POLDER ZAGÓRÓW PRZYKŁADEM RENATURYZACJI GOSPODARKI WODNEJ. Czesław Przybyła, Michał Napierała, Jerzy Bykowski, Karol Mrozik,

Transkrypt

1 POLDER ZAGÓRÓW PRZYKŁADEM RENATURYZACJI GOSPODARKI WODNEJ Czesław Przybyła, Michał Napierała, Jerzy Bykowski, Karol Mrozik, Katedra Melioracji, Kształtowania Środowiska i Geodezji Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu * Praca wykonana w ramach projektu badawczego własnego pt.: Renaturyzacja gospodarki wodnej podstawą zrównoważonego rozwoju środowiska przyrodniczo-rolniczego Doliny Środkowej Warty na przykładzie Polderu Zagórów (umowa nr 3962/B/P01/39). WSTĘP Dolina Środkowej Warty to obszar o powierzchni ponad 17 tysięcy hektarów. Ciągnące się od ujścia Prosny do miasta Konina łąki i pastwiska przez wieki stanowiły obszar zalewowy, gromadząc w czasie wezbrań ogromne ilości wody. W 1975 r. ówczesny minister rolnictwa wydał decyzję o zabudowie doliny Warty na odcinku Konin-Pyzdry. Na mocy podjętej uchwały zaplanowano budowę 9 polderów, w tym polderu Zagórów. W trakcie realizacji projektu wykonano obwałowanie o długości ponad 60 km, niemal całkowicie odcinając dolinę od bezpośredniego dostępu do Warty. Przyjęta koncepcja miała służyć powstaniu największych w Wielkopolsce kompleksów trwałych użytków zielonych [BPWM 1978]. Transformacja systemu społeczno-gospodarczego w Polsce po 1989 r., w tym m.in. liberalizacja stosunków ekonomicznych, doprowadziła do upadku państwowych gospodarstw rolnych. W efekcie odejścia od gospodarki centralnie planowanej i zmiany koniunktury gospodarczej w rolnictwie upadł pierwotny plan budowy obwałowań i zaniechano dalszych działań w Dolinie Środkowej Warty. Ostatecznie z 9 planowanych polderów powstało 7, z czego tylko polder Golina posiada obecnie status zalewowego. Pozostałe tereny ze względu na brak infrastruktury wodno-melioracyjnej zostały zabudowane i obecnie w żaden sposób nie mają możliwości retencjonowania wody powodziowej. Jedynym wyjątkiem jest polder Zagórów, który w ostatnim czasie, na skutek poczynionych inwestycji, stał się kolejnym obszarem zalewowym [Winiecki A., Krupa A. 2006; WZMiUW w Poznaniu 2010]. Budowa wałów przeciwpowodziowych powoduje znaczne straty związane m.in. z niszczeniem unikalnych zespołów roślinnych związanych z terenami zalewowymi (łąk aluwialnych, lasów łęgowych, ziołorośli nadrzecznych) oraz negatywnym wpływem na stan starorzeczy, szczególnie pozostających na zawalu [5]. Odcięcie od możliwości naturalnych 1

