Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego

Transkrypt

1 Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego dr hab. Gertruda Uścińska Uniwersytet Warszawski Ekspert krajowy w programie tress (Training and reporting on European Social Security) dotyczącym implementacji przepisów wspólnotowych w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego Ekspert, kierownik grupy prawnej odpowiedzialnej za przygotowanie ustawodawstwa polskiego do stosowania prawa wspólnotowego Autor licznych publikacji i ekspertyz w kraju i za granicą z zakresu koordynacji 1

2 I. Prawo i instytucje europejskie 2

3 Geneza i rozwój Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej Organy i instytucje uczestniczące w procesie decyzyjnym Rada Europejska Rada Unii Europejskiej Komisja Europejska Parlament Europejski Europejski Trybunał Obrachunkowy Komitet Regionów Europejski Komitet Ekonomiczny i Społeczny Europejski Bank Inwestycyjny Agencje 3

4 Geneza i rozwój Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej Instytucje System ochrony prawnej Organizacja systemu sądownictwa Europejski Trybunał Sprawiedliwości Sąd Pierwszej Instancji 4

5 Źródła prawa wspólnotowego Prawo pierwotne Źródło prawa pierwotnego stanowią traktaty założycielskie trzech Wspólnot, czyli: Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (TEWWiS) z 1951 r. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą, obecnie Wspólnotę Europejską (TWE) z 1957 r., zwany Traktatem Rzymskim Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (TEWEA) z 1957 r. 5

6 Prawo pierwotne cd. Traktat o Unii Europejskiej (tzw. Traktat z Maastricht) z 1992 r., ustanawiający Unię Europejską i modyfikujący postanowienia wspólnotowych traktatów założycielskich Jednolity Akt Europejski z 1986 r. modyfikujący postanowienia wspólnotowych traktatów założycielskich Traktat Amsterdamski z 1997 r. modyfikujący postanowienia wspólnotowych traktatów założycielskich i Traktatu o Unii Europejskiej Traktat z Nicei z 2001 r. wprowadzający zmiany pozwalające na rozszerzenie UE Traktaty akcesyjne, czyli umowy o przystąpieniu do kolejnych państw do Wspólnot i Unii Europejskiej 6

7 Źródła prawa wspólnotowego Prawo wtórne Akty prawnie wiążące: - rozporządzenia - dyrektywy - decyzje Akty prawnie niewiążące: - zalecenia - opinie 7

8 II. Prawo materialne 8

9 Prawo materialne - Swoboda przepływu towarów - Swoboda przepływu osób pracowników - Swoboda prowadzenia działalności gospodarczej - Swoboda świadczenia usług - Swoboda przepływu kapitału 9

10 III. Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego jako instrument rozwoju swobody przepływu osób 10

11 Koordynacja czy harmonizacja systemów zabezpieczenia społecznego Systemy zabezpieczenia społecznego poszczególnych państw są autonomiczne. Koordynacja oznacza regulowanie zależności pomiędzy systemami prawnymi lub różnymi instytucjami w zakresie niezbędnym dla zachowania odpowiedniego ładu w ich funkcjonowaniu, jednakże bez dokonywania zmian merytorycznych norm prawnych, systemów lub instytucji jako takich. 11

12 Koordynacja nie ma na celu wprowadzenia jednolitego europejskiego systemu zabezpieczenia społecznego. (preambuła rozporządzenia nr 1408/71; orzeczenie ETS C-352/06 Bosman) 12

13 Koordynacja umożliwia współistnienie różnorodnych systemów zabezpieczenia społecznego, nie ograniczając uprawnień pracowników przemieszczających się w obrębie krajów UE. Koordynacja ma na celu zachowanie uprawnień do zabezpieczenia społecznego, kiedy pracownik pracuje/pracował na terytorium kilku krajów UE. Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego to jeden z podstawowych elementów umożliwiających swobodny przepływ osób (głównie pracowników) w ramach Wspólnot Europejskich. 13

14 Art. 42 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą (TWE) (obecnie Wspólnotę Europejską) Rada, stanowiąc zgodnie z procedurą określoną w art TWE (współdecydowanie Rady i Parlamentu Europejskiego), przyjmuje w dziedzinie zabezpieczenia społecznego środki niezbędne do ustanowienia swobodnego przepływu pracowników. W tym celu Rada ustanawia system umożliwiający pracownikom migrującym oraz uprawnionym osobom od nich zależnym: sumowanie wszelkich okresów uwzględnianych w prawie poszczególnych państw w celu nabycia i zachowania prawa do świadczeń oraz obliczania wysokości tych świadczeń; wypłacanie świadczeń osobom mającym miejsce zamieszkania na terytoriach państw członkowskich. 14

15 Akty wspólnotowe dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. dotyczące stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników, osób samodzielnie zarobkujących oraz do członków ich rodzin zmieniających miejsce pobytu w granicach Wspólnoty Rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 z 21 marca 1972 r. ustalające sposoby wykonania Rozporządzenia 1408/71 dotyczącego stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników, osób samodzielnie zarobkujących oraz do członków ich rodzin zmieniających miejsce pobytu w granicach Wspólnoty 15

16 Akty wspólnotowe dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego Rozporządzenie Rady nr 1612/68 z 15 października 1968 r. w sprawie swobody przemieszczania się pracowników w obrębie Wspólnoty Rozporządzenie Rady nr 859/2003 z 14 maja 2003 r. rozszerzające przepisy rozporządzenia nr 1408/71 i nr 574/72 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi przepisami wyłącznie ze względu na ich obywatelstwo Rozporządzenie Rady nr 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r. dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego 16

17 Rozporządzenie jest aktem prawnym o szczególnym charakterze. Postanowienia Rozporządzenia: - mają zasięg ogólny, - obowiązują w całości, - stosowane są bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich, - w razie kolizji z prawem krajowym nadaje się im pierwszeństwo (art. 249 TWE). 17

