Wydawnictwo Krajowego Zarządu Parków Narodowych

Transkrypt

1 Numer 1/2004 Nr indeksu ISSN Cena 4,50 zł (w tym 0% VAT) Wydawnictwo Krajowego Zarządu Parków Narodowych

2 Bieszczadzki Park PAN Parks Narodowy w sieci Widok na Hnatowe Berdo W dniu 17 września 2002 r. Bieszczadzki Park Narodowy (BdPN) jako pierwszy obszar chroniony w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej otrzymał Certyfikat europejskiej sieci PAN Parks. Wręczenie Certyfikatu PAN Parks (w czerwcu 2002 r.) poprzedził trwający dwa lata proces weryfikacji, zakończony pozytywną oceną BdPN przez grupę niezależnych międzynarodowych ekspertów z zakresu ochrony przyrody i zrównoważonej turystyki. PAN (ang. Protected Areas Network Sieć Obszarów Chronionych) Parks jest fundacją, która została zarejestrowana w Holandii (1997 r.). PAN Parks stanowi wspólną inicjatywę Światowego Funduszu na Rzecz Przyrody (WWF) oraz holenderskiej firmy turystycznej Molecaten, a siedziba Fundacji mieści się w Györ na Węgrzech. PAN Parks jest siecią wyróżniających się obszarów europejskiej dzikiej przyrody, której celem jest poprawa sposobu zarządzania obszarami chronionymi, m.in. poprzez rozwój zrównoważonej turystyki. Ważnym celem jest także wprowadzenie znaku jakości PAN Parks, który będzie gwarantował wysoką jakość ochrony przyrody i zrównoważonego wykorzystywania jej zasobów oraz będzie łatwo rozpoznawalny przez wszystkich Europejczyków. Obecnie poza BdPN Certyfikat sieci PAN Parks został przyznany jeszcze trzem innym europejskim parkom narodowym. W tym dwóm ze Skandynawii, tj. szwedzkiemu Fulufjället (położony na granicy z Norwegią), który obejmuje obszar 35 tys. ha lasów tajgowych oraz fińskiemu Oulanka (położony na granicy z Rosją) o powierzchni 27,5 tys. ha, chroniący dziką dolinę rzeki Oulankajoki, pokrytą lasami tajgowymi i torfowiskami. W październiku 2003 r. do tej listy dołączył jeszcze bułgarski park narodowy Central Balkan, który obejmuje ponad 71 tys. ha położonych w górach Stara Planina (w najwyższej części gór Półwyspu Bałkańskiego). W Polsce oprócz BdPN o uzyskanie Certyfikatu PAN Parks starają się jeszcze dwa inne parki: Biebrzański i Białowieski. Obszary chronione, które otrzymują ten Certyfikat, muszą spełniać określone kryteria i zasady. Turysta odwiedzający którykolwiek z obszarów sieci PAN Parks powinien cieszyć się dziką i dobrze zachowaną przyrodą, a jednocześnie mieć możliwość korzystania z różnorakich usług świadczonych na wysokim poziomie. Prace nad stworzeniem takiego systemu Zasad i Kryteriów trwały przez kilka lat. BdPN otrzymał Certyfikat PAN Parks za unikatowe wartości przyrodnicze oraz właściwe Tarnica najwyższy szczyt Bieszczadów Zachodnich Zima na Połoninie Caryńskiej

3 zarządzanie ochroną przyrody. Spełnił w ten sposób trzy pierwsze zasady PAN Parks, tj.: Zasada I Unikalne dziedzictwo przyrodnicze, Zasada II Zarządzanie ochroną przyrody oraz Zasada III Zarządzanie ruchem zwiedzających. Zgodnie z wymogami sieci PAN Parks Bieszczadzki Park Narodowy musi przystąpić do opracowania Strategii Zrównoważonego Rozwoju Turystyki (ang. Sustainable Tourism Development Strategy), celem spełnienia dwóch kolejnych kryteriów, określonych w Zasadzie IV Strategia Zrównoważonej Turystyki oraz Zasadzie V Partnerstwo. Jednym z podstawowych założeń leżących u podstaw idei PAN Parks jest szeroki dialog i współpraca ze wszystkimi grupami społecznymi zamieszkującymi obszar chroniony i jego otoczenie. Dlatego też w każdym z parków w sieci PAN Parks zostały utworzone mniej lub bardziej formalne Lokalne Organizacje Wykonawcze PAN Parks (ang. Executive PAN Parks Organization). W Bieszczadach taką rolę spełnia powołana w kwietniu 2003 r. Komisja przy Dyrektorze BdPN ds. Opracowania Strategii Zrównoważonej Turystyki PAN Parks. Członkowie Komisji liczącej ponad 20 osób zostali wytypowani przez wójtów gmin: Cisna, Lutowiska i Czarna, Dyrektora BdPN oraz Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych. Osoby te reprezentują lokalne władze samorządowe, biznes turystyczny, leśników, organizacje pozarządowe i ochronę przyrody. Pracami Komisji kieruje lokalny koordynator Grzegorz Sitko (pracownik BdPN). Prace nad Strategią Rozwoju Zrównoważonej Turystyki rozpoczęte w minionym roku, przebiegają w oparciu o już istniejące dla obszaru BdPN i terenów przyległych opracowania. Podstawą jest uznanie zaleceń i zapisów wynikających z poprzedniego i obecnie kończonego Planu Ochrony dla Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Wytyczne i instrukcje pomocne w opracowaniu Strategii zostały zawarte w Podręczniku Zrównoważonej Turystyki PAN Parks, który zawiera także wskazówki metodyczne i podstawy teoretyczne dotyczące nowoczesnego rozumienia zrównoważonej turystyki. Ostatecznym celem Strategii jest podniesienie jakości produktu turystycznego oraz jakości doznań zwiedzających, zapewniając równocześnie korzyści dla ochrony przyrody. Co ważne, turystyka ma stanowić narzędzie wspomagające ochronę przyrody, nie zaś być celem samym w sobie. Fundacja PAN Parks wydaje szereg różnych materiałów informacyjno-reklamowych, których zadaniem jest szeroka promocja zarówno samej idei PAN Parks, jak również obszarów chronionych, które otrzymały Certyfikat Fundacji. Wspólną cechą wszystkich gadżetów (broszur, koszulek, tablic, itp.) ma być fakt ich produkcji w sposób enviromentaly friendly, czyli wykonanie z materiałów pochodzenia naturalnego lub z recyklingu. Przykładowo biuletyn PAN Park Courier drukowany jest na papierze z makulatury, a T-shirty i torby wykonane są z naturalnych surowców, bez używania syntetycznych barwników. Docelowo wszystkie materiały powinny być wyprodukowane na terenie kraju/regionu, w którym usytuowany jest dany PAN Park, pod warunkiem, że spełniać będą określone standardy. Więcej informacji na temat PAN Parks można znaleźć na anglojęzycznej stronie internetowej Tekst i zdjęcia: Grzegorz SITKO (grzesiek@oie.bdpn.pl) PA R K I N A R O D O W E 1 / Grzegorz Sitko Bieszczadzki Park Narodowy w sieci PAN Parks II Ewa Symonides Od Głównego Konserwatora Przyrody Państwowa Rada Ochrony Przyrody trochę historii u progu nowej kadencji 2 Joanna Perzanowska NATURA 2000 Ochrona roślin w projektowanej sieci NATURA Wojomir Wojciechowski XXX lat Bieszczadzkiego Parku Narodowego 7 Jan Komornicki Powrót do korzeni 9 Przemysław Przybylski Bieszczadzka strategia 11 Jerzy M. Gutowski Kornik drukarz gatunek kluczowy 13 Marcin Olzacki, Agata Siennicka Turystyka w Karkonoskim Parku Narodowym 16 Alina Kulczyk Parki narodowe a polityka regionalna 19 Edmund Jońca 10-lecie Parku Narodowego Gór Stołowych Relacja i refleksje 21 Recenzje: Różnorodność biologiczna Polski 24 CD Różnorodność biologiczna w Polsce 25 Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody nr 4 (spis treści) 25 Elżbieta Stepnowska Edukacja ekologiczna w Roztoczańskim Parku Narodowym 26 Edyta Kozieł Białowieski Park Narodowy w świadomości ekologicznej młodzieży szkolnej 28 Magdalena Wojciechowska Rośliny niegdyś uprawiane 30 Okładka: I strona Bieszczady cmentarz bojkowski w Beniowej (fot. Grzegorz Sitko) IV strona Wielbłąd charakterystyczna forma skalna na szczycie Szczelińca Wielkiego (fot. Barbara Mickowska) Kwartalnik Parki Narodowe ukazuje się dzięki dotacji Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Rada Redakcyjna: mgr inż. Tomasz Czujkowski, mgr inż. Arkadiusz Nowicki, prof. dr hab. Joanna Pijanowska Redakcja: dr Andrzej Kowalczewski redaktor naczelny ( parkinarodowe@yahoo.com tu prosimy nadsyłać artykuły); Maria Bednarek sekretarz redakcji wszelka korespondencja, recenzje ( parkin_sekr@op.pl). Rada Programowa: prof. dr hab. Roman Andrzejewski (przewodniczący), prof. dr hab. Stanisław Bałazy, Tomasz Cieślik, prof. dr hab. Janusz Faliński, dr inż. Ryszard Kapuściński, prof. dr hab. Stefan Kozłowski, dr inż. Ireneusz Lewicki, mgr inż. Leszek Lubczyński, prof. dr hab. Sławomir Mazur, prof. dr hab. Stefan Michalik, prof. dr hab. Romuald Olaczek, dr inż. Lech Płotkowski, prof. dr hab. Stanisław Radwan, mgr inż. Jan Szafrański, prof. dr hab. Leszek Szerszeń Wydawca: Krajowy Zarząd Parków Narodowych ul. Wawelska 52/54, Warszawa Adres w Internecie: kzpn@mos.gov.pl Redakcja, przygotowanie do druku i druk: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Stare Babice, ul. Kutrzeby 15, tel. (0-22) Nakład egz. Redakcja prosi Szanownych Czytelników o nadsyłanie pocztą elektroniczną ilustrowanych artykułów dotyczących ochrony przyrody, a szczególnie parków narodowych. Wraz z artykułami prosimy o nadsyłanie danych osobowych potrzebnych do ewidencji podatkowej (imię lub imiona, imiona obojga rodziców, data i miejsce urodzenia, numer PESEL i NIP, adres zamieszkania i adres Urzędu Skarbowego) bez tych danych nie jest możliwe wypłacenie honorarium (prosimy też o nr konta). Redakcja zastrzega sobie prawo do adiustacji artykułów, zmiany tytułów i ilustracji. Pod artykułami podajemy wyłącznie adres elektroniczny autora. Materiałów nie zamawianych Redakcja nie zwraca. 1

