3.2 KOMPLEKS OSADNICZY W TARGOWISKU NA TLE OSADNICTWA KULTURY ŁUŻYCKIEJ W ZACHODNIEJ MAŁOPOLSCE. PODSUMOWANIE BADAŃ INTERDYSCYPLINARNYCH

Transkrypt

1 Jacek Górski, Kompleks osadniczy w Targowisku na tle osadnictwa kultury łużyckiej w zachodniej Małopolsce. Podsumowanie Kompleks badań osadniczy interdyscyplinarnych w Targowisku na tle osadnictwa kultury łużyckiej w zachodniej Małopolsce. Podsumowanie Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2014 s Jacek Górski 3.2 KOMPLEKS OSADNICZY W TARGOWISKU NA TLE OSADNICTWA KULTURY ŁUŻYCKIEJ W ZACHODNIEJ MAŁOPOLSCE. PODSUMOWANIE BADAŃ INTERDYSCYPLINARNYCH Na obszarze lewo- i prawobrzeżnej Wisły w okolicach Krakowa, we wczesnej fazie kultury łużyckiej, wyróżnia się wyraźne skupisko osadnicze. Pod względem taksonomicznym, ze względu na specyfikę materiałów, zalicza się je do podgrupy krakowskiej grupy śląskiej kultury łużyckiej (Gedl 1975, 110). Związki z terenami Śląska są czytelne, zwłaszcza w dwóch pierwszych fazach określanych, jako Iwanowice-Wysyłek i Zofipole-Raciborsko (Gedl 1982, 21-24, ryc. 13). Tak też, zasadniczo, należy datować funkcjonowanie analizowanego kompleksu osadniczego w Targowisku. Ślady późniejsze, w rozpoznanej wykopaliskowo partii terenu, są bardzo nieliczne. Generalizując można stwierdzić, że pierwsza faza reprezentuje stylistykę środkowego a druga z młodszego okresu epoki brązu. W świetle ostatnich analiz chronologicznych, wspartych rekonstrukcją przemian mikroregionalnego systemu osadniczego na terenie Nowej Huty, początek kultury w typie pól popielnicowych nad górną Wisłą przypada na fazę D epoki brązu (Górski 2002, 23; 2007, 38-45; 2010, 111). Datowanie tej fazy stylistycznej można synchronizować również z kolejną fazą chronologiczną - A1 okresu halsztackiego. Faza Zofipole-Raciborsko odpowiada III fazie użytkowania cmentarzyska w Kietrzu (faza A2 okresu halsztackiego). W jej ramach wyróżniają się stylistycznie wyraźne elementy zakarpackie, widoczne również w materiałach z Targowiska. Powszechnie uważa się, że geneza kultury łużyckiej w okolicach Krakowa jest związana z migracją z zewnątrz i zasadniczo nie jest związana z ewolucją starszego podłoża kulturowego w postaci kultury trzcinieckiej (Kozłowski 1928; Gedl 1967; 1982; Rydzewski 1991; Górski 2002). Rozwój tej drugiej nie prowadził do powstania charakterystycznego typu kultury w żadnym z możliwych do obserwowania aspektów (obrządek pogrzebowy, przedmioty brązowe, najbardziej charakterystyczne zdobnictwo ceramiki Górski 2002). Na lessach wielicko-bocheńskich nie ma znalezisk wyznaczających późną fazę kultury trzcinieckiej. Tylko niektóre stanowiska solowarskie w rejonie Wieliczki (Kraków-Bieżanów, stan. 15 Przybyła 2010; Kokotów, stan. 19 Górski 2012) mogły ewentualnie funkcjonować w tym czasie. Nieliczne punkty osadnicze kultury trzcinieckiej znane z tego terenu, nie związane z działalnością solowarską, są efektem przelotnych penetracji w fazie klasycznej. Wszystkie osiedla i cmentarzyska z wczesnej fazy kultury łużyckiej zostały założone w strefach niezasiedlonych od czasów późnej fazy kultury mierzanowickiej. Lokalizacja kompleksu w Targowisku potwierdza wcześniejsze obserwacje w tym zakresie. Obrządek pogrzebowy związany z wczesną fazą kultury łużyckiej prezentuje się bardzo jednolicie. W zdecydowanej większości były to ubogo wyposażone pochówki popielnicowe. Liczba grobów jamowych nie przekracza 20-25%. Często zarys jamy grobowej jest nieczytelny. Na cmentarzyskach nie ma grobów ciałopalnych w dużych jamach. Rzadko popielnicy towarzyszyły przystawki w postaci innych naczyń lub drobne przedmioty brązowe. Duża część popielnic była nakrywana misami. Z tego punktu widzenia cmentarzysko w Targowisku prezentuje się typowo (Konieczny, w tym tomie). Baza porównawcza jest jednak niewielka, ponieważ w małym zakresie przebadano tylko cztery cmentarzyska na lewym brzegu Wisły. Są to nekropole w Iwanowicach 213

