Rozwój fizyczny populacji dzieci Zielonej Góry w świetle wybranych zmiennych społecznych

Transkrypt

1 RACE NAUKOE Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie Seria: KULTURA IYCNA z. VI, 005 Ryszard Asienkiewicz Rozwój fizyczny populacji dzieci ielonej Góry w świetle wybranych zmiennych społecznych Słowa kluczowe: Czynniki społeczne, dzieci, rozwój fizyczny Abstract hysical development of a population of ielona Góra s children as conditioned by selected social factors Key words: social factors, children, physical development This paper presents the results of a research on the effect of parents education and family size on physical development of a 950-strong sample population of ielona Góra s children aged 5 4. The study was conducted during the school year of 996/97 in randomly selected kindergartens and primary schools. The single-variable analysis of the variance confirms the hypothetical effect of the investigated factors on physical development of boys and girls. The results of -Snedecora test showed that somatic features in boys were most affected by the number of children in a family, while in girls by mother s education. The analysis of standardised mean values of the features and the results of comparisons using NIR test show that in the categories of father s education, mother s education and family size higher level of physical development is characteristic of boys and girls who do not have any siblings and whose parents have higher or secondary education. enotypowy obraz osobnika jest odzwierciedleniem wpływu czynników genetycznych, paragenetycznych matki i środowiskowych. Oznacza to, że genotyp realizuje się w takim zakresie, na ile pozwala mu środowisko. agadnienia dotyczące wpływu zmiennych społecznych na rozwój fizyczny dzieci i młodzieży w polskiej literaturze mają znaczący dorobek. ynika z niego, że w olsce nadal istnieją dystanse między warstwami społecznymi poszczególnych regionów o różnym stopniu urbanizacji, jak i w obrębie samych regionów oraz miast. najdują one odbicie antropologiczne w gradientach społecznych cech somatycznych i sprawności fizycznej. ystępujące nierówności

2 0 Ryszard Asienkiewicz można opisać różnymi zmiennymi społecznymi, wśród których najczęściej wymienia się poziom wykształcenia rodziców, charakter pracy ojca i matki, urbanizację, liczebność rodziny, kolejność urodzenia dziecka, zamożność, zagęszczenie mieszkania. Należy podkreślić, że żadna z wymienionych zmiennych nie wpływa na rozwój biologiczny dziecka w sposób bezpośredni. Ich różnicujące działanie realizuje się kompleksowo za pośrednictwem innych czynników, takich jak sposób żywienia, choroby, praca fizyczna, stresy psycho-nerwowe [, 0, 4, ]. Dokonujące się w naszym kraju zmiany społeczno-ekonomiczne różnicują zmienne społeczne, wpływając na nowy obraz stratyfikacji polskiego społeczeństwa. Badania auksologiczne populacji dzieci na terenie ielonej Góry są bardzo skromne, często fragmentaryczne, realizowane najczęściej w pojedynczych szkołach. Stąd przedstawiony materiał jest wypełnieniem luki informacyjnej progresywnego rozwoju zielonogórskich dzieci. owyższe przesłanki stały się inspiracją do podjęcia pracy, której celem jest ukazanie wpływu wybranych zmiennych społecznych na rozwój fizyczny dzieci ielonej Góry. Materiał i metody Badania przeprowadził autor pracy w wybranych losowo przedszkolach i szkołach podstawowych ielonej Góry w roku szkolnym 996/97. Łącznie badaniami objęto 950 dzieci (w tym 976 chłopców i 974 dziewczęta) w wieku 5 4 lat, które urodziły się na terenie miasta. omiary somatyczne (dotyczące wysokości i masy ciała, długości tułowia i kończyn dolnych, fałdów skórno-tłuszczowych na brzuchu, ramieniu, pod dolnym kątem łopatki oraz obwodów uda i ramienia w spoczynku) wykonano techniką martinowską [8], które posłużyły do wyliczenia wskaźników proporcji ciała (Rohrera, tułowia, miedniczo-barkowego i tułowiowo-nożnego). Informacje dotyczące zmiennych społecznych, uznawanych za czynniki modyfikujące poziom rozwoju cech fenotypowych badanych dzieci zebrano drogą ankietową. Dotyczyły one poziomu wykształcenia rodziców (podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe) oraz liczby dzieci w rodzinie (jedno, dwoje, troje i więcej). Badane cechy somatyczne poddano standaryzacji we wszystkich klasach wieku kalendarzowego 5()4 na własną średnią i własne odchylenie standardowe, osobno dla populacji chłopców i dziewcząt. Jednoczynnikową analizę wariancji zastosowano celem stwierdzenia, czy między badanymi zespołami, wyróżnionymi ze względu na kategorie czynników rozwoju istnieją różnice statystycznie istotne. ynik tej analizy pozwala na przyjęcie lub odrzucenie hipotezy o wpływie tych czynników na rozwój [9, 0]. oziom zróżnicowania standaryzo-