18 Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w obszarze wspólnotowej koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Spory wynikające z wykładni i stosowania prawa wspólnotowego poddawane są rozstrzygnięciu specjalnie w tym celu ustanowionego organu sądowego, tj. ETS. Decyzje i Zalecenia Komisji Administracyjnej ds. Zabezpieczenia Społecznego Pracowników Migrujących, których głównym celem jest rozstrzyganie problemów powstających na tle realizacji przepisów rozporządzeń nr 1408/71 i 574/72 oraz określanie zasad współpracy pomiędzy państwami członkowskimi. Komisja Administracyjna ds. Zabezpieczenia Społecznego Pracowników Migrujących jest wyspecjalizowanym organem Komisji Europejskiej, powołanym na podstawie art. 80 rozporządzenia 1408/71. Zadania Komisji Administracyjnej wymienia art. 81 rozporzadzenia 1408/71. 18

19 Zakres podmiotowy (art. 2 rozporządzenia nr 1408/71) pracownicy pracujący na własny rachunek studenci którzy podlegają lub podlegali ustawodawstwu z zakresu zabezpieczenia społecznego jednego lub kilku państw członkowskich i którzy są obywatelami jednego z tych państw bezpaństwowcy lub uchodźcy zamieszkali na terytorium jednego z państw członkowskich członkowie rodziny oraz osoby pozostałe przy życiu, którzy są uprawnieni do świadczeń pochodnych po zmarłym pracowniku, osobie prowadzącej działalność na własny rachunek, studencie, bezpaństwowcu lub uchodźcy 19

20 Pojęcie pracownik - w myśl rozporządzenia 1408/71 pojęcie to jest szerokie. Obejmuje zarówno: - osobę, która jest aktualnie zatrudniona i z tego tytułu podlega ubezpieczeniu na mocy ustawodawstwa jednego z państw członkowskich, jak również - osobę, która zaprzestała pracy i jest bezrobotna, poszukująca zatrudnienia, a także - osobę uprawnioną do emerytury lub renty, nawet jeśli nie jest już aktywna zawodowo. Rozporządzenie ma zastosowanie do wszystkich pracowników, w tym sezonowych, przygranicznych, delegowanych przejściowo do pracy na terytorium innego państwa członkowskiego UR (orzeczenie Lawrie-Blum C-66/85). 20

21 Przez osobę prowadzącą działalność na własny rachunek należy rozumieć osobę, która prowadzi działalność przemysłową, handlową, świadczy usługi, wykonuje wolne zawody lub organizuje inne samodzielne przedsiębiorstwo i w ramach tej działalności uzyskuje środki pozwalające na pokrycie własnych potrzeb. 21

22 Zakres podmiotowy obejmuje także osoby prowadzące różne rodzaje działalności pozarolniczej, w tym na podstawie umów cywilnoprawnych (umowy agencyjne, zlecenia lub inne o świadczenie usług). Zakres podmiotowy obejmuje także urzędników państwowych i osoby, które zgodnie z ustawodawstwem właściwym traktowane jako urzędnicy państwowi. 22

23 Podstawowe zasady koordynacji Zasada równego traktowania Zasada stosowania ustawodawstwa jednego państwa członkowskiego Zasada sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania Zasada zachowania praw nabytych lub będących w trakcie nabywania 23

24 Zasada równego traktowania Jest to fundamentalna zasada prawa wspólnotowego. Zgodnie z art. 3 rozporządzenia nr 1408/71 osoba zamieszkująca na terytorium jednego z państw UE, do której mają zastosowanie przepisy tego rozporządzenia, podlega obowiązkom i korzysta z praw wynikających z ustawodawstwa każdego państwa członkowskiego UE na tych samych warunkach co obywatele tego państwa. 24

25 Zasada równego traktowania Zasada ta oznacza zakaz dyskryminacji, bezpośredniej i pośredniej. Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (orzeczenie C-275/96 Kuusijärvi, C-255/99 Humer, C-308/93 Cabanis-Issarte, C-277/99 Kaske i inne) art. 3 powinien być interpretowany szeroko. Zakazana jest wszelka dyskryminacja jawna oparta na narodowości (obywatelstwie), ale również tzw. dyskryminacja pośrednia (ukryta), która w rezultacie prowadzi do takich samych skutków. 25

26 Zasada równego traktowania Jej zastosowanie oznacza, że pracownik migrujący podlega ubezpieczeniu społecznemu w danym państwie członkowskim UE, ma takie same obowiązki w zakresie opłacania składek, zasad ich wymiaru, terminów opłacania i innych. Jednocześnie korzysta z takich samych praw, jakie są ustalone dla obywateli danego państwa i podlega ochronie w razie zajścia skutków tych samych ryzyk socjalnych (ubezpieczeniowych), a prawo do.świadczeń przysługuje po spełnieniu takich samych warunków, jakie obowiązują obywateli własnych (staż ubezpieczeniowy, wiek emerytalny, okresy karencji i inne). 26

27 Zasada stosowania ustawodawstwa tylko jednego państwa członkowskiego Zasada ta wynika z art. 13 ust. 1 rozporządzenia 1408/71. Wskazuje, którego państwa ustawodawstwo powinno mieć zastosowanie do danego pracownika. Celem tej zasady jest eliminacja sytuacji konfliktowych, które mogłyby zaistnieć ustalając ustawodawstwo któremu ma podlegać pracownik przemieszczający się. Brak tej zasady mógłby powodować: - konflikt pozytywny, gdy pracownik objęty byłby ubezpieczeniem społecznym w systemach różnych państw, płaciłby także składki do kilku systemów; 27

28 Zasada stosowania ustawodawstwa tylko jednego państwa członkowskiego - konflikt negatywny, gdy pracownik nie byłby objęty systemem w żadnym państwie, pozbawiony byłby ochrony ubezpieczeniowej. O tym, które ustawodawstwo jest właściwe w konkretnym przypadku rozstrzygają przepisy tytułu II rozporządzenia nr 1408/71 Zasady określenia ustawodawstwa właściwego. 28

