Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku. Analiza poziomu ubóstwa w województwie podlaskim w latach

Transkrypt

1 Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku Analiza poziomu ubóstwa w województwie podlaskim w latach Białystok 2015

2 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie Miary ubóstwa Ubóstwo w Polsce Stopień zagrożenia ubóstwem w powiatach województwa podlaskiego 14 w latach Zakończenie i wnioski.. 31 Spis wykresów, rysunków, tabel, map

3 1. Wprowadzenie Ubóstwo to jeden z największych problemów społecznych. Powszechnie wiadomo, iż są kraje, gdzie jest ono udziałem niewielkiej części społeczeństwa, ale są i takie, w których bieda dotyka znaczną a nawet przeważającą liczbę ludności. Ubóstwo powoduje wiele niekorzystnych zjawisk, takich jak degradacja biologiczna i społeczna ubogich oraz ich rodzin, jak również rodzi zachowania patologiczne tj. alkoholizm, narkomanię czy przestępczość. Eliminowanie przyczyn ubóstwa oraz przeciwdziałanie jego skutkom staje się wyzwaniem polityki społecznej w każdym państwie. Ubóstwo i wykluczenie społeczne to groźne zjawiska, które stają się udziałem coraz większej liczby Polaków. Ubóstwo ma wiele znaczeń, jest pojęciem ekonomicznym, jak również socjologicznym. Określając w sposób najprostszy - dotyczy sytuacji, w której brakuje środków materialnych na zaspokojenie podstawowych potrzeb jednostki (żywności, mieszkania, odzieży). Wykluczenia społecznego nie należy utożsamiać z ubóstwem, które raczej może być przyczyną lub skutkiem tego zjawiska. Osoby ubogie zazwyczaj są wykluczane z życia społecznego. Negatywne skutki tego zjawiska coraz częściej budzą refleksje i zmuszają do tworzenia planów pomocowych, programów walki itp. W Polsce, podobnie jak ma to miejsce w krajach Unii Europejskiej, coraz silniejszym czynnikiem determinującym status ekonomiczny, w tym sytuację materialną jednostki i jej rodziny, jest zajmowane miejsce na rynku pracy. Ubóstwem są zagrożone przede wszystkim te osoby, które zostały wyparte z rynku pracy na skutek bezrobocia. Skala zagrożenia potęgowana jest w sytuacji rodzin niepełnych, w tym kobiet samotnie wychowujących dzieci, rodzin wielodzietnych, osób o niskich kwalifikacjach zawodowych, niepełnosprawnych i długotrwale chorych. W ujęciu przestrzennym w najtrudniejszej sytuacji znajdują się te grupy społeczne, które żyją w województwach o szczególnie trudnej sytuacji zatrudnieniowej, do których zalicza się również województwo podlaskie. Niezbędnym elementem przeciwdziałania zjawiskom ubóstwa i wykluczenia społecznego jest diagnoza ich rozmiarów i identyfikacja przyczyn, które są celem niniejszego opracowania. W związku z powyższym Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku przeprowadził kolejne badanie dotyczące stopnia zagrożenia ubóstwem poszczególnych powiatów z terenu województwa podlaskiego. 3

4 2. Miary ubóstwa Ubóstwo jest zjawiskiem wielowymiarowym. Badania i analizy dotyczące pomiaru skali jego rozmiarów mają charakter względny i zależą od przyjętej definicji i metody pomiaru. W zależności od przyjętej metodologii badań i zastosowanych w związku z tym wskaźników ubóstwo może być badane na różne sposoby. Istnieje podejście klasyczne, w którym miernik syntetyczny oparty jest na dochodach i wydatkach. W analizie sporządzonej w niniejszym opracowaniu zastosowano wielowymiarową analizę (posłużono się wskaźnikami także pozadochodowymi takimi jak: liczba osób korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa, wielodzietności, rodzin niepełnych, liczba bezrobotnych, przeciętna liczba osób na 1 mieszkanie i przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 osobę). Rysunek 1. Sposoby analizy sfery ubóstwa Analiza sfery ubóstwa Podejście klasyczne (dochody /wydatki) Podejście wielowymiarowe (dochody/wydatki oraz czynniki pozadochodowe) Podejście obiektywne Podejście subiektywne Podejście obiektywne Podejście subiektywne Podejście absolutne Podejście względne Źródło: Tomasz Panek, Instytut Statystyki i Demografii SGH, Ubóstwo i nierówności, dylematy pomiaru Nie istnieje jedna obowiązująca linia ubóstwa, dlatego też stosowane są rożne jego granice. Osoby i rodziny uznaje się za ubogie, jeżeli poziom ich wydatków lub dochodów jest niższy od wartości przyjętej za granicę ubóstwa. Najczęściej wyróżniamy następujące granice ubóstwa: o Minimum egzystencji (minimum biologiczne) stanowi dolne kryterium ubóstwa. Wyznacza granicę, poniżej której istnieje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychicznego i fizycznego człowieka. Uwzględnia potrzeby, których zaspokojenie nie 4

