Autoreferat r. - tytuł magistra zdrowia publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Oddział Zdrowia Publicznego, Akademia Medyczna w Łodzi

Transkrypt

1 Załącznik nr 2 do wniosku o przeprowadzenie postępowania habilitacyjnego dr n. med. Joanny Jurewicz Łódź, dn r. Autoreferat 1. Imię i Nazwisko: Joanna Jurewicz 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej: 2002 r. - tytuł magistra zdrowia publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Oddział Zdrowia Publicznego, Akademia Medyczna w Łodzi 2007 r. - tytuł doktora nauk medycznych w zakresie medycyny (z wyróżnieniem), Instytut Medycyny Pracy im. prof. dra med. Jerzego Nofera w Łodzi rozprawa doktorska pt. Zagrożenia zawodowe wynikające z pracy w gospodarstwach ogrodniczych i ich wpływ na ryzyko wystąpienia wybranych niepowodzeń ciąży wśród kobiet pracujących w tych obiektach. 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu i jednostkach naukowych/artystycznych: W dniu roku rozpoczęłam pracę w Instytucie Medycyny Pracy im. prof. dra med. Jerzego Nofera w Łodzi, w Pracowni Środowiskowych Zagrożeń Reprodukcji Zakładu Epidemiologii Środowiskowej. Początkowo zatrudniona byłam na etacie asystenta technicznego, a następnie od roku na stanowisku asystenta. Od roku do chwili obecnej pracuję jako adiunkt. Od początku zatrudnienia pracuję pod kierownictwem prof. dr hab. med. Wojciecha Hanke. Praca w Instytucie pozwala mi na kontynuowanie i rozwijanie moich zainteresowań, które podjęłam już w czasie studiów, odnoszących się do wpływu czynników środowiskowych, zawodowych oraz czynników związanych ze stylem życia na płodność kobiet i mężczyzn, przebieg i wynik ciąży oraz stan zdrowia dzieci. 1

2 4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): a) Tytuł osiągnięcia naukowego: Wpływ czynników środowiskowych, zawodowych i stylu życia na płodność mężczyzn b) Autorzy, tytuły publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa: 1. J. Jurewicz, M. Radwan, B. Wielgomas, W. Sobala, M. Piskunowicz, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hanke. The effects of environmental exposure to pyrethroids and DNA damage in human sperm. Systems Biology in Reproductive Medicine 2014, early online: 1-7; DOI: / (IF=1,700) (5 letni IF=1,713) 2. J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hawuła, L. Jakubowski, W. Hanke. Human urinary phthalate metabolites level and main semen parameters, sperm chromatin structure, sperm aneuploidy and reproductive hormones. Reproductive Toxicology 2013; 42: (IF=2,771) (5 letni IF=3,024) 3. J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, S. Brzeźnicki S. D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hanke. Association between biomarker of exposure to polycyclic aromatic hydrocarbons and semen quality. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2013; 26(5): (IF=1,094) (5 letni IF=1,400) 4. J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hanke. Lifestyle and semen quality- role of modifiable risk factors. Systems Biology of Reproductive Medicine 2014; 60(1): (IF=1,700) (5 letni IF=1,713) 5. J. Jurewicz, M. Radwan, D. Merecz-Kot, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek, Hanke W. Occupational, life stress and family functioning-does it affect semen quality? Annals of Human Biology 2014; 47(3): (IF=1,148) (5 letni IF=1,515) 6. J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, P. Radwan, L. Jakubowski, W. Hawuła, A. Ulańska, W. Hanke. Lifestyle factors and sperm aneuploidy. Reproductive Biology 2014; 14: (IF=1,048) (5 letni IF=1,479) 2

3 7. J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hanke. Effects of occupational exposure - is there a link between exposure based on occupational questionnaire and semen quality? Systems Biology in Reproductive Medicine 2014; 60(4): (IF=1,700) (5 letni IF=1,713) 8. J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, K. Polańska, P. Radwan, L. Jakubowski, A. Ulańska, W. Hanke W. The relationship between exposure to air pollution and sperm disomy. Environmental and Molecular Mutagenesis 2014; DOI /em (IF=2,553) (5 letni IF=3,170) 9. M. Radwan, J. Jurewicz, B. Wielgomas, W. Sobala, M. Piskunowicz, P. Radwan, W. Hanke. Semen quality and the level of reproductive hormones after environmental exposure to pyrethroids. Journal of Occupational and Environmental Medicine 2014; 56(11): (IF=1,797) (5 letni IF=2,090) Łączny IF (5 letni) z wyżej wymienionych prac wynosi 17,817 IF z wyżej wymienionych prac wynosi 15,511** *Oświadczenia współautorów, określające indywidualny wkład w powstanie publikacji naukowych dołączono w załączniku 7. **IF na podstawie analizy bibliometrycznej (Załącznik 9) c) Omówienie celu naukowego ww. pracy/prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania: Na początku XXI wieku niepłodność w krajach rozwiniętych dotyczyła 15 20% par, podczas gdy w latach 60 XX wieku było to 7 8% par. Na ponad połowę jej przyczyn składał się czynnik męski. Przeprowadzona przez Carlsen i wsp analiza 61 badań dowiodła, że jakość i liczba plemników ulegały przez kolejne lata zmniejszeniu. Mimo, że tendencja obniżenia jakości nasienia nie została potwierdzona na podstawie tych analiz sformułowano hipotezę, że obserwowane obniżenie płodności mężczyzn może być związane z czynnikami środowiskowymi i/lub czynnikami wynikającymi ze stylu życia. Czynniki te, mimo że rzadko prowadzące do nieodwracalnej niepłodności, mogą znacznie wydłużyć czas oczekiwania na ciążę. Czas ten staje się coraz bardziej cenny, w sytuacji gdy decyzje o prokreacji podejmowane są coraz później. W odróżnieniu, od warunków społeczno-ekonomicznych, czynniki środowiskowe wpływające negatywnie na płodność, są prawie nieznane. Wynika to z faktu, że wielkość ekspozycji na takie czynniki jak ftalany, pestycydy, metale ciężkie czy 3

4 parabeny są trudno obserwowalne i możliwe do ustalenia tylko za pomocą biomarkerów narażenia. W mojej pracy badawczej zajęłam się więc zagadnieniem oceny wpływu czynników środowiskowych, zawodowych i czynników związanych ze stylem życia na płodność mężczyzn. Płodność mężczyzn została oceniona za pomocą badania podstawowych parametrów nasienia (objętość, liczba plemników, morfologia plemników, szczegółowe parametry ruchu plemników CASA (computer-aided semen analysis)), oceny struktury chromatyny plemnikowej, badania aneuploidii w plemnikach oraz stężenia wybranych hormonów płciowych (FSH (hormon folikulotropowy), testosteron, estradiol). Spośród szeregu czynników środowiskowych zainteresowało mnie przede wszystkim narażenie na ftalany, syntetyczne pyretroidy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne oraz zanieczyszczenia powietrza, czyli czynniki powszechnie występujące w życiu człowieka. Przeprowadziłam także analizę wpływu narażenia na czynniki stylu życia: palenie, spożywanie alkoholu, otyłość, uprawianie aktywności fizycznej (rekreacyjnej), używanie telefonów komórkowych, korzystanie z sauny czy rodzaj noszonej bielizny na jakość nasienia. Obszar moich zainteresowań odnosi się również do oceny wpływu czynników występujących w środowisku pracy (czynniki chemiczne, biologiczne, fizyczne) na płodność mężczyzn. Szczególną uwagę zwróciłam także na stres występujący w środowisku pracy, stres wynikający z życia codziennego jak i stres związany z funkcjonowaniem rodziny i jego wpływ na jakość podstawowych parametrów nasienia jak i na strukturę chromatyny plemnikowej. Publikacje naukowe wchodzące w skład monotematycznego cyklu badawczego, podsumowują rezultaty realizowanych przeze mnie tematów badawczych podjętych po uzyskaniu stopnia doktora nauk medycznych. Celem poszczególnych badań była: 1. Ocena wpływu ekspozycji na czynniki środowiskowe (ftalany, syntetyczne pyretroidy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, zanieczyszczenia powietrza (PM 10, PM 2.5, SO 2, NOx, CO, ozon)) na płodność mężczyzn. 2. Ocena wpływu czynników związanych ze stylem życia (palenie, spożywanie alkoholu, otyłość, uprawianie aktywności fizycznej, używanie telefonów komórkowych, korzystanie z sauny, rodzaj stosowanej bielizny, stres) na płodność mężczyzn. 3. Ocena wpływu narażenia na czynniki zawodowe (czynniki fizyczne, chemiczne, biologiczne, stres zawodowy) na płodność mężczyzn. 4