29 Zasada stosowania ustawodawstwa tylko jednego państwa członkowskiego Zgodnie z art. 13 ust. 2a rozporządzenia nr 1408/71 pracownik zatrudniony na terytorium jednego państwa członkowskiego jest podporządkowany ustawodawstwu tego państwa, nawet jeśli mieszka na terytorium innego państwa członkowskiego lub jeśli przedsiębiorstwo albo pracodawca, który go zatrudnia, ma swą siedzibę lub miejsce zamieszkania na terytorium innego państwa członkowskiego (zasada lex loci labori). Od tej reguły istnieją wyjątki, które są efektem specyfiki zatrudnienia lub wykonywania zawodu. Zawarte są one w art rozporządzenia nr 1408/71, a dotyczą np. pracowników oddelegowanych, marynarzy, pracowników placówek dyplomatycznych. 29

30 Zasada sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania Okresy ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania spełnione pod rządami ustawodawstwa różnych państw członkowskich podlegają sumowaniu, jeżeli jest to niezbędne do nabycia, zachowania lub odzyskania prawa do świadczeń w danym państwie. Sumowanie ma zastosowanie tylko wtedy, gdy jest konieczne do uzupełnienia okresów wymaganych w danym państwie członkowskim do nabycia, zachowania lub odzyskania prawa do świadczeń. 30

31 Zasada sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania Właściwa instytucja danego państwa, którego ustawodawstwo uzależnia nabycie prawa do takich okresów, powinna zliczyć (zsumować) w niezbędnym zakresie okresy ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania, które zostały osiągnięte przez daną osobę w systemie ubezpieczeniowym innego (innych) państw UE. 31

32 Zasada zachowania praw nabytych lub będących w trakcie nabywania Zasada ta zwana jest również zasadą transferu świadczeń. Zgodnie z art. 10 rozporządzenia nr 1408/71 świadczenia pieniężne z tytułu inwalidztwa, starości, śmierci żywiciela, z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej oraz zasiłki pogrzebowe nabyte na podstawie ustawodawstwa jednego lub kilku państw członkowskich nie ulegają zmniejszeniu, zmianie, zawieszeniu, zniesieniu ani przepadkowi z tego tylko powodu, że osoba uprawniona do tych świadczeń mieszka na terytorium innego państwa członkowskiego aniżeli państwo zobowiązane do wypłaty świadczeń. 32

33 Zasada zachowania praw nabytych lub będących w trakcie nabywania Przepis ten w efekcie gwarantuje transfer przyznanych świadczeń pieniężnych do miejsca zamieszkania osoby do nich uprawnionej. Oznacza to, że zastosowanie tej zasady uchyla krajowe klauzule terytorialne, które ograniczają wypłatę świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego do sytuacji, gdy osoba uprawniona mieszka na terytorium państwa, którego instytucja przyznała świadczenie. 33

34 Zakres przedmiotowy rozporządzeń Na podstawie art. 4 ust. 1 rozporządzenia 1408/71 jego przepisy stosuje się do wszystkich ustawodawstw odnoszących się do działów zabezpieczenia społecznego, które dotyczą: a) świadczeń w razie choroby i macierzyństwa, b) świadczeń w razie inwalidztwa, łącznie ze służącymi zachowaniu lub zwiększeniu zdolności do zarobkowania, c) świadczeń w razie starości (emerytur), d) świadczeń w razie śmierci żywiciela, e) świadczeń w razie wypadków przy pracy i chorób zawodowych, f) zasiłków pogrzebowych, g) świadczeń w razie bezrobocia, h) świadczeń rodzinnych. 34

35 Zakres przedmiotowy rozporządzeń Zakres ten jest podobny do ustalonego w Konwencji nr 102 MOP o normach minimalnych w dziedzinie zabezpieczenia społecznego. Nie dokonuje się w nim wprost enumeracji rodzajów ryzyka socjalnego. Można tego dokonać implicite na podstawie nazwy i rodzaju świadczenia ustalonego w art. 4 ust. 1 oraz analizy orzeczeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Są to: choroba i macierzyństwo, inwalidztwo, starość, śmierć żywiciela, wypadki przy pracy, choroby zawodowe, bezrobocie, obciążenia rodzinne. 35

36 Zakres przedmiotowy Rozporządzenia nr 1408/71 w Tytule III Przepisy szczególne dotyczące różnych grup świadczeń zawierają zasady koordynacji w: rozdział 1 Choroba i macierzyństwo - świadczeń zdrowotnych oraz pieniężnych z tytułu choroby i macierzyństwa, rozdział 2 Inwalidztwo świadczeń związanych z inwalidztwem, rozdział 3 Starość i zgon (emerytury i renty) świadczenia emerytalne i rentowe, rozdział 4 Wypadki przy pracy i choroby zawodowe - świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, 36

37 Zakres przedmiotowy Rozporządzenia nr 1408/71 w Tytule III rozdział 5 Świadczenia z tytułu śmierci zasiłek pogrzebowy, rozdział 6 Zasiłki dla bezrobotnych świadczenia w razie bezrobocia, rozdział 7 Świadczenia rodzinne zasiłki rodzinne, świadczenia rodzinne, rozdział 8 Świadczenia dla dzieci pozostających na utrzymaniu emerytów i rencistów oraz dla sierot - zasiłki rodzinne (orzeczenia: C-313/86 Lenoir, C-33/99 Fahmi-Amado) 37