5 może być odłożone w czasie - to granica zaspokojenia najbardziej podstawowych potrzeb człowieka, takich jak: żywność, ubranie, mieszkanie. Pozostałe potrzeby związane z wypoczynkiem, transportem, łącznością czy kulturą (istotne w minimum socjalnym) w minimum egzystencji nie istnieją. o Minimum socjalne wyznacza strefę niedostatku. To model zaspokajania potrzeb na niskim poziomie, ale jeszcze wystarczającym dla reprodukcji sił witalnych człowieka na każdym etapie jego biologicznego rozwoju. Minimum to uwzględnia także wydatki na zaspokojenie innych potrzeb edukacyjnych, zdrowotnych, kulturalnych, związanych z wypoczynkiem i transportem. Stanowi próg niezbędny do zaspokojenia potrzeb życiowych, z uwzględnieniem tych potrzeb, które zapewniają pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Poniżej tej granicy istnieje zagrożenie marginalizacją społeczną. o Ustawowa granica ubóstwa kwota, która zgodnie z obowiązującą ustawą o pomocy społecznej (miesięczny dochód netto osoby samotnie gospodarującej lub przypadający na jedną osobę w gospodarstwie domowym) uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej (do 1996 r. istniała tzw. rządowa linia ubóstwa obliczana na podstawie najniższej emerytury). W 2008 r. odsetek osób w Polsce żyjących w rodzinach, w których poziom wydatków był niższy od ustawowej granicy ubóstwa wyniósł 10,6 %. Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej kryteria dochodowe uprawniające do korzystania ze świadczeń pomocy społecznej podlegają weryfikacji co 3 lata. W październiku 2009 r. minął termin tej weryfikacji. Kryteria dochodowe pozostały bez zmian, tzn. prawo do świadczeń pieniężnych mają osoby i rodziny, o dochodzie do 477zł na osobę samotnie gospodarującą i 351zł na osobę w rodzinie. o Subiektywna granica ubóstwa ustalana na podstawie opinii gospodarstw domowych, które wskazują, jaka wielkość dochodów jest wystarczająca do zaspokojenia ich podstawowych potrzeb. Określenie tej granicy ubóstwa odbywa się poprzez ocenę sytuacji materialnej członków rodzin. Subiektywna granica ubóstwa dla poszczególnych gospodarstw domowych odpowiada w przybliżeniu poziomowi dochodów deklarowanych przez respondentów jako ledwie wystarczające. 5

6 o Relatywna granica ubóstwa kwota równa 50% średnich miesięcznych wydatków gospodarstw domowych. W 2008r. wg szacunków GUS w gospodarstwach domowych poniżej granicy ubóstwa relatywnego żyło 17,6 procent osób 1. Obecnie wszystkie wymienione granice ubóstwa z wyjątkiem ustawowej granicy ubóstwa i minimum egzystencji wykorzystywane są jedynie do celów poznawczych i badawczych. Zarówno minimum socjalne, granice ubóstwa: relatywna i subiektywna nie są podstawą naliczania świadczeń społecznych, choć stanowią ważny element badań nad sytuacją materialną rodzin w Polsce. 1 Zasięg ubóstwa materialnego w Polsce w 2008 r. przy zastosowaniu różnych granic ubóstwa [w:] Budżety gospodarstw domowych w 2008 r. GUS, Warszawa 2009, str.43 6

7 3. Ubóstwo w Polsce Z badania Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2014 r. przeprowadzonego przez Główny Urząd Statystyczny na podstawie badania budżetów gospodarstw domowych wynika, że na terenie Polski widoczne jest wyraźne zróżnicowanie zasięgu skrajnego ubóstwa (od ok. 5% do ok. 15% osób ubogich). Mapka 1. Zasięg ubóstwa skrajnego w 2014 r. według województwa (w % osób w gospodarstwach domowych) Źródło: Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2014 r., Główny Urząd Statyczny, Warszawa

8 Z analiz prowadzonych przez GUS wynika, że najwyższą stopę ubóstwa skrajnego odnotowano w województwach: warmińsko-mazurskim (prawie 15%) oraz świętokrzyskim (około 12%). Województwa te charakteryzują się wysokim stopniem bezrobocia, dużym udziałem pracujących w sektorze rolnym oraz niskimi wynagrodzeniami w stosunku do przeciętnych w kraju. W przypadku danych dotyczących poziomu ubóstwa dla województwa mazowieckiego, należy zwrócić uwagę na poziom stopy ubóstwa dla województwa z wyłączeniem Warszawy. Otóż o ile wskaźnik zasięgu ubóstwa skrajnego dla województwa mazowieckiego ogółem należy do najniższych w kraju (około 5%), o tyle wskaźnik po wyłączeniu stolicy przyjmuje wartość znacznie wyższą (około 8%), przekraczając nieznacznie średnią dla Polski w 2014 r. W 2014 r. w stosunku do roku 2013 nastąpiła poprawa przeciętnej sytuacji materialnej gospodarstw domowych. Z informacji pozyskanych w badaniu wynika, że na przestrzeni lat nie zanotowano istotnych zmian w zasięgu ubóstwa ekonomicznego. Stopy ubóstwa skrajnego i relatywnego pozostały na tym samym poziomie (7,4% w przypadku ubóstwa skrajnego i 16,2% relatywnego). Podobnie na zbliżonym poziomie pozostał zasięg ubóstwa ustawowego 12,2% (w 2013 r. - 12,8%) Wykres 1. Zasięg ubóstwa w Polsce w latach ,4 16,9 16,3 16,2 16, ,8 12,2 ubóstwo skrajne (minimum egzystencji) 10 ubóstwo relatywne 8 7,4 6,8 7,2 ubóstwo ustawowe 6 4 5,8 6,6 6,8 7,4 7, Podstawową miarą oceniającą zasięg ubóstwa jest tzw. stopa ubóstwa, czyli odsetek osób w gospodarstwach domowych, w których poziom wydatków (obejmujących również wartość artykułów otrzymanych bezpłatnie oraz wartość spożycia naturalnego) był niższy od przyjętej granicy ubóstwa. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2014 r., Główny Urząd Statyczny, Warszawa

