonopisania w Bielsku Podlaskim, Życic Warszawy" 1992, nr 129, s Dariusz Stankiewicz, Bielska ikona Bogurodzicy, Nad Buhom i Narwoju" 1994, nr.5 (15). 25. Zachariasz Szachowicz, Zdarennie z historyi bielskich zw апой, Czasopis" 1992, nr s o. Leoncjusz Tofiluk, Powstała szkoła ikonograficzna (w Bielsku Podlaskim), U siebie. Gazeta Bielska" 1993, nr. І (4) s prot. Fieodor Tokarewskij, Pamiati Jarosława W. Kostycewicza, Ccrkwownyj Wicstnik" 1971, nr. 11 s , foto. 28. Т.W., Czasopismo prawosławne dla dzieci Łampada" Słowo Powszechne" 1989, nr 82 (12571) s Jan Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Nowowschodnie (Neuost Preussen) , Poznań 1963, mapa. 30. Jerzy Zieleniewski, Powstanie i rozwój układu przestrzennego Bielska Podlaskiego w XIV-XVI1I wieku, [w:] Studia podlaskie" t. I. Białystok 1990, s , mapy. OCR: Камунікат.org, 2015 Інтэрнэт-версія: Камунікат.org, 2015 PDF: Камунікат.org,