38 Zakres przedmiotowy Rozporządzenie 1408/71 ulegało wielokrotnym zmianom z powodu orzeczeń ETS, a także rozwoju i zmian ustawodawstw krajowych. Obecnie zasady koordynacji są złożone i nadmiernie rozbudowane. Ponieważ ich celem jest ułatwienie swobody przepływu osób, uznano za konieczne ich zmodyfikowanie, uproszczenie i dostosowanie do zmienionej rzeczywistości. 24 kwietnia 2004 r. uchwalono rozporządzenie nr 883/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. W przyszłości zastąpi ono obowiązujące przepisy (cele modyfikacji dotychczasowych przepisów preambuła rozporządzenia nr 883/2004). 38

39 Zakres przedmiotowy W rozporządzeniu 883/2004 ustalono w art. 3 ust. 1, że stosuje się jego postanowienia do wszystkich ustawodawstw odnoszących się do zabezpieczenia społecznego obejmującego: a) świadczenia z tytułu choroby (choroba), b) świadczenia z tytułu macierzyństwa, zrównane świadczenia ojcowskie (macierzyńskie, a także świadczenia dla ojców), c) świadczenia z tytułu inwalidztwa (inwalidztwo), d) świadczenia emerytalne (starość), e) świadczenia dla pozostających przy życiu (śmierć żywiciela), f) świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i choroby zawodowej (wypadki przy pracy i choroby zawodowe), g) zasiłki pogrzebowe (śmierć), h) świadczenia w razie bezrobocia (bezrobocie), i) świadczenia przedemerytalne (ograniczenie lub zaprzestanie aktywności zawodowe w wieku przedemerytalnym), j) świadczenia rodzinne (obciążenia rodzinne) 39

40 Zakres przedmiotowy Na gruncie orzecznictwa ETS przyjęto, że art. 4 ust. 1 rozporządzenia 1408/71 ma charakter konstytutywny i ograniczający w tym znaczeniu, że dla uznania, że określone świadczenie wchodzi w zakres koordynacji zabezpieczenia społecznego konieczne jest, aby odnosiło się do ryzyk dających się wyodrębnić na podstawie tego przepisu. Oznacza to, że wykaz ryzyk tam zawartych jest zamknięty, a działy zabezpieczenia społecznego niewymienione w tym przepisie nie są nim objęte (orzeczenia: C-249/83 Hoeckx, C-122/84 Scrivner, C-356/89 Newton). Jednak interpretacja Trybunału jest rozszerzająca. Przykładowo, świadczenia związane z LTC (opieka długoterminowa) są kwalifikowane jako związane z ryzykiem choroby wobec braku ryzyka zdania się na pomoc innych (pielęgnacja) (orzeczenie C-212/06). 40

41 Zakres przedmiotowy Problemy, jaskie wymagają rozwiązania, to klasyfikacja nowych świadczeń, które są wprowadzane przez ustawodawstwa państw członkowskich. Rozróżnianie między pomocą społeczną a zabezpieczeniem społecznym, zasiłkami należącymi oraz zasiłkami nienależącymi do zakresu przedmiotowego rozporządzenia 1408/71. Wiele problemów wiąże się z różnicami terminologicznymi oraz samodzielnym rozwojem krajowego ustawodawstwa w dziedzinie zabezpieczenia społecznego. Rodzaje ryzyk socjalnych dające się wyodrębnić w art. 4 ust. 1 nie obejmują wielu świadczeń uchwalonych w systemach krajowych (bliżej raport tress 2007). 41

42 Zakres przedmiotowy Specjalne świadczenia pieniężne o charakterze nieskładkowym Wydany na podstawie art. 4 ust. 2a załącznik IIa obejmujący specjalne świadczenia pieniężne o charakterze nieskładkowym oraz na podstawie art. 4 ust. 2b załącznik II obejmują specjalne świadczenia nieskładkowe, które nie rozwiązują wielu problemów, które pojawiają się na tle zróżnicowanych ustawodawstw krajowych, a także różnic wewnątrz nich występujących. Przez długi czas rozbieżności interpretacyjne budziły tzw. specjalne systemy świadczeń, które mają na celu podwyższenie już przyznanych świadczeń w celu ich uzupełnienia do określonego minimum oraz tzw. świadczenia dodatkowe, które są wyrazem szczególnej ochrony państwa wobec poszczególnych grup społecznych (np. osoby niepełnosprawne, inwalidzi, niewidomi). 42

43 Zakres przedmiotowy Specjalne świadczenia bezskładkowe Spory doktryny i orzecznictwa dotyczył tego, czy świadczenia te ze względu na swoją naturę i charakter powinny podlegać koordynacji. ETS konsekwentnie i wyraźnie opowiedział się za objęciem tych świadczeń koordynacją. Wykładnia art. 4 ust. 1 doprowadziła w efekcie do rozszerzenia zakresu przedmiotowego o specjalne systemy świadczeń o charakterze bezskładkowym) odnoszą się do nich art. 4 ust 2a, a także art. 10a). W ten sposób rozporządzenie objęło także świadczenia finansowane inną metodą niż składki, najczęściej ze środków publicznych i zarządzane przez państwo. 43

44 Zakres przedmiotowy Specjalne świadczenia bezskładkowe Świadczenia te (zwane ze względu na swój charakter zbliżony do świadczeń z pomocy społecznej mieszanymi lub hybrydowymi) podlegają przepisom rozporządzenia wówczas, gdy: 1) są stosowane jako świadczenie o charakterze akcesoryjnym wobec zwykłych świadczeń wypłacanych na podstawie ustawodawstwa krajowego, w celu uzupełnienia lub zastąpienia zwykłych świadczeń lub jako świadczenia dodatkowe wspomagające ochronę wynikającą z systemów krajowych w razie wystąpienia jednego z ryzyk określonych w art. 4 ust. 1; 2) państwo członkowskie właściwe ze względu na zarządzanie i dysponowanie świadczeniami dokona stosownie do art. 5 zgłoszenia świadczenia do załącznika IIa. 44