9 Dane liczbowe GUS wskazują na fakt, iż w 2014 r. w gospodarstwach domowych o wydatkach poniżej granicy ubóstwa skrajnego (tzn. poniżej minimum egzystencji) żyło ok. 2,8 mln osób, natomiast w gospodarstwach domowych poniżej granicy ubóstwa relatywnego (tzn. w takich, w których wydatki wynosiły mniej niż 50% średnich wydatków ogółu gospodarstw domowych) ok. 6,2 mln osób. Liczbę osób żyjących poniżej ustawowej granicy ubóstwa, czyli poniżej progu interwencji socjalnej szacuje się na ok. 4,6 mln 2. Kwestią godną uwagi jest fakt, iż ubóstwo w różnym stopniu dotyka poszczególne grupy społeczne. Co istotne społeczna mapa zagrożenia ubóstwem w Polsce nie zmienia się istotnie od lat. Fundamentalnym czynnikiem decydującym o sytuacji materialnej jednostki i jej rodziny, jest miejsce zajmowane na rynku pracy. Zagrożenie ubóstwem dotyczy w szczególności osób bezrobotnych i ich rodziny. W 2014 r. wśród gospodarstw domowych, w skład których wchodziła przynajmniej jedna osoba bezrobotna, stopa ubóstwa skrajnego wynosiła prawie 15% i była dwa razy wyższa niż średnia w Polsce. Większa liczba osób bezrobotnych w gospodarstwie domowym znacząco zwiększa ryzyko ubóstwa skrajnego. W gospodarstwach domowych, w których bezrobotne były przynajmniej dwie osoby stopa ubóstwa skrajnego wynosiła ok. 33% 3. Z badania GUS wynika, że w najtrudniejszej sytuacji życiowej znajdują się osoby żyjące w gospodarstwach domowych utrzymujących się z tzw. innych niezarobkowych źródeł (stopa ubóstwa skrajnego - ok. 21% osób). Bardziej niż przeciętnie narażeni na ubóstwo byli członkowie gospodarstw utrzymujących się głównie z rent (ok. 13%) oraz gospodarstw domowych rolników (ok. 12%). 2 Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2014 r., Główny Urząd Statyczny, Warszawa 2015, s j.w, s.2 9

10 Wykres 2. Zasięg ubóstwa skrajnego w 2014 r. wg grup społeczno-ekonomicznych pracujący na własny rachunek 4,1 emerytów pracowników 5,8 6,5 rolników rencistów 12,1 12,5 utrzymujących się z innych niezarobkowych źródeł 21,1 ogółem 7,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2014 r., Główny Urząd Statyczny, Warszawa 2015 Jednym z powodów pauperyzacji jest wykonywanie nisko płatnej pracy. Dotyczy to w szczególności osób o niskim poziomie wykształcenia oraz pracujących na stanowiskach robotniczych. Dane GUS wskazują na fakt, iż w gospodarstwach, których głównym dochodem była praca najemna na stanowisku robotniczym, w ubóstwie skrajnym żyła co dziesiąta osoba. W przypadku gospodarstw domowych utrzymujących się z pracy najemnej na stanowiskach nierobotniczych problem ten dotyczył w przybliżeniu co pięćdziesiątej osoby. Jednym z najważniejszych czynników różnicujących zagrożenie ubóstwem jest poziom wykształcenia. Im wyższe wykształcenie, tym stopień zagrożenia ubóstwem jest niższy. Dane statystyczne pozyskane z badań Głównego Urzędu Statystycznego informują, że wśród gospodarstw domowych, w których głowa gospodarstwa domowego legitymowała się wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym, odsetek osób skrajnie ubogich wynosił w 2014 r. około 18%, natomiast w gospodarstwach, w których głowa rodziny posiadała wykształcenie wyższe - niecały jeden procent. Szczegółowe dane w tym zakresie przedstawiono na poniższym wykresie

11 Wykres 3. Zasięg ubóstwa skrajnego w 2014 r. wg wykształcenia gospodarstwa domowego wyższe 0,9 średnie 4,7 zasadnicze zawodowe 10,1 co najwyżej gimnazjalne 18,2 ogółem 7, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2014 r., Główny Urząd Statyczny, Warszawa 2015 Z danych GUS prowadzonych w skali ogólnopolskiej wynika, ze częściej ubóstwem ekonomicznym zagrożeni są ludzie młodzi, w tym dzieci. Z poniższego obrazu graficznego wynika, że w 2014 r. zasięg ubóstwa skrajnego wśród dzieci i młodzieży poniżej 18 roku życia osiągnął około 10%. Osoby w tym przedziale wiekowym stanowiły niemal jedną trzecią populacji zagrożonej ubóstwem skrajnym. 11