5 Omówienie wyników i wnioski: Cel. 1. Ocena wpływu ekspozycji na czynniki środowiskowe (ftalany, syntetyczne pyretroidy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, zanieczyszczenia powietrza (PM 10, PM 2.5, SO 2, NOx, CO, ozon)) na płodność mężczyzn. W mojej pracy badawczej zajęłam się zagadnieniem wpływu czynników środowiskowych, na płodność mężczyzn. Ocena ekspozycji na te czynniki została przeprowadzona wśród mężczyzn, którzy zgłosili się do kliniki leczenia niepłodności w celach diagnostycznych z powodu niepłodności pary. Badanie rozpoczęłam w 2007 roku. Do badania rekrutowani byli jedynie mężczyźni z prawidłową płodnością czyli liczbą plemników >20 mln/ml i lekką oligozospermią, czyli liczbą plemników mln/ml według norm z WHO z 1999 roku. Zatem zgodnie z normą WHO z 2010 roku wszyscy mężczyźni mieli prawidłową liczbę plemników w nasieniu. Z 580 mężczyzn, którzy spełniali kryteria włączenia do badania (na podstawie badania nasienia) 344 (59%) mężczyzn zgodziło się wziąć udział w badaniu. Komisja Bioetyczna działająca przy Instytucie Medycyny Pracy zatwierdziła badanie (Uchwała Nr 9/2007 ( )). Osoby, które wyraziły chęć na udział w badaniu po zapoznaniu się z protokołem badania i podpisaniu zgody na udział w badaniu zostały poproszone o wypełnienie kwestionariusza. Wywiad obejmował dane dotyczące cech społeczno-demograficznych, stylu życia, aktywności fizycznej, chorób występujących w przeszłości i innych narażeń występujących w środowisku zamieszkania lub pracy. Każdy z badanych został poddany badaniu lekarskiemu. Odnotowana została masa i wzrost mężczyzny wraz z obliczeniem BMI. Od badanych osób został pobrany również materiał biologiczny: krew, ślina, mocz oraz nasienie. Ślina została wykorzystana do oznaczenia kotyniny (biomarkera narażenia na palenie czynne i bierne) metodą chromatografii cieczowej z tandemową spektometrią mas i elektrosprejem dodatnim (LC-ESI+MS/MS). Mocz został wykorzystany do oceny narażenia na wybrane czynniki środowiskowe (ftalany, syntetyczne pyretroidy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne), a we krwi oznaczane było stężenie wybranych hormonów płciowych. Nasienie było oddawane w laboratorium drogą masturbacji z zachowaniem okresu abstynencji. Po upłynnieniu nasienie zostało poddane rutynowej analizie zgodnie z zaleceniami WHO Przeprowadzona została dokładna ocena ruchu plemników wykonana przy zastosowaniu komputerowo wspomaganej analizy nasienia (CASA- Computer Assisted Sperm Analysis (Hamilton Thorne Research ver 12/2005). Ocenione zostały następujące parametry ruchu plemników: ALH (amplitude of 5

6 lateral head displaecement) amplituda bocznych wychyleń główki (µm), BCF (beat cross frequency) liczba przemieszczeń główki plemnika z trajektorią średniego śladu (Hz), VCL (curvilinear velocity) całkowita droga odbyta przez plemnik w jednostce czasu (µm/sek), VSL (straight line velocity) droga przebyta przez plemnik ruchem prostoliniowym w jednostce czasu (µm/sek), VAP (average path velocity) wygładzona droga przebyta przez plemnik w jednostce czasu uzyskana poprzez uśrednienie kolejnych zarejestrowanych pozycji, LIN (linearity) stosunek VSL/VCL wyrażony w %, STR (straightness) stosunek VSL/VAP wyrażony w %. Przeprowadzona została również ocena struktury chromatyny plemnikowej metodą SCSA (Sperm Chromatin Structure Assay) przy wykorzystaniu cytometrii przepływowej. Dodatkowo przeprowadzono ocenę aneuploidii w plemnikach z wykorzystaniem fluorescencyjnej hybrydyzacji in situ (FISH) z użyciem panelu sond dla chromosomów 13, 18, 21, X, Y (AneuVysion Multi-color 5 Probe Panel). W badaniu oceniono również stężenie wybranych hormonów płciowych. Koncentracja FSH (hormon folikulotropowy), testosteronu, estardiolu w surowicy krwi były oznaczone metodą chemiluminescencyjną (ARCHITECT System; Abbott, Longford, Ireland). Ekspozycja na ftalany Spośród wielu czynników środowiskowych zainteresowała mnie ekspozycja na ftalany ze względu na to, że są to związki stosunkowo mało poznane i powszechnie występujące w życiu człowieka z uwagi na ich zastosowanie w produkcji tworzyw sztucznych, farb oraz kosmetyków i wielu produktach codziennego użytku. Badanie zostało przeprowadzone wśród mężczyzn zgłaszających się do kliniki leczenia niepłodności w celach diagnostycznych z powodu niepłodności pary (metodyka badania przedstawiona została powyżej). W próbkach moczu od badanych mężczyzn oznaczane były pierwszo i/lub drugorzędowe metabolity ftalanów, których stężenie w moczu odzwierciedla narażenia na następujący ftalany: dietylu (DEP): MEP (ftalan monoetylu), dietyloheksylu (DEHP): 5OH MEHP (ftalan 5OH-mono(2-etyloheksylu), MEHP (ftalan mono(2- etyloheksylu)), diizobutylu (DBP): MBP (ftalan monobutylu), benzylobutylu (BBzP): MBzP (ftalan monobenzylu) oraz diizononylu (DINP): MINP (ftalan monoizononylu). Analiza ilościowa została wykonana metodą chromatografii cieczowej z tandemową spektrometria mas. Przeprowadzona została analiza zależności między poziomem badanych metabolitów ftalanów w moczu a podstawowymi parametrami nasienia (liczba plemników, ruchliwość, 6

7 morfologia plemników), parametrami ruchu CASA (VSL, VCL, LIN), strukturą chromatyny plemnikowej (DFI (DNA Fragmentation Index)- odsetek plemników z uszkodzeniami DNA), aneuploidią w plemnikach (chromosomy 13, 18, 21, X, Y) oraz stężeniem hormonów płciowych (FSH, estradiol, testosteron). Uzyskane wyniki wskazały, że poziom metabolitów ftalanu dietyloheksylu (5OH MEHP, MEHP) i izononylu (MINP) w moczu obniżał ruchliwość plemników (p=0,003, p=0,001) i (p=0,033) odpowiednio. Dodatkowo metabolit ftalanu dietyloheksylu (MEHP) obniżał stężenie testosteronu (p=0,038). Z kolei metabolit ftalanu dibutylu (MBP) wpływał negatywnie na parametry ruchu CASA (VSL (p=0,007), VCL (p=0,009)) oraz zwiększał odsetek plemników z uszkodzeniami DNA (p=0,047). Odnotowano również zwiększony odsetek aneuploidii w plemnikach przy narażeniu na MBzP (p=0.008), MBP (p=0,010), MEHP (p=0,001), MEP (p=0,007). W prezentowanych powyżej analizach uwzględniono czynniki zakłócające takie jak: wiek, palenie tytoniu (na podstawie analizy kotyniny w ślinie), abstynencję przed badaniem nasienia, choroby występujące w przeszłości i mogące mieć wpływ na jakość nasienia oraz kreatyninę. Przy uwzględnieniu korekcji na porównania wielokrotne istotnie statystyczne zależności pozostały między poziomami MBzP, MBP, MEP, MEHP w moczu a występowaniem aneuploidii w plemnikach oraz poziomami 5OHMEHP, MEHP i MBP a ruchliwością plemników i parametrami ruchu CASA (VSL, VCL). Przedstawione badanie było pierwszym na świecie opublikowanym badaniem, dotyczącym wpływu narażenia na ftalany na występowanie aneuploidii w plemnikach. Jak również pierwszym uwzględniającym w sposób kompleksowy ocenę płodności mężczyzn za pomocą badania podstawowych parametrów nasienia, parametrów ruchu CASA, oceny struktury chromatyny plemnikowej, stężenia hormonów płciowych i analizy aneuploidii w plemnikach. Ekspozycja na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne Kolejną z ekspozycji, na którą zwróciłam uwagę w swojej pracy badawczej było narażenie na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) powstające podczas niecałkowitego spalania, jak również wydzielające się w trakcie spalania drewna iglastego, palenia papierosów, produkcji asfaltu, pracy pieców koksowniczych. WWA są także obecne w spalinach samochodowych. Narażenie na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne podobnie jak w przypadku ftalanów występuje powszechnie w życiu człowieka. Przy tym zagadnieniu skupiłam się na analizie stężenia 1-hydroksypirenu (1-OHP) (biomarkera narażenia na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne) w moczu mężczyzn z kliniki 7