4 Państwowa Rada Ochrony Przyrody trochę historii u progu nowej kadencji Państwowa Rada Ochrony Przyrody (PROP) ma już blisko 80. letnią historię, choć licząc od daty jej narodzin o kilka lat dłuższą. Powstała bowiem wkrótce po uzyskaniu przez Polskę niepodległości z przekształcenia 30. osobowej Tymczasowej Państwowej Komisji Ochrony Przyrody (TPKOP), powołanej w 1919 r. jako ciało doradcze ministra w sprawach ochrony przyrody na mocy zarządzenia Ksawerego Praussa, Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Inicjatorem powołania TPKOP był prof. Władysław Szafer. Warto dodać, że minister był wielkim miłośnikiem Tatr i przyjacielem wielu profesorów krakowskich i lwowskich uczelni, którzy działali na rzecz ochrony przyrody i wspólnie opracowali zasady organizacji PROP, a prof. Szafer wybitny uczony i organizator został na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 1925 r., powołującego Państwowa Radę Ochrony Przyrody, przewodniczącym PROP i równocześnie Delegatem ministra do spraw ochrony przyrody (czyli dzisiejszym Głównym Konserwatorem Przyrody). Profesor Szafer kierował pracą PROP przez 30 lat! Siedzibą PROP był do 1950 roku Kraków. Zadania PROP określiła ramowo dopiero ustawa o ochronie przyrody z 1934 r., opracowana zresztą przez Radę, a uszczegółowiło je rozporządzenie ministra oraz jego zarządzenie dotyczące powołania Oddziałów PROP. Prężna, pełna inicjatyw, ogromnie zaangażowana i świetnie zorganizowana Rada zbiorowo podała się do dymisji w 1937 r., na znak protestu przeciwko popieraniu przez rząd inwestycji w Tatrach, zwłaszcza kolejki linowej na Kasprowy Wierch. Z tego samego powodu złożyli rezygnację także przewodniczący oddziałów terenowych PROP w Krakowie, Wilnie, Warszawie i Poznaniu. Już wtedy jednak taki protest nie zrobił na władzy większego wrażenia: kolejka została zbudowana, a wraz z nią nastąpił istotny wzrost turystycznej penetracji Tatr i trwające do dziś spory dotyczące tego, czy Tatry mają być dla ludzi, czy dla świstaków, jak je z wdziękiem podsumował jeden z byłych ministrów z urzędu zobowiązanych do ochrony przyrody. Z podobnymi problemami, jak ten dotyczący kolejki w Tatrach, Rada borykała się od początku swojej działalności, na przemian wspierając słuszne działania ministra i ostro walcząc, słowem i piórem, z decyzjami godzącymi w interes przyrody (i ostatecznie także ludzi). PROP została reaktywowana zaraz po II wojnie światowej, w 1945 r., jako organ doradczy Ministra Oświaty i do roku 1949 była wraz z Biurem Delegata Ministra Oświaty jedyną w Polsce instytucją państwową zajmującą się ochroną przyrody. Działała sprawnie i efektywnie mimo braku faksów, telefonów komórkowych i poczty elektronicznej, między innymi dzięki swoim terenowym kuratoriom, delegatom i korespondentom działającym nie tylko w największych miastach uniwersyteckich, ale także w wielu małych miejscowościach. Ustawa o ochronie przyrody z 1949 r. istotnie zmieniła charakter PROP, co zostało sprecyzowane w rozporządzeniu z 1950 r. Stała się ona organem doradczym Rady Ministrów, z Ministrem Leśnictwa jako przewodniczącym z urzędu, co z jednej strony formalnie podniosło prestiż Rady, ale z drugiej nieco paraliżowało jej działalność i czyniło ciałem raczej fasadowym niż mającym realny wpływ na sprawy ochrony przyrody. Ponadto, rozporządzenie zlikwidowało możliwość funkcjonowania dotychczasowej, podległej Radzie i świetnie sprawdzającej się struktury terenowej. Status PROP zmienił się ponownie w 1987 r. wraz ze zmianami zakresu działania organów administracji państwowej, znowu bowiem została ona przekształcona w organ doradczy ministra, w którego gestii znajdowała się ochrona przyrody. W tym samym roku siedziba PROP została przeniesiona do Warszawy. Kolejna zmiana nastąpiła w 1991 r., w związku z wejściem w życie trzeciej w dziejach Polski ustawy o ochronie przyrody (z 14 października 1991 r.). Pozostawiła ona PROP jako organ opiniodawczo-doradczy Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, który wprawdzie wybierał członków Rady, jednak sam nie wchodził w jej skład. Po raz pierwszy w historii PROP jej przewodniczący był wybierany przez członków Rady ze swojego grona. Główny Konserwator Przyrody, zgodnie z przepisami ustawy, uczestniczył jedynie w posiedzeniach Rady oraz na zaproszenie przewodniczących w posiedzeniach komisji problemowych. Kilkakrotne nowelizacje aktualnie obowiązującej ustawy nie wnosiły niczego nowego w zakresie funkcjonowania PROP i dopiero zmiana ustawy o ochronie przyrody z listopada 2000 r. wprowadziła 3-letnią kadencję Rady, zamiast dotychczasowej 5-letniej oraz usankcjonowała możliwość dokooptowania przez ministra, na wniosek przewodniczącego Rady, specjalistów spoza PROP do komisji problemowych. W projekcie nowej ustawy o ochronie przyrody wprowadzono dwie istotne zmiany: (1) powrót do 5-letniej kadencji oraz (2) zwiększenie liczby członków Rady do 40. Tę pierwszą zmianę proponowano po to, by Rada rzeczywiście mogła zrealizować swoje zamierzenia. Jeśli musi się ukonstytuować, opracować regulamin, plan pracy, wybrać przewodniczącego Rady i kilku komisji i jeśli zwyczajowo jej sesje plenarne odbywają się dwa razy w roku to 3-letni okres pracy PROP jest stanowczo zbyt krótki. Druga zmiana wynika z ogromnego wzrostu zadań, które organy ochrony muszą wykonać i w sprawie których muszą lub powinny zasięgać opinii fachowców, a zatem także z konieczności faktycznego zwiększenia ich liczby specjalistów. Przepis w obecnej ustawie o możliwości dokooptowania do Rady specjalistów spoza jej składu był w rzeczywistości martwy, tymczasem obciążenia PROP w ostatnich latach istotnie wzrosły. Wystarczy wspomnieć o konieczności wydawania, a zatem także opiniowania przez PROP, rozporządzeń w sprawie planów ochrony parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych, o konieczności powoływaniu, w drodze rozporządzeń, obszarów Natura 2000, których prawdopodobnie będzie ok. 200 oraz o kilku konwencjach i międzynarodowych porozumieniach, których Polska jest stroną i które do realizacji wymagają merytorycznej wiedzy specjalistów. Zadania PROP w projekcie ustawy zapisane są dość lapidarnie: (1) ocena realizacji ustawy, (2) opiniowanie strategii, planów i programów dotyczących ochrony przyrody, (3) ocena realizacji krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, (4) opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących ochrony przyrody, (5) przedstawianie wniosków i opinii w sprawach ochrony przyrody, (6) popularyzowanie ochrony przyrody. Pod tymi zapisami kryje się jednak wielka i ogromnie ważna dla ochrony przyrody praca. Trzeba tu zaznaczyć, że w przeciwieństwie do wielu innych rad (z Radą Polityki Pieniężnej na czele), Państwowa Rada Ochrony Przyrody zawsze pracowała społecznie jej członkowie nie otrzymują ani złotówki honorarium. PROP w swojej długoletniej historii łączyła w sobie 2 formy całkowicie różne: formalnego organu rządowego i klasycznej organizacji społecznej, opartej o dobrowolne zaangażowanie kompetentnych pasjonatów ochrony przyrody z całego kraju. Jej dorobkiem jest znaczący udział w tworzeniu parków narodowych i innych form ochrony przyrody oraz nowych aktów prawnych z zakresu ochrony przyrody (w tym ustawy o ochronie przyrody z 1934, 1949 i 1991 r.), zawiązanie Ligi Ochrony Przyrody (1928 r.) pierwszej w Polsce ogólnokrajowej organizacji społecznej zajmującej się, m.in., wychowaniem w duchu poszanowania dla przyrody, powołanie do życia dwumiesięcznika Chrońmy przyrodę ojczystą (1945), który do dziś jest oficjalnym organem PROP, powołanie Komitetu Ochrony Przyrody PAN (1957), opracowanie pierwszej koncepcji ochrony krajobrazu w dwóch formach prawnych: parku krajobrazowego i obszaru chronionego krajobrazu (1971), opracowanie programu monitoringu przyrodniczego jako składnika państwowego 2

5 monitoringu środowiska (1996), nie mówiąc o wielu programach ochrony gatunków roślin i zwierząt. Trudny do przecenienia wkład PROP w dzieło ochrony ojczystej przyrody nie byłby możliwy, gdyby nie wybitni ludzie, którzy byli jej członkami. Oto kilkanaście takich nazwisk w historii PROP, poza wspomnianym już prof. Szaferem: prof. Mieczysław Limanowski (zorganizował Komitet Ochrony Przyrody w Wilnie), prof. Bolesław Hryniewiecki (kierował Komitetem Ochrony Przyrody w Warszawie, przez wiele lat prezesował Lidze Ochrony Przyrody), prof. Adam Wodziczko (wybitny teoretyk ochrony przyrody, kierował Komitetem w Poznaniu), prof. Józef Paczoski (współtwórca fitosocjologii, współtwórca Białowieskiego Parku Narodowego), prof. Stanisław Małkowski (organizował Muzeum Ziemi i stworzył pierwsze ramy organizacyjne dla ochrony przyrody nieożywionej), Jan Sztolcman (zainicjował międzynarodową akcję na rzecz ochrony żubra), prof. Jan Gwalbert Pawlikowski (tworzył podstawy prawa oraz filozofii ochrony przyrody), prof. Stanisław Sokołowski (zajmował się tworzeniem rezerwatów leśnych oraz działaniami na rzecz utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego), prof. Walery Goetel (twórca nowej dziedziny nauki zwanej sozologią i współtwórca górskich parków narodowych), prof. Michał Siedlecki (odegrał ważną rolę w tworzeniu podstaw organizacyjnych międzynarodowej ochrony przyrody), Aleksander Janowski (twórca polskiej szkoły krajoznawstwa), hr. Adam Stadnicki (utworzył wiele prywatnych rezerwatów przyrody). Lista nieżyjących już, wybitnych działaczy PROP jest znacznie dłuższa. O żyjących, byłych i obecnych, nie mniej wybitnych członkach PROP, pisać mi nie wypada. Ich dokonania i bieżące działania na rzecz ochrony przyrody właściwie doceni historia. Z dniem 1 stycznia 2004 roku Minister Środowiska, Czesław Śleziak, powołał 30 członków PROP na kolejną kadencję. Skład Rady będzie uzupełniony o 10 członków z chwilą wejścia w życie nowej ustawy o ochronie przyrody, przy założeniu, że projekt zyska akceptację posłów i senatorów. Personalny skład PROP jest wynikiem aktualnych potrzeb i aktualnych problemów związanych z ochroną przyrody. Z tego względu poszczególni członkowie byli proszeni nie tylko o udział w Radzie jako takiej, ale o pracę w poszczególnych komisjach problemowych. Z tego samego powodu w składzie Rady znaleźli się znawcy, miłośnicy lub sympatycy przyrody, będący równocześnie członkami Polskiego Związku Łowieckiego lub Polskiego Związku Wędkarskiego, albo zajmujący ważne stanowiska w administracji samorządowej, po to, by doradzać ministrowi, jak rozwiązywać konflikty pomiędzy wymogami ochrony przyrody a interesami myśliwych, wędkarzy i lokalnych społeczności. Sytuacja ochrony przyrody w Polsce, podobnie jak ustrój naszego kraju, zmieniła się w ostatnich latach zasadniczo. Słuszna z wielu względów decentralizacja kierowania i zarządzania różnymi dziedzinami życia gospodarczego i społecznego kraju niekoniecznie dobrze służy ochronie przyrody. Kiedyś wystarczyło do słusznego projektu przedsięwzięcia proochroniarskiego przekonać władze centralne, dzisiaj rady gmin i rady powiatów, często także wojewodów, marszałków i sejmiki wojewódzkie. Stąd też, dla przykładu, apele PROP organu opiniodawczo-doradczego ministra do premiera lub prezydenta w sprawie objęcia granicami parku narodowego całej Puszczy Białowieskiej lub utworzenia nowego parku, nie mają najmniejszego sensu, jeśli nie ma przyzwolenia lokalnych samorządów. Co więcej, jak uczy doświadczenie, pomijanie tych ostatnich w jakichkolwiek działaniach dotyczących terenu ich działalności, przynosi efekt odwrotny do zamierzonego. Z takich i wielu innych elementów obecnej rzeczywistości Rada musi sobie zdawać sprawę, zwłaszcza w obecnej, nienajlepszej sytuacji gospodarczej kraju. Nie oznacza to, że trzeba rezygnować z walki na rzecz ochrony przyrody, ale że w obecnych czasach realia czynią tę walkę znacznie trudniejszą niż dawniej. Oto lista członków PROP nowej kadencji z bardzo skrótowym wykazem podstawowych zagadnień, w zakresie których Główny Konserwator Przyrody ma nadzieję na bliską współpracę, co nie wyklucza wielu innych. Nazwy komisji problemowych PROP są prowizoryczne, wymagają akceptacji Rady na jej inauguracyjnym posiedzeniu (28 stycznia 2004 r.), podobnie, jak akceptacji wymaga udział poszczególnych członków w konkretnych komisjach. Z reguły zresztą większość członków PROP była członkami równocześnie dwóch, niekiedy nawet trzech komisji. Komisja ds. parków narodowych i rezerwatów przyrody: Mgr inż. Piotr Bąk (rozwiązywanie konfliktów z lokalnymi samorządami) Prof. dr hab. Joanna Gliwicz (konwencja o różnorodności biologicznej) Prof. dr hab. Zbigniew Głowaciński (konwencja berneńska) Prof. dr hab. Jerzy Modrzyński (ochrona lasów w parkach i rezerwatach) Prof. dr hab. Romuald Olaczek (polityka i strategia ochrony przyrody; plany ochrony) Komisja ds. parków krajobrazowych, ochrony krajobrazu i przyrody nieożywionej: Prof. dr hab. Zofia Alexandrowicz (ochrona przyrody nieożywionej) Dr Maria Baranowska-Janota (ochrona przyrody w parkach krajobrazowych) Prof. dr hab. Zbigniew Myczkowski (ochrona przyrody a planowanie przestrzenne) Prof. dr hab. Andrzej Richling (ochrona krajobrazu; konwencja krajobrazowa) Prof. dr hab. Stefan Skiba (ochrona gleb na obszarach chronionych) Komisja ds. ochrony zwierząt, ogrodów zoologicznych i ośrodków rehabilitacji zwierząt: Prof. dr hab. Andrzej Bereszyński (konwencja bońska; ochrona zwierząt drapieżnych) Dr Jan Maciej Rembiszewski (ogrody zoologiczne i ośrodki rehabilitacji zwierząt) Dr Jan Śmiełowski (ochrona zwierząt konwencja CITES) Prof. dr hab. Zygmunt Jasiński (ochrona bezkręgowców; ochrona zwierząt łownych; współpraca z PZŁ) Dr hab. Krzysztof Skóra (konwencja helsińska; porozumienie o ochronie małych waleni) Prof. dr hab. Bronisław Wołoszyn (konwencja berneńska; porozumienie o ochronie nietoperzy) Komisja ds. ochrony roślin, grzybów i ogrodów botanicznych: Prof. dr hab. Maria Ławrynowicz (ochrona grzybów) Mgr Paweł Pawlaczyk (ochrona roślin i roślinności na niżu; współpraca z organizacjami ekologicznymi) Prof. dr hab. Halina Piękoś-Mirkowa (ochrona roślin i roślinności w górach) Dr Hanna Werblan-Jakubiec (ogrody botaniczne; ochrona roślin i konwencja CITES) Komisja ds. ochrony mokradeł, obszarów słodkowodnych i morskich: Doc. dr hab. Wiesław Dembek (ochrona ekosystemów torfowiskowych i łąkowych) Prof. dr hab. Joanna Pijanowska (ochrona jezior; międzynarodowa współpraca w zakresie ochrony przyrody) Mgr Teodor Rudnik (amatorski połów ryb na obszarach chronionych; współpraca z PZW) Dr hab. Lesław Wołejko (ochrona torfowisk; konwencja Ramsar) Prof. dr hab. Jan Żelazo (ochrona rzek; współpraca z zarządami gospodarki wodnej) Komisja ds. sieci Natura 2000: Prof. dr hab. Maciej Gromadzki (ochrona ptaków; Dyrektywa Ptasia) Dr Andrzej Kepel (Dyrektywa Siedliskowa; akty wykonawcze do ustawy) Mgr Anna Ronikier-Dolańska (realizacja Natura 2000 problemy lokalne i regionalne; pomniki przyrody i użytki ekologiczne) Prof. dr hab. Zbigniew Witkowski (Dyrektywa Siedliskowa; turystyka na obszarach chronionych) Mgr inż. Janusz Zaleski (Natura 2000 na obszarach lasów gospodarczych; współpraca z LP) Wszystkim Członkom PROP życzę satysfakcji z działalności na rzecz ochrony ojczystej przyrody. Prof. dr hab. Ewa SYMONIDES Ministerstwo Środowiska, Podsekretarz Stanu, Główny Konserwator Przyrody Od Redakcji: w dniu 28 stycznia br. Rada wybrała prof. dr hab. Joannę Gliwicz na Przewodniczącą Rady, oraz Przewodniczących poszczególnych Komisji. Nazwiska Przewodniczących Komisji podkreślono w powyższym tekście. 3