12 Wykres 4. Zasięg ubóstwa skrajnego w 2014 r. wg wieku 65 i więcej lat 4, , ,3 ogółem 7, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2014 r., Główny Urząd Statyczny, Warszawa 2015 Dane statystyczne informują, iż grupą najbardziej zagrożoną ubóstwem skrajnym są rodziny wielodzietne. W 2014 r. poniżej minimum egzystencji żyło około 11% osób w gospodarstwach małżeństw z 3 dzieci i około 27% osób w gospodarstwach małżeństw z 4 lub większą liczbą dzieci na utrzymaniu. Warto zauważyć, że jednym z czynników zwiększających zagrożenie ubóstwem jest obecność osoby niepełnosprawnej w gospodarstwie domowym. Według statystyk GUS stopa ubóstwa skrajnego wśród osób w gospodarstwach domowych z co najmniej jedną osobą niepełnosprawną wynosiła około 11%, a w gospodarstwach domowych z przynajmniej jednym dzieckiem do lat 16 posiadającym orzeczenie o niepełnosprawności około 15%. W porównaniu do odsetka osób zagrożonych ubóstwem w gospodarstwach domowych bez osób niepełnosprawnych (6,5%) w 2014 roku wskaźnik ten był ponad dwukrotnie wyższy. 12

13 Wykres 5. Zasięg ubóstwa skrajnego w 2014 r. wg typu gospodarstwa domowego ogółem 7,4 z 4 dzieci i więcej na utrzymaniu 26,9 z 3 dzieci 11,2 matka lub ojciec z dziećmi na utrzymaniu 5,6 z 2 dzieci 4,5 z 1 dzieckiem 2,7 gospodarstwo 1-osobowe 2,3 bez dzieci na utrzymaniu 1, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2014 r., Główny Urząd Statyczny, Warszawa 2015 Przyglądając się skali poziomu ubóstwa z uwzględnieniem miejsca zamieszkania należy zauważyć, iż w 2014 r., podobnie jak w latach poprzednich, jego zasięg był ponad dwukrotnie wyższy na terenach wiejskich niż w miastach. Najbardziej widoczna różnica widoczna jest w przypadku porównania sytuacji na wsi z sytuacją w największych miastach, czyli z liczbą 500 tysięcy lub więcej mieszkańców. W 2014 roku w skrajnym ubóstwie żyło około 5% mieszkańców miast, przy czym na terenach wiejskich odsetek osób żyjących poniżej minimum egzystencji wynosił niemal 12%. Z badań wynika, że mieszkańcy wsi stanowili tym samym ponad 60% osób żyjących poniżej granicy ubóstwa skrajnego, podczas gdy udział ludności wiejskiej wśród ogółu ludności Polski wynosił prawie 40%. 13

14 Wykres 6. Zasięg ubóstwa skrajnego w 2014 r. wg klasy miejsca zamieszkania miasto z liczbą 500 tys. mieszkańców i wiecej 1,0 miasto z liczbą od 200 do 500 tys. mieszkańców miasto z liczbą od 100 do 200 tys. mieszkańców 3,2 3,7 miasto z liczbą od 20 do 100 tys. mieszkańców 5,1 miasto poniżej 20 tys. mieszkańców 8,5 wieś 11,8 ogółem 7, Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ubóstwo ekonomiczne w Polsce w 2014 r., Główny Urząd Statyczny, Warszawa

15 4. Stopień zagrożenia ubóstwem w powiatach województwa podlaskiego w latach W celu określenia stopnia zagrożenia ubóstwem w powiatach województwa podlaskiego Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku przeprowadził badanie, w którym wykorzystano metodę wielowymiarowej analizy statystycznej. W pierwszym kroku dokonano przeglądu kształtowania się zmiennych diagnostycznych charakteryzujących ubóstwo w powiatach w latach Jako zmienne diagnostyczne wykorzystano w poniższej analizie wybrane wskaźniki określające sytuację społeczno-gospodarczą. Wskaźniki te zostały wyznaczone na podstawie danych GUS oraz MPiPS-03. Zestaw zmiennych diagnostycznych dla powiatów województwa podlaskiego wybranych do badania przedstawia się następująco: X1 - Dochody budżetów powiatów ogółem na 1 mieszkańca w złotych X2 - Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 osobę X3 - Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców X4 - Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X5 - Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym X6 - Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł Szczegółowe dane zawierające wartości poszczególnych zmiennych w latach zaprezentowano w poniższych tabelach. 15