3 Rozwój fizyczny populacji dzieci ielonej Góry... wanych cech somatycznych w aspekcie zmiennych społecznych wyliczono testem -Snedecora [4], natomiast porównań pomiędzy poszczególnymi zespołami dokonano testem najmniejszych istotnych różnic [3]. Uzyskane wyniki przedstawiono w tabelach 5. yniki i dyskusja informacji zawartych w tabeli wynika, że największy odsetek rodziców badanych dzieci posiada średnie wykształcenie, natomiast najniższy podstawowy poziom edukacji rodzinach badanych chłopców i dziewcząt w 55,03% było dwoje dzieci, troje i więcej w 5,79%, a jedno dziecko deklarowało co piąte ognisko domowe (9,8%). Jednoczynnikowa analiza wariancji potwierdziła wpływ wybranych czynników społecznych na rozwój fizyczny populacji dzieci ielonej Góry. Na podstawie wyników testu -Snedecora (tabela ) cechy somatyczne populacji chłopców najbardziej różnicują (na poziomie statystycznie istotnym) w kolejności: liczba dzieci w rodzinie (8 istotnych różnic), następnie wykształcenie ojca i matki (odpowiednio 4 oraz istotne różnice). kolei w populacji dziewcząt największą siłę różnicującą cechy morfologiczne wykazuje poziom wykształcenia matki (5 istotnych różnic), następnie wykształcenie ojca (3 istotne różnice) i dzietność ( istotne różnice). oparciu o średnie standaryzowane cechy somatyczne i wyniki porównań testem NIR w kategoriach wykształcenia ojca (tabela 3) stwierdzono istotnie większą wysokość ciała, większy obwód uda i niższe wartości wskaźnika Rohrera i tułowia zespołów chłopców, których ojcowie posiadają średni lub wyższy poziom edukacji relatywnie do rówieśników mających ojców z zawodowym wykształceniem. espoły dziewcząt, których ojcowie wykazują najwyższy poziom edukacji, wyróżniają się na tle pozostałych grup istotnie większą wysokością ciała, długością tułowia i obwodem ramienia (tabela 3). Malejące wartości wskaźników ilorazowych wraz z podnoszeniem wykształcenia ojca sugerują wniosek o postępującej leptosomizacji budowy ciała chłopców. charakterystyk liczbowych zawartych w tabeli 4 wynika, że wraz ze wzrostem wykształcenia matki rosną przeciętne wysokości ciała i długości kończyn dolnych. yniki porównań testem NIR ukazują istotnie większą wysokość ciała i dłuższe kończyny dolne zespołów chłopców, których matki wykazują średni lub wyższy poziom edukacji relatywnie do pozostałych grup (podstawowe i zawodowe). Analogiczne wyniki uzyskano dla dziewcząt, wśród których dodatkowo badana zmienna wpłynęła różnicująco na wskaźnik tułowiowo-nożny. Na podstawie średnich standaryzowanych cech zawartych w tabeli 5 wynika, że w populacji chłopców ielonej Góry wraz ze wzrostem liczby dzieci w rodzinie maleje wysokość i masa ciała, długość tułowia, długość kończyn dolnych,