8 leczenia niepłodności oznaczonym metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC). Przeprowadzona została analiza zależności między poziomem 1-OHP w moczu a podstawowymi parametrami nasienia (objętością nasienia, liczbą plemników, ruchliwością), parametrami ruchu CASA (VSL, VCL, VAP, ALH, BCF) oraz analizą struktury chromatyny plemnikowej (DFI). Odnotowano pozytywną zależność pomiędzy poziomem 1-OHP w moczu a nieprawidłowościami w morfologii plemników (nieprawidłowości wstawki) (p=0,001) oraz odsetkiem plemników nieruchomych (p=0,018). Poziom 1-OHP w moczu obniżał również objętość nasienia (p=0,014) i ruchliwość plemników (p=0,0001). W prezentowanych powyżej analizach uwzględniono czynniki zakłócające takie jak: wiek, palenie tytoniu (na podstawie analizy kotyniny w ślinie), abstynencję przed badaniem nasienia, choroby występujące w przeszłości i mogące mieć wpływ na jakość nasienia oraz sezon (wiosna-lato, jesień-zima) przed badaniem nasienia (uwzględniono okres trzech miesięcy przed badaniem nasienia). Podsumowując prezentowane badanie wykazało, że środowiskowe narażenie na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne wpływało negatywnie na jakość nasienia. Przedstawione badanie jest jednym z pierwszych badań dotyczących narażenia środowiskowego na policykliczne węglowodory aromatyczne i jego wpływu na jakość nasienia. Ekspozycja na zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego Inną powszechnie występującą ekspozycją jest niewątpliwie zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego. W mojej pracy skupiłam się na analizie zależności pomiędzy narażeniem na zanieczyszczenia powietrza (PM 10, PM 2.5, SO 2, NOx, CO, ozon) a występowaniem aneuploidii w plemnikach (występowaniem disomii: XY (FISH genotyp: X-Y-18), disomii X (X-X-18), disomii Y (Y-Y-18), disomii 18, 21 i 13 (X czy Y-18-18, X czy Y i X czy Y odpowiednio). Dane odnośnie narażenia na zanieczyszczenia powietrza zostały uzyskane z bazy Air Base. Jest to europejska baza danych o jakości powietrza w krajach Unii Europejskiej. Dla każdego z zanieczyszczeń powietrza wybrano najbliższą stację mierzącą tego rodzaju zanieczyszczenia powietrza w oparciu o adres zamieszkania danej osoby. Średnia arytmetyczna z okresu 90 dni przed badaniem nasienia została wybrana jako wskaźnik narażenia. W badaniu wykazano pozytywną zależność pomiędzy ekspozycją na PM 2.5 a występowaniem disomii Y (p=0,001), disomii chromosomów płciowych (p=0,05) i disomii 8

9 chromosomu 21 (p=0,03). Również ekspozycja na PM 10 zwiększała disomię chromosomu 21 (p=0,02). W badaniu uwzględniono czynniki zakłócające takie jak: wiek, palenie tytoniu (na podstawie analizy kotyniny w ślinie), abstynencję przed badaniem nasienia, choroby występujące w przeszłości i mogące mieć wpływ na jakość nasienia, sezon (wiosna-lato, jesień-zima) przed badaniem nasienia (uwzględniono okres trzech miesięcy przed badaniem nasienia), spożywanie alkoholu, liczbę plemników, ruchliwość i morfologie plemników. Do tej pory jedynie dwa badania na świecie analizowały wpływ zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego na występowanie aneuploidii w plemnikach. Badania te były przeprowadzane w rejonach o dużym zanieczyszczeniu powietrza atmosferycznego. Żadne z nich nie uwzględniało w analizie tak wielu chromosomów jak również tak dużej liczby badanych osób. Zatem jest to pierwsze badanie dotyczące tak dużej grupy mężczyzn, uwzględniające wiele chromosomów. Ekspozycja na syntetyczne pyretroidy Od początku pracy badawczej moje zainteresowania skupiały się na ocenie narażenia na pestycydy. Szczególną uwagę zwróciłam na syntetyczne pyretroidy (insektycydy-środki owadobójcze) z uwagi na powszechne ich zastosowanie w rolnictwie (uprawa warzyw i owoców), leśnictwie i przemyśle drzewnym, produkcji roślin ozdobnych oraz dezynsekcji samolotów, ale również w szkołach, biurach, budynkach użyteczności publicznej. Zatem narażenie na te związki występuje powszechnie w codziennym życiu. W próbkach moczu badanych mężczyzn uczęszczających do kliniki leczenia niepłodności w celach diagnostycznych (badana populacja opisana powyżej) oznaczane były metabolity syntetycznych pyretroidów takie jak: cis DCCA (CDCCA), trans DCCA (TDCCA) (kwasy cis- i trans-(2,2-dichlorowinylo)-2,2-dimetylocyklopropano-1-karboksylowe), cis-dbca (kwas cis-(2,2-dibromowinylo)-2,2- dimetylocyklopropano-1-karboksylowy)) i 3-PBA (kwas 3-fenoksybenzoesowy) z użyciem chromatografii gazowej z tandemową spektrometrią mas (GC-MS/MS). W prezentowanym badaniu przeprowadziłam analizę zależności między poziomem metabolitów syntetycznych pyretroidów w moczu (CDCCA, TDCCA, DBCA, 3PBA) a podstawowymi parametrami nasienia (liczbą plemników, ruchliwością, procentem plemników z nieprawidłową morfologią, parametrami ruchu CASA (VSL, VCL, LIN) oraz stężeniem wybranych hormonów płciowych (FSH, estradiol, testosteron). W badaniu wykazano, negatywną zależność pomiędzy poziomem TDCCA >50 percentyla w moczu a liczbą plemników (p=0,04) oraz stężeniem testosteronu (p=0,04). Z kolei poziom 9

10 DBCA w moczu >LOD obniżał parametry ruchu CASA: VSL (p=0,05), VCL (p=0,04) i LIN (p=0,04) (poziom DBCA LOD) i p=0,01 (poziom DBCA >LOD). Również poziom 3PBA w moczu >50 percentyla wpływał negatywnie na parametr ruchu LIN (p=0,05). Dodatkowo poziom TDCCA w moczu zwiększał odsetek plemników atypowych (z nieprawidłowa morfologią) p=0,01 (poziom TDCCA 50 pernentyla) i p=0,02 (poziom TDCCA >50 percentyla). Na morfologię plemników negatywnie wpływał również poziom CDCCA >50 percentyla (p=0,05) oraz suma analizowanych metabolitów syntetycznych pyretroidów (p=0,04). W badaniu uwzględniono czynniki zakłócające takie jak: wiek, palenie tytoniu (na podstawie analizy kotyniny w ślinie), abstynencję przed badaniem nasienia, choroby występujące w przeszłości i mogące mieć wpływ na jakość nasienia oraz spożywanie alkoholu. W kolejnym badaniu dotyczącym narażenia na syntetyczne pyretroidy analizowałam zależność między poziomem metabolitów syntetycznych pyretroidów w moczu (CDCCA, TDCCA, DBCA, 3PBA) a strukturą chromatyny plemnikowej (odsetkiem plemników z uszkodzeniami DNA). Wykazałam wzrost odsetka plemników z uszkodzeniami DNA a poziomem CDCCA i 3PBA > 50 percentyla w moczu (p=0,04 i p=0, 03 odpowiednio) oraz wzrost odsetka plemników o niedojrzałej chromatynie a poziomem CDCCA > 50 percentyla w moczu (p=0,04). Przedstawione badania są pierwszymi tego rodzaju badaniami w Polsce i jednymi z niewielu na świecie oceniającym narażenie na syntetyczne pyretroidy i ich wpływ na płodność mężczyzn. Dodatkowo jest to pierwsze badanie na świecie oceniające wpływ czterech metabolitów syntetycznych pyretroidów na jakość nasienia. Podsumowując, przeprowadzone analizy wskazują, iż narażenie na czynniki środowiskowe (ftalany, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, zanieczyszczenia powietrza, syntetyczne pyretroidy) występujące w codziennym życiu człowieka mogą negatywnie wpływać na jakość nasienia zarówno na podstawowe parametry nasienia, parametry ruchu CASA, jaki i na zwiększenie występowania aneuploidii w plemnikach, zwiększenie odsetka plemników z uszkodzeniami DNA oraz wpływ na stężenie wybranych hormonów płciowych. Wyniki opublikowano w: J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hawuła, L. Jakubowski, W. Hanke. Human urinary phthalate metabolites level and main semen parameters, 10