16 Tabela 1. Wartości zmiennych diagnostycznych dla powiatów województwa podlaskiego w 2013 r. Powiat X1 - Dochody budżetów powiatów ogółem na 1 mieszkańca w złotych X2 - Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 osobę X3 - Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców X4 - Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X5 - Liczba bezrobotnych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym X6 - Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł powiat augustowski 982,77 26,20 83,06 18,25 11,3 3577,16 powiat białostocki 780,19 30,60 60,97 17,55 9,5 3098,95 powiat bielski 904,57 31,00 61,30 17,90 7,2 3988,22 powiat grajewski 1009,38 24,00 132,21 21,73 13,3 3781,24 powiat hajnowski 881,85 33,70 100,08 27,50 8,4 3317,56 powiat kolneński 676,66 23,10 86,61 11,48 13,4 3208,86 powiat łomżyński 580,27 28,50 74,76 12,77 8,4 3409,11 powiat moniecki 1035,03 28,50 80,02 16,42 8,1 3272,87 powiat sejneński 1035,03 30,40 116,94 17,42 14,6 3380,72 powiat siemiatycki 1007,01 32,20 78,08 16,34 6,5 3016,98 powiat sokólski 840,98 28,30 111,49 18,46 11,4 3204,46 powiat suwalski 1024,92 29,40 88,85 13,83 6,9 2975,50 powiat wysokomazowiecki 1034,49 30,30 45,04 9,01 6,9 3373,05 powiat zambrowski 1001,12 25,60 68,84 17,10 10,1 3194,29 m. Białystok 4663,33 25,20 41,16 17,93 9,0 3627,02 m. Łomża 4280,47 23,70 57,87 16,19 9,8 3120,07 m. Suwałki 4434,76 22,80 74,14 23,63 8,0 3125,48 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i MPiPS-03 16

17 Tabela 2. Wartości zmiennych diagnostycznych dla powiatów województwa podlaskiego w 2014 r. Powiat X1 - Dochody budżetów powiatów ogółem na 1 mieszkańca w złotych X2 - Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 osobę X3 - Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców X4 - Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców X5 - Liczba bezrobotnych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym X6 - Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł powiat augustowski 1000,86 26,50 73,70 18,38 9,6 3667,63 powiat białostocki 814,79 31,20 59,24 15,95 8,2 3227,35 powiat bielski 962,44 31,60 63,80 13,98 6,0 3938,92 powiat grajewski 1011,66 24,30 126,68 21,26 11,8 3958,15 powiat hajnowski 904,35 34,40 102,50 26,65 6,9 3538,52 powiat kolneński 720,30 23,50 84,30 11,84 11,6 3314,55 powiat łomżyński 628,63 29,00 77,56 13,18 7,8 3525,59 powiat moniecki 874,21 28,90 77,79 14,52 7,1 3358,70 powiat sejneński 1062,28 30,90 116,04 17,95 10,3 3425,25 powiat siemiatycki 1475,34 32,70 80,62 16,14 6,1 3157,37 powiat sokólski 1055,07 28,70 98,59 17,00 9,9 3339,03 powiat suwalski 961,24 29,90 87,17 13,14 4,5 3114,10 powiat wysokomazowiecki 1190,36 30,60 43,13 7,40 5,7 3421,03 powiat zambrowski 948,42 26,10 63,52 16,98 8,5 3380,00 m. Białystok 5870,77 25,60 41,35 16,60 7,8 3706,73 m. Łomża 4958,64 23,90 54,73 15,90 9,1 3207,62 m. Suwałki 4538,53 23,00 63,38 25,54 6,1 3260,75 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i MPiPS-03 17

18 Jednym z elementów badania było przyjrzenie się zmianom wartości poszczególnych zmiennych na przestrzeni analizowanego okresu, czyli w latach Pierwsza zmienna wykorzystana w badaniu to dochody budżetów powiatów ogółem na 1 mieszkańca. Najwyższe dochody występują w miastach na prawach powiatu tj. w Białymstoku, Łomży i w Suwałkach. Wykres 7. Dochody budżetów powiatów ogółem na 1 mieszkańca w zł m. Białystok m. Łomża m. Suwałki 4663, , , , , ,77 siemiatycki wysokomazowiecki sejneński sokólski grajewski augustowski bielski suwalski zambrowski hajnowski moniecki białostocki kolneński łomżyński 1475, , , , , , ,07 840, , , ,86 982,77 962,44 904,57 961, ,92 948, ,12 904,35 881,85 874, ,03 814,79 780,19 720,3 676,66 628,63 580, Źródło: opracowanie własne 18

19 Ostatnie miejsca pod względem dochodów odnotowujemy w powiatach: łomżyńskim, kolneńskim i białostockim. Warto zauważyć, że w większości powiatów nastąpił wzrost omawianej zmiennej diagnostycznej w roku 2014 w porównaniu do roku poprzedniego. Największy wzrost dochodów nastąpił w mieście Białystok, mieście Łomża oraz powiecie siemiatyckim. Kolejną zmienną w badaniu była przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na 1 mieszkańca. Największą przeciętną powierzchnią użytkową mieszkań na 1 osobę charakteryzują się powiaty: hajnowski, siemiatycki i bielski, zaś najmniejszą miasto Suwałki, powiat kolneński oraz miasto Łomża. W 2014 roku we wszystkich powiatach sytuacja mieszkaniowa nieco polepszyła się w stosunku do roku

20 Wykres 8. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na osobę hajnowski siemiatycki bielski białostocki sejneński wysokomazowiecki suwalski łomżyński moniecki sokólski augustowski zambrowski m. Białystok grajewski m. Łomża kolneński m. Suwałki 34,4 33,7 32,7 32,2 31, ,2 30,6 30,9 30,4 30,6 30,3 29,9 29, ,5 28,9 28,5 28,7 28,3 26,5 26,2 26,1 25,6 25,6 25,2 24, ,9 23,7 23,5 23, , Źródło: opracowanie własne Kolejne zmienne diagnostyczne dotyczą zakresu pomocy społecznej świadczonej mieszkańcom powiatów, a ich wartości zostały obliczone na podstawie danych publikowanych w MPiPS-03. Najmniejsza liczba osób w rodzinach objętych pomocą 20