45 Zakres przedmiotowy Specjalne świadczenia bezskładkowe ETS w orzeczeniu C-215/99 Jauch uznał, że samo figurowanie takich świadczeń w załączniku IIa nie jest warunkiem wystarczającym do uznania ich za świadczenia odpowiadające art. 4 ust. 2a i 10a. Może bowiem się zdarzyć, że ze względu na charakter i cechy zostaną takie świadczenia zaliczone do zwykłych świadczeń, o których mowa w art. 4 ust. 1 (orzeczenie C-43 Leclere, Deaconescu). 45

46 Zakres przedmiotowy Specjalne świadczenia bezskładkowe Zgłoszenie świadczenia do załącznika IIa oznacza, że stosuje się wszelkie rygory wynikające z rozporządzenia 1408/71, jednakże z jednym zastrzeżeniem. Art. 10a ust. 1 rozporządzenia 1408/71 stanowi, że uprawnione do świadczeń są tylko osoby, które są objęte rozporządzeniem oraz przebywają w związku ze stałym zamieszkaniem na terytorium tego państwa członkowskiego, które finansuje i zarządza świadczeniami. Zakaz eksportu tych świadczeń wynika ze szczególnego ich charakteru. Świadczenia te są przyznawane przez instytucje miejsca zamieszkania i na jej koszt (art. 10a ust. 1 in fine). 46

47 Systemy lub świadczenia nieobjęte działaniem rozporządzenia (art. 4 ust. 4 Rozporządzenia 1408/71) pomoc społeczna pomoc zdrowotna systemy świadczeń dla ofiar wojny i jej skutków świadczenia wynikające z układów branżowych zawartych pomiędzy pracodawcami i związkami zawodowymi 47

48 Systemy nieobjęte działaniem rozporządzenia 1408/71 Pomoc społeczna W związku ze stosowaniem rozporządzenia występuje dość złożony problem kryteriów pozwalających określić świadczenia z pomocy społecznej oraz należące do ubezpieczenia społecznego. W praktyce niewystarczające było różnicowanie świadczeń według sposobu ich finansowania czy umieszczania w krajowym systemie pomocy społecznej. Według ustaleń przyjętych w orzecznictwie, jeśli warunki uzyskania określonego świadczenia są zdefiniowane w ustawie, to należy je kwalifikować do ubezpieczenia społecznego. Jeśli natomiast świadczenia są przyznawane w sposób dyskrecjonalny w relacji do potrzeb beneficjenta, to należy przyjąć, że chodzi o świadczenie z pomocy społecznej (orzeczenie 1/72 Firlii) 48

49 Systemy nieobjęte działaniem rozporządzenia 1408/71 Pomoc społeczna W rezultacie przyjmuje się, że gdy świadczenie: 1) ma wyraźnie zdefiniowane warunki nabycia określone w przepisach prawa krajowego, 2) gdy prawo gwarantuje uprawnionemu roszczenie do przyznania i wypłaty świadczenia, 3) gdy prawo powstaje po spełnieniu uprzednio zdefiniowanych przesłanek ustawowych, 4) gdy sposób rozpatrzenia wyklucza jakąkolwiek decyzję uznaniową jest ono zakwalifikowane jako z zakresu ubezpieczenia społecznego. Jeżeli tak zdefiniowane świadczenie odnosi się do choćby jednego z ryzyk wymienionych w art. 4 ust. 1 rozporządzenia, to może zostać zakwalifikowane do katalogu świadczeń podlegających koordynacji. 49

50 Systemy nieobjęte działaniem rozporządzenia 1408/71 Pomoc społeczna Jeśli jednak nabycie świadczenia zależy od swobodnego uznania administracji: 1) gdzie urzędnik podejmuje indywidualną decyzję co do przyznania (np. zapomogi czy zasiłku okresowego), 2) na podstawie władzy przyznanej jej przez prawo, 3) kwalifikacja odbywa się według kryterium potrzeb osobistych i oceny indywidualnego przypadku, należy je zakwalifikować jako świadczenie z pomocy społecznej (nie są to kryteria wyczerpujące). 50

51 Systemy nieobjęte działaniem rozporządzenia 1408/71 Opieka zdrowotna Opieka zdrowotna jest expresis verbis wyłączona z rozporządzenia. Jednak nie dotyczy to świadczeń z zakresu choroby i macierzyństwa, do których stosuje się przepisy koordynacji (zgodne z art. 4 ust. 1 pkt a). Zakres świadczeń w razie choroby obejmuje: 1) świadczenia rzeczowe, 2) świadczenia pieniężne. W orzeczeniu w sprawie C-69/79 Jordens-Vosters Trybunał stwierdził, że wśród świadczeń chorobowych i macierzyńskich wymienionych w rozporządzeniu zawierają się wszystkie świadczenia w razie choroby i macierzyństwa, łącznie ze świadczeniem zdrowotnym (medycznym), bez względu na typ ustawodawstwa i rodzaje świadczeń, jeżeli wchodzą w zakres ustawodawstwa zabezpieczenia społecznego. 51

52 Systemy nieobjęte działaniem rozporządzenia 1408/71 Opieka zdrowotna Pracownikowi lub członkowi jego rodziny podczas pobytu za granicą na terenie innego państwa członkowskiego przysługuje opieka dentystyczna, medyczna, zaopatrzenie w leki, pobyt w szpitalu oraz świadczenia wypłacone w formie gotówki (np. zwrot kosztów leczenia). Dodatkowo zarówno pracownicy, jak i członkowie ich rodzin są uprawnieni podczas czasowego pobytu za granicą do pomocy zdrowotnej w nagłych wypadkach lub wystąpienia choroby. Z tego tytułu powstałe koszty obciążają instytucje państwa, w którym dana osoba jest ubezpieczona. Stanowią o tym art.: 19, 21, 22, 23 i 31 rozporządzenia 1408/71. 52