11 sperm chromatin structure, sperm aneuploidy and reproductive hormones. Reproductive Toxicology 2013; 42: J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, S. Brzeźnicki S. D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hanke. Association between biomarker of exposure to polycyclic aromatic hydrocarbons and semen quality. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2013; 26(5): J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, K. Polańska, P. Radwan, L. Jakubowski, A. Ulańska, W. Hanke W. The relationship between exposure to air pollution and sperm disomy. Environmental and Molecular Mutagenesis 2014; DOI /em M. Radwan, J. Jurewicz, B. Wielgomas, W. Sobala, M. Piskunowicz, P. Radwan, W. Hanke Semen quality and the level of reproductive hormones after environmental exposure to pyrethroids. J Occup Environ Med 2014; 56(11): Artykuł wybrany przez Redakcję jako CME (Continiuing Medical Education) Materials w tym wydaniu czasopisma. J. Jurewicz, M. Radwan, B. Wielgomas, W. Sobala, M. Piskunowicz, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hanke. The effects of environmental exposure to pyrethroids and DNA damage in human sperm. Systems Biology in Reproductive Medicine 2014, early online: 1-7; DOI: / Moja rola w realizacji powyżej prezentowanych badań polegała na: koncepcji, organizacji i nadzorze nad realizacją badania, opracowaniu założeń badawczych, gromadzeniu i weryfikacji danych, strategii analizy danych, analizie i interpretacji wyników, przygotowaniu publikacji. Cel 2. Ocena wpływu ekspozycji na czynniki związane ze stylem życia (palenie, spożywanie alkoholu, otyłość, uprawianie aktywności fizycznej, używanie telefonów komórkowych, korzystanie z sauny, rodzaj stosowanej bielizny, stres) na płodność mężczyzn. Kontynuując badania dotyczące wpływu czynników środowiskowych na płodność mężczyzn podjęłam się analizy zależności między czynnikami związanymi ze stylem życia a jakością nasienia. Badania te prowadzone były w tej samej populacji mężczyzn, którzy zgłosili się do kliniki leczenia niepłodności w celach diagnostycznych, co wyżej prezentowane badania dotyczące wpływu czynników środowiskowych. Moje zainteresowania tym tematem wynikały z faktu, że czynniki stylu życia mogą stanowić pierwszy krok w zapobieganiu pogarszającej się jakość nasienia i w przeciwieństwie do czynników środowiskowych są czynnikami modyfikowalnymi na poziomie indywidualnym. Analizie wpływu stylu życia poświęcone były moje dwie publikacje dotyczące wpływu czynników związanych ze stylem życia na podstawowe parametry nasienia jak i na występowanie aneuploidii w plemnikach. W pierwszej z tego cyklu publikacji przeprowadziłam analizę zależności pomiędzy 11

12 czynnikami stylu życia (palenie, spożywanie alkoholu, picie kawy, uprawianie aktywności fizycznej, BMI, używanie telefonów komórkowych, noszenie luźnej bielizny, korzystaniem z sauny) a podstawowymi parametrami jakości nasienia (objętość, liczba plemników, ruchliwość plemników, odsetek plemników atypowych, nieprawidłowościami w budowie plemników (nieprawidłowości główki, wstawki i witki) oraz odsetkiem plemników z uszkodzeniami DNA. Wśród uczestników badania przeprowadzono szczegółowy kwestionariusz dotyczący stylu życia. W analizie uwzględniono tylko te czynniki związane ze stylem życia, które wystąpiły w okresie trzech miesięcy przed badaniem nasienia. Wykazano negatywny wpływ otyłości (BMI kg/m 2 ) i nadwagi (BMI kg/m 2 ) na objętość nasienia (p=0,03 i p=0,03 odpowiednio), używanie telefonów komórkowych >10 lat obniżało ruchliwość plemników (p=0,02), a spożywanie kawy codziennie zwiększało nieprawidłowości w budowie główki plemników (p=0,05) przy uwzględnieniu takich czynników zakłócających jak: wiek, abstynencja przed badaniem nasienia, choroby występujące w przeszłości i mogące mieć wpływ na jakość nasienia. Również aktywność fizyczna w wolnym czasie wpływała pozytywnie na liczbę plemników (p=0,04), spożycie kawy 1-6 razy w tygodniu i codziennie zwiększało ruchliwość plemników (p=0,02 i p=0,01 odpowiednio), a spożycie czerwonego wina 1-3 razy w tygodniu obniżało odsetek plemników z nieprawidłowościami wstawki (p=0,01). Z kolei noszenie luźnej bielizny zmniejszało odsetek plemników z uszkodzeniami DNA i nieprawidłowościami w morfologii plemników (nieprawidłowości wstawki) (p=0,02 i p=0,002 odpowiednio). Również te analizy były korygowane o wymienione wcześniej potencjalne czynniki zakłócające. Z uwagi na to, że analizowano wiele czynników stylu życia i wiele parametrów nasienia zastosowano korekcję na porównania wielokrotne metodą FDR (False Discovery Rate). Po uwzględnieniu korekcji niezmienne istotne statystyczne zależności pozostały pomiędzy: nadwagą a objętością nasienia, uprawianiem aktywności fizycznej w wolnym czasie a liczbą plemników, używaniem telefonów komórkowych a ruchliwością plemników oraz noszeniem luźnej bielizny a morfologią plemników i odsetkiem plemników z uszkodzeniami DNA. Kolejna analiza dotyczyła wpływu czynników stylu życia (palenie, spożywanie alkoholu, picie kawy, uprawianie aktywności fizycznej, masa ciała (BMI), używanie telefonów komórkowych, noszenie luźnej bielizny, korzystanie z sauny) na występowanie aneuploidii w plemnikach (chromosomy 18, XY, 21, 13). Na podstawie tych analiz wykazano, że spożywanie kawy codziennie zwiększa aneuploidię w chromosomach XY (p=0,013) i 18 (p=0,026). Z kolei nadwaga wpływała na występowanie dodatkowego chromosomu 21 12

