WP YW WIELKOŒCI STADA I WYDAJNOŒCI MLECZNEJ KRÓW NA KOSZTY PRODUKCJI MLEKA. Stanis³aw Mañko

Transkrypt

1 WP YW WIELKOŒCI ROCZNIKI STADA I WYDAJNOŒCI NAUK ROLNICZYCH, MLECZNEJ SERIA KRÓW G, T. NA 93, KOSZTY z. 2, 2007 PRODUKCJI MLEKA 37 WP YW WIELKOŒCI STADA I WYDAJNOŒCI MLECZNEJ KRÓW NA KOSZTY PRODUKCJI MLEKA Stanis³aw Mañko Katedra Ekonomiki, Organizacji i Zarz¹dzania w Gospodarce ywnoœciowej UTP w Bydgoszczy Kierownik Katedry: dr hab. Zofia Wyszkowska, prof. UTP S³owa kluczowe: skala produkcji mleka, wydajnoœæ mleczna krów, koszty produkcji mleka, koszt jednostkowy Key words: scale of milk production, milk yeld, cost of milk production, unit cost S y n o p s i s: W opracowaniu przedstawiono zró nicowanie kosztów produkcji mleka w gospodarstwach wyspecjalizowanych w chowie byd³a mlecznego, prowadz¹cych rachunkowoœæ w 2005 r. wed³ug standardu FADN. Badania przeprowadzono wykorzystuj¹c algebraiczn¹ funkcjê kosztów. Stwierdzono, e na jednostkowy koszt produkcji mleka wp³ywa skala produkcji, mierzona liczb¹ utrzymywanych krów oraz wydajnoœæ mleczna. Wzrost skali produkcji powodowa³ pocz¹tkowo obni enie, a nastêpnie przyrost jednostkowego kosztu produkcji mleka. Wy sza wydajnoœæ mleczna krów niezale nie od skali produkcji powodowa³a obni enie kosztu jednostkowego. WPROWADZENIE System kwot mlecznych wprowadzony w zwi¹zku z przyst¹pieniem Polski do Unii Europejskiej spowodowa³, e poprawa sytuacji ekonomicznej gospodarstw nastawionych na chów byd³a mlecznego bêdzie zale eæ od mo liwoœci obni enia jednostkowych kosztów produkcji. Z analizy kosztów produkcji mleka w gospodarstwach prowadz¹cych rachunkowoœæ roln¹ wynika, e wa nymi czynnikami kszta³tuj¹cymi ich wysokoœæ s¹ wielkoœæ stada oraz wydajnoœæ mleczna krów. W warunkach 2003 r. próg rentownoœci, zapewniaj¹cy parytetow¹ op³atê pracy w³asnej rolnika i jego rodziny, wyst¹pi³ w gospodarstwach utrzymuj¹cych oko³o 20 krów oraz uzyskuj¹cych wydajnoœæ przekraczaj¹c¹ 4000 l mleka od krowy rocznie [Mañko 2005a,b]. W badaniach tych problem wielkoœci stada i mlecznoœci krów badano jednak ro¹cznie, co wynika³o ze stosunkowo niskiej reprezentacji gospodarstw uzyskuj¹cych ponad 5000 l mleka od krowy. Wydaje siê, e ograniczenie to mo e byæ rozwi¹zane przez zastosowanie funkcji kosztów. Podstawowym celem opracowania jest okreœlenie w jaki sposób skala produkcji i wydajnoœæ mleczna krów wp³ywaj¹ na koszty produkcji mleka w gospodarstwach nastawionych na chów byd³a mlecznego. Badania przeprowadzono na reprezentatywnej próbie gospodarstw prowadz¹cych rachunkowoœæ wed³ug standardu Polskiego FADN (Farm Accountancy Data Network) [Goraj i in. 2006]. W literaturze mo na spotkaæ niewiele przyk³adów zawieraj¹cych wyniki badañ empirycznych okreœlaj¹cych wp³yw wybranych czynników na koszty produkcji mleka z wyko-