53 Systemy nieobjęte działaniem rozporządzenia 1408/71 Opieka zdrowotna W zależności od regulacji zawartych w przepisach wspólnotowych, określających zakres dostępnej opieki zdrowotnej dla poszczególnych kategorii uprawnionych, ubezpieczony może korzystać: ze świadczeń zdrowotnych w pełnym zakresie (w szczególności pracownicy sezonowi, pracownicy przygraniczni), ze świadczeń zdrowotnych natychmiast koniecznych, z planowanego leczenia w innym państwie członkowskim (za zgodą właściwej dla ubezpieczonego instytucji) niż państwo, w którym ubezpieczony objęty jest ubezpieczeniem zdrowotnym. 53

54 Systemy nieobjęte działaniem rozporządzenia 1408/71 Systemy świadczeń dla ofiar wojny i jej skutków Art. 4 ust. 4 wyłącza systemy i wypłacane na ich podstawie świadczenia dla ofiar wojny lub jej skutków. Geneza tych świadczeń wynika z dość złożonej i tragicznej historii Europy oraz jej poszczególnych krajów. Istnienie tych systemów to wyraz szczególnej troski i wdzięczności państwa wobec osób czy weteranów w związku z wojną lub pobytem w obozie jenieckim. W związku z tym świadczenia posiadają szczególny charakter i nie są objęte rozporządzeniem. 54

55 Systemy nieobjęte działaniem rozporządzenia 1408/71 Świadczenia wynikające z układów branżowych zawartych między pracodawcami i związkami zawodowymi nie są objęte koordynacją, nawet jeżeli nadano im charakter powszechny. 55

56 IV. Zasady określania ustawodawstwa właściwego Tytuł II rozporządzenia 1408/71 56

57 1. Zasada ogólna Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek stosowanie prawa miejsca pracy (lex loci laboris). Dana osoba podlega ustawodawstwu ubezpieczeniowemu tylko jednego państwa (art. 13 ust. 2 rozporządzenia 1408/71) pracownik zatrudniony na terytorium jednego państwa podlega jego ustawodawstwu, nawet jeśli mieszka na terytorium innego państwa lub pracodawca, który go zatrudnia, ma siedzibę zarejestrowaną lub miejsce prowadzenia działalności na terytorium innego państwa członkowskiego 57

58 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek osoba prowadząca działalność na własny rachunek na terytorium jednego państwa podlega ustawodawstwu tego państwa, nawet jeżeli zamieszkuje na terytorium innego państwa członkowskiego (art. 13 ust. 2 pkt b) osoba zatrudniona na statku pływającym pod banderą państwa podlega ustawodawstwu tego państwa (art. 13 ust. 2 pkt c) urzędnicy i personel równorzędny podlegają ustawodawstwu państwa członkowskiego, którego administracja ich zatrudnia (art. 13 ust. 2 pkt d) 58

59 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek osoba, która przestaje podlegać ustawodawstwu państwa członkowskiego, a nie podlega ustawodawstwu innego państwa członkowskiego, zgodnie z jedną z zasad ustanowionych w art. 13 lub zgodnie z jednym wyjątków lub przepisów szczególnych, określonych w art , podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, na terytorium którego zamieszkuje, wyłącznie zgodnie z przepisami tego ustawodawstwa (art. 13 ust. 2 pkt f) 59

60 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Przepis ten został wprowadzony przez rozporządzenie Rady EWG nr 2195/91 z 25 czerwca 1991 r. Wcześniej ETS wydał orzeczenie w sprawie C-302/84 Ten Holder, w którym ustalił, że wobec pracownika, który zaprzestał pracy na terytorium jednego państwa i który nie udaje się w celu podjęcia pracy na terytorium innego państwa, nadal właściwe jest ustawodawstwo tego państwa, w którym był ostatnio zatrudniony, bez względu na długość okresu, jaki upłynął od zakończenia pracy. 60

61 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek W 1998 r. (po wejściu w życie rozporządzenia nr 2159/91) ETS w sprawie C-275/96 Anne Kuusijärvi orzekł, że w przypadku osoby, która zaprzestała wykonywania wszelkiej działalności zawodowej, ustawodawstwo państwa członkowskiego może uzależnić przysługiwanie jej prawa do dalszego podlegania przepisom tego państwa członkowskiego od spełnienia warunku zachowania miejsca zamieszkania na jej terytorium. Oznacza to, że osoba, która niezależnie od przyczyn nie podlega już przepisom (danego) państwa członkowskiego, jest objęta ustawodawstwem państwa, w którym zamieszkuje. 61

62 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek - ważne Pojęcie pracownik należy zgodnie z prawem wspólnotowym interpretować szerzej niż np. w prawie polskim. Pracownikiem jest każdy, kto wykonuje przez pewien czas pracę na rzecz i pod kierownictwem innej osoby w zamian za wynagrodzenie (orzeczenie w sprawie Lawrie- Blum). W takim pojęciu pracownik, oprócz osób zatrudnionych na podstawie stosunku pracy, mieszczą się osoby wykonujące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych, np. zleceniobiorcy 62

63 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Osoba prowadząca działalność na własny rachunek to m.in.: prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą, wspólnicy spółek partnerskich, jawnych, komandytowych, jednoosobowych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, przedstawiciele wolnych zawodów, twórcy, artyści, rolnicy Przykład 1. Obywatel polski zatrudniony jest we Włoszech. Wykonuje pracę wyłącznie na obszarze Włoch, obowiązują go włoskie przepisy dotyczące ubezpieczenia społecznego. W tym przypadku nie ma znaczenia obywatelstwo ani miejsce zamieszkania. Przykład 2. Obywatel niemiecki prowadzi działalność gospodarczą w Polsce, dopełnia wszystkich formalności wymaganych w tym zakresie. Podlega polskiemu ustawodawstw w zakresie ubezpieczeń społecznych. 63