6 NATURA 2000 Obuwnik pospolity Ochrona roślin w projektowanej sieci NATURA 2000 Rośliny jako podstawa wyznaczania obszarów Natura 2000 Jednym z motywów wyznaczania obszarów do ekologicznej sieci Natura 2000 jest występowanie istotnych w skali kraju populacji gatunków roślin z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej (DS). W chwili rozpoczęcia w Polsce prac nad siecią, załącznik ten obejmował 24 gatunki roślin, w tym 7 mchów występujących w naszym kraju. Spośród roślin naczyniowych dwa to gatunki wymarłe w stanie dzikim (jezierza giętka Najas flexilis, marsylia czterolistna Marsilea quadrifolia), jeden znany z pojedynczego stanowiska (kaldezja dziewięciornikowata Caldesia parnassifolia) i nie obserwowany w ostatnich kilkunastu latach, a kilka kolejnych to gatunki notowane na pojedynczych stanowiskach. Tylko nieliczne taksony z tej listy są szerzej rozmieszczone w Polsce, choć nie oznacza to, że są pospolite. Także mchy wymienione w załączniku należą do rzadkich w Polsce, większość z nich znanych jest najwyżej z kilku stanowisk. Tak więc oczywiste było, że lista gatunków konstruowana w założeniu dla krajów Europy Zachodniej nie odzwierciedla zagrożeń flory naszej części kontynentu i nie zapewni ochrony jej odpowiedniej reprezentacji. Polska, podobnie jak pozostałe kraje akcesyjne, zgłosiła więc do Komisji Europejskiej propozycje uzupełnienia załączników DS. Były to 64 gatunki roślin naczyniowych. Po rozpatrzeniu wniosków Komisja zaakceptowała 18 z nich. Ponadto, z inicjatywy Słowacji i Czech, zostały włączone do załącznika II jeszcze dwa gatunki, które występują także na terytorium Polski. Tak więc łącznie 44 gatunki roślin (Tab. 1) mogą być podstawą wyznaczania obszarów Natura 2000 w naszym kraju. Uznano też, że 10 z nich to gatunki priorytetowe (zgodnie z traktatem akcesyjnym), czyli takie, za których zachowanie Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność. 4

7 Stan, zagrożenia i ochrona flory w Polsce W Polsce, podobnie jak na całym terytorium Europy, obserwuje się wzrastające zagrożenie flory. W Polsce wymarło już przynajmniej 38 gatunków roślin naczyniowych. Wiele innych traci swoje stanowiska, kurczą się ich zasięgi. Wyrazem stanu zagrożenia flory są tzw. czerwone księgi i czerwone listy. Opublikowana w 1992 roku Czerwona Lista Roślin Naczyniowych obejmuje 418 pozycji. Zdecydowana większość, bo ok. 70% z nich, znalazło się później w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (2001 r.). Opisuje ona 296 taksonów roślin naczyniowych, co stanowi ok. 15% naszej flory. Trzeba tu zaznaczyć, że w Księdze tej mogły się znaleźć jedynie te gatunki, o których dysponujemy wystarczającą informacją na temat stanu ich populacji. Tak więc zawartość Księgi odzwierciedla w pewnym sensie stan wiedzy na temat zagrożenia naszej flory. Sieć Natura 2000 będzie pewnym uzupełnieniem naszego krajowego systemu ochrony przyrody, koncentrując się na zabezpieczeniu tylko tej części zasobów, która jest istotna dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy. Są to zarazem gatunki w większości zagrożone w Polsce i podlegające ochronie. Spośród wymienionych 44 gatunków roślin z załącznika II, 29 jest chronionych prawnie w Polsce (Rozp. MŚ. z dnia 11 września 2001 r., Dz. U. Nr 106, poz. 1176). Zdecydowana większość roślin naczyniowych, bo 31 (na 37 taksonów z załącznika II DS), zostało opisanych w Czerwonej Księdze Roślin. Wśród nich 2 gatunki zakwalifikowano do kategorii EX całkowicie wymarłych, 2 do EW wymarłych w stanie dzikim, natomiast w grupie taksonów wysokiego ryzyka, obejmujących gatunki krytycznie zagrożone (CR) 9 spośród 74 w Polsce, zagrożone (EN) 7 z 59 taksonów w Polsce, i narażone (VU) 10 z 102 w Polsce, łącznie 26 gatunków. Ponadto 1 zaliczono do grupy niskiego ryzyka (LR). W stosunku do pozostałych brak pełnej informacji, dotyczącej zarówno ich rozmieszczenia, jak i wielkości ich populacji oraz trendów liczebności w skali całej Polski. Główną przyczyną zagrożenia naszej flory jest niszczenie siedlisk. Negatywnie oddziałuje zarówno intensyfikacja gospodarki rolnej, urbanizacja, industrializacja, jak i zaniechanie użytkowania gruntów, co uruchamia naturalne procesy sukcesyjne. Ten drugi wariant jest szczególnie niebezpieczny w przypadku gatunków zajmujących siedliska półnaturalne, a więc przede wszystkim łąki i murawy. Większość silnie zagrożonych gatunków jest wysoko wyspecjalizowana, o wąskiej amplitudzie ekologicznej. Ich zachowanie w dłuższym okresie wymaga stosowania zabiegów ochrony czynnej i monitorowania stanu populacji. Takie właśnie działania są przewidziane na obszarach Natura Nawet na obszarach chronio- í Tab. 1. Gatunki roślin z załącznika II DS występujące w Polsce (gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe) Gatunki roślin z załącznika II DS Gatunki roślin włączone do załącznika II na mocy Traktatu Akcesyjnego Nazwa łacińska Nazwa polska Nazwa łacińska Nazwa polska Agrimonia pilosa rzepik szczeciniasty Aconitum firmum ssp. moravicum tojad morawski Aldrovanda vesiculosa aldrowanda pęcherzykowata Adenophora lilifolia dzwonecznik wonny Angelica palustris starodub łąkowy Asplenium adulterinum zanokcica serpentynowa Apium repens selery błotne *Campanula bohemica *dzwonek karkonoski Botrychium simplex podejźrzon pojedynczy *Campanula serrata *dzwonek piłkowany Buxbaumia viridis bezlist okrywkowy Carlina onopordifolia dziewięćsił popłocholistny Caldesia parnassifolia kaldesia dziewięciornikowata *Cochlearia polonica *warzucha polska Cypripedium calceolus obuwik pospolity *Cochlearia tatrae *warzucha tatrzańska Dichelyma capillaceum żaglik włoskowaty *Dianthus nitidus *goździk lśniący Dicranum viride widłoząb zielony Echium russicum żmijowiec czerwony Drepanocladus vernicosus sierpowiec błyszczący *Erysimum pieninicum *pszonak pieniński Eleocharis carniolica ponikło kraińskie Galium cracoviense przytulia krakowska Ligularia sibirica języczka syberyjska *Galium sudeticum *przytulia sudecka Liparis loeselii lipiennik Loesela Gladiolus paluster mieczyk błotny Luronium natans elisma wodna Linaria odora lnica wonna Marsilea quadrifolia marsylia czterolistna *Pedicularis sudetica *gnidosz sudecki Meesia longiseta parzęchlin długoszczecinowy *Pulsatilla slavica *sasanka słowacka Najas flexilis jezierza giętka Rhododendron luteum różanecznik żółty Orthotrichum rogeri szurpek Rogera *Serratula lycopifolia *sierpik różnolistny Plagiomnium drummondii Plagiomnium drummondii Tozzia carpatica tocja karpacka Pulsatilla patens sasanka otwarta Saxifraga hirculus Thesium ebracteatum Trichomanes speciosum skalnica torfowiskowa leniec bezpodkwiatkowy włosocień cienisty 5

8 Różanecznik żółty nych, należących do Skarbu Państwa, nie jest łatwo zaplanować i wykonywać zabiegi ochrony czynnej, gdyż są one czasochłonne i bardzo kosztowne. W sytuacji, gdy znaczna część gruntów należy do właścicieli prywatnych, nie ma z kolei możliwości zmuszenia kogokolwiek, aby kontynuował ekstensywny proces gospodarowania w rolnictwie, co sprzyja utrzymaniu szeregu siedlisk i gatunków. Sieć Natura 2000, poprzez wdrażanie systemu rekompensat dla osób prywatnych, stwarza możliwość prowadzenia prac, mających na celu utrzymanie siedlisk wielu rzadkich i zagrożonych gatunków roślin. Stan wiedzy o gatunkach z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej Do prawidłowego wyznaczenia obszarów Natura 2000 powinno się dysponować pełną wiedzą na temat populacji poszczególnych gatunków w skali kraju, a nawet ich aktualnego zasięgu geograficznego. Najistotniejszymi informacjami są dane o wielkości populacji lokalnej. Pozwalają one na przewidywanie szans jej przetrwania w okresie najbliższych lat. Na możliwości te ma wpływ oczywiście przede wszystkim taki czynnik, jak aktualny stan siedliska oraz istniejące i potencjalne zagrożenia. Można jednak założyć, że o ile nieznane są nam fakty świadczące o jego pogarszaniu się, to utrzymująca się, w miarę stabilna, mocna populacja gatunku, świadczy o właściwych warunkach siedliskowych. Cenną informacją są także dane o obserwowanych trendach w zmianach liczebności populacji. Pozwalają one na właściwą ocenę ewentualnych fluktuacji w tym zakresie. Do prawidłowego typowania obszarów Natura 2000 przyczynia się także znajomość rozmieszczenia gatunku w obrębie zasięgu geograficznego. Należy starać się o zabezpieczenie zarówno najmocniejszych populacji w centrum zasięgu, jak i tych słabszych, ale zlokalizowanych na jego brzegu, lub wręcz na oderwanych, wyspowych stanowiskach. Metodyka programu Natura 2000 zakłada znajomość łącznych zasobów danego gatunku w kraju. Pozwala to na ochronę jedynie wybranych, najmocniejszych populacji, a zarazem zabezpieczenia znaczącej części całkowitych zasobów gatunku. Przedstawiony zakres informacji jest stanem idealnym. W praktyce musimy obywać się bez części tych danych. Najpełniejszą wiedzą dysponujemy w przypadku gatunków najrzadszych, znanych z pojedynczych stanowisk i będących od pewnego czasu przedmiotem zainteresowania naukowców. Są one opisane, policzone, a część ich stanowisk objęta jest od kilku lat krajowym monitoringiem, prowadzonym według jednego schematu i zbierającym wszystkie podstawowe dane siedliskowe. Znacznie trudniejsza sytuacja jest w przypadku gatunków, którymi dotąd się nie interesowano ze względów naukowych, nie podlegały one ochronie gatunkowej i są szerzej rozmieszczone na terenie Polski, zwłaszcza gdy występują w rozproszeniu, jak np. sasanka otwarta Pulsatilla patens. Wówczas oszacowanie całkowitych zasobów gatunku można przeprowadzić w oparciu o liczbę znanych stanowisk, a oceny znaczenia obszaru dla zachowania gatunku trzeba wyprowadzać na podstawie danych o stanie siedlisk na wybranym terenie, częstości obserwacji danego gatunku itp. Istotną trudnością przy tego typu opracowaniach jest Warzucha polska 6