13 (p=0,021) a noszenie luźnej bielizny zmniejszało aneuploidię w przypadku chromosomów 18 (p=0,047) i 13 (p=0,017). Rezultat analiz był korygowany o wiek, choroby występujące w przeszłości i mogące mieć wpływ na jakość nasienia oraz abstynencję przed badaniem nasienia. Oddzielnym tematem ale zarazem kolejnym czynnikiem związanym ze stylem życia jest stres. Ze względu na to, że stres może być związany zarówno z życiem codziennym, zawodowym jak i z funkcjonowaniem rodziny czy pracą przeprowadziłam analizę dotyczącą wpływu tych trzech rodzajów stresu na jakość nasienia (liczbę plemników, ruchliwość, procent plemników atypowych, parametry ruchu CASA (VAP, VSL, VCL, ALH, BCF), morfologię plemników i procent plemników z uszkodzeniami DNA). Poziom stresu wynikający z życia codziennego został oszacowany za pomocą kwestionariusza Cohena, funkcjonowanie rodziny za pomocą kwestionariusza APGAR Family Scale, a stresu zawodowego za pomocą kwestionariusza do Subiektywnej Oceny Pracy. Zaobserwowano, że stres wynikający z życia codziennego nie wpływał na żaden z badanych parametrów nasienia. Natomiast stres zawodowy wpływał pozytywnie na procent plemników atypowych (p=0,05) i odsetek plemników z uszkodzeniami DNA (p=0,03). Istotnie statystyczną zależność zaobserwowano również między parametrami ruchu CASA: VAP (p=0,05), VSL (p=0,05), VCL (p=0,04), ruchliwością plemników (p=0,02) a funkcjonowaniem rodziny. W analizach uwzględniono następujące czynniki zakłócające: wiek, palenie, spożywanie alkoholu, abstynencja przed badaniem nasienia, czas trwania niepłodności pary, choroby mogące mieć wpływ na jakość nasienia. Podsumowując, prezentowane wyniki sugerują wpływ czynników stylu życia i stresu na jakość nasienia (podstawowe parametry nasienia, parametry ruch CASA, odsetek plemników z uszkodzeniami DNA i aneuploidię w plemnikach). Z uwagi na to, że są to czynniki modyfikowalne prezentowane wyniki wydają się szczególnie istotne w zapobieganiu obniżenia jakości nasienia. Przedstawione analizy są pierwszymi tego rodzaju analizami, gdzie uwzględnione zostało wiele czynników stylu życia i stresu wynikającego z różnych sfer życia na jakości nasienia w jednym badaniu. Również w przypadku analizy aneuploidii dotychczas przeprowadzone badania skupiały się na pojedynczych czynnikach stylu życia i dotyczyły pojedynczego chromosomu. 13

14 Wyniki opublikowano w: J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hanke. Lifestyle and semen quality- role of modifiable risk factors. Systems Biology of Reproductive Medicine 2014; 60(1): Artykuł wyróżniony przez Editora prof Stephena Krawetza jako jeden z najciekawszych artykułów opublikowanych w 2013 roku (Stephen Krawetz, Systems Biology in Reproductive Medicine- Year 7; 2014; 60(1):1, doi: / ) J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, P. Radwan, L. Jakubowski, W. Hawuła, A. Ulańska, W. Hanke. Lifestyle factors and sperm aneuploidy. Reproductive Biology 2014; 14: J. Jurewicz, M. Radwan, D. Merecz-Kot, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek, Hanke W. Occupational, life stress and family functioning-does it affect semen quality? Annals of Human Biology 2014; 47(3): Moja rola w realizacji powyżej prezentowanych badań polegała na: koncepcji, organizacji i nadzorze nad realizacją badania, opracowaniu założeń badawczych, gromadzeniu i weryfikacji danych, strategii analizy danych, analizie i interpretacji wyników, przygotowaniu publikacji. 3. Ocena wpływu narażenia na czynniki zawodowe (czynniki fizyczne, chemiczne, biologiczne, stres zawodowy) na płodność mężczyzn. Kolejną z ekspozycji, na którą zwróciłam uwagę w swojej pracy badawczej było narażenie na czynniki szkodliwe mogące występować w miejscu pracy badanych osób. Badania te były przeprowadzone w tej samej populacji mężczyzn, którzy zgłosili się do kliniki leczenia niepłodności w celach diagnostycznych z powodu niepłodności pary, co wyżej prezentowane badania dotyczące czynników środowiskowych i czynników stylu życia. Czynniki zawodowe zostały oszacowana na podstawie kwestionariusza przygotowanego w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi i dotyczyły narażenia na czynniki chemiczne, fizyczne i biologiczne (praca siedząca, jazda samochodem, używanie komputera podczas pracy, hałas, wibracje, narażenie na rozpuszczalniki, pola elektromagnetyczne, metale ciężkie, pestycydy, PCV, wysokie temperatury, substancje biologiczne). Płodność mężczyzn została oszacowana na podstawie badania podstawowych parametrów nasienia (liczba plemników, ruchliwość plemników, morfologia) oraz struktury chromatyny plemnikowej. Wykazałam, że narażenie na hałas obniżało ruchliwość plemników i zwiększało odsetek plemników z uszkodzeniami DNA (p=0,005 i p=0,02, odpowiednio). Innym z badanych czynników wpływających negatywnie na jakość nasienia był polichlorek winylu (PCV). Czynnik ten obniżał liczbę plemników i ruchliwość plemników (p=0,02 i p=0,03, odpowiednio). Również praca siedząca (> 6 godzin dziennie) i narażenie na wysokie temperatury zwiększało odsetek plemników z uszkodzeniami DNA (p=0,001 i p=0,03, odpowiednio). W badaniu uwzględniono 14

15 następujące czynniki zakłócające: wiek, palenie, BMI, choroby występujące w przeszłości (mogące wpływać na jakość nasienia), spożywanie alkoholu, stres, używanie telefonów komórkowych czy uprawianie aktywności fizycznej. Z uwagi na to, że analizowano wiele czynników zawodowych i wiele parametrów związanych z jakością nasienia zastosowałam korekcję na porównania wielokrotne i zaobserwowałam istotnie statystyczną zależność pomiędzy pracą siedzącą i narażeniem na hałas a obniżeniem ruchliwości nasienia i wzrostem odsetka plemników z uszkodzeniami DNA. Kolejnym czynnikiem na który zwróciłam szczególną uwagę był stres zawodowy, oszacowany za pomocą Kwestionariusza do Subiektywnej Oceny Pracy. W przeprowadzonym badaniu wykazałam, że stres zawodowy wpływał pozytywnie na procent plemników atypowych (p=0,05) i odsetek plemników z uszkodzeniami DNA (p=0,03). Podsumowując, przedstawione analizy wykazały negatywny wpływ czynników występujących w miejscu pracy jak i stresu zawodowego na jakość nasienia. Metoda oszacowania narażenia na czynniki zawodowe za pomocą wystandaryzowanego kwestionariusza może być przydatna w codziennej praktyce lekarskiej. Wyniki opublikowano w: J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hanke. Effects of occupational exposure - is there a link between exposure based on occupational questionnaire and semen quality? Systems Biology in Reproductive Medicine 2014; 60(4): J. Jurewicz, M. Radwan, D. Merecz-Kot, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek, Hanke W. Occupational, life stress and family functioning-does it affect semen quality? Annals of Human Biology 2014; 47(3): Moja rola w realizacji powyżej prezentowanych badań polegała na: koncepcji, organizacji i nadzorze nad realizacją badania, opracowaniu założeń badawczych, gromadzeniu i weryfikacji danych, strategii analizy danych, analizie i interpretacji wyników, przygotowaniu publikacji. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych: 1. Pozostałe publikacje naukowe: Ekspozycja na pestycydy a ryzyko występowania zaburzeń reprodukcji wśród osób zawodowo eksponowanych na te środki pracujących w rolnictwie i gospodarstwach ogrodniczych. 15