2 zalewów obszarów zawala prowadzi do zanikania zależnych od rzeki siedlisk przyrodniczych i jednocześnie pogorszenia stanu siedlisk ptaków. Jednocześnie ze względu na wysoką wartość przyrodniczą doliny rzek jako naturalne korytarze ekologiczne włączane są w system obszarów chronionych łącznie z obszarami zawala, na których z uwagi na brak naturalnych zalewów dochodzi do dalszej degradacji siedlisk. Często wbrew pierwotnym założeniom na tych obszarach obniżeniu ulega także produkcja rolnicza. Jednym ze sposobów łagodzenia negatywnych oddziaływań obwałowań na stan przyrodniczy zawala jest projektowanie przepustów wałowych oraz obniżeń i śluz wałowych umożliwiających zalew ekosystemów na zawalu [Kowalczak P. i in. 2009]. Pierwotnie na Polderze Zagórów wybudowano tylko dwa przepusty wałowe (PW1 i PW2) działające jednostronnie, służące do grawitacyjnego odprowadzania wody z polderu. W 2006 r. powstała idea częściowej renaturyzacji obiegu wody w Dolinie Konińsko- Pyzdrskiej. Koncepcja ta przewidywała odtworzenie obiegu wody w centralnej części doliny, na odcinku pomiędzy Lądem a Zagórowem [Winiecki A., Krupa A. 2006]. W sytuacji istniejących obwałowań, opracowano plan oparty na budowie systemu przepustów, które umożliwiałyby wprowadzenie wody z międzywala Warty na polder. Koncepcja ta została zrealizowana w 2009 r. w ramach prac kompensacyjnych wykonanych przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA) w wyniku zobowiązań nałożonych w decyzji wydanej przez Wojewodę Wielkopolskiego z dnia 26 lipca 2006 r. o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia polegającego na budowie autostrady A2 na odcinku Koło Dąbie [Winiecki A., Krupa A. 2006]. W myśl Konwencji o Różnorodności Biologicznej, ratyfikowanej przez Polskę w 1996 r. [Dz. U. z 2002 r. Nr 184, poz. 1532], a także zapisów Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody [Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220, ze zm.] inwestycje liniowe reprezentujące nadrzędny interes publiczny w przypadku negatywnego oddziaływania na siedliska i gatunki priorytetowe wymagają zrekompensowania szkód poczynionych w wyniku realizacji określonego przedsięwzięcia inwestycyjnego (art. 34). W sytuacji gdy ochrona gleby, zieleni, naturalnego ukształtowania terenu lub stosunków wodnych nie jest możliwa należy zgodnie z Ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (POŚ) (Dz. U. z 2008 r., nr 25, poz. 150, ze zm.) podejmować działania naprawcze (art. 75 POŚ). Główną formą naprawy wyrządzonych w środowisku szkód jest kompensacja przyrodnicza definiowana jako zespół działań obejmujących w szczególności roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywację gleby, zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do przywrócenia 2

3 równowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia i zachowanie walorów krajobrazowych (art. 3 POŚ). Celem pracy była analiza problemów związanych z realizacją koncepcji renaturyzacji obiegu wody na Polderze Zagórów wchodzącego w skład systemu obszarów chronionych Natura Zrealizowane w ramach prac kompensacyjnych na polderze obiekty oceniono także pod kątem ich znaczenia dla ochrony przeciwpowodziowej. Praca została wykonana na podstawie materiałów pierwotnych, w tym m.in. dokumentacji projektowych oraz obserwacji i badań terenowych a także prac kameralnych prowadzonych w ramach projektu badawczego MNiSW nr 3962/B/P01/39. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA OBIEKTU Polder Zagórów obejmuje powierzchnię 1145 ha i położony jest w środkowej części Doliny Konińsko-Pyzderskiej, między a km biegu rzeki Warty. Teren w większości stanowi obszar trwałych użytków zielonych. Mozaikowatość gleb oraz wrażliwość na susze, a także częste stagnowanie wody doprowadziły w wielu miejscach do całkowitego zaniechania produkcji rolniczej. Omawiany obszar znajduje się w granicach unijnych obiektów Natura 2000 Ostoja Nadwarciańska (PLH300009) oraz Dolina Środkowej Warty (PLB300002). Obszar zawiera ostoję ptasią o randze europejskiej E 36. Na wyznaczonym terenie występują co najmniej 42 gatunki ptaków z Załącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG oraz 18 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Kluczowe znaczenie dla gatunków chronionych ma właściwa gospodarka wodna na polderze, która powinna ograniczać nieprzewidywalne zalewy po nawalnych deszczach letnich w okresie od czerwca do sierpnia przy jednoczesnym dopuszczeniu do wystąpienia wezbrań roztopowych wiosną. Dla zachowania istniejących siedlisk na omawianym obszarze przeprowadzono w 2009 r. prace kompensacyjne związane z odtworzeniem naturalnego obiegu wody w tej części zlewni Warty - [Hydroprojekt (c) 2007; Hydroprojekt (d) 2008; Hydroprojekt (e) 2009; WZMiUW w Poznaniu 2010]. Wały przeciwpowodziowe Prace inwestycyjne związane z zabudową polderu prowadzone były etapami. Pierwsze roboty rozpoczęto jeszcze w 1977 r. od budowy dróg dojazdowych i wałów przeciwpowodziowych. Główny nasyp ochronny III klasy wykonano wzdłuż lewego brzegu Warty, w odległości ok. 400 m od jej koryta. Wał przebiega na długości 7,08 km, od Wymysłowa ( km rz. Warty), aż do ujścia rzeki Struga Grabieniecka - kanał B 3