2 38 S. MAÑKO rzystaniem funkcji algebraicznych. Wiêkszoœæ dostêpnych prac z tego zakresu dotyczy³a relacji nak³ad produkt i powsta³a w USA [Kowalski 1990]. MATERIA I METODA W Polsce badania dotycz¹ce kosztów produkcji w gospodarstwach mlecznych realizowano najczêœciej w sposób tradycyjny, opieraj¹c siê b¹dÿ na niewielkiej zbiorowoœci celowo dobranych gospodarstw rolnych [Œwit³yk, Ko³oszycz 2004; Ko³oszycz 2006], badÿ na wynikach rachunkowoœci z gospodarstw nie spe³niaj¹cych warunku reprezentatywnoœci [Mañko 2005a,b; Skar yñska i in. 2002; Skar yñska i in. 2004]. Pierwsze wiarygodne dane z gospodarstw wybranych metod¹ reprezentacyjn¹ uzyskano po wdro eniu w 2004 r. Polskiego FADN [Goraj i in. 2004]. Jednym z kryteriów wy³onienia próby reprezentatywnej w tym systemie jest typ rolniczy okreœlaj¹cy nastawienie produkcyjne gospodarstw rolnych [Goraj i in. 2006]. Badania oparte na tej próbie gospodarstw daj¹ podstawê formu³owania wniosków odnosz¹cych siê nie tylko do badanej próby, ale tak e do ca³ej populacji gospodarstw towarowych w Polsce. W badaniach wp³ywu wielkoœci stada krów oraz ich mlecznoœci na koszty produkcji mleka wykorzystano dane z 889 gospodarstw, reprezentuj¹cych ponad gospodarstw nastawionych na chów byd³a mlecznego (typ rolniczy 41) z terenu ca³ej Polski o wielkoœci ekonomicznej przekraczajacej 2 ESU (European Size Unit), które prowadzi³y rachunkowoœæ w standardzie Polskiego FADN w 2005 r. Wysok¹ jakoœæ i wiarygodnoœæ tych danych zapewnia komputerowy system kontroli poprawnoœci zarówno danych Ÿród³owych, jak i wynikowych [Suska i in. 2006]. W systemie Polskiego FADN koszty dzia³alnoœci gospodarczej ewidencjonowane s¹ w sposób syntetyczny dla ca³ego gospodarstwa w tzw. uk³adzie rodzajowym [Goraj i in. 2004]. Precyzyjne ustalenie kosztów produkcji poszczególnych produktów nie jest wiêc mo liwe. W pracy przyjêto zgodnie z za³o eniami rozdzielczej metody obliczania kosztów jednostkowych, e koszty rozk³adaj¹ siê proporcjonalnie na wszystkie wytwarzane produkty. Wartoœæ kosztów produkcji mleka obliczono mno ¹c koszty produkcji ogó³em (SE270) przez wskaÿnik udzia³u wartoœci mleka w strukturze wytworzonej produkcji (SE216/SE131). W gospodarstwach wyspecjalizowanych w chowie byd³a mlecznego udzia³ mleka w strukturze produkcji jest dominuj¹cy. Przyjêcie tego za³o enia nie spowoduje wiêc znacznych b³êdów w oszacowaniu kosztów wytworzenia mleka. Koszty produkcji obliczano w dwóch wersjach. W pierwszej wersji podstaw¹ oszacowania kosztów produkcji mleka by³a suma kosztów ogó³em (SE270), okreœlana zgodnie z zasadami tzw. Raportu Standardowego FADN [Goraj i in. 2006] i wspomniany wskaÿnik udzia³u mleka w wartoœci produkcji ogó³em, w drugiej wartoœæ tych kosztów uzupe³niono o umowny koszt pracy w³asnej, obliczony na podstawie nak³adów nieop³aconej pracy w robotnikogodzinach (SE016) i stawki parytetowej za godzinê pracy [Skar yñska i in. 2004]. Jako parytetow¹ stawkê dla roku 2005 przyjêto 8,66 /h. Odpowiada to œredniej p³acy netto w gospodarce narodowej podzielonej przez standardowy czas pracy osoby pe³nozatrudnionej w gospodarstwie rolnym (2200 h). Pierwsza wersja kosztów odwzorowuje punkt widzenia rolnika indywidualnego d¹ ¹cego do maksymalizacji dochodu z gospodarstwa rolniczego, druga punkt widzenia producenta d¹ ¹cego do osi¹gniêcia nadwy ki, pozwalaj¹cej op³aciæ pracê na poziomie co najmniej parytetowym. Analizê kosztów produkcji mleka oparto na oszacowanych modelach funkcji kosztów:

3 WP YW WIELKOŒCI STADA I WYDAJNOŒCI MLECZNEJ KRÓW NA KOSZTY PRODUKCJI MLEKA 39 K = f(lk, WM) + z (1) gdzie: K oszacowany koszt produkcji mleka w gospodarstwie, LK liczba krów wed³ug stanu œredniego w roku, WM roczna wydajnoœæ mleka od krowy w kg, z sk³adnik losowy modelu. We wstêpnej fazie badañ aproksymowano funkcje w wersji liniowej, wielomianowej drugiego i trzeciego stopnia z interakcjami oraz potêgowej Cobb-Douglasa, wykorzystuj¹c algorytm regresji krokowej optymalizuj¹cy dobór zmiennych niezale nych na podstawie testu t-studenta [Draper, Smith 1973]. Analizuj¹c skorygowane wspó³czynniki determinacji (R 2 ) i wartoœæ funkcji testowej Shapiro-Wilka weryfikuj¹cej normalnoœæ rozk³adu reszt [Gajda 2004, Jakubczyc 1982, Welfe 1998], do dalszych badañ wybrano funkcjê wielomianow¹ trzeciego stopnia z interakcjami. Funkcja ta charakteryzowa³a siê wiêkszym wyjaœnieniem zmiennoœci kosztów od innych funkcji oraz wy sz¹ wartoœci¹ testu Shapiro-Wilka. Obliczano j¹ dla kosztu produkcji mleka ustalonego zgodnie z metodyk¹ FADN (K 1 ) oraz tego kosztu powiêkszonego o szacunkowy koszt pracy w³asnej (K 2 ). Na podstawie tak oszacowanych funkcji obliczono jednostkowe koszty produkcji mleka (Kj 1 i Kj 2 ). WYNIKI I DYSKUSJA Charakterystykê zastosowanych zmiennych przedstawiono w tabeli 1. Analizuj¹c dane zawarte w tabeli 1 na uwagê zas³uguje wysoka zmiennoœæ oszacowanego kosztu produkcji mleka (wskaÿnik zmiennoœci = 163,2%), wy sza od wartoœci mleka i przetworów (137,5%). Podobne zjawisko obserwuje siê porównuj¹c zmiennoœæ kosztów ogó³em (136,1%) oraz wartoœci produkcji ogó³em (116,4%). Oznacza to, e zarówno koszty ogó³em okreœlone wed³ug metody FADN, jak i oszacowane na ich podstawie koszty produkcji mleka nie s¹ jedynymi czynnikami wp³ywaj¹cymi na wartoœæ produkcji w gospodarstwach, w tym wartoœæ produkcji mleka. Z kolei koszt produkcji mleka wraz z oszacowanym kosztem pracy w³asnej charakteryzuje siê znacznie ni sz¹ zmiennoœci¹ (115,5%), co wskazuje, e pomiêdzy niektórymi sk³adnikami kosztów i nak³adami pracy w³asnej zachodz¹ zarówno relacje substytucyjne, jak i komplementarne, a w znacznej czêœci nak³ady pracy w³asnej w gospodarstwie maj¹ charakter sta³y. To ostatnie spostrze enie sugeruje bardzo niska zmiennoœæ nak³adów pracy w³asnej (24,3%), mniejsza zarówno od zmiennoœci powierzchni u ytków rolnych (70%), jak i wielkoœci stada zwierz¹t (87,2%). Szczegó³owa analiza tego problemu nie mieœci siê jednak w zakresie prezentowanych badañ. Stosuj¹c algorytm regresji krokowej oszacowano parametry regresji wielomianowej trzeciego stopnia z interakcjami. Do wyboru optymalnego podzbioru zmiennych niezale - nych przyjêto a =0,05 testu t-studenta. Otrzymano, wykorzystuj¹c symbole zmiennych z tabeli 1, nastêpuj¹c¹ postaæ modelu (2): K 1 = 200, ,644 LK 2 + 0, WM 2 + 0,013 LK 3 7,139E -8 WM 3 + 0,5026 LK WM + z (2) (4,3006) (2,6617) (2,5229) (3,1164) (22,9657) przy wspó³czynniku determinacji 100 R 2 = 97,93, wartoœci testu Shapiro-Wilka SW = 0,9322, zaœ w nawiasach podano wartoœæ testu t-studenta.