16 Jednym z moich zainteresowań naukowych, poza omówionym cyklem publikacji dotyczącym wpływu czynników środowiskowych, zawodowych i stylu życia na płodność mężczyzn stanowiącym podstawę do ubiegania się o stopień doktora habilitowanego jest ocena wpływu pracy w tym narażenia na pestycydy na przebieg i wynik ciąży wśród kobiet pracujących w rolnictwie i gospodarstwach ogrodniczych. Początkowo zainteresowała mnie analiza dotycząca wpływu pestycydów, u osób zawodowo eksponowanych na te środki, na ryzyko wystąpienia zaburzeń płodności w tym: jakość nasienia, czas do ciąży, wskaźnik płci czy niepłodność związaną z pracą w rolnictwie. Dokonałam również analizy środków ochrony roślin stosowanych w Polsce pod kątem ich potencjalnego negatywnego wpływu na reprodukcję. Przygotowałam również przegląd literatury dotyczący wpływu pestycydów (u osób zawodowo eksponowanych na te środki) na występowanie zaburzeń reprodukcji takich jak: poronienia, wady wrodzone, mała masa urodzeniowa, poród przedwczesny, hipotrofia oraz urodzenia martwe. Zdobytą wiedzę wykorzystałam w trakcie badania przeprowadzanego w gospodarstwach ogrodniczych wśród kobiet tam pracujących, które dotyczyło oceny wpływu narażenia na pestycydy oraz ciężkości wykonywanej pracy (na podstawie wydatku energetycznego) na przebieg i wynik ciąży. Wyniki tego badania wykazały, że nie tylko narażenie na pestycydy ale również obciążająca praca fizyczna wykonywana na uprawach może przyczyniać się do występowania zaburzeń reprodukcji. Odnotowano negatywny wpływ ciężkiej pracy, mierzonej za pomocą wydatku energetycznego i ekspozycji na pestycydy na masę urodzeniową noworodka, masa urodzeniowa zmniejszona odpowiednio o 170g i 70g. Uzyskane wyniki zawarłam w następujacych publikacjach: J. Golec (Jurewicz), W. Hanke, S. Dąbrowski. Ryzyko zaburzeń płodności u osób zawodowo eksponowanych na pestycydy. Medycyna Pracy 2003; 54(5): J. Jurewicz, W. Hanke, W. Sobala, A. Buczyńska. Stosowane w Polsce środki ochrony roślin a ryzyko zaburzeń reprodukcji u osób pracujących w rolnictwie i w gospodarstwach ogrodniczych. Med. Pr. 2004; 55(3): W. Hanke, J. Jurewicz. The risk of adverse reproductive and developmental disorders due to occupational pesticide exposure: an overview of current epidemiological evidence. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2004; 17(2): J. Jurewicz, W. Hanke, T. Makowiec-Dąbrowska, W. Sobala. Exposure to pesticide and heavy work in greenhouses during pregnancy: does it effect birth weight?. International Archives of Occupational and Environmental Health 2005; 78(4): J. Jurewicz, W. Hanke, T. Makowiec-Dąbrowska, J. Kalinka. Wpływ ciężkości pracy kobiet ciężarnych mierzony za pomocą wydatku energetycznego na masę urodzeniową noworodków. Ginekologia Polska 2006; 77(7):

17 J. Jurewicz, D. Kouimintzis., A. Burdorf, W. Hanke, C. Chatiz, A. Linos. Occuapational risk factors for workrelated disorders in greenhouse workers. Journal of Public Health 2007; 15: J. Jurewicz, W. Hanke.: Ryzyko zaburzeń reprodukcji wśród osób pracujących w gospodarstwach ogrodniczych. Medycyna Pracy 2007; 58(5): J. Jurewicz, W. Hanke, T. Makowiec-Dąbrowska. Niskie ryzyko niepowodzeń ciąż u pracownic gospodarstw ogrodniczych w Polsce-rezultat bezpiecznych warunków pracy czy selekcji zdrowotnej pracowników? Medycyna Pracy 2008; 59(2): J. Jurewicz, W. Hanke. Zawodowa i środowiskowa ekspozycja na pestycydy a ryzyko wystąpienia wad wrodzonych- przegląd badań epidemiologicznych. Problemy Higieny i Epidemiologii 2008; 89(3): Ocena narażenia na pestycydy wśród osób pracujących w rolnictwie i gospodarstwach ogrodniczych Kolejny obszar moich zainteresowań odnosi się do oceny narażenia na pestycydy osób pracujących w gospodarstwach ogrodniczych i rolnictwie. W trakcie przeglądu literatury jak i podczas prowadzenia własnych badań kobiet pracujących w gospodarstwach ogrodniczych zauważyłam, że głównym ograniczeniem tego typu badań jest pomiar ekspozycji, zwykle opierający się jedynie na informacji uzyskanej od osoby badanej lub na samej tylko informacji, że dana osoba pracuje w rolnictwie lub szklarni. Wynika to przed wszystkim z faktu, że zarówno w gospodarstwach ogrodniczych jak i w rolnictwie stosowanych jest wiele różnych pestycydów, stąd też konieczność opracowania metody lub metod oceny narażenia na wiele związków, co jest niewątpliwie trudne, kosztowne i pracochłonne. W związku z tym postanowiłam ocenić narażenie kobiet pracujących w gospodarstwach ogrodniczych na najczęściej stosowane pestycydy. Ocena narażenia została przeprowadzona wśród kobiet pracujących na danej uprawie po oprysku danym środkiem ochrony roślin. Wybranymi środkami ochrony roślin, powszechnie stosowanymi w szklarniach były: azoksystrobina, heksytiazoks, imazalil. Było to pierwsze badanie w Polsce i jedno z niewielu na świecie pozwalające oszacować poziom narażenia na pestycydy wśród osób, które nie uczestniczą bezpośrednio w oprysku lecz jedynie pracują na uprawach wcześniej opryskiwanych danym środkiem ochrony roślin. Poziom badanych pestycydów został oceniony w moczu i ślinie pobieranym od kobiet rano (przed rozpoczęciem pracy na uprawie), wieczorem oraz następnego dnia. Ekspozycja dermalna została oceniona poprzez badanie bawełnianych rękawiczek noszonych podczas pracy na uprawie pod rękawiczkami stosowanymi jako środki ochrony osobistej oraz próbników bawełnianych noszonych podczas pracy na uprawie (na prawym i lewym ramieniu oraz na klatce piersiowej). W badaniu wykazano, że kobiety pracujące na danej uprawie po oprysku, mimo, że bezpośrednio nie biorą udziału w oprysku są eksponowane na stosowany wcześniej środek ochrony roślin co 17

18 potwierdziło wykrycie tych substancji w moczu i ślinie oraz na rękawiczkach i próbnikach bawełnianych. Kolejnym etapem mojej pracy była ocena narażenia osób pracujących w rolnictwie na stosowane tam środki ochrony roślin. Celem moich kolejnych analiz była ocena ekspozycji na pestycydy kobiet pracujących w rolnictwie zarówno w czasie trwania ich ciąży jak i po porodzie, mężów badanych kobiet oraz ich dzieci. Ocena narażenia została przeprowadzona za pomocą prowadzenia specjalnie przygotowanych do tego celu Rejestrów oprysków, który wypełniały rodziny objęte badaniem. Od każdej rodziny uzyskano informacje dotyczące: rodzaju stosowanego środka ochrony roślin, ilości zużytego preparatu, wielkości opryskiwanego obszaru, uczestnictwa w oprysku lub pracach pomocniczych (przygotowywanie oprysku, czyszczenie sprzętu służącego do oprysku czy pranie odzieży używanej podczas pracy) i stosowania środków ochronnych (rękawice, maski, fartuchy). Rodziny objęte badaniem zapisywały w Dzienniczku informacje dotyczące czasu trwania pracy, wykonywanych czynności i stosowanych środków ochrony osobistej podczas pracy na opryskiwanym wcześniej polu. Ze względu na to, że badane kobiety ciężarne nie uczestniczyły w oprysku a jego wykonywaniem zajmował się mąż została przeprowadzona środowiskowa ocena narażenia kobiet ciężarnych i ich dzieci oraz zawodowa ocena narażenia rolników na najczęściej stosowane pestycydy w tym regionie. Ocena narażenia została przeprowadzona za pomocą badania materiału biologicznego (mocz, ślina) pobierano od rodzin rano (w dniu oprysku), wieczorem i następnego dnia i oceny narażenia drogą dermalną za pomocą noszenia próbników bawełnianych podczas oprysku (wśród osób wykonujących oprysk). Próbnikiem bawełnianym przetarto również okno domu (w dniu oprysku) w którym mieszkają badane rodziny w celu oszacowania ekspozycji środowiskowej wśród osób bezpośrednio nie uczestniczących w oprysku (kobiety ciężarne, dzieci). Ocena narażenia została przeprowadzona na środki ochrony roślin najczęściej stosowane w rolnictwie w tym regionie: MCPA (kwas 4-chloro-2-metylofenoksyoctowy) i 2,4-D (kwas 2,4-dichlorofenoksyoctowy). W badaniach tych wykazałam, że osobą najbardziej eksponowaną na pestycydy jest osoba wykonująca oprysk, ale potwierdziłam również istnienie ekspozycji środowiskowej, wśród osób nie wykonujących oprysku: kobiet ciężarnych i ich dzieci. Uzyskane wyniki zawarłam w następujących publikacjach: M. Gawora-Ziółek, J. Jurewicz, W. Hanke. Ekspozycja na pestycydy kobiet w ciąży pracujących w rolnictwie. Medycyna Pracy 2005; 56(3):