9 także aktualność dostępnych danych. W naszym kraju nie przeprowadzono powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej. W związku z tym informacje, którymi dysponujemy, pochodzą z wielu minionych lat. Nie zawsze też data publikacji odpowiada okresowi, w którym były prowadzone obserwacje. Niektórzy autorzy powtarzają informacje pochodzące z wcześniejszych źródeł, niestety bez wyraźnego zaznaczenia, z jakich lat pochodzą cytowane dane. Wyznaczanie obszarów dla poszczególnych gatunków opiera się więc na jak najnowszych, często jeszcze niepublikowanych danych. Znaczenie sieci dla ochrony gatunków roślin Program Natura 2000 w Polsce koncentruje się przede wszystkim na ochronie roślin naczyniowych. Stanowią one ok. 85% wszystkich gatunków, które mogą być podstawą wyznaczania obszarów. Taka proporcja wynika m.in. ze stopnia rozpoznania zagrożeń flory, znajomości jej rozmieszczenia oraz łatwości w rozróżnianiu poszczególnych gatunków. Na załączniku II DS znalazły się 4 gatunki uznane za wymarłe w Polsce. Są to: jezierza giętka Najas flexilis, goździk lśniący Dianthus nitidus, a w tym także dwa wymarłe w stanie dzikim: marsylia czterolistna Marsylia quadrifolia i warzucha polska Cochlearia polonica. Dwa ostatnie wyginęły na swoich naturalnych stanowiskach, natomiast zostały wsiedlone na stanowiska zastępcze, gdzie ich populacje doskonale się rozwijają. Stanowiska te zostały zaproponowane jako obszary Natura 2000, gdyż program ten przewiduje wspieranie działań restytucyjnych. Jest to więc też szansa dla kilku innych gatunków, których część stanowisk już zanikło, a pozostałe, nieliczne populacje wymagają wzmocnienia. Przydatne byłoby także tworzenie dla nich stanowisk zastępczych. Objęcie ochroną poszczególnych typów siedlisk oznacza ich zachowanie nie tylko dla gatunków, które były podstawą wyznaczania obszaru, ale także wszystkich innych, występujących na tym terenie. Dotyczy to także trudno rozpoznawalnych gatunków roślin niższych, czy grzybów. Gatunki z załącznika II są na ogół ściśle związane z określonymi typami siedlisk. Są wśród nich gatunki leśne (lasów liściastych i borowe), łąkowe, murawowe, torfowiskowe, ziołoroślowe, wodne, naskalne (wapienne i granitowe), wydmowe, itd. Można więc przyjąć, że spełniają one rolę parasola dla podstawowych typów siedlisk spotykanych w Polsce i wszystkich innych gatunków z nimi związanych. Wśród nich znajdują się także liczne gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi Roślin i Czerwonej Listy Roślin Naczyniowych. Ogółem w proponowanych obszarach Natura 2000 zidentyfikowano 335 gatunków wymienionych w tych pozycjach. Odnotowano także występowanie 17 endemicznych taksonów. Sieć zabezpiecza też wiele stanowisk roślin prawnie chronionych w Polsce. Zanotowano występowanie w niej łącznie 217 takich gatunków. Sieć Natura 2000, choć nie rozwiąże wszystkich problemów związanych z ochroną przyrody w naszym kraju, to z pewnością będzie stanowić znaczne wzmocnienie naszego krajowego systemu ochrony przyrody. Ponadto, dzięki specyficznej metodyce, opartej na zasadzie zrównoważonego rozwoju, pozwoli na zabezpieczenie tej części zasobów, których ochrona w tradycyjny sposób byłaby niemożliwa. Joanna PERZANOWSKA (perzanowska@iop.krakow.pl) XXX lat Bieszczadzkiego Parku Narodowego Trudno z perspektywy trzydziestu lat określić osiągnięcia, pracę, porażki i sukcesy Bieszczadzkiego Parku Narodowego, a co dopiero postęp jaki się dokonał w okresie powojennym w ustrzyckiej części Bieszczadów. Na naszych oczach i z naszym udziałem zmieniły się Bieszczady z zapomnianego, opustoszałego regionu Polski w krainę wielkich zadbanych obszarów chroniących przyrodę i krajobraz, będących siłą napędową turystyki czyli zasadniczego kierunku rozwoju gospodarczego regionu. Niemały ma w tym udział Bieszczadzki Park Narodowy. Znamy historię ziemi bieszczadzkiej (zarówno tę starą, jak i współczesną), z której my, jako gospodarze, staramy się wyciągnąć wnioski, eliminując błędy, postępując tak, by nie zaszkodzić ludziom i przyrodzie. Powstały 4 sierpnia 1973 r. Bieszczadzki Park Narodowy o powierzchni 5,5 tys. ha był następnie wielokrotnie powiększany i obecnie zajmuje obszar ha. Jest to trzeci co do wielkości park narodowy Polski i największy park narodowy w polskich górach. Dziś nikogo nie trzeba przekonywać, że są to tereny najbardziej wartościowe pod względem niczym i krajobrazowym, które przy zwiększającej się świa- przyroddomości ekologicznej społeczeństwa zostały celowo objęte Wojomir Wojciechowski í Fot. S. Strzyżewski 7

10 najwyższą formą ochrony przewidzianą w Ustawie o Ochronie Przyrody. Park Narodowy ma służyć przede wszystkim przyrodzie, a jej przetrwanie zależy jednak od kultury i wiedzy człowieka. Powstając, Bieszczadzki Park Narodowy oprócz terenu, przejął duży majątek Skarbu Państwu, który z różnym powodzeniem przystosowuje do potrzeb ochrony przyrody oraz turystyki. Powiodło się nam zmieniono zagospodarowanie terenu w Wołosatem, gdzie obecnie prowadzona jest Zachowawcza Hodowla Konia Huculskiego. Zgodnie z Planem ochrony realizujemy z powodzeniem to przedsięwzięcie mając już w dyspozycji 30 licencjonowanych matek oraz przyszłościową piękną młodzież, dającą gwarancję utrzymania tego gatunku. Hodowla stała się też podstawą turystyki konnej w tej części Bieszczadów. Przejęte ruiny fermy owczarskiej w Wetlinie stały się, po adaptacji przez Park, znanym kampingiem w tej części Bieszczadów. Jest to realizacja planu tworzenia na obrzeżach Parku i w jego otulinie stałych miejsc sezonowego letniego wypoczynku chroniących przyrodę Parku przed nadmiarem turystów w jego centralnej części. Przejęta w 1999 r. dawna wielka ferma w Tarnawie Niżnej stanowi dla Parku następny etap dostosowania dawnej infrastruktury rolnej do nowych potrzeb służących Parkowi, ale również gwarantujący realne zagospodarowanie niewykorzystanego majątku Skarbu Państwa. Problem środków finansowych na przebudowę i utrzymanie tej infrastruktury nie jest dostrzegany podczas przydzielana środków budżetowych. Sojuszników mamy w NFOŚiGW, WFOŚiGW, ostatnio w EkoFunduszu, ale dotyczy to wyłącznie środków na tzw. renaturalizację części przyrodniczej. Do chwili obecnej Park jest największym pracodawcą w tej części Bieszczadów. Bezrobocie jest wielką tragedią ludzi mieszkających w Bieszczadach, a zwłaszcza ludzi dawniej związanych z wielkoobszarowym rolnictwem. Bieszczadzki Park Narodowy jak na razie robi wszystko aby tworzyć stałe lub sezonowe miejsca pracy częściowo się to udaje. Specyfiką tego terenu jest brak innych alternatyw znalezienia pracy poza turystyką, którą trzeba popierać, stwarzać warunki dla jej rozwoju, stosować ulgi i promować. W tej dziedzinie Park ma wiele pozytywnych osiągnięć, ale wymaga to poważnego wsparcia finansowego Parku i bieszczadzkich gmin. Park chroni fragmenty wschodniokarpackiej przyrody w polskiej części Bieszczadów. Opracowany dla Parku Plan Ochrony na okres 20 lat określa precyzyjnie zadania szczególnie w strefie ochrony ścisłej i częściowej. Plan ten jest obecnie przerabiany i dostosowywany do wymogów Strategii Ochrony Przyrody i funkcji jaką ma spełniać w opracowanej koncepcji Zielone Karpaty i NATURA 2000 oraz w Euroregionie Karpaty i w kraju. Bieszczady to jeden z najliczniej odwiedzanych przez turystów obszar polskich gór. Aby skutecznie chronić szczególnie cenne zbiorowiska przed rozdeptywaniem ustawiamy barierki, układamy siatki ochronne oraz prowadzimy monitoring ruchu turystycznego i zniszczeń ma szlakach pieszych w celu określenia skuteczności tych zabiegów. Edukacja ekologiczna społeczeństwa pod kątem ochrony przyrody to temat realizowany głównie przez Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny w Ustrzykach Dolnych wraz z Muzeum Przyrodniczym, które jest odwiedzane rocznie przez około 30 tys. osób. Ośrodek Informacyjno-Edukacyjny w Lutowiskach stanowi punkt szeroko pojętej informacji w zakresie udostępniania Parku do zwiedzania, zarządzania turystyką i współpracy z samorządami. Wydawnictwa naukowe, informacyjne oraz prowadzenie stron internetowych uzupełniają wiedzę na temat przyrody i bieżącej działalności Parku. Przez ostanie 10 lat dzięki budżetowi NFOŚiGW oraz Gospodarstwu Pomocniczemu zapewniliśmy pełne uregulowanie gospodarki wodno-ściekowej we wszystkich osiedlach parkowych, co stanowi doskonale przemawiający do społeczeństwa przykład edukacyjny. Bieszczadzki Park Narodowy, tak jak i inne parki narodowe, ma do spełnienia misję ochronną dla przyrody i usłużną dla człowieka. Nasz Park ma specjalne znaczenie wyeksponowane we wszystkich strategiach poczynając od gminnych, powiatowych, wojewódzkich, regionalnych a kończąc na międzynarodowych, wyeksponowanych w programie funkcjonowania Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie. Największym sukcesem Parku jest dobry stan jego przyrody, co potwierdzają opinie naszych ekspertów, jak również, opinie wyrażane w uzyskiwanych dyplomach i przynależności do elitarnych organizacji europejskich. Wymienię tylko kilka z nich: 1992 r. i 1999 r. nadano Parkowi statut trójstronnego Rezerwatu Biosfery; 1998 r. Park otrzymuje Dyplom Europejski, który potwierdził gwarancję jakości przyrodniczej tego obszaru, oraz był wyrazem uznania za skuteczną działalność w zakresie ochrony przyrody i sposobu zarządzania Parkiem; 2002 r. staliśmy się członkami europejskiej sieci PAN Parks (ang. Protected Area Network Sieć Obszarów Chronionych). PAN Parks jest siecią wyróżniających się obszarów europejskiej dzikiej przyrody, której celem jest poprawa sposobu zarządzania obszarami chronionymi m.in. poprzez rozwój zrównoważonej turystyki. W dniu 17 września 2003 r. Bieszczadzki Park Narodowy jako pierwszy obszar chroniony w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej otrzymał certyfikat tej sieci. Jesteśmy zwolennikami rozwoju turystyki w Bieszczadach w oparciu o poszanowanie przyrody oraz przestrzegania jej ochrony. Współpracujemy w tym zakresie z Bieszczadzką Grupą GOPR w zakresie zapewnienia zwiedzającym bezpieczeństwa i pomocy w różnych zdarzeniach, które mogą wystąpić w górach. Naszymi sojusznikami jest PTTK oraz wiele różnych stowarzyszeń, organizacji społecznych oraz prywatne osoby. Bieszczady to najpiękniejszy skrawek przyrody Podkarpacia, ważny element przyrodniczy naszego kraju i Europy, róbmy wszystko, aby tego dobra nie zepsuć. Wojomir WOJCIECHOWSKI (dyrektor@oie.bdpn.pl) 8