2 JACEK GÓRSKI na Górze Wysyłek (Kozłowski 1920), Księżnicach Wielkich (Żaki 1950), Nowej Hucie-Pleszowie (stan. 50 Kogus 1963) i w Zofipolu (stan. 1 Żaki 1950, ). Cmentarzysko w Targowisku stanowi swego rodzaju reper dla charakterystyki zwyczajów pogrzebowych i analiz demograficznych ludności wczesnej fazy kultury łużyckiej w zachodniej Małopolsce. Cenne jest opracowanie antropologiczne bardzo licznej serii szczątków kostnych, prawie 500 osobników (Wróbel, w tym tomie). Wiele szczegółowych informacji o obrządku pogrzebowym uzyskano ze względu na zaangażowanie antropologa już na etapie prac terenowych. Należy postulować opublikowanie drugiego, dużego cmentarzyska rozpoznanego w trakcie szerokoprzestrzennych badań ratowniczych na trasie autostrady, w Krakowie-Bieżanowie, stan. 30 (Konieczny 2012). Wszystkie wymienione nekropole zostały założone na surowym korzeniu, podobnie jak wczesnołużyckie osady. Obrządek pogrzebowy na tych cmentarzyskach nie wykazuje w zasadzie związków genetycznych z kulturą trzciniecką. Być może takie koneksje mają dwa groby szkieletowe kultury łużyckiej (Górski 2002, 34) zbiorowy grób z Zofipola i podwójny na osadzie w Nowej Hucie- -Wyciążu (Żaki 1950, 51-52; Rydzewski 1996). Groby na cmentarzysku są datowane na środkowy i młodszy okres epoki brązu. Pochówki późniejsze są reprezentowane jednostkowo (Konieczny w tym tomie). Pod względem chronologicznym wyróżnia się strefa czwartobrązowa na stan. 11. Natomiast w głównej części nekropoli, na stan. 10, część grobów fazy starszej jest zlokalizowana na jego wschodniej rubieży. Zasadniczo jednak pochówki datowane na środkowy i młodszy okres epoki brązu nie tworzyły wyodrębniających się stref, a niekiedy były wkopywane obok siebie. Nie były też rozmieszczone równomiernie. W centrum widoczne jest znaczne zagęszczenie grobów, z kilkoma skupiskami każde z nich liczące po kilkadziesiąt obiektów. Niekiedy pochówki zgrupowane były w okręgu lub owalu, z niewielką pustą przestrzenią w środku (ary /180; 100/140 i 70-80/190), co może sugerować istnienie kopca ziemnego, wokół którego lokowane były groby. Widoczne są też liniowe układy grobów, głównie z młodszej epoki brązu, widoczne najlepiej na arach / Możliwe, że zgrupowania te i układy odpowiadają istniejącym w przeszłości strukturom społecznym, które na osadach wyodrębniają się w postaci zagród. Przy takiej interpretacji należałoby zakładać długą tradycję użytkowania tej samej strefy cmentarzyska przez poszczególne grupy złączone wspólnym pochodzeniem, w zmieniających się w długim czasie układach wzajemnych powiązań. Na omawianym obszarze można wyróżnić kilka wyodrębniających się mikroregionów lub skupisk osadniczych, które są stosunkowo dobrze przebadane. Do niedawna najdokładniejsze informacje dotyczyły skupiska osadniczego na terenie Krakowa Nowej Huty. Zostało one niedawno szczegółowo omówione w aspekcie ewolucji systemu osadniczego i zmian kulturowych od kultury trzcinieckiej do łużyckiej (Górski 2002). Wyraźne skupisko osadnicze ludności wczesnej fazy kultury łużyckiej znajduje się też w rejonie ujścia Szreniawy do Wisły. Od wielu lat jest tam badana osada w Witowie, stan. 1, pow. proszowicki (Gawlik, Godlewski 2010, tam starsza lit.), która została określona jako duży ośrodek osadniczy funkcjonujący w tym regionie od III okresu epoki brązu. Z tego samego okresu pochodzi osada w Koszycach, stan. 1 (niepublikowane badania Ireny Pieróg) i cmentarzysko ciałopalne w Książnicach Wielkich (Żaki 1950, ryc. 160). Na baczną uwagę zasługuje kompleks osadniczy w Krakowie- -Bieżanowie kryjący wielki potencjał informacyjny. Składał się on z cmentarzyska ciałopalnego na stanowisku 30 w Krakowie-Bieżanowie i grupy osad w jego sąsiedztwie (Byrska et al. 2006; Konieczny 2012). Cmentarzysko liczyło kilkaset grobów, datowanych m.in. na trzecio- i czwartobrązową fazę rozwoju kultury łużyckiej. Towarzyszyły mu stanowiska osadowe o różnej chronologii z setkami obiektów gospodarczych i przemysłowych (związanych z warzelnictwem) oraz bardzo licznymi materiałami ruchomymi, odpowiadającymi osadowej i solowarskiej funkcji stanowisk. Podczas badań prowadzonych przez Krakowski Zespół do Badań Autostrad sp. j., w znacznym stopniu rozpoznano też