4 Ryszard Asienkiewicz grubość podściółki tłuszczowej, obwody ramienia i uda oraz wskaźniki Rohrera i tułowia. estawienia porównawcze testem NIR ukazują istotnie wyższy poziom rozwoju cech morfologicznych jedynaków w odniesieniu do rówieśników mających rodzeństwo. Najsłabszym rozwojem fizycznym charakteryzują się chłopcy, którzy pochodzą z rodzin wielodzietnych. populacji dziewcząt ielonej Góry stwierdzono podobne zależności, które dotyczą wysokości ciała i długości kończyn dolnych. Uzyskane wyniki w populacji dzieci ielonej Góry potwierdzają obserwacje innych autorów różnych regionów olski. śród czynników socjalno-bytowych szczególną rolę dla rozwoju dziecka przypisuje się wykształceniu rodziców oraz tradycji w rodzinie [, 0,, 4, 7]. oziom wiedzy, umiejętności i nawyki mają decydujące znaczenie dla zaspakajania potrzeb rozwojowych dziecka. pływ statusu wykształcenia każdego z rodziców jest w tym zakresie różny, wynikający z odmienności pełnionych ról społecznych matki i ojca w rodzinie. Antropolodzy wskazują, że większy wpływ na rozwój dziecka ma poziom wykształcenia matki niż ojca, wpływając na sprawniejszą organizację życia rodziny, zachowania zdrowotne, odżywianie potomstwa [, 6, 7, 8, 7, 3,].Są także prace ukazujące większy wpływ na rozwój cech morfologicznych poziomu edukacji ojca aniżeli matki [5,, 4]. yniki badań Tannera [6], Bielickiego i wsp.[], Malinowskiego i wsp.[6], Stolarczyka [4] wskazują na zjawisko obniżania się poziomu rozwoju fizycznego wraz ze wzrostem liczby dzieci w rodzinie. daniem Malinowskiego [6] i Hulanickiej [9] zmienna ta jest czynnikiem najsilniej oddziałującym na rozwój biologiczny, nawet przed wykształceniem rodziców i ich pochodzeniem społecznym. Dzietność rodziny jest silnie skorelowana z czynnikami ekonomicznymi oraz paragenetycznymi. ierwszy z czynników dotyczy sytuacji finansowej, w tym mieszkaniowej rodzin w olsce, która pogarsza się wraz ze wzrostem wielkości rodziny []. kolei czynnik paragenetyczny informuje, że im liczniejsze potomstwo w rodzinie, tym większy wpływ na rozwój kolejnych dzieci mają wiek obojga rodziców, liczba przebytych ciąż [5]. Liczba dzieci w rodzinie wykazuje silną zależność z poziomem edukacji rodziców; im niższe wykształcenie matek i ojców, tym większa liczba dzieci. odobne zależności stwierdzili w swoich pracach Susanne [5], olański i wsp. [8], Charzewski, Bielicki [3], Hulanicka i wsp. [8], Siniarska [], Jopkiewicz []. Stwierdzenia. yniki jednoczynnikowej analizy wariancji wskazują na utrzymujący się gradient w wyodrębnionych kategoriach zmiennych społecznych. Dla rozwoju populacji chłopców z ielonej Góry istotne znaczenie mają w kolejności: liczba dzieci w rodzinie, poziom wykształcenia ojca i matki. Natomiast największe udziały w różnicowaniu populacji zielonogórskich dziewcząt pod względem

5 Rozwój fizyczny populacji dzieci ielonej Góry... 3 rozwoju fizycznego odnotowano w odniesieniu do wykształcenia matki i ojca oraz dzietności.. iększe oddziaływanie omawianych zmiennych społecznych było widoczne wśród chłopców niż u dziewcząt, które wynika z większej ich ekosensytywności na badane czynniki. iśmiennictwo. Bielicki T., Szklarska A., elon., Brajczewski C., 997, Nierówności społeczne w olsce: antropologiczne badania poborowych w trzydziestoleciu , Monografie akładu Antropologii AN, rocław.. Bielicki T., 99, Nierówności społeczne w olsce w ocenie antropologa, Nauka olska, 3, s Charzewski J., Bielicki T., 990, Uwarstwienie społeczne ludności arszawy. Analiza wysokości ciała i tempa dojrzewania chłopców 3 4-letnich, ychowanie izyczne i Sport,, s Czerska B., Czajka S., 98, Jednoimienna analiza wariancji dla doświadczeń czynnikowych, Roczniki Akademii Rolniczej w oznaniu. Seria: Algorytmy biometryczne i statystyczne, Gołąb S., 988, różnicowanie poziomu rozwoju biologicznego w świetle wybranych wskaźników społecznych, [w:] Dziecko krakowskie. oziom rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży miasta Krakowa, A, Kraków, s Grabowska J., 998, Dziecko konińskie. Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży województwa konińskiego, ydawnictwo UŁ. 7. Hulanicka B., 990, Stan rozwoju chłopców w okresie pokwitania jako odbicie różnic społecznych wśród ludności rocławia, Materiały i race Antropologiczne,. 8. Hulanicka B., Brajczewski C., Jedlińska., Sławińska T., aliszko., 990, Duże miasto małe miasto wieś. Różnice w rozwoju fizycznym dzieci w olsce, Monografie akładu Antropologii AN, rocław. 9. Hulanicka B., 996, Stan biologiczny populacji polskiej. unkt widzenia antropologa, [w:] Stan zdrowia olaków, (red.) atoński., Hulanicka B., Tyczyński J., akład Antropologii AN, 5, s , rocław. 0. Jedlińska., 985, pływ niektórych czynników środowiska społecznego na wysokość ciała dzieci szkolnych w olsce, rzegląd Antropologiczny, t. 5, z., s Jopkiewicz A., 996, Dziecko kieleckie. Normy rozwoju fizycznego, S, Kielce.. Jopkiewicz A., aręba M., 000, Gradienty społeczne rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży miejskiej na Kielecczyźnie, Medical Review, Scripta eriodica, vol. III, nr, supp., p., s AM, Bydgoszcz.