19 J. Jurewicz, W. Hanke, W. Sobala, D. Ligocka. Ekspozycja dermalna na pestycydy kobiet pracujących w gospodarstwach ogrodniczych-wyniki badań z wykorzystaniem próbników bawełnianych. Medycyna Pracy 2008; 59(3): J. Jurewicz, W. Hanke, W. Sobala, D. Ligocka. Assessment of the dermal exposure to azoxystrobin among women tending cucumbers in selected polish greenhouses after restricted entry intervals expired the role of the protective gloves. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2009; 22(3): J. Jurewicz, W. Hanke, W. Sobala, D. Ligocka, M. Gawora-Ziółek: Zawodowa ekspozycja na wybrane pestycydy rolników z terenów rolniczych województwa łódzkiego. Medycyna Pracy 2011; 62(1): 9-16 J. Jurewicz, W. Hanke, W. Sobala, D. Ligocka: Exposure to phenoxyacetic acid herbicides and its predictors of exposure among spouses of farmers. Annals of Agricultural and Environmental Medicine 2012; 19(1): Ekspozycja na czynniki środowiskowe a płodność, przebieg i wynik ciąży oraz rozwój psychomotoryczny dzieci W swojej pracy badawczej zajęłam się także wpływem czynników środowiskowych na przebieg i wynik ciąży oraz rozwój psychoruchowy dzieci. Moje publikacje dotyczące tego tematu skupiały się początkowo na temacie ekspozycji na pestycydy ale później gruntownie przeanalizowałam inne czynniki środowiskowe, powszechnie występujące w życiu człowieka takie jak: palenie czynne i bierne, ftalany, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, rtęć, ołów, polichlorowane bifenyle, bisfenol A, bromowane uniepalniacze czy zanieczyszczenia powietrza. W publikacjach dotyczących tego tematu przedstawiony został przegląd literatury wpływu narażenia na czynniki środowiskowe na płodność, przebieg i wynik ciąży oraz rozwój psychomotoryczny dzieci. Artykuły poglądowe dotyczące tego tematu mojego autorstwa lub współautorstwa są bardzo dobrze cytowanymi pracami: 1. W. Hanke, J. Jurewicz. The risk of adverse reproductive and developmental disorders due to occupational pesticide exposure: an overview of current epidemiological evidence. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2004; 17(2): (stan na dzień wg bazy Web of Science (bez autocytwań): 70 cytowań) 2. J. Jurewicz, W. Hanke. Exposure to phthalates: reproductive outcome and children health. A review of epidemiological studies. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2011; 24(2): (stan na dzień wg bazy Web of Science (bez autocytwań): 52 cytowania) 3. J. Jurewicz, W. Hanke, M. Radwan, JP. Bonde. Environmental factors and semen quality. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2009; 22(4): (stan na dzień wg bazy Web of Science (bez autocytwań): 48 cytowań) 19

20 4. J. Jurewicz, W. Hanke. An exposure to pesticides and neurobehavioral development in children- review of epidemiological studies. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2008; 21(2): (stan na dzień wg bazy Web of Science (bez autocytwań): 39 cytowań) 5. J. Jurewicz, W. Hanke. Exposure to pesticides and childhood cancer risk: has there been any progress in epidemiological studies? International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2006; 19(3): (stan na dzień wg bazy Web of Science (bez autocytwań): 22 cytowania). Analiza wyżej wymienionych czynników środowiskowych przeprowadzona została również w badaniu Polska Kohorta Matka-Dziecko obejmująca 1800 par matka-dziecko. Uzyskane dane pozwoliły na ocenę pre i postnatalnej ekspozycji na czynniki środowiskowe i związane ze stylem życia na przebieg i wynik ciąży, stan zdrowia dziecka oraz ich rozwój psychomotoryczny w wieku 12 miesięcy i 24 miesięcy. Zebrany materiał biologiczny (utworzony biobank) będzie podstawą przyszłych hipotez badawczych i analiz międzynarodowych. Uzyskane wyniki zamieściłam w następujących publikacjach: J. Jurewicz, W. Hanke, C. Johansson, C. Lundquist, S. Ceccatelli, P. van den Hazel, M. Saunders, R. Zetterström. Adverse health effects of children s exposure to pesticides: what do we really know and what can be done about it. Acta Paediatr Suppl 2006; 95(453): J. Jurewicz, W. Hanke. Exposure to pesticides and childhood cancer risk: has there been any progress in epidemiological studies?. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2006; 19(3): J. Jurewicz, W. Hanke. Exposure to pesticides and children health: overview of current epidemiological evidence. European Epi Marker 2006; 10(4):1-5 K. Polańska, W. Hanke, W. Sobala, J. Jurewicz. Ekspozycja na dym tytoniowy kobiet w ciązy-wyniki badania prospektywnego w regionie łódzkim. Przeglad Lekarski 2007; 64(10): J. Jurewicz, W. Hanke. An exposure to pesticides and neurobehavioral development in children- review of epidemiological studies. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2008; 21(2): J. Jurewicz, W. Hanke. Exposure to phthalates: reproductive outcome and children health. A review of epidemiological studies. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2011; 24(2): K. Polańska, W. Hanke, J. Jurewicz, W. Sobala, C. Madsen, P. Nafstad, P. Magnus. Polish mother and child cohort study (REPRO_PL) - methodology of follow-up of the children. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2011; 24(4): K. Polanska, J. Jurewicz, W. Hanke. Exposure to environmental and lifestyle factors and attentiondeficit/hyperactivity disorders in children-a review of epidemiological studies. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2012; 25(4):

21 K. Polańska, J. Jurewicz, W. Hanke. Review of current evidence on the impact of pesticides, polychlorinated biphenyls and selected metals on the attention deficit/hyperactivity disorders in children. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2013; 26(1): J. Jurewicz, K. Polańska, W. Hanke. Exposure to widespread environmental toxicants and children s cognitive development and behavioral problems. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2013; 26(2): J. Jurewicz, K. Polańska, W. Hanke. Chemical exposure occurring early in life and children neurodevelopmentan overview of current epidemiological evidence. Annals of Agricultural and Environmental Medicine 2013; 20(3): Podsumowując, jestem autorką i współautorką łącznie 41 publikacji (w tym 31 jako pierwszy autor); 9 stanowiących monotematyczny cykl publikacji, 1 publikacji z pełnym tekstem w suplemencie czasopisma z IF (IF 1,297) oraz 1 rozdziału w podręczniku w języku angielskim. 2. Sumaryczna punktacja opublikowanych prac naukowych, liczba cytowań i Index Hirsch a Łącznie: IF = 33,095 KBN/MNiSW =571 IC = 170,26 Łączna liczba cytowań prac: 311 cytowania* (bez autocytowań) wg bazy SCOPUS; cytowania* (bez autocytowań) wg bazy Web of Science; cytowania* (bez autocytowań) wg bazy Web of Science Core Collection; H index 8* (Scopus) oraz 8* (Web of Science) *na podstawie analizy bibliometrycznej (załacznik 9) 3. Udział w krajowych i międzynarodowych projektach badawczych: Krajowe projekty badawcze: 1. PB 782/P05/2001/20 ( ) - Ocena ryzyka zaburzeń rozrodu w populacji kobiet pracujących w obiektach szklarniowych - główny wykonawca 2. PB 3086/P01/2006/31 ( ) Zagrożenia zawodowe wynikające z pracy w gospodarstwach ogrodniczych i ich wpływ na ryzyko wystąpienia wybranych niepowodzeń ciąży wśród kobiet pracujących w tych obiektach grant promotorski główny wykonawca 21