4 ( km rz. Warty) - [ Malinger A., Przedwojski B. 2007; PBW-Poznań 1980]. W kolejnym etapie przedsięwzięcia zrealizowano zabudowę koryta Czarnej Strugi oraz Strugi Zakrzewskiej wałem cofkowym (3+460 km), w celu ochrony polderu przed napływem wody z głównego koryta Warty. Przepusty W korpusie głównego wału przeciwpowodziowego, który oddziela cały obszar Polderu Zagórów od wpływów rzeki Warty funkcjonują jeszcze cztery inne budowle hydrotechniczne. Są to przepusty wałowe PW1, PW2 oraz P7 i P8 (Tab. 1, Ryc. 1.). W początkowej fazie eksploatacji polderu przewidziano działanie tylko dwóch z wymienionych urządzeń - przepustów PW1 i PW2. Obie budowle zbudowano w celu grawitacyjnego odprowadzania nadmiaru wód wiosennych z obszaru polderu, wspomagając w ten sposób pracę samej przepompowni w sytuacjach, gdy poziom zwierciadła wody na polderze przewyższa poziom wody w międzywalu. Tabela 1. Charakterystyka przepustów wałowych na Polderze Zagórów Nazwa urządzeń Lokalizacja w stosunku do rzeki [km] Lokalizacja w stosunku do wału [km] Średnica przepustów [mm] Rzędna dna [m n.p.m.] Przepustowość maksymalna [m 3 s -1 ] Przepust wałowy PW x Ø ,50 1,13 Przepust wałowy PW x Ø ,77 wlot 74,60 wylot Przepust wałowy P x Ø ,50 7,70 Przepust wałowy P x Ø ,70 7,30 2,26 Przepusty PW1 i PW2 zostały wykonane z rur stalowych o średnicy 1200 mm i wyposażone w przyczółki wlotowe z zasuwami piętrzącymi oraz przyczółki wylotowe z klapami zwrotnymi oraz przeciwwagami. Ze względu na swoją specyfikę budowle działały tylko jednostronnie, umożliwiając jedynie odwodnienie polderu. Z tego względu w 2011 r. zmodernizowano obydwa przepusty, montując w miejsce klap zwrotnych zasuwy, tak aby możliwe było dwustronne działanie budowli, pozwalające na swobodne przepływy nadmiaru wody zarówno z międzywala na teren polderu jak i odwrotnie. 4