6 4 Ryszard Asienkiewicz 3. Łomnicki A., 995, prowadzenie do statystyki dla przyrodników, N, arszawa. 4. Łuczak E., 994, pływ uwarstwienia społecznego na rozwój fizyczny uczniów warszawskich szkół średnich, Kwartalnik edagogiczny, 3, s Malinowski A., 987, Norma biologiczna a rozwój somatyczny człowieka, Instytut ydawniczy wiązków awodowych, arszawa. 6. Malinowski A., ezacka M., Stolarczyk H., 993, Rozwój biologiczny dzieci i młodzieży szkolnej łocławka standardy, warunki bytowe i uwarunkowania środowiskowe, Acta Universitatis Lodziensis, olia Antropologica,, Łódź. 7. Markowska M., 999, Charakterystyka rozwoju fizycznego i wydolności fizycznej młodzieży kończącej szkołę podstawową w środowisku miejskim. raca doktorska, A, arszawa. 8. Martin R., Saller K., 957, Lehrbuch der Anthropologie in systematischer Darstellung mit besonderer Berucksichtigung der anthropologischen Methoden. G. Visher. Verlag Stuttgard. 9. erkal J., 963, Matematyka dla przyrodników i rolników, N, arszawa. 0. Sokal R.R., Rohlf.J., 955, Biometry. The rinciples and ractice of Statistcs in Biological Research,.H. reeman and Company, New York.. Szklarska A., elon., 996, orównanie wpływu czynników społecznych na realizację dwóch potencjałów biologicznych: wzrostowego młodzieży oraz rozrodczego rodzin w olsce, rzegląd Antropologiczny, t. 59, s Siniarska A., 99, Charakterystyka biologiczna rodzin polskich na tle warunków społeczno-bytowych, [w:] Antropologia i jej miejsce wśród nauk o człowieku, (red.) A. Malinowski, UAM oznań, Seria Antropologiczna, 3, s Siniarska A., 994, Rozwój biologiczny dzieci i młodzieży z kilku wybranych regionów olski na tle warunków życia rodziny i pewnych cech biologicznych rodziców, Studies in Human Ecology, Supplement, s Stolarczyk H., 995, Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży szkolnej Łodzi, ydawnictwo UŁ, Łódź. 5. Susanne Ch., 980, Socio-economic differences in growth patterns, [w:] Human physical growth and malnutrition: methodologies and factors, (red.) Johnston., Roche A., Susanne Ch., lenum ress, New York, s Tanner J.M., 963, Rozwój w okresie pokwitania, L, arszawa. 7. olański N., 986, Rozwój biologiczny człowieka, N, arszawa. 8. olański N., Tomonari K., Januszko L., Liocheva V., Chung S., Tsushima S., 988, Socio-economic and biological factors of families from oland, Japan, South Korea and Bulgaria, Coll. Antr., (), s