wiele innych stanowisk kultury łużyckiej, w tym dwa duże osiedla rolnicze z wczesnej fazy kultury łużyckiej w Zakrzowcu, stan. 7 (Archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad) i Zagórzu, stan. 2 (pow. wielicki Chmielewski et al. 2006). Wszystkie poczynione obserwacje pozwalają sądzić, że wymienione struktury osadnicze miały bardzo stabilny charakter. Na razie jednak dysponujemy jedynie opracowaniami inwestorskimi kompleksów źródeł ze stanowisk z materiałami wczesnołużyckimi, które tworzą poszczególne struktury mikroregionalne. Natomiast prezentowana publikacja jest pierwszą interdyscyplinarną i kompleksową publikacją źródeł osadowych 214

3 Kompleks osadniczy w Targowisku na tle osadnictwa kultury łużyckiej w zachodniej Małopolsce. Podsumowanie i sepulkralnych z omawianego terenu. Dwie, w dużym stopniu przebadane, osady użytkowników centralnie usytuowanego cmentarzyska również wyróżniają się pod niektórymi względami. Po raz pierwszy natrafiono na trwałe budowle o różnym charakterze. Były to różnej wielkości budynki słupowe, zapewne o charakterze mieszkalnym i gospodarczym. Jeżeli interpretacja przeznaczenia budynków odkrytych na osadzie zachodniej (stanowisko 11 i 12) jest poprawna, to mamy do czynienia ze zróżnicowaniem funkcjonalno-przestrzennym osady i wydzieleniem części mieszkalnej i gospodarczej. Stan rozpoznania osady pozwala też dość wiarygodnie oszacować wielkość tej osady, ponieważ układ i rozplanowanie konstrukcji słupowych wskazuje, że rozpoznano większość jednej fazy budowlanej. Relikty budowli słupowych zarejestrowano również na osadzie wschodniej (stan. 10), zawsze w pobliżu skupiska jam trapezowatych i workowatych. Zapewne również i w tych przypadkach mamy do czynienia z reliktami zabudowy zagrodowej. Jednak ta część cypla była silnie zniszczona przez erozję i obiekty były gorzej zachowane. Ciekawe są też liniowe układy dołków posłupowych interpretowane jako płoty, rozumiane jako różnorodne elementy wewnętrznego podziału osady. Zainteresowanie budzi skomplikowana konstrukcja słupowa (zagroda dla zwierząt z systemem płotów do ich wprowadzenia?) w centralnej części osady wschodniej. Nie ma ona analogii na innych stanowiskach w omawianym okresie. Co ważniejsze, w świetle analiz planigraficznych wydaje się, że wokół tej konstrukcji była zorganizowana cała osada ze środowego okresu epoki brązu. Tworzyło ją szereg zagród, z których każda składała się z jednego lub kilku obiektów zasobowych i gospodarczych oraz słupów będących zapewne reliktami zabudowy zagrodowej. Trudno wyznaczyć granice poszczególnych struktur. Przytoczono argumenty (Górski, w tym tomie, r. 2.1) świadczące o względnej jednorodności zarejestrowanego układu. Pomijamy tu, ze względów oczywistych, młodsze jamy datowane na młodszy okres epoki brązu. Możliwe więc, że na osadzie wschodniej w jednym czasie mogło funkcjonować 12 lub nawet więcej zagród. Oznacza to, że użytkownikami cmentarzyska mogło być około 20 rodzin podstawowych zamieszkujących osadę wschodnią i zachodnią. Liczbę osób mieszkających w jednym czasie oba osiedla oszacowano na około 140. Analizy planigraficzne wskazują, że ludność wczesnej fazy kultury łużyckiej stosowała różne sposoby organizacji osad. Na jednej z osad w Targowisku (stan. 11/12) słupowe domy z towarzyszącymi im jamami gospodarczymi były rozlokowane regularnie na planie elipsy w sposób przypominający struktury osiedli kultury trzcinieckiej z obszaru Nowej Huty-Mogiły (por. Górski 1994, ryc. 6-12). Na osadzie z tego samego okresu na stanowisku 10 w Targowisku, zapewne ze względu na większy stopień zniszczenia, relikty zabudowy zachowały się bardzo słabo. Natomiast głębokie obiekty zagłębione w ziemię grupowały się w większe skupiska (system gronowy ) lub spotyka się je pojedynczo. Podobne układy zidentyfikowano we wczesnołużyckiej fazie rozwoju wyżej wymienionego osiedla w Mogile (Górski 1994, ryc. 13). Na porównywanych stanowiskach nie tworzyły one struktur o regularnych kształtach. Powyższe informacje wskazują, że w ramach jednego ugrupowania kulturowego, nawet na