21 społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców występuje w mieście Białystok, powiecie wysokomazowieckim oraz mieście Łomża. Najwięcej pomocy w tym zakresie występuje w powiatach: grajewskim, sejneńskim i sokólskim. Biorąc pod uwagę zmiany poziomu tej zmiennej w roku 2014 w porównaniu do roku poprzedniego zauważamy, że w mieście Białystok oraz powiatach: bielskim, łomżyńskim, siemiatyckim i hajnowskim nastąpił wzrost liczy osób objętych pomocą społeczną z tytułu ubóstwa. Wykres 9. Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców grajewski sejneński sokólski 98,59 126,68 132,21 116,04 116,94 111,49 hajnowski 102,50 100,08 suwalski kolneński augustowski moniecki siemiatycki łomżyński m. Suwałki zambrowski bielski białostocki m. Łomża wysokomazowiecki m. Białystok 87,17 88,85 84,30 86,61 73,70 83,06 77,79 80,02 80,62 78,08 77,56 74,76 63,38 74,14 63,52 68,84 63,80 61,30 59,24 60,97 54,73 57,87 43,13 45,04 41,35 41, Źródło: opracowanie własne

22 Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną w najmniejszym zakresie występuje w powiatach wysokomazowieckim, kolneńskim i łomżyńskim. W największym zakresie pomoc ta dotyczy rodzin z powiatu hajnowskiego, miasta Suwałki oraz powiatu grajewskiego. Na terenie powiatów: kolneńskiego, łomżyńskiego, sejneńskiego, augustowskiego oraz miasta Suwałki liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społeczną na 1000 mieszkańców wzrosła w roku 2014 w stosunku do roku poprzedniego. Wykres 10. Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społ. na 1000 mieszkańców hajnowski m. Suwałki grajewski 26,67 27,50 25,54 23,63 21,26 21,73 sokólski augustowski m. Białystok bielski 13,98 17,00 18,46 18,38 18,25 16,60 17,93 17,90 białostocki sejneński zambrowski moniecki siemiatycki m. Łomża suwalski łomżyński kolneński 15,95 17,55 17,95 17,42 16,98 17,10 14,52 16,42 16,14 16,34 15,90 16,19 13,14 13,83 13,18 12,77 11,84 11, wysokomazowiecki 7,40 9, Źródło: opracowanie własne 22

23 Istotnym czynnikiem wpływającym na poziom ubóstwa jest bezrobocie. Pod względem udziału liczby bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym ranking powiatów kształtuje się w ten sposób, że jego pierwsze miejsca zajmują powiaty o najmniejszej liczbie bezrobotnych czyli siemiatycki, suwalski i wysokomazowiecki, zaś miejsca ostatnie należą do powiatów o największym bezrobociu, czyli: sejneńskiego, kolneńskiego i grajewskiego. Należy zauważyć, że na terenie wszystkich powiatów z terenu województwa podlaskiego liczba bezrobotnych w 2014 roku zmalała w stosunku do roku 2013 r. Wykres 11. Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym sejneński 10,3 14,6 kolneński grajewski sokólski augustowski 9,9 9,6 11,6 11,8 11,4 11,3 13,4 13,3 zambrowski 8,5 10,1 m. Łomża białostocki m. Białystok łomżyński 9,1 9,8 8,2 9,5 7,8 9 7,8 8, hajnowski moniecki 6,9 7,1 8,4 8,1 m. Suwałki 6,1 8 bielski wysokomazowiecki 6 5,7 7,2 6,9 suwalski siemiatycki 4,5 6,9 6,1 6, Źródło: opracowanie własne 23

24 Jednym z czynników wpływających na poziom ubóstwa jest wynagrodzenie mieszkańców. Analiza danych liczbowych wskazuje, że najwyższe średnie zarobki miesięczne brutto występują w powiatach: bielskim, grajewskim oraz mieście Białystok. Najmniejsze wynagrodzenia występują z kolei w powiatach: suwalskim, siemiatyckim i białostockim. Tylko na terenie jednego powiatu (bielskiego) w analizowanym okresie spadło przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto. We wszystkich pozostałych powiatach nastąpił wzrost średniego wynagrodzenia w roku 2014 w porównaniu do roku poprzedniego. Wykres 12. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł bielski grajewski m. Białystok augustowski łomżyński sejneński wysokomazowiecki hajnowski moniecki kolneński sokólski zambrowski m. Suwałki m. Łomża białostocki siemiatycki suwalski 3938, , , , , , , , , , , , , , , , ,7 3272, , , , , , , , , , , , , , ,1 2975, Źródło: opracowanie własne

25 Na przestrzeni kilku ostatnich lat ubóstwo jest najczęstszym powodem korzystania z pomocy społecznej w województwie podlaskim. Analiza informacji pozyskanych z ośrodków pomocy społecznej w drodze Oceny Zasobów Pomocy Społecznej wskazuje, że w 2013 r. wsparciem z tytułu ubóstwa objęto rodzin z terenu województwa. Mapka 2. Rodziny objęte pomocą społeczną z tytułu ubóstwa w gminach województwa podlaskiego w roku 2013 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OZPS Rodziny te stanowiły 66% ogółu rodzin korzystających z pomocy i wsparcia. W roku 2014 w stosunku do roku poprzedniego liczba rodzin korzystających z pomocy społecznej w powodu ubóstwa spadła o 420 rodzin, czyli o 1%. 25