11 POWRÓT DO KORZENI Jan Komornicki dyrektorem Bieszczadzkiego Parku Narodowego Fot. S. Strzyżewski Zmiana warty. (Z lewej J. Komornicki, z prawej W. Wojciechowski) 2 października 2003 roku z rąk Głównego Konserwatora Przyrody Pani prof. dr hab. Ewy Symonides przyjąłem nominację Ministra Środowiska na stanowisko dyrektora Bieszczadzkiego Parku Narodowego, w związku z przejściem na emeryturę wieloletniego, dotychczasowego dyrektora Wojomira Wojciechowskiego. Moja droga do tego dnia była długa, dla mnie bardzo ciekawa i być może nie całkiem typowa, dlatego pokrótce ją wspomnę. Urodziłem się w czasie wojny w Iwoniczu, gdzie moich rodziców zagnała wojenna tułaczka i praca ojca, który był wówczas agronomem w majątku ziemskim państwa Załuskich. Po rodzicach i dziadkach odziedziczyłem szczególne przyrodnicze pasje. Dziadek, Stefan Komornicki, choć był historykiem sztuki związanym z Uniwersytetem Jagiellońskim i Muzeum Czartoryskich w Krakowie, był na początku XX wieku jednym z najaktywniejszych taterników. Natomiast Ojciec Tomasz, gleboznawca, który ogromną część swojej naukowej pasji poświęcił Tatrom, po raz pierwszy zabrał mnie na wędrówkę (zresztą naukową) w Tatry latem 1952 roku; pewnie już wtedy zaraził mnie skutecznie miłością do nich. Z kolei Ojciec Mamy Mieczysław Żarski po szczęśliwym powrocie z I wojny światowej, od 1920 roku zarządzał lasami Potockich w dużej części dzisiejszych Bieszczadów, mieszkając wraz z rodziną w Komańczy. Był m.in. budowniczym kolejki wąskotorowej z Mikowa do Duszatyna, odcinka uchodzącego do dziś za jeden z ciekawszych i piękniejszych. Później losy rodziny przebiegały różnie, dość że w czasie II wojny światowej Dziadek Mieczysław pracował jako leśniczy w Kątach koło Krępnej (dzisiejszy Magurski Park Narodowy), gdzie w lutym 1944 roku został zamordowany. Grób Dziadka w Nowym Żmigrodzie wielokrotnie z Mamą odwiedzałem. Opowieści o Tatrach, komańczańskich lasach i kulturze dawnych mieszkańców tych okolic towarzyszyły naszym wieczornym spotkaniom z Rodzicami, którzy chętnie dzielili się swoimi wspomnieniami. Wychowywałem się w Krakowie, gdzie też zdobyłem wykształcenie. W każde letnie wakacje, przynajmniej jeden miesiąc spędzałem z Ojcem w Tatrach, jako jego pomocnik. Wędrówki naukowe Ojca miały tę fantastyczną zaletę, że nawet gdybym nie chciał, uczyłem się systematycznie topografii Tatr. Zawsze posługiwaliśmy się mapą: zarówno przy pracach gleboznawczych, jak i trwających przez wiele lat badaniach chemizmu tatrzańskich wód. Mama z częścią rodzeństwa, a potem z wnukami, najchętniej wolne chwile spędzała w Rymanowie, gdzie pozostała skromna, rodzinna posiadłość po jej przodkach; również tutaj czułem się wspaniale. Zapewne te okoliczności sprawiły, że niejako z głębokiej potrzeby wewnętrznej (albo z powołania ) znalazłem się w 1963 roku na pierwszym roku reaktywowanego Wydziału Leśnego Wyższej Szkoły Rolniczej w Krakowie. Ten Wydział i jego wspaniali profesorowie, w sposób szczególny przygotowywali nas do pracy w lasach górskich, których przyrodnicza specyfika, w porównaniu z przeważającymi w Polsce obszarami nizinnymi, jest bardzo wyraźna. Moje pierwsze młodzieńcze publikacje w Chrońmy Przyrodę Ojczystą i zeszytach Komitetu Zagospodarowania Ziem Górskich PAN dotyczyły Tatr i były drukowane dzięki naukowej opiece profesorów J. Fabijanowskiego i S. Myczkowskiego jeszcze w czasie studiów. Wtedy również, począwszy od 1965 roku, byłem zatrudniany w czasie wakacji jako strażnik sezonowy Tatrzańskiego Parku Narodowego. Z kolei w 1964 roku, po pierwszym roku studiów i obowiązkowej praktyce odbytej w Nadleśnictwie Nawojowa w Nowosądeckiem, spędziłem miesiąc w towarzystwie kolegi i przyjaciela Henryka Krzakiewicza w Bieszczadach pod namiotem u stóp Połoniny Caryńskiej, z której każdego dnia znosiliśmy do skupu łubianki pełne uzbieranych w pocie czoła brusznic. To były sposoby na pożyteczne spędzenie wakacji, kiedy poznawanie cudownych gór łączyło się z zarobkowaniem. W sierpniu 1968 roku rozpocząłem pierwszą po studiach pracę w Tatrzańskim Parku Narodowym, przechodząc kolejne etapy kariery młodego leśnika: ochroniarza, stażysty, leśniczego administracyjnego, a następnie (pierwszy raz w historii TPN) etap asystenta, później st. asystenta naukowo-badawczego. Nie było mi jednak dane kontynuowanie tej pracy. To nie były łatwe czasy dla osób przejawiających zbyt dużą inicjatywę, szczególnie jeżeli nie miało się silnego, politycznego protektora. W lipcu 1973 roku, traktując to rozwiązanie jako czasowe na okres 5- letniej kadencji, zostałem urzędującym wiceprezesem Zarządu Głównego Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Po kilku miesiącach funkcja ta została przekształcona w stanowisko Naczelnika GOPR, odpowiadającego za sprawność ratownictwa górskiego od Karkonoszy po Bieszczady. Miałem wówczas dopiero 30 lat, ale być może właśnie dlatego nie były mi straszne przeszkody i przeciwności, które trzeba było pokonać, aby cokolwiek osiągnąć. Praca ta tak bardzo mnie wciągnęła, że rozwiązanie czasowe przeciągnęło się do 1988 roku, tj. całe 15 lat. í 9

12 Po mojej wspólnej pracy z wieloma wspaniałymi ludźmi, GOPR pozostał silny i samodzielny, z dużą bazą wybudowanych w tym czasie obiektów. Między innymi Bieszczady otrzymały w tym czasie piękne i służące do dziś stacje GOPR: centralną w Sanoku i rejonową w Ustrzykach Górnych. Po zakończeniu tej misji wróciłem wreszcie do zawodu. Po kilkumiesięcznej pracy w Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska zostałem dyrektorem Wydziału Ochrony Środowiska w Urzędzie Wojewódzkim w Nowym Sączu, gdzie byłem formalnie zatrudniony aż do marca 1992 roku, kiedy zostałem powołany jako historycznie pierwszy w rozumieniu nowej ustawy o ochronie przyrody na stanowisko Głównego Konserwatora Przyrody i Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Ochrony Środowiska. Zastąpiłem na tym stanowisku ostatniego Naczelnego Konserwatora Pana prof. Romana Andrzejewskiego, co było poważnym wyzwaniem i nie wydawało się proste. I rzeczywiście nie okazało się to proste po kolejnej zmianie rządu i ministra, kiedy stery resortu w rządzie Anny Suchockiej objął Zygmunt Hortmanowicz. Ważną dla tego okresu była wielka konsolidacja prawie wszystkich dyrektorów parków narodowych z KZPN, którym kierował wówczas Jan Wróbel i Państwową Radą Ochrony Przyrody, kierowaną przez prof. R. Olaczka, wspieranego najdzielniej i najskuteczniej przez Wiceprzewodniczącą PROP Panią prof. Ewę Symonides. Ta refleksja już nieomal historyczna i po latach ma głęboki sens, bo niedługo potem, obydwaj z Dyrektorem Janem Wróblem poszukiwaliśmy pracy. Ja na szczęście po kilku miesiącach zostałem zatrudniony w Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska (tam był wolny etat i wola zatrudnienia) jako pełnomocnik Ministra i mojego następcy (był nim prof. Grzywacz) ds. organizacji nowych parków narodowych. Było to kolejne ważne doświadczenie, a dotyczyło początków Parku Narodowego Gór Stołowych, Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz Magurskiego Parku Narodowego. Kolejne nieomal 4 lata, to praca w parlamencie, gdzie jako poseł na Sejm pełniłem zaszczytną funkcję przewodniczącego Sejmowej Komisji Ochrony Środowiska. W 1997 roku moje życie zawodowe (i nie tylko), zmieniło się zupełnie, bowiem 15 kwietnia tegoż roku, rezygnując z poselskiego mandatu, objąłem stanowisko Ambasadora RP w Republice Słowackiej, gdzie dwa dni później do rąk ówczesnego prezydenta Michała Kovacza złożyłem listy uwierzytelniające od polskiego Prezydenta Pana A. Kwaśniewskiego. Trwająca normalnie 4 lata kadencja ambasadorska przeciągnęła się tak znacznie, że misję swoją zakończyłem dokładnie 18 lipca 2003 roku. Nie czas tu i miejsce na opisywanie nowo zdobytych doświadczeń; mogę jednak z ręką na sercu wyznać, że ogromną ilość energii poświęciłem rozwojowi i utrwaleniu współpracy transgranicznej i regionalnej. Za szczególnie ważną uważałem współpracę transgraniczną w Karpatach Wschodnich, gdzie wspaniałe skarby dosyć dobrze zachowanej przyrody powinny w większym stopniu wytyczać drogi przyszłego rozwoju - szczególnie w kierunku eko- i agroturystyki. Dynamiczny rozwój tych usług jest szansą dla miejscowej, ubogiej ludności. Dotyczy to w jednakowym stopniu obszarów polskich, słowackich jak i ukraińskich, które w latach , jako ambasador, często odwiedzałem. Pewnie już wówczas budziła się tęsknota dla powrotu do korzeni i poświęcenia ostatnich lat aktywnego, zawodowego życia tej właśnie sprawie. Jedyny na świecie trójstronny Międzynarodowy Rezerwat Biosfery UNESCO MaB Karpaty Wschodnie, a także jedyny polski park narodowy posiadający od września 2002 roku prestiżowy certyfikat Międzynarodowej Fundacji PAN Parks, czyli Bieszczadzki Park Narodowy, interesował mnie jako szczególne wyzwanie. Było mi o tyle łatwiej, że najwyższe stanowiska w Ministerstwie Środowiska i władzach ochrony przyrody pełniły osoby dobrze mi znane i znające mój dorobek z autopsji. Również niezwykle ważną rolę odegrał fakt, że dotychczasowego dyrektora Wojomira Wojciechowskiego znałem od co najmniej 30 lat i to on właśnie gorąco mnie namawiał, żebym powrócił do korzeni. Obejmując stanowisko dyrektora Bieszczadzkiego Parku Narodowego, niezależnie od obowiązku bezwzględnego przestrzegania praw i zasad dyktowanych przez obowiązujące prawo, chciałbym osiągnąć następujące cele: 1. Zachować ciągłość w zarządzaniu Parkiem i uchronić go od jakichkolwiek wstrząsów pamiętając, że w ciągu minionych 30 lat jego stery trzymali tylko dwaj ludzie: Zbigniew TYM, założyciel i dyrektor, który organizował początki zarządzając nim w latach oraz Wojomir WOJCIECHOWSKI, który w latach dwukrotnie Park powiększał, wprowadzając go w struktury MaB oraz PAN Parks. Samo zachowanie dorobku poprzedników w niełatwych czasach wolnego rynku i pełnej demokracji jest ważnym zadaniem samym w sobie. 2. Uczynić jak najwięcej dla integracji wszystkich środowisk: samorządowych, organizacji pozarządowych oraz jednostek Lasów Państwowych wokół celów Parku, który stanowiąc centralny punkt znacznie większego obszaru, powinien tworzyć szansę aktywnego rozwoju gospodarki turystycznej w jego bliższym i dalszym sąsiedztwie. Sprzyjać temu będą prace nad STRATEGIĄ ZRÓW- NOWAŻONEJ TURYSTYKI, której opracowanie jest warunkiem utrzymania certyfikatu PAN Parks, a także pozwoli na przyciągnięcie w te tereny kapitału zagranicznego, inwestującego w urządzenia turystyczne przyjazne dla środowiska. Integracja z jednostkami Lasów Państwowych jest ponadto warunkiem koniecznym do właściwego i odpowiedzialnego zarządzania np. populacjami wielkich ssaków kopytnych i drapieżników oraz ptaków. Wymagać to będzie wzajemnego zaufania i szacunku dla działań ochronnych, które, nawet jeśli nieco odmienne od tych stosowanych w parkach narodowych, wcale nie muszą być gorsze lub mniej skuteczne. To trochę tak jak z różnorodnością biologiczną. Dla ludzi mających na celu zachowanie trwałości ekosystemów jest dosyć miejsca, także w różnorodności działań i stosowanych metod. 3. Wprowadzić Bieszczadzki Park Narodowy z całym jego bogactwem naturalnym, ale także zapóźnieniami cywilizacyjnymi, dotyczącymi stałych mieszkańców i szeroko pojętej infrastruktury środowiskowej i turystycznej, do Unii Europejskiej. Park Narodowy musi być inicjatorem wielu programów i projektów, 10