4 40 S. MAÑKO Tabela 1. Charakterystyka byd³a mlecznego (TF 41) Nazwa zmiennej Jednos- tka miary Nak³ady pracy w³asnej analizowanych zmiennych w badanej zbiorowoœci gospodarstw nastawionych na chów Symbol zmiennej Œrednia arytmetyczna Odchylenie standardowe WskaŸnik zmiennoœci[%] rbh SE ,54 981,28 24,32 Powierzchnia u ytków rolnych ha SE025 23,27 16,29 69,99 L iczba sztuk przeliczeniowych LU* SE080 24,39 21,26 87,15 W artoœæ produkcjiogó³em SE , ,60 116,40 W artoœæ mleka iprzetworów SE , ,46 137,54 K oszty ogó³em SE , ,51 136,08 U mowny koszt pracy w³asnej UKPW , ,87 24,32 Liczba krów LU LK 18,10 14,93 82,50 Wydajnoœæ mleczna krów kg WM 4 675, ,32 27,66 O szacowany koszt produkcjimleka K , ,39 163,22 Koszt produkcjiwrazzkosztempracy w³asnej K , ,01 115,46 * Jednostka przeliczeniowa zwierz¹t ( L ivestock Unit). ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danychfadn Zastosowane zmienne niezale ne (LK i WM) oraz inne wielkoœci z nimi wspó³zmienne wyjaœniaj¹ zmiennoœæ kosztów ogó³em (K 1 ) w oko³o 98%. Bior¹c pod uwagê wieloœæ czynników wp³ywaj¹cych na koszty produkcji w gospodarstwach rolnych, jest to poziom wyj¹tkowo wysoki. Potwierdzaj¹ to wnioski wynikaj¹ce z innych badañ wskazuj¹cych, e g³ównymi czynnikami wp³ywaj¹cymi na koszty produkcji s¹ skala produkcji i mlecznoœæ krów [Mañko 2005a,b]. Wartoœæ testu Shapiro-Wilka jest równie wysoka, jakkolwiek poziom istotnoœci jest ni szy od granicznego, co w przypadku tego testu oznacza, e nale y odrzuciæ hipotezê o normalnym rozk³adzie reszt [Gajda 2004; Jakubczyc 1982; Welfe 1998]. Szczegó³owa analiza histogramu reszt (rys. 1) wskazuje, e ich rozk³ad jest zbli ony do normalnego, jednak jest bardziej wysmuk³y. Poniewa rozk³ad nie wykazuje wyraÿnych cech skoœnoœci mo na uznaæ, e reszty maj¹ charakter losowy i model nadaje siê do interpretacji. Wykres oszacowanej funkcji kosztu wraz z rozrzutem punktów empirycznych przedstawiono na rysunku 2. Wiêkszoœæ punktów jest skoncentrowana przy osi WM, a niewiele punktów jest w górnej czêœci p³aszczyzny. Wynika to z faktu, e wiêkszoœæ gospodarstw mlecznych nadal utrzymuje stosunkowo niewielk¹ liczbê krów, co oddaje ich reprezentacja uczestnicz¹ca w systemie FADN. P³aszczyzna kosztów wygiêta jest nieco do góry, jednak jest lekko wypuk³a, co lepiej obrazuje rysunek 3 przedstawiaj¹cy izolinie kosztów produkcji. Izolinie kosztów s¹ prawie pionowe, co oznacza, e koszty ogó³em w gospodarstwach mlecznych w mniejszym stopniu zale ¹ od wydajnoœci mlecznej krów, a ich bezwzglêdna wartoœæ roœnie przede wszystkim wraz ze skal¹ produkcji, mierzon¹ liczb¹ krów w stadzie. Na podstawie funkcji kosztów ogó³em (2) obliczono jednostkowy koszt produkcji mleka (rys. 4). Najni sz¹ wartoœæ jednostkowego kosztu produkcji mleka, obliczonego na podstawie kosztów ogó³em wed³ug standardu FADN, osi¹ga³y gospodarstwa utrzymuj¹ce niewielk¹ liczbê krów o niskiej wydajnoœci mlecznej. Jest to niew¹tpliwie wynik tradycyjnego