26 Mapka 3. Rodziny objęte pomocą społeczną z tytułu ubóstwa w gminach województwa podlaskiego w roku 2014 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OZPS Dane liczbowe wskazują na fakt, iż największy wzrost liczby rodzin korzystających z pomocy społecznej z tytułu ubóstwa w 2014 roku w stosunku do roku poprzedniego dotyczy następujących gmin: Łapy (+215 rodzin), miasta Białystok (+109), Białowieża (+80), Filipów (+50). Gminy na terenie których nastąpił spadek w liczbie rodzin korzystających ze wsparcia ośrodków pomocy społecznej z tytułu ubóstwa to: M. Suwałki (-191) Janów (-119) Suchowola (-91) 26

27 Płaska (-68) Czarna Białostocka (-52) Dąbrowa Białostocka (-50). W oparciu o zmienne diagnostyczne opisane powyżej zbudowano syntetyczny miernik stopnia zagrożenia ubóstwem w powiatach województwa podlaskiego. Pozwoliło to na utworzenie rankingu powiatów ze względu na stopień zagrożenia ubóstwem w latach Dodatkowo wartości liczbowe zmiennej syntetycznej zostały podzielone na pięć przedziałów określających stopień zagrożenia ubóstwem. Tabela 3. Przedziały stopnia zagrożenia ubóstwem wyznaczone za pomocą zmiennej syntetycznej dla powiatów województwa podlaskiego w latach Przedziały zmiennej syntetycznej Stopień zagrożenia ubóstwem <0,50 0,82) <0,49 0,80) Bardzo niski < 0,19 0,50) < 0,19 0,49) Niski <-0,13 0,19) <-0,12 0,19) Umiarkowany <-0,44-0,13) <-0,42-0,12) Wysoki < -0,76-0,44 ) < -0,73-0,42 ) Bardzo wysoki Źródło: opracowanie własne W poniższej tabeli przedstawiono dane dotyczące wartości zmiennej syntetycznej dla poszczególnych powiatów oraz ranking powiatów województwa podlaskiego ze względu na stopień zagrożenia ubóstwem w latach

28 Tabela 4. Ranking powiatów województwa podlaskiego ze względu na stopnia zagrożenia ubóstwem w latach Powiat Wartość zmiennej syntetycznej 2013 Wartość zmiennej syntetycznej 2014 Miejsce w rankingu 2013 Miejsce w rankingu 2014 Stopień zagrożenia ubóstwem 2013 Stopień zagrożenia ubóstwem 2014 powiat wysokomazowiecki 0,82 0, bardzo niski bardzo niski powiat bielski 0,74 0, bardzo niski bardzo niski m. Białystok 0,69 0, bardzo niski bardzo niski powiat łomżyński 0,25 0, niski umiarkowany powiat siemiatycki 0,22 0, niski umiarkowany m. Łomża 0,17 0, umiarkowany umiarkowany powiat moniecki 0,07 0, umiarkowany umiarkowany powiat suwalski 0,05 0, umiarkowany umiarkowany powiat białostocki 0,03 0, umiarkowany umiarkowany m. Suwałki -0,13-0, wysoki wysoki powiat augustowski -0,17-0, wysoki wysoki powiat zambrowski -0,21-0, wysoki wysoki powiat hajnowski -0,25-0, wysoki wysoki powiat kolneński -0,49-0, bardzo wysoki bardzo wysoki powiat sejneński -0,50-0, bardzo wysoki bardzo wysoki powiat sokólski -0,52-0, bardzo wysoki bardzo wysoki powiat grajewski -0,76-0, bardzo wysoki bardzo wysoki Źródło: opracowanie własne Ilustracje graficzną dokonanego podziału powiatów pod względem poziomu ubóstwa w latach przedstawiono na mapach województwa. 28

29 Mapka 4. Stopień zagrożenia ubóstwem w 2013 roku na terenie powiatów województwa podlaskiego Źródło: opracowanie własne 29

30 Mapka 5. Stopień zagrożenia ubóstwem w 2014 roku na terenie powiatów województwa podlaskiego 1 bardzo niski 2 niski 3 umiarkowany 4 wysoki 5 bardzo wysoki Źródło: opracowanie własne 30