niewielkim obszarze, mogły funkcjonować różne modele organizacji stanowisk osadowych. Możliwe, że wynika to z pewnych różnic w podstawach gospodarczych obu osiedli. W osiedlu wschodnim większą rolę mogła odgrywać hodowla, czemu sprzyjała niewielka odległość od szerokiej doliny zalewowej Raby. Analiza niektórych elementów środowiska naturalnego jest ważnym elementem pracy, osadzającym działające społeczności w konkretnym wymiarze ekosystemowym. Analiza szczątków subfosylnych z omawianego kompleksu osadniczego (Lityńska- -Zając et al., w tym tomie) wzbogaca wiedzę na temat gospodarki rolnej i użytkowania roślin z siedlisk naturalnych. Cenne jest również, że uzyskane informacje można porównać z wynikami analiz dla osadnictwa neolitycznego (Lityńska-Zając et al. 2014), co pozwala śledzić zmiany w długim przedziale czasowym. Stwierdzono m.in. wyraźny wzrost znaczenia prosa, co potwierdzają też badania na innych stanowiskach. Wynika z nich, że upowszechnienie tego gatunku nastąpiło wcześniej niż uważano dotychczas. W obiektach wyróżniono też dzikie rośliny zielne związane z siedliskami polnymi (kąkol polny, stokłosa żytnia, chaber bławatek), ruderalnymi (komosa trójkątna) i zapewne łąkowymi (tymotka łąkowa). Interesujące są różnice stwierdzone między składem taksonomicznym węgli drzewnych w obiektach osadowych i grobowych. W obrębie osad pozostałości dębu i sosny, a w grobach szczątki brzozy. Ważnych obserwacji dokonano też w dolinie Raby (Kalicki, w tym tomie), w której wyraźnie zaznacza się powstawanie stożka akumulacyjnego w czasach 215

4 JACEK GÓRSKI odpowiadających funkcjonowaniu osady kultury łużyckiej. Najprawdopodobniej za uruchomienie procesów erozyjnych odpowiedzialni są mieszkańcy osady zachodniej (C). Podobnie, jak w przypadku analiz makroszczątków z osad, w dolinie rzecznej stwierdzono wskaźniki odsłoniętych gruntów, co jest efektem stosowania upraw i pasterstwa. Olbrzymia liczba wydobytych źródeł podczas badań stanowisk osadowych i sepulkralnych na lessach wielicko-bocheńskich nie zmienia jakościowo dotychczasowego obrazu wytwórczości ceramicznej w fazie Iwanowice-Wysyłek i Zofipole Raciborsko. Najbardziej typowe i charakterystyczne dla wcześniejszego etapu są trzy grupy naczyń, które tworzą jej specyficzny klimat stylistyczny (Gedl 1982, 22; Rydzewski 1991, ; Górski 2007, 38). Są to: misy ostroprofilowane zdobione karbowaniem na załomie, pod którym często widoczne są linie ryte, wazy z ostrym, często zgrubiałym i najczęściej karbowanym załomem brzuśca oraz naczynia (amfory i dzbany) z ornamentem guzowym. Towarzyszą im garnki, najczęściej wyraźnie profilowane, naczynia wanienkowate i inne, mniej lub bardziej charakterystyczne, pojemniki ceramiczne. Zagadnienia ceramicznych inwentarzy i ich proweniencja były wielokrotnie omawiane są dobrze znane (Górski 2002, tam starsza lit.). Stylistyka typowa dla wczesnej fazy kultury łużyckiej w rejonie Krakowa ma ewidentne zachodnie nawiązania (np. w Kietrzu Gedl 1991, tablice; 1992, tablice; 1996, tablice) i jest określana jako styl śląski. Jako obszar wyjściowy dla tej stylistyki można traktować teren Górnego Śląska i przyległych obszarów Czech, co wnioskowano już prawie sto lat temu (Kozłowski 1928). Elementy, które można wiązać z innymi kierunkami oddziaływań nie miały decydującego znaczenia dla oblicza kulturowego omawianego terenu. Niewielkie wpływy południowe są widoczne w wytwórczości ceramicznej (naczynia wanienkowate) i brązowniczej (siekiery dziobate). Po raz pierwszy w kontekście wczesnej fazy kultury łużyckiej natrafiono na naczynia, które najpewniej mają analogie w kulturze pilińskiej. Niewielkie są natomiast wpływy miejscowego, trzcinieckiego środowiska. Można do nich zaliczyć, z pewnymi zastrzeżeniami, bardzo nieliczne ułamki naczyń zdobionych pionowymi żłobkami. Są one znane głównie ze stanowisk nowohuckich, czyli z obszaru na którym doszło do zetknięcia się przedstawicieli obu kultur. Natomiast większość naczyń z ornamentyką pionowych żłobków ma w Targowisku późniejszą chronologię. Pospolite odmiany garnków są w tym