5 WP YW WIELKOŒCI STADA I WYDAJNOŒCI MLECZNEJ KRÓW NA KOSZTY PRODUKCJI MLEKA 41 Reszty 5HV]W\6: 1: SW = 0,9322, S p = 0,000 Liczba obs. Rysunek 1. Histogram rozk³adu reszt modelu (2) ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych FADN. Reszty 1 systemu utrzymania i ywienia krów. Z badañ [Mañko 2005a,b] wynika, e gospodarstwa z niewielk¹ liczb¹ krów stosowa³y g³ównie pasze wyprodukowane w gospodarstwie. Wraz z wielkoœci¹ stada roœnie jednostkowy koszt produkcji mleka, zw³aszcza w gospodarstwach utrzymuj¹cych krowy o niskiej wydajnoœci mlecznej. Wzrost wydajnoœci mlecznej krów sprzyja obni ce kosztu jednostkowego, co szczególnie obserwuje siê w gospodarstwach z wiêkszym stadem krów. Stosuj¹c analogiczn¹ metodê postêpowania oszacowano parametry drugiej funkcji regresji (3), w której koszty ogó³em wed³ug standardu FADN, powiêkszono o umowny koszt nieop³aconej pracy w³asnej: K 2 = 11142, ,3709 LK + 5,8153 LK 2 + 0,00116 WM 2 + 0,0172 LK 3 (3) (1,9575) (2,5264) (4,8989) (2,9359) 1,26572E -7 WM 3 + 0,5044 LK WM + z (4,8577) (11,1625) przy wspó³czynniku determinacji 100 R 2 = 97,44, wartoœæ testu Shapiro-Wilka SW = 0,9587, K 2 koszty produkcji mleka powiêkszone o umown¹ op³atê pracy w³asnej. Poziom wyjaœnienia zmiennoœci kosztów (K 2 ) jest zbli ony do poziomu uzyskanego w poprzednim modelu (2), zaœ wartoœæ testu Shapiro-Wilka jest nieco wy sza. Równie w tym przypadku mo na stwierdziæ, e reszty maj¹ charakter losowy i model nadaje siê do interpretacji. Uk³ad izolinii kosztów na rysunku 5 przypomina uk³ad izolinii na rysunku 3. Jednak oszacowane na tej podstawie jednostkowe koszty produkcji mleka (rys. 6) uk³adaj¹ siê zupe³nie inaczej ni w przypadku poprzedniej funkcji (rys. 4). Koszty jednostkowe obliczone z uwzglêdnieniem umownego kosztu pracy w³asnej, najwy sze s¹ w gospodarstwach o najni szej i najwy szej skali produkcji. Najni sze jednostkowe koszty osi¹gaj¹ gospodarstwa utrzymuj¹ce oko³o 40 krów o wysokiej wydajnoœci mlecznej. Wzrost mlecznoœci krów wp³ywa na obni kê kosztów jednostkowych, niezale nie od liczby utrzymywanych krów.

6 42 S. MAÑKO Rysunek 2. Wp³yw liczby krów (LK) i wydajnoœci mlecznej krów (WM) na koszty produkcji mleka ogó³em (K 1 ) w gospodarstwach nastawionych na chów byd³a mlecznego ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych FADN. X WM 8000 WM LX Rysunek 3. Izolinie kosztów dla modelu regresji (2) ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych FADN. LK Rysunek 4. Wp³yw wielkoœci stada krów (oœ prawa) i wydajnoœci mlecznej (oœ lewa) na jednostkowy koszt produkcji mleka oszacowanego na podstawie kosztów ogó³em obliczonych wed³ug metodyki FADN ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych FADN.