5 Ryc. 1. Lokalizacja urządzeń wodno-melioracyjnych na Polderze Zagórów Wcześniej w 2009 r. w ramach działań kompensacyjnych finansowanych przez GDDKiA wybudowano dwa nowe przepusty wałowe P7 (3 x Ø 1200) i P8 (3 x Ø 1200). Poprzez zrealizowanie tej inwestycji powstała możliwość zalewania łąk i pastwisk polderu Zagórów. Stworzenie warunków do obiegu wody może przyczynić się nie tylko do zwiększenia retencji wodnej w dolinie Warty, ale przy dużych wezbraniach może mieć wpływ na spłaszczenie fali powodziowej, a tym samym zmniejszenie ryzyka powodziowego [Hydroprojekt (c): 2007; Hydroprojekt (d) 2008; Hydroprojekt (e) 2009; Liziński T. 2006; Winiecki A., Krupa A. 2006; WZMiUW w Poznaniu 2010]. Przepompownia Przepompownia Zagórów została wybudowana w latach przez Rejonowe Przedsiębiorstwo Melioracyjne w Koninie. Zlokalizowana w km biegu wału przeciwpowodziowego, na dopływie kanału B (Struga Grabieniecka) do rzeki Warty. Przepompownia Zagórów stanowi obecnie jedyny istniejący tego typu obiekt w całej Dolinie Konińsko-Pyzderskiej. Jej głównym zadaniem jest odprowadzanie wód infiltrujących przez wał przeciwpowodziowy oraz wód opadowych z polderu Zagórów oraz z sąsiedniego polderu Tarszewo. W ten sposób obszar oddziaływania obiektu swym potencjalnym zasięgiem obejmuje w sumie dwie zlewnie (polder Zagórów i polder Tarszewo) o łącznej powierzchni 5

6 59,85 km 2. Aby odwodnić tak rozległy obszar w budynku przepompowni zainstalowano zespół czterech pracujących pomp typu 80 P 17-5 SK 30"08 5. Podstawą sterowania pracą pompowni są wysokości zwierciadła wody na polderze (Ryc. 2.). Wlot do komory pomp znajduję się na rzędnej 73,0 m n.p.m. (zero na łacie wodowskazowej), a poziom załączenia agregatów pompowych następuję przy rzędnej 76,20 m n. p. m. (22 cm powyżej stanu alarmowego na rz. Warcie). Przy tej wysokości zwierciadła wody zgodnie z Instrukcją gospodarowania nakazuje się zamknięcie przepustów P7 i P8 (ze względu na wyższy poziom wody po stronie rzeki Warty) [Pro-Aqua 1989]. W tym układzie, aby móc obniżyć wysokość wody na polderze do rzędnej m. n. p. m (poziom wyłączenia agregatów pompowych), przepompownia musi pracować ok. 11 dób [Przybyła Cz. i in (a); Przybyła Cz. i in (b)]. Potem następuje wyłączenie pomp. W ten sposób przepompownia umożliwia bezpośrednio utrzymanie prawidłowych stosunków wodnych na powierzchni 1184 ha trwałych użytków zielonych [WZIR- Konin 1985]. Ryc. 2. Charakterystyka pracy przepompowni na tle parametrów przepustów wałowych Kanały i rowy melioracyjne Oprócz wymienionych wcześniej budowli hydrotechnicznych, w celu stworzenia warunków do renaturyzacji gospodarki wodnej na polderze wykonano dodatkowo prace modernizacyjne na obiektach już istniejących oraz budowę nowych. Podstawowe charakterystyki tych urządzeń zestawiono w tabeli 2. Długości odbudowanych rowów melioracyjnych umożliwiające regulację stosunków powietrzno-wodnych gleb na badanym obszarze są jednak niewielkie i razem obejmują 204 m. Tabela 2. Obiekty wybudowane bądź zmodernizowane w latach