31 5. Zakończenie i wnioski Przeprowadzone badanie dotyczącej stopnia zagrożenia ubóstwem poszczególnych powiatów z terenu województwa podlaskiego w latach pozwoliło na sformułowanie następujących wniosków: Województwo podlaskie w latach charakteryzowało się wysokim stopniem zagrożenia ubóstwem i stan ten w ostatnim czasie się nie zmieniał. Stopień zagrożenia ubóstwem w powiatach województwa podlaskiego w latach był zróżnicowany terytorialnie. Na terenie województwa podlaskiego najmniejszym stopniem zagrożenia ubóstwem charakteryzują się powiaty: wysokomazowiecki, bielski oraz miasto Białystok. W obu analizowanych latach stopień zagrożenia w tym rejonach był bardzo niski. Na drugim krańcu rankingu tj. powiatów najbardziej zagrożonych ubóstwem w analizowanym okresie znalazły się natomiast powiaty: grajewski, sokólski, sejneński i kolneński. W powiatach tych zarówno w roku 2013 jak i 2014 stopień zagrożenia ubóstwem był bardzo wysoki. W porównaniu do rankingu powiatów najmniej i najbardziej zagrożonych ubóstwem, opracowanych we wcześniejszych latach tj zauważa się, iż w obecnej klasyfikacji na lata nie zachodzą zmiany na jego pierwszych pozycjach. Nadal najmniej zagrożone ubóstwem są powiaty bielski i miasto Białystok. Analogiczna sytuacja występuję jeśli chodzi o powiaty najbardziej zagrożone. Zarówno w latach jak i najwyższy stopień zagrożenia ubóstwem dotyczył powiatów sokólskiego, sejneńskiego i kolneńskiego. Z przeprowadzonej analizy wynika, że na terenie powiatów województwa podlaskiego w 2014 roku w stosunku do roku poprzedniego stan zagrożenia ubóstwem zmienił się na terenie dwóch powiatów: łomżyńskiego i siemiatyckiego. Zmiana ta miała charakter negatywny. Powiaty te w 2013 roku mieściły się w grupie rejonów o niskim stopniu zagrożenia ubóstwem, w roku 2014 zakwalifikowano je do powiatów o umiarkowanym stopniu zagrożenia. 31

32 Ubóstwo jest problemem, którego rozwiązanie wymaga podjęcia szeroko zakrojonych działań zbiorowych. Konieczne są wszelkiego rodzaju długofalowe interwencje pomocowe kierowane do osób ubogich jak również zagrożonych ubóstwem. Powinny to być działania dopasowane do konkretnych kategorii ubogich tj. bezrobotnych i długotrwale bezrobotnych, rodzin wielodzietnych, osób niepełnosprawnych, mieszkańców wsi lub też dużych miast. Działania te muszą uwzględniać rzeczywiste i zróżnicowane potrzeby tych osób oraz powinny zmierzać do ich aktywizacji i pełnego usamodzielnienia. Bardzo ważna kwestią jest mobilizacja samych osób ubogich do wzięcia przez nich odpowiedzialności za swój los. Warto zauważyć, że najbardziej kompleksowe programy nie przynoszą oczekiwanych rezultatów bez zaangażowania oraz czynnego udziału samych zainteresowanych. Jak się okazuje dotychczas wykorzystywane instrumenty w walce z biedą i ubóstwem są niewystarczające. Przeciwdziałanie ubóstwu nie może ograniczać się wyłącznie do dążenia do wzrostu gospodarczego, ale należy kłaść przede wszystkim nacisk na systemowe przeciwdziałanie społeczno-kulturowym następstwom zjawiska. W pierwszej kolejności powinny być podejmowane działania o charakterze aktywizacji i edukacji społecznozawodowej, zaś w dalszej praca socjalna. W kwestii przeciwdziałania zjawisku ubóstwa istotne jest prowadzenie również działań zarówno prewencyjnych jak i profilaktycznych. 32

33 Spis wykresów Wykres 1. Zasięg ubóstwa w Polsce w latach Wykres 2. Zasięg ubóstwa skrajnego w 2014 r. wg grup społeczno-ekonomicznych Wykres 3. Zasięg ubóstwa skrajnego w 2014 r. wg wykształcenia gospodarstwa domowego Wykres 4. Zasięg ubóstwa skrajnego w 2014 r. wg wieku Wykres 5. Zasięg ubóstwa skrajnego w 2014 r. wg typu gospodarstwa domowego Wykres 6. Zasięg ubóstwa skrajnego w 2014 r. wg klasy miejsca zamieszkania Wykres 7. Dochody budżetów powiatów ogółem na 1 mieszkańca w zł Wykres 8. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w m 2 na osobę Wykres 9. Liczba osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu ubóstwa na 1000 mieszkańców Wykres 10. Liczba osób w rodzinach niepełnych objętych pomocą społ. na 1000 mieszkańców Wykres 11. Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym Wykres 12. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł Spis rysunków Rysunek 1. Sposoby analizy sfery ubóstwa... 4 Spis tabel Tabela 1. Wartości zmiennych diagnostycznych dla powiatów województwa podlaskiego w 2013 r. 16 Tabela 2. Wartości zmiennych diagnostycznych dla powiatów województwa podlaskiego w 2014 r. 17 Tabela 3. Przedziały stopnia zagrożenia ubóstwem wyznaczone za pomocą zmiennej syntetycznej dla powiatów województwa podlaskiego w latach Tabela 4. Ranking powiatów województwa podlaskiego ze względu na stopnia zagrożenia ubóstwem w latach Spis map Mapka 1. Zasięg ubóstwa skrajnego w 2014 r. według województwa... 7 Mapka 2. Rodziny objęte pomocą społeczną z tytułu ubóstwa w gminach województwa podlaskiego w roku Mapka 3. Rodziny objęte pomocą społeczną z tytułu ubóstwa w gminach województwa podlaskiego w roku Mapka 4. Stopień zagrożenia ubóstwem w 2013 roku na terenie powiatów województwa podlaskiego Mapka 5. Stopień zagrożenia ubóstwem w 2014 roku na terenie powiatów województwa podlaskiego