7 WP YW WIELKOŒCI STADA I WYDAJNOŒCI MLECZNEJ KRÓW NA KOSZTY PRODUKCJI MLEKA 43 WM LK Rysunek 5. Izolinie kosztów dla modelu regresji (3) ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych FADN. Analiza rozrzutu punktów empirycznych (rys. 5) wskazuje, e wiêkszoœæ gospodarstw nastawionych na chów byd³a mlecznego, utrzymuje stosunkowo niewielk¹ liczbê krów (do 30 szt.), przy mlecznoœci od 2,5 do 8 tys. kg mleka od krowy rocznie. Bior¹c pod uwagê koszt jednostkowy, uwzglêdniaj¹cy umown¹ op³atê pracy w³asnej, ta grupa gospodarstw produkuje mleko stosunkowo drogo, w wiêkszoœci powy ej ceny uzyskiwanej w skupie. Oznacza to, e wiêkszoœæ rolników producentów mleka, uzyskuje dochód, nie pokrywaj¹cy parytetowej op³aty pracy w³asnej. Mo na wiêc uznaæ, e rolnicy dysponuj¹c ograniczonymi mo - liwoœciami powiêkszenia skali produkcji mleka, d¹ ¹ do powiêkszania swych dochodów Rysunek 6. Wp³yw wielkoœci stada krów (oœ prawa) i wydajnoœci mlecznej (oœ lewa) na jednostkowy koszt produkcji mleka oszacowanego na podstawie kosztów ogó³em powiêkszonych o umowny koszt op³aty pracy w³asnej ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych FADN.

8 44 S. MAÑKO przez obni anie kosztów materia³owo-pieniê nych, o czym œwiadcz¹ koszty jednostkowe obliczone z pominiêciem umownego kosztu pracy w³asnej (rys. 4). Obni anie siê jednostkowych kosztów wraz ze wzrostem wydajnoœci mlecznej krów wskazuje, e w warunkach ograniczonych mo liwoœci zwiêkszenia iloœci produkowanego mleka ze wzglêdu na posiadan¹ kwotê mleczn¹, podstawowym sposobem poprawy sytuacji ekonomicznej gospodarstw mlecznych, powinno byæ d¹ enie do poprawy mlecznoœci utrzymywanego stada krów. PODSUMOWANIE Przeprowadzone badania na podstawie danych z gospodarstw nastawionych na chów byd³a mlecznego wskazuj¹, e mo liwa jest analiza kosztów produkcji, w tym kosztów jednostkowych, z wykorzystaniem algebraicznej postaci funkcji kosztów. Zastosowana w badaniach funkcja wielomianowa z interakcjami pozwala na dobre dopasowanie p³aszczyzny regresji do rozrzutu punktów empirycznych w przestrzeni wielowymiarowej. Analiza tej postaci funkcji nie nale y wprawdzie do naj³atwiejszych, jednak pos³uguj¹c siê dostêpnymi technikami prezentacji graficznej, mo liwe jest przedstawienie oszacowanej funkcji w sposób u³atwiaj¹cy ocenê badanych czynników na zmienn¹ objaœnian¹. Porównanie jednostkowych kosztów produkcji obliczonych na podstawie kosztów produkcji mleka bez uwzglêdnienia kosztów pracy w³asnej oraz z tymi kosztami pozwala stwierdziæ, e gospodarstwa o ma³ej skali produkcji d¹ ¹ do poprawy sytuacji finansowej minimalizuj¹c materia³owo-pieniê ne koszty produkcji, ponosz¹c z kolei nieproporcjonalnie wysokie nak³ady pracy w³asnej. Skutkiem tego w gospodarstwach utrzymuj¹cych niewielk¹ liczbê krów o niskiej wydajnoœci mlecznej, jednostkowy koszt produkcji uwzglêdniaj¹cy tylko wydatki pieniê ne jest najni szy, a uwzglêdniaj¹cy równie umowny koszt pracy w³asnej bardzo wysoki. Wzrost wydajnoœci mlecznej krów wp³ywa na obni enie jednostkowego kosztu produkcji, poprawiaj¹c tym samym poziom op³aty pracy w³asnej wypracowan¹ kwot¹ dochodu z gospodarstwa rolnego. LITERATURA Draper R., Smith H. 1973: Analiza regresji stosowana. PWN, Warszawa. Gajda J.B. 2004: Ekonometria. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Goraj L., Mañko S., Sass R., Wyszkowska Z. 2004: Rachunkowoœæ rolnicza. Difin, Warszawa. Goraj L., Osuch D., Sierañski W. 2006: Opis realizacji próby gospodarstw rolnych dla Polskiego FADN w 2005 r. IERiG PIB, Warszawa. Jakubczyc J. 1982: Jednorównaniowe modele ekonometryczne. PWE, Warszawa. Ko³oszycz E. 2006: Dochodowoœæ produkcji mleka w polskich gospodarstwach w 2004 r. nale ¹cych do Europejskiego Stowarzyszenia Producentów Mleka. Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G Ekonomika Rolnictwa, t. 93, z. 1, Kowalski Z. 1990: Efektywnoœæ intensyfikacji chowu krów mlecznych. Funkcja produkcji mleka. [W:] Metody analizy i planowania produkcji zwierzêcej. PAN IBS, Szczecin, Warszawa, Mañko S. 2005a: Sytuacja ekonomiczna i koszty produkcji w gospodarstwach nastawionych na produkcjê mleka (cz. 1). Przegl¹d Mleczarski, nr 8, Mañko S. 2005b: Sytuacja ekonomiczna i koszty produkcji w gospodarstwach nastawionych na produkcjê

9 WP YW WIELKOŒCI STADA I WYDAJNOŒCI MLECZNEJ KRÓW NA KOSZTY PRODUKCJI MLEKA 45 mleka (cz. 2). Przegl¹d Mleczarski, nr 10, Skar yñska A., Pokrzywa T., Augustyñska-Grzymek I. 2002: Produkcja, koszty ekonomiczne i dochodowoœæ wybranych produktów rolniczych w latach IERiG Warszawa. Skar yñska A., Augustyñska-Grzymek I., Ziêtek I. 2004: Produkcja, koszty ekonomiczne i dochodowoœæ wybranych produktów rolniczych w latach IERiG Warszawa. Suska M., Bañkowska K., Spêtana B. 2006: Procedury kontroli jakoœci danych w systemie Polskiego FADN (baza pracownicza) 2005 rok. IERiG PIB, Warszawa. Œwit³yk M., Ko³oszycz E., 2004: Koszty, dochodowoœæ i efektywnoœæ produkcji mleka. ZPPM, Warszawa. Welfe A. 1998: Ekonometria. PWE, Warszawa. Wyniki standardowe uzyskane przez indywidualne gospodarstwa rolne prowadz¹ce rachunkowoœæ w 2005 roku. Praca zbiorowa pod kier. L. Goraja. IERiG PIB, Warszawa. Stanis³aw Mañko THE INFLUENCE OF HERD AMOUNT AND MILK YELD ON THE COST OF MILK PRODUCTION Summary The study shows differences in the cost of milk production in farms specialized in dairy cattle breeding which ran farm accountancy (according to FADN standards) in The research was carried out using algebraic function of cost. It was stated that the unit of milk production is influenced both by scale of production (measured on the amount of herd) and milk yield. The increase of scale of production has been caused by decreasing at the beginning and thereafter by increasing of unit cost of milk production. It has been shown that higher milk yield irrespective of scale of production causes the decrease of unit cost. Bigger milk yield, irrespective of scale of production, causes decrease of unit cost. Adres do korespondencji dr in. Stanis³aw Mañko Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy Zak³ad Ekonomiki Produkcji Rolniczej ul. Kaliskiego 7b Bydgoszcz tel. (0 52) smanko@utp.edu.pl