czasie elementem interkulturowym, znanym zarówno ze śląskiego środowiska wczesnołużyckiego, jak i ze strefy zachodniej kultury trzcinieckiej. Materiały ceramiczne fazy Zofipole-Raciborsko są bardzo charakterystyczne i tworzą je dwie, wyraźnie wyróżniające się stylistycznie grupy. Pierwszą tworzy ceramika o cechach lokalnych: (a) niewielkie i cienkościenne tzw. wazy zofipolskie zdobione poziomymi liniami rytymi i różnymi układami kresek, (b) duże dwustożkowate wazy niezdobione, (c) uchate lub bezuche, niezdobione misy profilowane, (d) jednoczęściowe, zwykle stożkowate, kubki z taśmowatym uchem wystającym ponad krawędź. Rzadko spotykane są łagodnie profilowane garnki. Druga grupa stylistyczna prezentuje się bardzo specyficznie. Charakterystyczne są naczynia zdobione szerokimi pionowymi żłobkami. Często pionowe żłobki są wzbogacone o inne motywy: guzy obwiedzione, poziome żłobki na szyi, niekiedy dołki. Bogato dekorowane są zwykle amfory lub analogiczne formy pozbawione uch. Specyficzną cechą mikromorfologiczną w tych naczyniach są, w niektórych przypadkach, kołnierzowato ukształtowane brzegi. Zdobione są też duże misy, które na wewnętrznej części dna są ornamentowane współśrodkowymi żłobkami i szerokimi, zaplatanymi żłobkami. Analogiczne lub zbliżone naczynia o analogiach zakarpackich znane są obszaru tarnobrzeskiej kultury łużyckiej (Przybyła 2009, ). Problematyka napływu naczyń o specyficznej stylistyce określanej ostatnio jako Belegiš II, również na teren zachodniej Małopolski, został niedawno dogłębnie omówiony w wyżej cytowanej publikacji. Wraz z pojawieniem się na terenach podkrakowskich kultury łużyckiej obserwujemy napływ i upowszechnienie się przedmiotów z brązu (Górski 2007, 38-41; tam szczegółowe omówienie). Znane są one z grobów, osad i skarbów. Najczęściej reprezentowane są zróżnicowane szpile różnych typów, w tym egzemplarze o wąskiej chronologii, co umożliwia precyzyjne datowanie (Górski 2007, 38-39). Najczęściej są reprezentowane okazy z główką kolbowatą i poprzecznie żłobkowaną i z główką profilowaną. Znajdywano je na cmentarzyskach po obu stronach Wisły. Zróżnicowane szpile (i inne przedmioty z brązu) znane są też z osad w Nowej Hucie. Natomiast nie zostały znalezione w osiedlach w Targowisku. Z tego powodu obie grupy stanowisk różnią się między sobą. Z pewnością różnice nie wynikają z odmienności w sposobach eksploracji stanowisk nowohuckich i autostradowych. Ważną kategorią 216

5 Kompleks osadniczy w Targowisku na tle osadnictwa kultury łużyckiej w zachodniej Małopolsce. Podsumowanie zabytków są siekiery, wśród których można wyróżnić okazy z piętką lejkowatą typu czeskiego i z piętką prostą typu wielkopolskiego oraz siekierki dziobate z tulejką (Kuśnierz 1989, 149; Blajer 1999, 24-28). Znane są z osad i kilku znalezisk luźnych. Ponadto grupa siekier dziobatych z symetrycznym wlotem tulejki jest znana ze skarbów w Biskupicach, Chruszczynie Małej i Witowie (Blajer 1999, 28). Ostatnia grupa siekier ma liczne analogie na obszarze Słowacji, nad górnym Wagiem i Popradem (Kuśnierz 1989, 144, 149, ryc. 1). Ich napływ na teren podkrakowski poświadcza istnienie kontaktów z obszarami zakarpackimi. Liczniejszą kategorią zabytków brązowych są sierpy typu Rebmesser i inne, bardziej długotrwałe typy (Gedl 1995, 23-38; Górski 2007, 40). Większość szpil brązowych ma analogie w zachodniej strefie kultury łużyckiej (Essen 1985, Taf. 28B, 29A, 31A, 31B). Również szczegółowa analiza obu skarbów z Witowa prowadzi do wniosków o podobieństwie śląskich i małopolskich skarbów z tego okresu (Blajer 1999, ). Znane z tych zespołów ozdoby obręczowe wykazują podobieństwo do okazów znanych z Górnego Śląska i przyległych terenów Moraw (tzw. garnitury typu Kosmonosy). Nie mają natomiast analogii w lokalnej, starszej tradycji zachodniomałopolskiej (skarby typu Błogocice), co może świadczyć o istnieniu lokalnego ośrodka metalurgicznego związanego stylistycznie z obszarami Górnego Śląska (Blajer 1994, 39-40). Badania wykopaliskowe w Targowisku dostarczyły również informacji na temat użytkowania surowców