7 Rozwój fizyczny populacji dzieci ielonej Góry... 5 Tab.. Charakterystyka liczbowa środowiska społecznego badanych dzieci ielonej Góry Czynnik społeczny Kategoria ykształcenie ojca * odstawowe awodowe rednie yższe ykształcenie matki * odstawowe awodowe rednie yższe Liczba dzieci w rodzinie Chłopcy n Dziewczęta n * nie uwzględniono rodziców nieżyjących, brak informacji w ankiecie Łącznie n %,3 35,08 37,64,95,7,03 53,79,49 9,8 55,03 5,79 Tab.. yniki analizy wariancji cech somatycznych populacji dzieci ielonej Góry w zależności od wybranych czynników Cechy standaryzowane ykształcenie ojca chłop. dziew. ykształcenie matki chłop. dziew. Liczba dzieci w rodzinie chłop. dziew. ysokość ciała,96 4,8 ** 4,34 ** 5,55 **,88 ** 3,69 * Masa ciała,3,38,06 3, *,67 ** 0,69 Długość tułowia 0,78,9 0,58 6,5 ** 3,8 * 0,03 Długość kończyn dolnych,57 * 3,9 * 4,76 ** 4,75 ** 8,6 ** 5,55 * Suma fałdów skórno-tłuszczowych,65,5,7 0,99 6,47 ** 0,5 Obwód ramienia 0,8 3,3 *,36,36,3 ** 0,73 Obwód uda,94 *,50,50,,00 ** 0,54 skaźnik Rohrera,95 * 0,9,05,80,5,9 skaźnik tułowia 3,00 * 0,79 0,65,0 5,9 * 0,05 skaźnik miedniczo-barkowy,3 0,59 0,5,55 0,03,09 skaźnik tułowiowo-nożny,45 0,63,46 4,55 ** 0,7,75 wartość testu -Snedecora * istotność na poziomie 0,05 ** istotność na poziomie 0,0

8 6 Ryszard Asienkiewicz Tab. 3. artości średnie standaryzowanych cech oraz wyniki testu NIR dla populacji dzieci ielonej Góry w zależności od poziomu wykształcenia ojca Cecha M Kategorie wykształcenia CHŁOCY ysokość ciała -0,344-0,076 0,083 0,003 0,386 0,075 0,0 * 0,094 0,045 * 0,859 Obwód uda -0,3-0,06 0,33-0,37 0,64 0,07 0,035 * 0,979 0,94 0,00 ** skaźnik Rohrera 0,45 0,037 0,08-0,93 0,604 0,758 0,557 0,3 0,007 ** 0,00 ** skaźnik tułowia -0,04 0,00 0,9-0,57 0,906 0,495 0,5 0,533 0,066 0,00 ** DIECĘTA ysokość ciała -0,35-0,085 0,034 0,68 0,304 0,6 0,03 0,033 * 0,004 ** 0,8 Długość kończyn dolnych -0,36-0,054 0,00 0,67 0,69 0,04 0,460 0,00 * 0,0 * 0,05 Obwód ramienia -0, -0,095 0,075 0,086 0,937 0,398 0,0 * 0,384 0,039 * 0,905

9 Rozwój fizyczny populacji dzieci ielonej Góry... 7 Tab. 4. artości średnie standaryzowanych cech oraz wyniki testu NIR dla populacji dzieci ielonej Góry w zależności od poziomu wykształcenia matki Cecha M ykształcenie matki CHŁOCY ysokość ciała -0,609-0,6 0,09 0,004 0,073 0,004 ** 0,00 ** 0,04 * 0,083 0,77 Długość kończyn dolnych -0,440-0,94 0, -0,04 0,33 0,04 * 0,00 ** 0,095 0,075 0,093 DIECĘTA ysokość ciała -0,6-0,6 0,043 0,48 0,76 0,8 0,00 ** 0,08 0,94 Długość kończyn dolnych -0,6-0,03 0,09 0,9 0,933 0,67 0,008 ** 0,03 * 0,035 * skaźnik tułowiowo-nożny -0,035 0,058 0,035-0,5 0,89 0,83 0,460 0,43 0,08 * 0,034 *

10 8 Ryszard Asienkiewicz Tab. 5. artości średnie standaryzowanych cech oraz wyniki testu NIR dla populacji dzieci ielonej Góry wyróżnionych ze względu na liczbę dzieci w rodzinie Cecha M Liczba dzieci w rodzinie CHŁOCY ysokość ciała 0,84 0,054-0,4 0,0 Masa ciała Długość tułowia Długość kończyn dolnych Suma fałdów skórno-tłuszczowych Obwód ramienia Obwód uda skaźnik Rohrera skaźnik tułowia ysokość ciała Długość kończyn dolnych 0,3 0,03-0,3 0,084 0,04-0,43 0,66 0,039-0,97 0,70 0,0-0,64 0,70-0,00-0,93 0,56 0,00-0,86 0,34-0,009-0,077 0,98-0,0-0,00 DIECĘTA 0,39 0,007-0, 0,54 0,05-0,6 0,07 * 0,6 0,30 0,077 0,00 ** 0,00 ** 0,09 0,009 ** 0,3 0, 0,07 * 0,05 * 0,00 ** 0,04 * 0,009 ** 0,0 * 0,07 * - 0,369 0,00 ** 0,88 0,007 ** 0,094 0,00 ** 0,08 *