22 3. PBZ-MEiN 8/2/2006 ( ) Epidemiologia zagrożeń prokreacyjnych w Polsce - wieloośrodkowe, prospektywne badania kohortowe grant zamawiany obejmujący 24 zadania badawcze a) zadanie: K140/PO1/2007/ ( ) - Wpływ stopnia zanieczyszczenia środowiska i czynników socjo-ekonomicznych na płodność mężczyzn główny wykonawca b) zadanie: K 140/PO1/2007/2.1.2 ( ) Zawodowa i środowiskowa ekspozycja na wybrane pestycydy kobiet i mężczyzn w wieku rozrodczym pracujących w rolnictwie kierownik 4. PB 2011/01/B/NZ7/06462 ( ) Pre i postnatalna ekspozycja na ftalany a wynik ciąży i rozwój psychoruchowy dzieci - główny wykonawca Międzynarodowe projekty badawcze: 1. TW ( ) Program szkoleniowy i badawczy w dziedzinie medycyny pracy i zdrowia środowiskowego - współpraca z Uniwersytetem IOWA wykonawca 2. D43 TW00621 IOWA/2004 ( ) Ekspozycja na pestycydy i jej wpływ na reprodukcję wśród kobiet pracujących w gospodarstwach ogrodniczych - projekt finansowany przez Fogarty International Center i International Institute for Rural and Environmental Health - kierownik 3. ZP/2005/ /UE ( ) Rozwój wskaźników zdrowia publicznego dla oszacowania ryzyka środowiskowego i zawodowego związanego z pracą w rolnictwie i rybołówstwie - DIRERAF projekt realizowany we współpracy międzynarodowej w ramach wspólnotowego programu w dziedzinie Zdrowia Publicznego - główny wykonawca 4. ZP/2006/207 ( ) - Niezbędny zakres działań mających na celu zwiększenie świadomości zagrożeń zdrowotnych związanych z epidemią Ptasiej Grypy w populacji z terenów wiejskich w Europie. ECORAIP - projekt realizowany we współpracy międzynarodowej w ramach wspólnotowego programu w dziedzinie Zdrowia Publicznego - główny wykonawca 5. ZP/2006/318 ( ) Prewencja otyłości w miejscu pracy. GPOW - projekt realizowany we współpracy międzynarodowej w ramach wspólnotowego programu w dziedzinie Zdrowia Publicznego - wykonawca 22

23 6. WHO EU.POL.HHE.700.RB.08.B ( ) Przygotowanie Polskiego Programu Dotyczącego Zdrowia Dzieci i Środowiska. CEHAP projekt finansowany przez Światową Organizację Zdrowia główny wykonawca 7. WHO EU EU ( )- Europejski system dotyczący informacji o środowisku i zdrowiu (ENHIS) - projekt finansowany przez Światową Organizacją Zdrowia- główny wykonawca 8. WHO ( ) Ocena wdrożenia założeń Programu Dotyczącego Zdrowia Dzieci i Środowiska CEHAP - projekt finansowany przez Światową Organizację Zdrowia główny wykonawca 9. WHO/01/2013 ( ) Przygotowanie i adaptacja polskiej wersji przewodnika Ekonomiczna ocena efektów zdrowotnych chodzenia pieszo i jazdy rowerem (HEAT) - projekt finansowany przez Światową Organizację Zdrowia główny wykonawca 10. EOG/PNRF-218-AI-1/07 ( ) - Prenatalna i postnatalna ekspozycja na dym tytoniowy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, metale ciężkie a ryzyko występowania alergii i infekcji układu oddechowego oraz wpływ na rozwój psychomotoryczny dzieci projekt finansowany z Norweskiego Mechanizmu Finansowego, kontrakt finansowany przez EOG i IMO - główny wykonawca 11. 7PR/ ( ) Analiza projektów naukowych realizowanych w Europie mających na celu ochronę zdrowia dzieci RICHE projekt międzynarodowy finansowany w ramach FP7 - główny wykonawca 12. FP7/603946/2013 ( ) Wpływ środowiska na zdrowie na podstawie badań populacyjnych HEALS - projekt międzynarodowy finansowany w ramach FP7 - główny wykonawca Dotacja na działalność statutową: 1. IMP 10.9/2003 Wpływ pracy z dużym wysiłkiem fizycznym na ryzyko niepowodzeń ciąży u kobiet pracujących w gospodarstwach ogrodniczych główny wykonawca 2. IMP 10.9/ Ocena narażenia na pestycydy kobiet w ciąży pracujących w rolnictwie - główny wykonawca 3. IMP 10.6/ Ocena ekspozycji zawodowej i środowiskowej na wybrane pestycydy i jej wpływ na stan zdrowia - kierownik 23

24 4. IMP 10.5/2006 Kohorta kobiet ciężarnych mieszkanek Łodzi i województwa łódzkiego - główny wykonawca 5. IMP 10.8/ Wpływ środowiskowego narażenia na dym tytoniowy na stan zdrowia dzieci ze szczególnym uwzględnieniem ich rozwoju psychomotorycznego główny wykonawca 6. IMP 10.6/ Wpływ stresu i pracy zawodowej na płodność mężczyzn - kierownik 7. IMP 10.9/2009- Wpływ narażenia zawodowego w czasie ciąży na przebieg i wynik ciąży kierownik 8. IMP 10.10/ Dynamika zmian w nałogu palenia papierosów i biernej ekspozycji na dym tytoniowy w czasie trwania ciąży główny wykonawca 9. IMP 10.9/2012 Rola stresu środowiskowego i zawodowego w obniżeniu jakości nasienia - kierownik 10. IMP 10.12/ Praca zawodowa kobiet w czasie ciąży kierownik 11. IMP 10.6/ Wpływ zanieczyszczenia powietrza na przebieg i wynik ciąży główny wykonawca 12. IMP 10.19/ Czynniki stylu życia i ich wpływ na jakość nasienia - kierownik 4. Nagrody za działalność badawczą: 1. Nagroda za pracę doktorską Zagrożenia zawodowe wynikające z pracy w gospodarstwach ogrodniczych i ich wpływ na ryzyko wybranych niepowodzeń ciąży wśród kobiet pracujących w tych obiektach (2007)- Rada Naukowa Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi 2. Zajęcie III miejsca w sesji plakatowej za wystąpienie Czy dzieci mieszkające na terenach wiejskich są eksponowane na pestycydy-wyniki badań monitoringu biologicznego wśród rodzin pracujących w rolnictwie (2012)- VI Międzynarodowy Kongres Zdrowia Publicznego, Międzyzdroje 5. Stypendia i szkolenia: 1. Stypendium naukowe na Uniwesytecie Iowa, USA w ramach programu: International Training and Research in Environmental and Occupational Health,

25 2. Udział w kursie dotyczącym prowadzenia badań epidemiologicznych - Principles and Methods of Epidemiologic Research Handel-School of Modern Epidemiology with Kenneth Rothman, Halle, Niemcy, Udział w kursie dotyczącym biomarkerów narażenia w epidemiologii nowotworów - Biomarkers in cancer epidemiology, Imperial College, Londyn, Udział w kursie dotyczącym zdrowia środowiskowego dzieci - Children s Environmental Health (KSOHIA), Udział w kursie dotyczącym analizy statystycznej danych epidemiologicznych- Summer School Epidemiological methods and analysis Kraków, Udział w kursie dotyczącym oceny rozwoju psychomotorycznego dzieci- Bayley Scales of Infant and Toddler Development- Third Edition, UM Poznań, Udział w szkoleniu zakończonym egzaminem i międzynarodowym certyfikatem - PRINCE 2-Foundation Examination; Metody zarządzania w projektach badawczych, Łódź, Udział w Sympozjum Naukowo-Szkoleniowym 15 Dzień Andrologiczny Zdrowie mężczyzn w rożnych okresach życia, Międzyzdroje, Udział w Sympozjum Naukowo-Szkoleniowym 16 Dzień Andrologiczny Problemy płodności mężczyzn, Bydgoszcz, Wygłoszone referaty na krajowych i międzynarodowych zjazdach i konferencjach: Jestem autorką 91 doniesień zjazdowych, w tym 62 przedstawionych na zjazdach międzynarodowych. Sześć referatów na konferencjach międzynarodowych i 4 referaty na konferencjach krajowych prezentowane były na zaproszenie organizatorów. Streszczenia 9 doniesień międzynarodowych były zamieszczone w Suplementach czasopism z IF: Peadiatric Research 2010 (2 streszczenia), Epidemiology 2006 (2 streszczenia), European Journal of Epidemiology 2006 (1 streszczenie), Toxicology Letters 2006 (1 streszczenie), European Journal of Public health 2009 (3 streszczenia), ich całkowity IF wynosi 25,612. Wykaz streszczeń zamieszczony w załączniku nr 4. 25

26