kamiennych, a ich mała liczba świadczy o marginalnym znaczeniu tego surowca w gospodarce wytwórczej społeczności kultury łużyckiej (Wilczyński w tym tomie). Na szczególną uwagę zasługuje odkrycie na cmentarzysku czterech grocików krzemiennych. O odległych kontaktach miejscowych społeczności i być może o szczególnej lokalizacji analizowanego obszaru świadczą znaleziska szklanych paciorków. Część z nich, wraz z rozdzielaczem z bursztynu, zostały przypuszczalnie wykonane na obszarze Niziny Padańskiej. Inne, wytopione we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, mogły trafić do Małopolski za pośrednictwem ludności zasiedlającej Italię (Purowski, w tym tomie). Ich znalezienie w grobach świadczy o wysokiej pozycji społecznej pochowanych osób. Dalekosiężne kontakty z obszarem Kotliny Karpackiej są poświadczone również przez charakterystyczne naczynia, odkrywane głównie na cmentarzysku. Mikroregionalne skupisko osadnicze w Targowisku jest jednym z najpełniej rozpoznanych i wszechstronnie opracowanych na obszarze zajętym przez kulturę łużycką. Nie należy jednak sądzić, że prezentowana publikacja wyczerpuje problematykę. Z pewnością kolejne publikacje materiałów kultury łużyckiej z badań inwestycyjnych na trasie autostrady A4 w rejonie Krakowa pozwolą lepiej osadzić omawiane skupisko w szerszym kontekście. Literatura Blajer W Przyczynek do zagadnienia powiązań Górnego Śląska i zachodniej Małopolski w III-IV okresie epoki brązu, Silesia Antiqua 36-37, Skarby ze starszej i środkowej epoki brązu na ziemiach polskich, Kraków. Byrska M., Fraś J., Matoga A., Pieróg I. Przybyła M. M., Stefański D Wstępne wyniki ratowniczych badań archeologicznych na wielokulturowych stanowiskach 8, 11, 12, 14, 15 i 20 w Krakowie-Bieżanowie, woj. małopolskie, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, seria B: Materiały Archeologiczne. Raport , Chmielewski B. J., Okoński J., Suchorska-Rola M Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych prowadzonych na stanowisku 2 w Zagórzu, gm. Niepołomnice, woj. małopolskie, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, seria B: Materiały Archeologiczne. Raport , Essen R Die Nadeln in Polen II, Praehistorische Bronzefunde 13/9, Monachium. Gedl M Studia nad wczesną fazą kultury łużyckiej w środkowej i wschodniej Polsce, Archeologia Polski 12, Kultura łużycka, Kraków Periodyzacja i chronologia kultury łużyckiej w zachodniej Małopolsce, (w:) Południowa strefa kultury łużyckiej i powiązania tej kultury z Południem, Kraków-Przemyśl, Wczesnołużyckie cmentarzysko w Kietrzu. Część I, Kraków Wczesnołużyckie cmentarzysko w Kietrzu. Część II, Kraków. 217

6 JACEK GÓRSKI 1996 Wczesnołużyckie cmentarzysko w Kietrzu. Część III, Kraków. Górski J Osada kultury trzcinieckiej i łużyckiej w Nowej Hucie- -Mogile, stan. Analiza materiałów. Część II, Materiały Archeologiczne Nowej Huty 17, Zmiana organizacji sieci osadniczej na obszarze Nowej Huty w środkowym okresie epoki brązu, Materiały Archeologiczne Nowej Huty 23, Chronologia kultury trzcinieckiej na lessach Niecki Nidziańskiej, Biblioteka Muzeum Archeologicznego w Krakowie 3, Kraków Migration and Cultural Change. Western Lesser Poland in BC, (w:) ed. K. Dzięgielewski, M. S. Przybyła, A. Gawlik, Migration in Bronze and Early Iron Age Europe, Prace Archeologiczne 63, Kraków, Starszy okres epoki brązu kultura trzciniecka, (w:) red. A. Matoga, Opracowanie materiałów z wielokulturowego stanowiska 19 w Kokotowie, pow. wielicki, t. 8, Kraków, maszynopis w archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad. Kogus A Cmentarzysko z wczesnego okresu kultury łużyckiej w Nowej Hucie-Pleszowie V, Materiały Archeologiczne 4, Konieczny B Cmentarzysko oraz zespół osad z epoki brązu i epoki żelaza, (w:) Opracowanie materiałów archeologicznych z ratowniczych badań wykopaliskowych na stanowisku Kraków-Bieżanów 30, gm. Kraków, woj. małopolskie, maszynopis w archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad, Kraków. Kozłowski L Cmentarzysko ciałopalne łużyckie z III-go okresu epoki bronzowej na uroczysku