13 które mogą być korzystne, zarówno dla miejscowych społeczności jak i wzmocnić instrumenty i cele ochrony. Polityka Parku musi daleko wykraczać poza własne podwórko, bo tylko wówczas będzie on przestrzegany jako instytucja, z którą warto budować przyszłość całego regionu. 4. Rozwinąć i umocnić współpracę transgraniczną, przede wszystkim z sąsiadami, a także być inicjatorem szeregu przyjaznych powiązań z Ukrainą, w tym poprzez tworzenie nowych przejść granicznych. Nie wolno dopuścić, aby przejścia graniczne tworzono pod naciskiem miejscowych lobbystów. Musi to być przemyślana polityka przestrzenna, która może w sposób istotny stać się narzędziem zarówno ochrony, jak i gospodarczego ożywienia. Realizacja tych celów wymagać będzie działań z zakresu dyplomacji ekologicznej, do której parki narodowe (szczególnie nadgraniczne) muszą być przygotowane. Liczę w tym miejscu na dobre współdziałanie z parkami narodowymi i samorządami w Republice Słowackiej, która po 1 maja b.r. będzie razem z nami tworzyć Unię Europejską. 5. Gospodarstwo Pomocnicze przy Bieszczadzkim Parku Narodowym przestawić w najbliższych latach na nieco inny tor, wypracowując lepsze i efektywniejsze sposoby do utrzymania się i wypracowywania zysków z turystyki, udostępniania Parku i edukacji, która nie będzie wiecznie dotowana. Ta operacja wymaga wielkiego wysiłku wszystkich pracowników Służby Parku i stopniowe zmiany wieloletnich przyzwyczajeń. Bieszczadzka strategia Dyrekcja Bieszczadzkiego Parku Narodowego rozpoczęła prace nad nową strategią rozwoju turystyki. Ma on mieć charakter zrównoważony. Takie wymagania stawia sieć PAN Parks międzynarodowa elitarna organizacja skupiająca najlepsze parki narodowe w Europie. Bieszczadzki Park Narodowy należy do najcenniejszych obszarów chronionych w Polsce. Utworzony w 1973 r., kilkakrotnie powiększany, obejmuje obecnie powierzchnię ,62 ha. Niezwykłe środowisko biologiczne, wyjątkowe walory krajobrazowe i pieczołowicie zachowany, nienaruszony charakter środowiska naturalnego sprawiają, że Park jest niezwykle popularnym celem wędrówek turystów z całego kraju i zagranicy. Każdego roku odwiedza go około 800 tysięcy osób i z roku na rok liczba ta systematycznie wzrasta. Z tego m.in. powodu konieczne stało się opracowanie nowej strategii rozwoju turystycznego. Strategia zrównoważonej turystyki to w Polsce pojęcie dość nowe i nie bardzo jeszcze znane mówi dyrektor Bieszczadzkiego Parku Jan Komornicki. Krótko mówiąc chodzi o taki sposób udostępniania zasobów Parku turystom, by przyroda w jak najmniejszym stopniu odczuła ich obecność. Opracowywana strategia nie ma na celu ograniczenia ruchu turystycznego, ale jego właściwe zorganizowanie i skanalizowanie przede wszystkim na obrzeża Parku i do jego otuliny. Chcemy opracować zasady, dzięki którym udostępniając turystom zasoby Parku, równocześnie zachowamy jego serce, czyli te najcenniejsze obszary, w niezmienionym stanie mówi dyr. Komornicki. Chronić i udostępniać Wstępne projekty zakładają m.in., że turysta będzie przebywał na obszarze ściśle chronionym najwyżej przez kilka dni, a większą część swojego wypoczynku spędzi poza granicami Parku. Takie podejście wymaga odpowiedniego zagospodarowania otuliny i organizacji imprez, które przyciągałyby turystów. Już wiadomo, że powstaną np. nowe szlaki rowerowe i konne (do tej pory na terenie Parku wyznaczono 142 km szlaków do uprawiania turystyki konnej), będzie też więcej tablic informacyjnych. Być może powstaną nowe przejścia graniczne z Ukrainą, ale poza obszarem Parku Narodowego. Dyrekcja Bieszczadzkiego Parku Narodowego aktualnie wspiera projekt utworzenia nowego przejścia granicznego dla samochodów osobowych z Lutowisk przez Żurawin do Boberki, co ożywiłoby obie strony, bez naruszania obszaru samego Parku. Bardzo naciska na to strona ukraińska. Położenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego na południowo-wschodnich rubieżach Rzeczpospolitej, przy granicy z Ukrainą sprawia, że nie możemy się od niej odwracać. Musimy myśleć o lepszej współpracy z sąsiadami, także w dziedzinie turystyki mówi dyrektor Komornicki. Nie możemy także abstrahować od obszarów wodnych Zalewu Solińskiego, albo np. tworzonych í I na zakończenie bardzo osobiste wyznanie: Przez całe aktywne, zawodowe życie miałem szczęście wykonywać zadania, które nie tylko mnie interesowały, ale zwykle także pasjonowały. Miałem przy tym także szczęście trafiać na współpracowników i przełożonych, którzy dotrzymywali mi kroku, wspomagali i dodawali odwagi. Mam nadzieję, że tak będzie tym razem, czego chciałbym gorąco Bieszczadzkiemu Parkowi Narodowemu i sobie samemu życzyć. Jan KOMORNICKI (bdpn@wp.pl) 11

14 w rejonie Ustrzyk Dolnych ośrodków narciarstwa zjazdowego. Chcemy to wszystko wykorzystać w naszej strategii. Do opracowania szczegółów powołano dwa zespoły robocze złożone z przedstawicieli Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Lasów Państwowych i lokalnej społeczności. Wyniki ich pracy zostaną przedstawione ekspertom PAN Parks i po ich akceptacji wprowadzone w życie. Połoniny i wilki Bieszczadzki Park Narodowy jest pierwszym obszarem w Polsce, który został zmuszony do opracowania strategii zrównoważonego rozwoju turystyki. Jest bowiem pierwszym polskim parkiem narodowym przyjętym do sieci PAN Parks. By zostać do niej przyjętym, parki muszą spełniać ostre kryteria: m.in. obejmować ponad 20 tys. ha obszaru (w tym nie mniej niż 10 tys. ha obszaru ochrony ścisłej) i chronić szczególnie cenne okazy fauny lub flory. BPN w swoich obecnych granicach wzorowo spełnia wszystkie te warunki. Chroni najważniejsze formy krajobrazu Karpat Wschodnich z niespotykanymi nigdzie indziej w Polsce połoninami, czyli pasmami łąk górskich położonych ponad górną granicą lasu. Na terenie Parku występuje blisko 780 gatunków roślin naczyniowych, 250 gatunków mchów, przeszło 500 gatunków porostów i około 1000 gatunków grzybów. Wśród roślin blisko 30 to szczególnie cenne gatunki wschodniokarpackie, np. tojad wschodniokarpacki i tauryjski lub goździk karuzek skalny. Niezwykle bogaty jest też świat zwierzęcy. Park stanowi ostoję dla 53 gatunków ssaków. Jest jedynym obszarem w Polsce, na którym jednocześnie występują wszystkie nasze krajowe duże ssaki kopytne (np. jeleń, żubr, sarna, dzik), jak i drapieżniki, łącznie z niedźwiedziem brunatnym, wilkiem, rysiem i żbikiem. Wśród ponad 140 gatunków ptaków swoje stałe rewiry mają tutaj m.in. orzeł przedni, orlik krzykliwy, puchacz, sóweczka i włochatka. Rola turystyki Turystyka na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego już teraz podporządkowana jest głównemu celowi, jakim jest ochrona zasobów przyrodniczych i krajobrazowych. Wyznaczone i dobrze oznakowane piesze szlaki turystyczne o długości ponad 130 km z całym systemem punktów informacyjnych, deszczochronami i punktami usługowymi dają znakomite możliwości kontaktu z przyrodą i zwiedzenia najciekawszych partii Bieszczadów, bez naruszania przepisów obowiązujących w BPN. A dzięki coraz liczniejszym atrakcjom powstającym na przedgórzu bieszczadzkim, turyści z pewnością nie mogą narzekać na nudę. Do dyspozycji gości w samej tylko gminie Ustrzyki Dolne jest ponad 6 tys. miejsc noclegowych o różnym standardzie (od hotelowych, przez pokoje gościnne, gospodarstwa agroturystyczne, aż po pola namiotowe). Przez 121 dni w roku korzystać można z pięciu ośrodków narciarskich z 13 trasami zjazdowymi o różnym stopniu trudności (część z nich wyposażona jest w sztuczne oświetlenie), jest też kilka tras biegowych. W pobliżu miasta znajduje się największe w Polsce sztuczne jezioro Zalew Soliński, stwarzający wyśmienite warunki do uprawiania sportów wodnych i wędkarstwa. Są także dwie stadniny koni, które umożliwiają uprawianie turystyki konnej i bardzo popularna wśród turystów kryta pływalnia Delfin. Lokalne władze mają pełną świadomość wyjątkowości swojego regionu i dlatego chętnie i aktywnie współpracują z dyrekcją Bieszczadzkiego Parku Narodowego w zakresie ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju turystyki. Ustrzyki Dolne i cały powiat bieszczadzki to zimowa stolica Podkarpacia. Każdego roku przyjeżdżają tutaj tysiące turystów. Na pewno w dużej mierze przyciąga ich ta dzika przyroda, którą spotkać mogą w Bieszczadzkim Parku. Jeżeli wspólnie dołożymy starań, żeby chronić piękno tej ziemi, to myślę, że będzie ich coraz więcej nie ma wątpliwości burmistrz Ustrzyk Henryk Sułuja. Tekst i zdjęcia: Przemysław PRZYBYLSKI (przybyl@o2.pl) Przedstawione fakty i założenia strategii zarządzania Bieszczadzkim Parkiem Narodowym zostały uzgodnione z Dyrekcją Parku (Redakcja PN). PAN Parks (patrz także artykuł Grzegorza Sitki, str. II bieżącego numeru Parków Narodowych) jest fundacją założoną i zarejestrowaną w 1997 r. w Holandii przez World Wide Fund For Nature (WWF) i holenderską firmę Molecaten. Skupia ona tylko cztery parki narodowe w Europie: Oulanka National Park w Finlandii, Fulufjallet National Park w Szwecji, Central Balkan National Park w Bułgarii i Bieszczadzki Park Narodowy (polski park przyjęty został do organizacji we wrześniu 2002 r.) Osiem kolejnych parków (w tym Biebrzański i Białowieski) ma status obszarów kandydujących. Władze PAN Parks przedstawiają swoją organizację, jako konkretne narzędzie do poprawiania warunków ochrony najcenniejszych zasobów naturalnych Europy. Idea jest prosta: chcemy pożenić zadania ochronne z potrzebami turystyki. Chodzi o nadanie przyrodzie wymiaru ekonomicznego i gromadzenie środków na jej ochronę właśnie poprzez kontrolowany rozwój turystyki w skali całego kontynentu głosi oświadczenie na internetowej stronie organizacji. O wyjątkowości zasobów przyrodniczych Bieszczadzkiego Parku Narodowego najlepiej świadczy fakt, że oprócz przynależności do sieci PAN Parks, jest on również częścią Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie utworzonego w 1992 r. pod patronatem UNESCO. Swoim zasięgiem po stronie polskiej obejmuje on obszary Bieszczadzkiego Parku Narodowego i przyległych do niego Parków Krajobrazowych Doliny Sanu i Ciśniańsko-Wetlińskiego, oraz Uznańskiego Parku Narodowego i Nadsańskiego Parku Narodowego na Ukrainie i Park Narodowy Połoniny na Słowacji. Wszystkie obszary tworzące Międzynarodowy Rezerwat ściśle ze sobą współpracują na rzecz ochrony najcenniejszych wartości przyrodniczych i krajobrazowych tego obszaru. Efektem tych wysiłków był m.in. Dyplom Europejski dla dyrekcji Bieszczadzkiego Parku Narodowego i Parku Narodowego Połoniny przyznany w 1998 r. przez Radę Europy. W Polsce poza BPN to prestiżowe wyróżnienie posiada jeszcze jedynie Białowieski Park Narodowy. 12