64 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek 2. Wyjątki od zasady - wykonywanie pracy w kilku państwach jednocześnie (art. 14) Wyróżnić należy trzy podstawowe przypadki: pracownicy delegowani pracownicy zatrudnieni w kilku różnych państwach członkowskich, zamieszkujący w jednym z tych państw pracownicy zatrudnieni w kilku różnych państwach członkowskich, ale zamieszkujący w państwie członkowskim, w którym nie są zatrudnieni 64

65 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Pracownicy delegowani (art. 14 ust. 1 rozporządzenia 1408/71; decyzja nr 181 Komisji Europejskiej z 13 grudnia 2000 r.) orzeczenie w sprawie C-404/98 Plum, w sprawie C-202/97 Fitzwilliam Delegowanie pracowników z Polski oraz czasowe prowadzenie działalności na własny rachunek na obszarze innego państwa członkowskiego jest dopuszczalne przez okres nie przekraczający 12 miesięcy istnieje możliwość przedłużenia tego okresu. 65

66 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek W przypadku gdy polski pracownik lub osoba prowadząca zwykle w Polsce działalność na własny rachunek będzie czasowo (nie dłużej niż przez 12 miesięcy) wykonywać pracę za granicą na terytorium jednego z państw członkowskich podlegać będzie polskim przepisom dotyczącym zabezpieczenia społecznego na podstawie wystawionego i poświadczonego przez polską instytucję właściwą formularza E 101 (orzeczenie w sprawie C-2/05 Herbosch Kiere, znaczenie formularza E 101). 66

67 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Procedura skorzystania z zasad oddelegowania (art. 14 ust. 1a rozporządzenia 1408/71) - wniosek o wydanie formularza E 101 (powinien zawierać ustalone dane) - pracownicy delegowani muszą spełniać określone wymagania dotyczące charakteru i okresu zatrudnienia - osoby prowadzące działalność na własny rachunek muszą spełniać warunki dotyczące wcześniejszego prowadzenia tej działalności w państwie, w którym mieszkają (orzeczenie C-202/97 Fitzwilliam, decyzja nr 181 Komisji Administracyjnej) 67

68 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Zasady przedłużenia delegowania pracowników lub pracujących na własny rachunek z Polski w innych państwach UE, EOG następuje na podstawie wniosku o przedłużenie, składanym na formularzu E 102. Jeżeli praca lub działalność na własny rachunek przedłuża się poza początkowo zakładany okres z powodu niedających się przewidzieć okoliczności i przekracza 12 miesięcy, o zgodę należy wystąpić przed upływem początkowego okresu 12 miesięcy; zgodna na przedłużenie może być udzielona na okres nie dłuższy niż 12 miesięcy (decyzja nr 181 Komisji Administracyjnej). 68

69 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Pracownicy zatrudnieni w kilku państwach członkowskich, zamieszkujący w jednym z tych państw objęci są przepisami państwa, w którym mieszkają, jeżeli wykonują tam część swojej pracy (art. 14 ust. 2b(i) rozporządzenia 1408/71). Przykład: Dana osoba mieszka w Polsce i jest zatrudniona. Jednocześnie pracuje na Słowacji. W takiej sytuacji podlega ubezpieczeniu społecznemu państwa, w którym mieszka, tj. w Polsce. 69

70 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Pracownicy zatrudnieni w kilku różnych państwach, a miejsce zamieszkania nie znajduje się ani w państwie, w którym pracują, ani w którym ma siedzibę pracodawca ich zatrudniający, podlegają przepisom państwa, gdzie ma siedzibę pracodawca (art. 14 ust. 2b(ii) rozporządzenia 1408/71). Przykład: Obywatel polski mieszka w Polsce i jest zatrudniony przez pracodawcę niemieckiego, mającego siedzibę w Berlinie, jako przedstawiciel handlowy. Pracuje we Włoszech i Francji. Podlega przepisom niemieckim. 70

71 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Prowadzenie działalności na własny rachunek Działalność w jednym państwie Osoba prowadząca działalność na własny rachunek podlega ubezpieczeniu w państwie, w który wykonuje tę działalność (art. 13 ust. 2b) Działalność w kilku państwach Osoba zwykle prowadząca działalność na własny rachunek na terytorium dwóch lub więcej państw członkowskich podlega ustawodawstwu tego państwa, na terytorium którego zamieszkuje, jeżeli wykonuje jakąkolwiek część swojej działalności na terytorium tego państwa. Jeżeli nie prowadzi działalności na terytorium państwa członkowskiego, które zamieszkuje, podlega ustawodawstwu państwa, na którego terytorium prowadzi swoją podstawową działalność (art. 14a ust. 2) - orzeczenie w sprawie C-103/06 Derouin 71

72 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Podstawowa działalność to przede wszystkim: - miejsce, gdzie znajduje się stała siedziba lub stała działalność zainteresowanego - w razie braku takiego miejsca zwyczajny charakter lub czas trwania wykonywanej działalności, liczba wykonanych usług (zleceń) oraz wielkość dochodów z prowadzonej działalności (art. 12a ust. 5d rozporządzenia 574/72) 72

73 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Prowadzenie działalności na własny rachunek oraz wykonywanie pracy najemnej jednocześnie w kilku państwach członkowskich Osoba, która wykonuje jednocześnie pracę najemną i pracę na własny rachunek na terytoriach różnych państw członkowskich podlega co do zasady ustawodawstwu tego państwa, na terytorium którego wykonuje pracę. Przykład. Obywatel niemiecki pracuje w Niemczech i jednocześnie prowadzi w Polsce działalność gospodarczą. W takiej sytuacji, niezależnie czy mieszka w Polsce czy w Niemczech, podlega niemieckim przepisom w zakresie zabezpieczenia społecznego, bo w Niemczech jest pracownikiem. Wyjątek. Przypadki wymienione enumeratywnie w załączniku VII do rozporządzenia 1408/71, w którym przewiduje się odstępstwa od tzw. zasady ogólnej orzeczenie C-493/04 Piątkowski. 73