Wysyłek w Iwanowicach (pow. miechowski), Wiadomości Archeologiczne 5, Wczesna, starsza i środkowa epoka bronzu w Polsce w świetle subborealnego optimum klimatycznego i jego wpływ na ruchy etniczne i zaludnienie Polski, Lwów. Kuśnierz J Dziobate siekierki z tulejką jako wyraz kontaktów ludności grupy tarnobrzeskiej kultury łużyckiej z obszarami wschodniej części Kotliny Karpackiej, (w:) Grupa tarnobrzeska kultury łużyckiej (Materiały z konferencji), Rzeszów, Przybyła M Kilka uwag na temat możliwości produkcji soli przez ludność kultury trzcinieckiej w zachodniej Małopolsce, (w:) red. S. Czopek, S. Kadrow, Mente et rutro. Studia archaeologica Johanni Machnik viro doctissimo octogesimo vitae anno ab amicis, collegis et discipulis oblata, Rzeszów, Rydzewski J Początki kultury łużyckiej w okolicach Krakowa, (w:) Anfange der Urnenfelderkulturen in Europa, Archaeologia Interregionalis 13, Nowe groby ludności kultury łużyckiej z Nowej Huty- -Wyciąża, st. 5, (w:) red. J. Chochorowski, Problemy epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w środkowej Europie. Księga Jubileuszowa poświęcona Markowi Gedlowi, Kraków, Żaki A Początki rozwoju kultury łużyckiej w dorzeczu górnej Wisły, Annales UMCS, Sectio F, 3,

7 Kompleks osadniczy w Targowisku na tle osadnictwa kultury łużyckiej w zachodniej Małopolsce. Podsumowanie Jacek Górski The settlement complex in Targowisko compared to Lusatian culture settlement in western Małopolska: summing-up of interdisciplinary research Summary An early Lusatian settlement concentration identified on the left and the right banks of the Vistula in the Krakow area has been categorised, on the basis of the recovered materials, into the Krakow subgroup of the Silesian group of the Lusatian culture (Gedl 1975, 110). Its links with Silesia are clear, particularly in the first two phases, known as Iwanowice-Wysyłek and Zofipole-Raciborsko (Gedl 1982, 21 24, Fig. 13). This is also the time unit in which the settlement complex in Targowisko may generally be put. Recent chronological analyses, supported by the reconstruction of the changing micro-regional settlement system in Nowa Huta, date the beginning of the Urnfield type culture on the upper Vistula to phase D of the Bronze Age (Górski 2002, 23; 2007, 38 45; 2010, 111). That stylistic period may also be synchronised with another chronological phase, i.e. A1 of the Hallstatt period. The Zofipole-Raciborsko phase corresponds to the 3 rd phase of the cemetery in Kietrz (A2 of the Hallstatt period). In the terms of style, the phase comprises distinct TransCarpathian elements, discernible also in the material from Targowisko. The complex in Targowisko, like other settlements on the right bank of the Vistula, was established in the area uninhabited since the late Mierzanowice culture. The funeral rite in the early Lusatian culture seems to have been quite uniform. Urn burials with modest burial goods were the dominant type; the proportion of burials in pits did not exceed 20 25%. The cinerary urn was seldom accompanied by associated vessels or small bronze artefacts. Many urns were covered with bowls. The cemetery in Targowisko is a kind of bench mark in the description of burial customs and in demographic analyses of the early Lusatian population in western Małopolska (see Konieczny in this volume, Wróbel in this volume). The graves were distributed unevenly. Their clusters may reflect local social structures from the past, identifiable as separate homesteads in the settlements. In this interpretation, the same sections of the cemetery may have been used for a long period by specific groups united by common origin, with their mutual relations changing over time. The discussed area encompasses several other distinct concentrations of settlements, which are relatively well explored. Until recently, the most exact information concerned the settlement concentration in Krakow Nowa Huta, especially as regards the evolving settlement system and the cultural changes leading from the Trzciniec culture to the Lusatian culture (Górski 2002). The settlement complex in Krakow Bieżanów, consisting of a cremation cemetery at Site 30 and a group of settlements in its vicinity, has great research potential as well (Byrska et al. 2006; Konieczny 2012). This volume is the first comprehensive interdisciplinary publication of sources related to settlement and burial customs in the area. The two settlements in Targowisko, explored to a great extent, have several unique traits. The permanent post structures, probably serving as dwellings and utility features, have been documented for the first time. The western settlement seems to have been functionally and spatially diversified, with a separate dwelling and utility section, comprising 6 7 homesteads. The relics of post buildings have also been found in the eastern settlement (Site 10), but the complex post structure in its middle, possibly a pen with a system of fences helping to shepherd the animals, is even more interesting, without analogies at other sites from that period. Moreover, the analysis of the horizontal distribution pattern indicates that the structure was the centre of the entire middle Bronze settlement, which consisted of a number of homesteads, each made up of one or more storage or utility pits and probably of a building, now identified as rows of postholes. The boundaries of each structure are difficult to trace; it is likely, however, that the eastern settlement included 12 or more homesteads functioning at the same time. This means that the cemetery could have been used by approx. 20 nuclear families from the eastern and the western settlements. The number of people living in both settlements at the same time has been estimated at approx The analysis of the subfossil remains recovered from the settlement complex (see Lityńska-Zając et al. in this volume) has provided interesting information about farming and the use of plants from natural habitats. It points to differences between the taxonomic 219

8 JACEK GÓRSKI composition of charcoals in the settlements and at the cemetery: in the settlements, the remains of oak and pine predominate; in the graves, the remains of birch are prevalent. At the base of the site, an alluvial fan began to form in the Raba valley in the period corresponding to the Lusatian settlement (see Kalicki in this volume). The processes of erosion were probably caused by inhabitants of the western settlement (C). The analysis of microremains from the river valley, like that of microremains from the settlements, has identified the indexes of exposed soils. The great number of artefacts recovered from the settlements and cemeteries in the Wieliczka-Bochnia loesses has not changed qualitatively the view of pottery production in the Iwanowice-Wysyłek and the Zofipole-Raciborsko phases. The style characteristic of the early Lusatian culture near Krakow shows distinct western affinities (e.g. in Kietrz; Gedl 1991, Tables; 1992, Tables; 1996, Tables); it has its origins in Upper Silesia and the adjacent Czech area (Kozłowski 1928). Modest southern influences are noticeable in the pottery (tub-shaped vessels) and the bronze artefacts (beaked axes). For the first time in the early Lusatian context, the research has uncovered vessels with probable analogies in the Piliny culture. The distinctive ceramics from the Zofipole-Raciborsko phase consist of two stylistic groups. The first comprises vessels with local traits, including Zofipole vases ornamented with horizontal incised lines and strokes in various arrangements. The second group comprises vessels ornamented with wide vertical flutes, often accompanied by other motifs: encircled knobs, horizontal flutes on the neck and sometimes pits, which suggests TransCarpathian affinities. The bronze artefacts have an analogous genesis. The glass beads found in Targowisko give evidence of far-distant cultural contacts of the local communities. The sites in Targowisko are one of the best explored and described micro-regional structures in the Lusatian culture area. Translated by A. Skucińska 220