15 gatunek kluczowy oniższe rozważania dotyczą w szczególności 9 parków narodowych P (Babiogórski, Białowieski, Bieszczadzki, Gorczański, Gór Stołowych, Karkonoski, Pieniński, Wigierski, Tatrzański). Jednak poruszony problem ma charakter ogólniejszy i obejmuje wszystkie parki, a także inne formy ochrony obszarowej. Jeżeli chcemy właściwie chronić przyrodę w parkach narodowych, a zwłaszcza zaniedbaną dotąd pod tym względem grupę bezkręgowców, musimy inaczej popatrzeć na zjawiska zachodzące w leśnych obszarach chronionych, m.in. na wzmożone pojawy (gradacje) niektórych gatunków owadów. Konieczne jest np. przyjęcie zupełnie nowej opcji w podejściu do kornika drukarza i innych owadów, należących do grupy kambiofagów (żyjących pod korą roślin drzewiastych). Trzymając się dotychczasowego podejścia do tych gatunków niewiele da się zmienić zarówno w pojmowaniu samej istoty zjawiska gradacji, jak i w praktyce postępowania z tymi owadami. Poglądom, które można sprowadzić do twierdzenia, że: masowe pojawy kornika drukarza, które mają miejsce tylko w krajobrazie odkształconym przez człowieka, to zjawisko katastrofalne dla lasu i należy je za wszelką cenę zwalczać, przeciwdziałać powstawaniu gradacji i w efekcie ich całkowicie uniknąć, trzeba przeciwstawić tezę, że: kornik drukarz i jego masowe pojawy, mające miejsce nie tylko w lasach gospodarczych, to zjawisko naturalne, cykliczne, chociaż nieregularne, związane z prawidłowym funkcjonowaniem ekosystemów z udziałem świerka i w przyrodzie nie da się go uniknąć, a w przypadku obszarów chronionych przeciwdziałanie im za wszelką cenę jest wręcz niewskazane. Należy też przyjąć, zgodnie z obowiązującymi w naukach przyrodniczych kanonami, że każdy gatunek jest równie cenny. Prawie każdy gatunek może być, z punktu widzenia człowieka, w określonym miejscu i czasie szkodnikiem, Chroniony gatunek chrząszcza z rodziny jelonkowatych wynurt rozwija się najczęściej w gnijąch grubych pniach świerków ale żaden nie jest nim z natury rzeczy, bo w toku ewolucji dostosował się do współżycia z wieloma innymi organizmami, których byt jest obecnie zależny od jego istnienia. Jeżeli więc patrzymy na las pod kątem drzewostanu, jak to zazwyczaj bywa w lesie gospodarczym, to oczywiście każdy gatunek, który obniża jego przyrost i jakość, powoduje deprecjację surowca, przynosi straty ekonomiczne, jest z punktu widzenia hodowcy lasu szkodnikiem. Jeżeli natomiast mamy na celu ochronę przyrody, a zwłaszcza procesów przyrodniczych (jak w przypadku ochrony ścisłej lub biernej), to musimy na to spojrzeć już zupełnie inaczej. Mały kornik staje się równie ważny jak potężny świerk. Z punktu widzenia ochrony przyrody pewne organizmy stają się szczególnie ważne, jako tzw. gatunki kluczowe (key species), od których zależny jest przebieg prawidłowych procesów w ekosystemie. Jednym z nich jest właśnie kornik drukarz. Inne z kolei stają się obiektami szczególnej troski ze względu na zagrożenie wyginięciem lub rzadkość występowania. Z tego punktu widzenia świerk pospolity, jako gatunek, nie wymaga specjalnej uwagi. Ważny jest natomiast jako miejsce życia Zgniotek cynobrowy, spotykany m.in. w Białowieskim i Bieszczadzkim Parku Narodowym, to jeden z saproksylicznych gatunków z listy dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej kornika drukarza gatunku kluczowego oraz gatunków szczególnej troski, żyjących w żerowiskach tego chrząszcza i w drewnie martwych świerków. Na terenie parków narodowych, rezerwatów przyrody i w niewielkich pozostałościach lasów zbliżonych do naturalnych, jakie jeszcze uchowały się do naszych czasów, kornik drukarz w drzewostanach z udziałem świerka jest gatunkiem kluczowym, od którego uzależniony jest byt setek innych gatunków grzybów, roślin i zwierząt. Ich istnienie wymaga swobodnego rozwoju gradacji kornika drukarza, co przyspiesza obumieranie osłabionych różnymi przyczynami świerków, bowiem informacje o zasiedlaniu przez ten gatunek również drzew w pełni zdrowych, generalnie í 13

16 Stara luka pokornikowa w Białowieskim Parku Narodowym to miejsce dogodne do życia dla roślin i zwierząt wymagających większego nasłonecznienia się nie potwierdzają. Takie przypadki mogą zdarzać się sporadycznie tylko w okresach wyjątkowo silnych gradacji i tylko w lasach mocno antropogenicznie odkształconych (monokultury świerkowe sztucznego pochodzenia). Na terenach, gdzie świerk występuje w lasach zbliżonych do naturalnych, nawet w okresach wzmożonych pojawów, kornik drukarz zasiedla tylko drzewa osłabione starszych klas wieku. Na terenach objętych ochroną obszarową za niecelową należy uznać specjalną troskę o pospolity, szeroko rozprzestrzeniony gatunek, jakim jest świerk pospolity. Jego istnienie nie jest zagrożone ani w Polsce, ani tym bardziej w całym zasięgu. Jako gatunek borealny wszędzie tam, gdzie ma odpowiednie warunki, wykazuje ekspansywność i dobrze się odnawia. Przez długie lata sprzyjał mu też człowiek, preferując go w odnowieniach, sadząc nawet na nieodpowiednich dlań siedliskach i w nadmiernym udziale. Również inne działania gospodarcze, np. protegowanie nadmiernej liczebności roślinożernej zwierzyny leśnej oraz wypasanie bydła, jak to miało miejsce np. w Puszczy Białowieskiej w pewnym okresie, sprzyjają odnowieniu i rozwojowi świerczyn, bowiem w porównaniu z innymi gatunkami drzew są one mniej chętnie zjadane przez zwierzęta. Mając obecnie w wielu drzewostanach nadreprezentację świerka, który osiągnął wiek fizjologicznej dojrzałości, a nawet starości, nie dziwmy się, że procesy zamierania przybierają na sile. To jest nieuniknione. Trzeba przy tym pamiętać, że kornik drukarz tylko przyspiesza zamieranie, bowiem pierwotne czynniki osłabienia i obumierania drzew, obok fizjologicznej starości, to zwykle susze, zanieczyszczenia powietrza, niewłaściwe melioracje itp. W ostatnim dwudziestoleciu obserwujemy szczególne nasilenie występowania okresów z niedoborem wilgoci i wysokimi temperaturami w sezonie wegetacyjnym, co niekorzystnie wpływa na kondycję tego gatunku o bardzo płaskim systemie korzeniowym. Trzeba wziąć również pod uwagę fakt globalnego ocieplania się klimatu w ostatnim stuleciu, przez co świerk zaczyna się wycofywać bardziej na północ oraz zanika na żyźniejszych siedliskach, a jego miejsce zajmują gatunki liściaste. O ile przyjmiemy, że zarówno świerk pospolity, jak i kornik drukarz to gatunki, których istnieniu nic nie zagraża, to spójrzmy teraz na inne organizmy od nich uzależnione. Otóż z żywymi świerkami związane są zwłaszcza tzw. foliofagi (odżywiające się żywymi igłami świerka), ale przecież żaden z nich nie jest ograniczony w swoim występowaniu niedoborem takich igieł. Zupełnie inaczej wygląda sytuacja gatunków powiązanych z zamierającymi i martwymi świerkami. Od obecności takiego środowiska uzależnione jest bytowanie wyjątkowo wielu organizmów, zwłaszcza bezkręgowców, w tym szeregu ginących i zagrożonych nie tylko w Polsce, ale w całym swoim zasięgu. Niedobór martwego drewna w lasach, w tym świerkowego, spowodował, że w większości krajów Europy wiele stenotopowych (o specyficznych wymaganiach) gatunków związanych z tym środowiskiem już wyginęło. Pieczołowita troska o zacho- 14

17 Relikt lasów pierwotnych zagłębek bruzdkowany prawie już wyginął w zachodniej Europie, w Polsce można go jeszcze znaleźć w niektórych parkach narodowych, np. w Białowieskim i Roztoczańskim Rzadki chrząszcz Tenebrioides fascus (GOEZE), żyjący pod korą martwych drzew liściastych w Białowieskim Parku Narodowym Pod korą martwych drzew w Biebrzańskim i Białowieskim Parku Narodowym żyje ginący gatunek Bothrideres bipunctatus (GMEL.) wane jeszcze resztki takich populacji i stopniowe ich odtwarzanie, głównie poprzez kumulację martwego drewna w lesie, powinny stać się jednym z podstawowych działań ochroniarskich, zwłaszcza na terenie parków narodowych. Zachowały się jeszcze w Polsce takie lasy, w których ciągłość dostawy martwego drewna nie została nigdy przerwana i gdzie dotrwały do dziś unikatowe gatunki żyjące pod korą bądź w drewnie świerków. Jednym z takich obszarów leśnych, najważniejszym w niżowej Europie, jest Puszcza Białowieska. Spontaniczny przebieg gradacji kornika drukarza, który dostarcza bazy pokarmowej dla wszystkich ginących gdzie indziej gatunków, nie powinien być tutaj hamowany, przynajmniej na terenie parku narodowego i istniejących rezerwatów przyrody. Jak wykazały badania, tylko spośród chrząszczy w żerowiskach tego kornika oraz w drewnie martwych świerków, żyje w Puszczy Białowieskiej ponad 100 rzadkich i ginących gatunków. Niektóre z nich (Rhysodes sulcatus zagłębek bruzdkowany, Buprestis splendens bogatek wspaniały, Cucujus cinnaberinus zgniotek cynobrowy, Pytho kolwensis rozmiazg kolweński, Boros schneideri ponurek Schneidera) figurują w załącznikach do dyrektywy siedliskowej programu NATURA 2000 i ich ochrona stanie się wkrótce obowiązkiem prawnym w Polsce. Gatunki te, a także kilka innych związanych ze świerkiem, są ponadto objęte ochroną gatunkową w Polsce, a kolejne umieszczone są na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Równocześnie z powyższym kornik drukarz jest pokarmem dla szeregu gatunków zwierząt wyższych, zwłaszcza ptaków. Jego liczna obecność wręcz warunkuje dalsze istnienie zagrożonego w skali Europy dzięcioła trójpalczastego. Współwystępowanie kornika drukarza i świerka pospolitego, ukształtowane w toku koewolucji, jest trwałe i żadnemu z nich nie zagraża ze strony drugiego zagłada. Co najwyżej zachodzą pewne lokalne zmiany w ich udziale w biocenozach leśnych. Nawet biorąc pod uwagę lokalne warunki, np. Puszczę Białowieską, istnienie świerka nie jest zagrożone, chociaż trzeba się pogodzić z mniejszym jego udziałem w drzewostanach w najbliższej przyszłości. Z perspektywy przyrodniczej jest to jednak naturalne zjawisko, a z punktu widzenia hodowcy lasu korzystne, bo jak wiadomo, przy udziale świerka poniżej 50% składu gatunkowego gradacje kornika drukarza nie wpływają istotnie na zmiany miąższości drzewostanu. Należy jeszcze wspomnieć, iż w świetle istniejącej wiedzy o mechanizmach funkcjonowania przyrody i biorąc pod uwagę nagromadzone przez dziesięciolecia obserwacje można przyjąć, że gradacje kornika drukarza nieuchronnie samoistnie wygasają, najczęściej za sprawą niekorzystnych warunków pogodowych i/lub wskutek wzmożonego oporu środowiska (parazytoidy, pasożyty, drapieżniki) przy współudziale mechanizmów wewnątrzpopulacyjnych. W warunkach względnie naturalnych ekosystemów trwają one zazwyczaj 3 4 lata, a tylko wyjątkowo dłużej, gdy w ich trakcie zwiększy się potencjalna baza rozwojowa w postaci np. drzew przewróconych przez wiatr lub osłabionych przez katastrofalną suszę. W praktyce nie jest więc możliwe zarówno całkowite uniknięcie gradacji, jak i jej skuteczne powstrzymanie. Reasumując, jeżeli chcemy mówić o ochronie leśnej przyrody, a nie tylko o ochronie drzewostanów, konieczne jest przewartościowanie szeregu obiegowych poglądów dotyczących np. szkodników, przeceniania gatunków drzew w stosunku do innych małych organizmów, wyższości ochrony czynnej nad bierną itp. i spojrzenie na las inaczej niż przywykliśmy to robić w wyniku naszej dotychczasowej wiedzy, edukacji bądź praktyki. Jerzy M. GUTOWSKI (jgutowski@las.ibl.bialowieza.pl) Zdjęcia autora 15