7 Lp. Oznaczenie obiektu Opis obiektu 1. P9 przepust w drodze śródłąkowej 2. 1S syfon pod Czarną strugą między Zagórowem a Tarszewem 3. R5 rów melioracyjny 4. R6 rów melioracyjny Parametry techniczne 2 x Ø 1000 mm L=9,0 m 2 x Ø 1200 mm L=102,13 m szer. 4,0 m L=102,13 m szer. 4,0 m ZNACZENIE POLDERU ZAGÓRÓW W OCHRONIE PRZECIWPOWODZIOWEJ W wyniku zabudowy Doliny Konińsko-Pyzderskiej w zasadniczy sposób zmienił się reżim hydrologiczny przepływu wielkich wód w tym rejonie. Równocześnie na znaczeniu zyskał zbiornik Jeziorsko. Kolejne lata jego eksploatacji pokazały jednak, że w sytuacji wystąpienia niekorzystnych czynników jego rezerwa powodziowa wynosząca ok. 51,4 mln m 3 przy rzędnej 120,20 m n. p. m. nie eliminuje całkowicie zagrożenia powodziowego. Ma jednak istotny wpływ na przebieg fali kulminacyjnej rzeki Warty. Na odcinku Warty w kierunku Poznania przeciwpowodziowe oddziaływanie zbiornika jest jednak stosunkowo niewielkie, gdyż rolę tę przejmuje naturalna retencja Doliny Konińsko-Pyzderskiej [Wielkopolski Urząd Wojewódzki 2008]. Z opracowania, jakie wykonano jeszcze przed zabudową doliny, wynika, że największe zmiany w przepływach wezbrań powodziowych miałyby miejsce w przypadku całkowitego zamknięcia wałami obu polderów - Golina i Zagórów. W takich warunkach zabudowy doliny stany w okresie kulminacji wzrosłyby w przekroju km o 198 cm, a w przypadku Pyzdr - o 55 cm. Obecnie polderem przystosowanym do zalewów jest poler Golina, o pojemności około 80 mln m 3. W 2010 r. na przełomie maja i czerwca, w wyniku długotrwałych opadów nastąpiły w rzekach okresowe wezbrania. Brak odpowiedniej infrastruktury wodno-melioracyjnej w Dolinie Środkowej Warty przyczynił się do powstania licznych podtopień. W efekcie na skutek wysokich stanów wody w Warcie, powódź zaczęła zagrażać również Poznaniowi. Brak dostatecznej kumulacji fali powodziowej przez zbiornik Jeziorsko wymusił konieczność zalania polderu Zagórów. Poprzez przepusty wałowe, które wykonano rok wcześniej w ramach kompensacji przyrodniczej, możliwe było wprowadzenie wody na Polder Zagórów, bez konieczności zniszczenia wałów. Teren polderu stanowi wielki obszar użytkowany rolniczo o powierzchni 1145 ha, mogący pomieścić ok. 19,7 mln m 3 wody. Jest to niewiele zważywszy, że polder Golina jest 4 razy większy. Z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej Polder Zagórów w przeciwieństwie do Goliny posiada możliwość 7

8 kontrolowanego sterowania zalewem. Biorąc pod uwagę instrukcję gospodarowania wodą oraz wytyczne dotyczące regulowania przepustami P7 i P8 w okresie powodzi, warto zwrócić uwagę na fakt, że otwarcie przepustów może nastąpić tylko w momencie osiągnięcia przepływu na Warcie na poziomie Q > Q 10%. [Przybyła Cz. i in (a)]. Taka sytuacja miała miejsce m.in. podczas przejścia fali kulminacyjnej w rejonie Zagórowa miedzy 28. a 30. maja 2010 r., kiedy to na łacie wodowskazowej w Lądzie odczytano poziom 428 cm [ryc. 3]. Bazując na danych ze zbiornika Jeziorsko oszacowano, że w czasie fali kulminacyjnej przepływ prawdopodobny mógłby oscylować na poziomie ponad 170 m 3 s -1. Teoretycznie w takiej sytuacji, przy pełnym otwarciu przepustów o łącznej wydajności 15 m 3 s -1, na polder Zagórów w ciągu 3 dni trwania największej fali powodziowej przedostałoby się ok. 3,9 mln m 3 wody. W tym przypadku, wpływ polderu na spłaszczenie fali powodziowej byłby niewielki i w optymalnych warunkach mógłby sięgać zaledwie 1 cm. Ryc. 3. Przebieg stanów alarmowych (godz. odczytu ) dla wodowskazu Ląd w czasie powodzi w okresie do roku WNIOSKI 1. Działania inwestycyjne wykonane w ramach renaturyzacji obiegu wody na Polderze Zagórów stanowią przykład dobrej praktyki, która przyczynia się do minimalizowania szkód przyrodniczych w dolinach rzecznych wynikających z budowy wałów przeciwpowodziowych. 8