74 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Zasady ubezpieczenia społecznego osób zatrudnionych w transporcie Stosuje się ustawodawstwo państwa, w którym ma siedzibę pracodawca przewidziane są wyjątki od tej zasady. 74

75 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Urzędnicy Stosuje się ustawodawstwo państwa, którego administracja ich zatrudnia przewidziane są wyjątki od tej zasady. 75

76 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Wyjątki od postanowień rozporządzenia 1408/71 na podstawie art. 17 porozumienia wspólne 76

77 V. Przepisy szczególne dotyczące różnych grup świadczeń Tytuł III rozporządzenia 1408/71 77

78 VI. Rozporządzenia koordynacyjne w szerszym kontekście 78

79 Koordynacja w szerszym kontekście 1. Art. 18 TWE dotyczący obywatelstwa a rozporządzenie o koordynacji (orzeczenie w sprawie C-192/05 Tas-Hagen, C-499/06 Nerkowska) 2. Art. 18 TWE dotyczący obywatelstwa UE a dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobyty na terytorium państw członkowskich 3. Relacje dyrektywy 2004/38 do rozporządzenia 1408/71 79

80 VII. Problemy i wyzwania wynikające z implementacji rozporządzeń koordynacyjnych 80

81 VIII. Statystyki 81

82 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Świadczenia rodzinne Formularze z serii E 400 maj-grudzień 2004 r. ogółem wniosków. 1 stycznia grudnia 2005 r. ogółem wniosków Niemcy Austria Norwegia 684 Irlandia 494 Anglia 202 Holandia 174 Czechy 166 Szwecja 133 Włochy 114 Pozostałe (Belgia, Cypr, Dania, Finlandia, Francja, Hiszpania, Litwa, Luksemburg, Portugalia, Słowenia, Słowacja, Węgry) 82

83 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Formularze z serii E 400 styczeń 2006 grudzień 2006 r. ogółem wniosków Niemcy Anglia Irlandia Austria Norwegia Holandia Czechy 494 Szwecja 342 Belgia 315 Pozostałe wnioski: Cypr, Dania, Finlandia, Francja, Gracja, Islandia, Litwa, Luksemburg, Słowacja, Szwecja, Szwajcaria, Węgry i Polska 83

84 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Formularze z serii E 301 Liczba wydanych Liczba przyjętych formularzy E 301 formularzy E 301 przez WUP z krajów UE/EOG przez WUP 2004 r r r r

85 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Liczba wydanych w 2006 r. Europejskich Kart Ubezpieczenia Zdrowotnego oraz Certyfikatów Tymczasowo Zastępujących EKUZ wg grup uprawnień ٣٥٠ ٠٠٠ ٣٠٠ ٠٠٠ ٢٥٠ ٠٠٠ ٣٠٤ ٩١٢ W sumie: ٢٠٠ ٠٠٠ ١٩٧ ٨٧١ ١٧٣ ٦٣٠ ١٥٠ ٠٠٠ ١٣٤ ٣٢٧ ١٠٠ ٠٠٠ ٥٠ ٠٠٠ ٠ PRACOWNIK - WYJAZD TURYSTYCZNY ٨٣ ٥٠٧ ٧٧ ٢٨٣ EMERYT/RENCISTA - WYJAZD TURYSTYCZNY CZŁONEK RODZINY - WYJAZD TURYSTYCZNY PRACOWNIK ODDELEGOWANY (NA PODSTAWIE E ١٠١) OSOBA SAMODZIELNIE ZAROBKUJĄCA - TURYSTYKA UCZEŃ ٦٠ ٢١٠ STUDENT - WYJAZD TURYSTYCZNY ٤٣ ٧٨٠ ٤٠ ٦١٣ ٢٦ ٨٣٣ BEZROBOTNY - WYJAZD TURYSTYCZNY PRACOWNIK TRANSPORTU MIĘDZYNARODOWEGO STUDENT WYJEŻDŻAJĄCY W CELU ODBYCIA ١٦ ٩٩٦ INNA OSOBA UBEZPIECZONA ٦ ٠٨٠ ٢ ٧٥٥ ٥ ٩٥٨ PRACE SEZONOWE (BEZ E ١٠١) PRACOWNIK ODDELEGOWANY (NA PODSTAWIE E ١٠٢) POZOSTAŁE GRUPY 85

86 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Oddelegowanie Liczba formularzy E-101 V XII 2004 r I XII 2005 r I XII 2006 r I XII 2007 r I IV 2008 r

87 Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek Emerytury na podstawie koordynacji Ogółem Wypłacone w Polsce Wypłacone do kraju UE/EOG 87

88 Lista orzeczeń 1. Sprawa C-265/05 Perez Naranjo 2. Sprawa C-192/05 Tas Hagen 3. Sprawa C-332/05 Celozzi 4. Sprawa C-444/05 Stamatelaki 5. Sprawa C-287/05 Hendrix 6. Sprawa C-299/05 Commission 7. Sprawa C-396/05 Habelt 8. Sprawa C-493/04 Piątkowski 9. Sprawa C-2103/06 Derouin 10. Sprawa C-2/05 Herbosch Kiere 88

89 Lista orzeczeń 11. Sprawa C-212/06 Gouvernement Flamand 12. Sprawa C-466/04 Herrera 13. Sprawa C-331/06 Chuck 14. Sprawa C-346/05 Chateignier 15. Sprawa C-352/06 Bosman 16. Sprawa C-209/03 Bider 17. Sprawa C-224/02 Pusa 18. Sprawa C-406/04 de Cuypor 19. Sprawa C-403/03 Schempp 20. Sprawy połączone C-187/05 do C-190/ Sprawa C-499/06 Nerkowska 89

90 Dziękuję za uwagę 90