18 Turystyka w Karkonoskim Parku Narodowym Czarny szlak z Kopy do Śląskiego Domu Karkonosze należą do najbardziej zagospodarowanych pod względem infrastruktury turystycznej obszarów górskich w Europie Środkowej. Podstawę zagospodarowania stanowi sieć schronisk górskich, głównie zlokalizowanych w obszarze ochrony ścisłej, oferujących noclegi i wyżywienie. Ważnym elementem infrastruktury są znakowane szlaki turystyczne, tak dla ruchu pieszego, rowerowego, narciarskiego, jak i osób niepełnosprawnych. Długość szlaków w przyrównaniu do powierzchni daje jedną z większych wśród parków narodowych gęstość szlaków tj. 20 mb/ha. Kilkusetletnia tradycja uprawiania turystyki w Karkonoszach oraz bardzo duża popularność tych gór mają znaczący wpływ na intensywność ruchu turystycznego na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego. Wykształcone formy turystyki na terenie KPN to turystyka piesza i krajoznawcza, narciarska, rowerowa, oraz osób niepełnosprawnych. Szacuje Szacunkowa wielkość ruchu turystycznego określona przez sprzedaż biletów wstępu do Karkonoskiego Parku Narodowego w latach się, że rocznie Park odwiedza około 1mln osób. Dane te, uzyskane ze sprzedaży biletów wstępu i badań terenowych, zostały uzupełnione oczywiście o liczbę mieszkańców odwiedzających Park bez uiszczenia opłaty (z racji mieszkania na terenie gminy, w której obrębie leży Park), jak również o szacunkową liczbę nieuczciwych turystów wchodzących bez uiszczenia opłaty (obserwacje pracowników). Biorąc pod uwagę wnioski, jakie można wyciągnąć z analizy sprzedaży biletów i badań ankietowych stwierdza się, iż wielkość ruchu turystycznego w obrębie KPN jest wysoka w stosunku do jego powierzchni. Ruch turystyczny trwa cały rok z wyraźnym nasileniem w porze letniej, okresach świątecznych (np. długie weekendy), a także z początkiem i końcem roku szkolnego, kiedy to organizowane są wycieczki szkolne. Spośród 32 szlaków największą rolę odgrywają szlaki otaczające dwa główne centra masywu: Okręg Szrenicy i Śnieżki. Wskazuje to na nierównomierne rozłożenie ruchu turystycznego w Karkonoskim Parku Narodowym. Popularność obu wymienionych okręgów wśród turystów zmienia się wraz ze zmianą pory roku. Biorąc pod uwagę wyniki badań prowadzonych podczas monitoringu, oraz dane statystyczne zauważa się, iż latem turyści zdecydowanie chętniej przyjeżdżają w okolice Śnieżki, natomiast w sezonie zimowym bardziej popularny jest rejon Szrenicy. Dostępność obu terenów dla turystów jest porównywalna, jednak zdecydowanie różnią się one walorami przyrodniczo kulturowymi. Różnice te biorą się głównie z faktu, że oba tereny zagospodarowane są na różnym poziomie oraz nastawione na odmienne formy turystyki. W zaistniałej sytuacji niektóre szlaki na terenie Parku narażone są na bardzo intensywny ruch turystyczny, a co za tym idzie ulegają większemu zniszczeniu. Szlaki w KPN są systematycznie przystosowywane dla ruchu turystycznego osób niepełnosprawnych. Dobrym tego przykładem jest ścieżka do Wodospadu Szklarki znajdująca się w rejonie Szrenicy. Inwestycja ta była przeprowadzona w ramach projektu Niepełnosprawni w Parkach Narodowych, realizowanego we współpracy z parkami narodowymi południowej Holandii. Uczestniczy w nim zaledwie pięć polskich parków narodowych: Karkonoski, Bieszczadzki, Pieniński, Gór Stołowych, Babiogórski. Dane przedstawione poniżej wyraźnie wskazują na systematyczne zwiększanie się ruchu turystycznego na ścieżce dydaktycznej do wodospadu Szklarki. O ile w 1999 roku i do października 2000 roku ruch turystyczny osób niepełnosprawnych był niewielki, to znacznie wzrósł on w latach kolejnych osiągając niespełna 1000 osób rocznie. Znaczącym 16

19 Szacunkowa wielkość ruchu turystycznego osób niepełnosprawnych na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego Rok Ruch osób niepełnosprawnych w KPN w poszczególnych latach ogółem w tym osoby na wózkach elementem była tu przebudowa ścieżki i przystosowanie jej dla potrzeb osób niepełnosprawnych. Dane te są niepełne, gdyż wielu niepełnosprawnych przyjeżdżało po zakończeniu pracy punktu obsługi turysty i ostrożnie szacując można te dane podwyższyć o 10% od 2000 roku. Przyjeżdża też wielu turystów niepełnosprawnych z zagranicy policzono łącznie 178 osób. 1 Turyści odwiedzający KPN to ludzie różnych narodowości: głównie Polacy, Czesi i Niemcy. Na pewno ma na to wpływ usytuowanie Parku. W przypadku Niemców motywem przyjazdu jest chęć odwiedzenia miejsc gdzie się wychowali, lub gdzie wychowywali się ich rodzice (podróż sentymentalna). Jeżeli natomiast chodzi o polskich turystów, przyjeżdżają oni z różnych województw. Największą grupę stanowią turyści mieszkający w województwie dolnośląskim. Mają oni do tych terenów najbliżej, a najatrakcyjniejszym miejscem do aktywnego wypoczynku w tym województwie jest właśnie masyw karkonoski. Jako motywy wyboru Karkonoszy turyści często podają chęć poznania nowych miejsc, chęć wypoczynku czynnego oraz łatwą dostępność komunikacyjną. Dla większości turystów powtórnie przybywających do KPN motyw jest prosty ten teren im się spodobał. Według danych ankietowych największą grupę odpoczywających stanowią pracownicy umysłowi (48,3%), którzy posiadają minimum średnie wykształcenie. Drugą liczną grupą są studenci (24%). Można się pokusić o stwierdzenie, iż są to osoby inteligentne, wykształcone, a co za tym idzie reprezentujące sobą pewien stopień kultury osobistej i które będą umiały zachować się odpowiednio przebywając na obszarze chronionym. Jednak wyniki przeprowadzonych badań poddają w wątpliwość powyższe stwierdzenie. Pomimo daleko idącej akcji informacyjnej, na temat praw i obowiązków turystów przebywających na terenie Parku, okazuje się, iż oprócz turystyki pieszej i poznawczej odwiedzający zbierają owoce runa leśnego zbaczając ze szlaków, deklarują uprawianie trampingu i wspinaczki, oraz jeżdżą na rowerach po nie przystosowanych do tego szlakach. Wszystkie wyżej wymienione formy turystyki są zabronione w obszarze ściśle Rozdeptany szlak Samotnia Strzecha Akademicka chronionym co potęguje to negatywne zjawisko. Przerażające jest to o tyle, że aż 72% ankietowanych zadeklarowało powtórne już przebywanie w KPN. Nasuwają się zatem bardzo niepokojące wnioski, a mianowicie akcja informacyjna rozpowszechniana przez władze Parku zupełnie nie przemawia do tej grupy turystów. Co gorsza turyści ci nie widzą nic niepokojącego w swoim zachowaniu. Nie zastanawia ich nawet fakt, że za kilkanaście lat ich dzieci, obserwując zachowanie rodziców, będą postępować dokładnie tak samo. W konsekwencji przyczynią się one do dewastacji naturalnego środowiska Parku, którego regeneracja potrwa wieki. Ten przykład jest tylko jednym wybranym z wielu, który ilustruje negatywny wpływ ruchu turystycznego, a ściślej mówiąc negatywny wpływ jego uczestników na í 17

20 wszystkie ekosystemy występujące w obrębie KPN. Motywem przyjazdu turystów do KPN jest z całą pewnością przyroda i jej piękno. Są nimi również spokój i chęć odpoczynku. Jednak sposób ich zachowania (podniesione głosy, stanie w godzinnych kolejkach do wyciągu, ciągłe narażenie na hałas), z socjologicznego punktu widzenia nie wskazuje, że jest to spędzanie wolnego czasu w odmiennych warunkach niż codzienna miejska rzeczywistość. W związku z powyższym na jakość wypoczynku w dużym stopniu negatywny wpływ mają sami turyści, zachowujący się niewłaściwie. W niniejszym opracowaniu zostało omówione wiele negatywnych przykładów, zarówno wynikających z zachowania się turystów przebywających bezpośredniow Parku: pozostawiania ton śmieci, rozdeptywania szlaków, zmieniania ich przebiegu, lub wydeptywania nowych dzikich przejść, jak również z ułomności prawa, czy sposobu zarządzania obszarem chronionym. Dużym problemem, z którym boryka się środowisko naturalne Parku, jest nierównomierne, a jednocześnie gęste zagospodarowanie infrastrukturą turystyczną (schroniska, wyciągi). W niektórych miejscach, na przestrzeni pół godziny marszu turysta może napotkać nawet do trzech schronisk, a w innych nawet po kilku godzinach nie znajdzie nawet skromnej wiaty. W związku z powyższym, przy nakładach finansowych ze środków własnych Parku, powinna być wspierana rozbudowa sieci miejsc przeznaczonych do odpoczynku (drewniane stoliki, ławeczki, wraz z regularnie wywożonymi pojemnikami na śmieci). W wielu rozmowach z turystami, często sugerowana jest (przez samych turystów) kwestia zamknięcia dla turystyki obszarów Parku szczególnie zagrożonych. Pomysł byłby o tyle słuszny, że pozwoliłoby to na naturalną rekonstrukcję zniszczonych ekosystemów. Jednak podstawowe zadanie parku narodowego, jakim jest ochrona przyrody, powinno być dokonywane nie za pomocą zakazów dostępu społeczeństwa do unikatowych miejsc, ale poprzez taką organizację turystyki, aby ograniczać negatywne skutki kontaktu człowieka z przyrodą. Można zrobić to przy propagowaniu edukacji ekologicznej, nawet już na szczeblu podstawowym w szkołach, poprzez odpowiednie zagospodarowanie turystyczne Parku oraz propagowanie zasad turystyki kwalifikowanej. Analizując kompleksową charakterystykę ruchu turystycznego można śmiało stwierdzić, że istnieje potrzeba zarządzania w obrębie Karkonoskiego Parku Narodowego. Dotychczasowe podejmowanie prób zarządzania ruchem turystycznym, tak w terenie (budowania nowych i remontowania starych szlaków turystycznych, platform widokowych, miejsc przeznaczonych na odpoczynek, czy w końcu prowadzenia szeroko zakrojonej ekologicznej akcji edukacyjnej), jak i w biurach (tworzenie stron internetowych, elektronicznej bazy danych, organizowanie konferencji poświęconych temu zagadnieniu) w przekonaniu autorów opracowania jest prowadzone w dobrym kierunku. Jednak próby te napotykają przeszkody. Jedną z głównych przyczyn zaistniałej sytuacji podawanych przez Dyrekcję Parku jest brak wystarczających środków przeznaczonych na realizację celów Dyrekcji KPN. Zdaniem autorów problem ten jednak nie do końca tkwi w kwestii ekonomicznej, a raczej w priorytetach podejmowanych działań. Znaczy to tyle, że podstawą edukacji ekologicznej turysty i próby wpłynięcia na jego nieprawidłowe postępowanie nie może być np. tablica informacyjna, (w wyniku przeprowadzonych badań jest to niewystarczające), a wręcz przeciwnie, powinien być to bezpośredni kontakt z pracownikiem Parku (osobą kompetentną). Zdecydowanie zbyt rzadko na szlakach turystycznych spotyka się Strażników Parku. W związku z powyższym turyści, nieświadomi swoich błędów, powtarzają je za każdym razem, gdy przekraczają granice Parku, a ci, którzy celowo dewastują przyrodę, czują się bezkarnie. Wprowadzenie kompleksowego zarządzania ruchem turystycznym w obrębie Karkonoskiego Parku Narodowego pozwoli na likwidację większości z zaprezentowanych w niniejszej pracy problemów, albo przynajmniej minimalizację ich skutków z obopólną korzyścią zarówno dla środowiska naturalnego jak i turysty. Marcin OLZACKI i Agata SIENNICKA (Siehogatka@interia.pl) 1 L. Skrętkowicz, specjalista do spraw edukacji ekologicznej przy KPN, rozmowa przeprowadzona w 2003 r. Zabezpieczenie szlaku przed erozją 18