9 2. Z uwagi na niewielką wydajność przepustów P7 i P8 oraz PW1 i PW2 polder Zagórów nie może stanowić alternatywy dla przeciwpowodziowych zbiorników retencyjnych (Zbiornik Jeziorsko) i typowych polderów przeciwpowodziowych (Polder Golina). Ma on jednak pewien wpływ na spowolnienie odpływu, poprawiając w ten sposób zniekształcony wskutek działalności antropogenicznej obieg wody w środkowym biegu rzeki Warty. 3. Duże wartości przyrodnicze Doliny Konińsko-Pyzderskiej wynikające m.in. z faktu bytowania na Polderze Zagórów licznych gatunków fauny, szczególnie ptactwa wodnego i błotnego, wymagają szczególnej ochrony przed powodzią. Priorytet przyznawany właśnie wysoko cenionym walorom przyrodniczym często prowadzi do braku kompleksowych działań pozwalających na racjonalne gospodarowanie wodą w dolinie. W tym przypadku zaleca się stosować zasady rozsądnego kompromisu między ochroną przed powodzią a ochroną środowiska przyrodniczego. 4. Polder Zagórów jako jedyny obiekt w Dolinie Konińsko-Pyzderskiej jest w większości wykorzystywany rolniczo i w niewielkim stopniu zaludniony (znajduje się tu zaledwie 16 gospodarstw). Przy odpowiednich działaniach prawnych i inwestycyjnych mógłby w przyszłości stanowić dodatkowy element ochrony przeciwpowodziowej. Działania te należy jednak poprzedzić szczegółową analizą efektywności ekonomicznej przedsięwzięcia. Literatura 1. BPWM.: Studium generalne potrzeb melioracji Dolina rzeki Warty na odcinku Konin- Pyzdry. Biuro Projektów Wodnych Melioracji w Poznaniu (BPWM) Hydroprojekt (c): Renaturyzacja obiegu wody w centralnej części Doliny Konińskiej między Zagórowem a Lądem Przepusty P7 i P8, rów R6. Instrukcja eksploatacji przepustów P1, P2, P7, P8, Włocławek, Hydroprojekt (d): Renaturyzacja obiegu wody w centralnej części Doliny Konińskiej między Zagórowem a Lądem Przepusty P7 i P8, rów R6. Projekt budowlano wykonawczy, Włocławek, Hydroprojekt (e): Renaturyzacja obiegu wody w centralnej części Doliny Konińskiej między Zagórowem a Lądem. Operat wodnoprawny na wykonanie przepustów P1, P2, P7, P8, Włocławek, Kowalczak P., Nieznański P., Stańko R., Mas F. M., Bernues Sanz M.: Natura 2000 a gospodarka wodna. MŚ. Warszawa, Liziński T.: Identyfikacja i klasyfikacja ryzyka polderowego na przykładzie delty Wisły. IMUZ w Falentach Malinger A., Przedwojski B.: Wykorzystanie modelu matematycznego do charakterystyki hydraulicznej doliny konińsko-pyzderskiej. Nauka Przyroda Technologie, t.1 z. 2, PBW-Poznań.: Operat przeciwpowodziowy województwa konińkiego-część hydrologiczna

10 9. Pro-Aqua.: Operat przeciwpowodziowy województwa konińskiego. Wojewódzki Komitet Przeciwpowodziowy w Koninie, Przybyła Cz., Malinger A., Mrozik K. (a).: Instrukcja gospodarowania wodą na obszarze, na którym zrealizowane były przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad, Oddział w Poznaniu prace związane z renaturyzacją obiegu wody rzeki Warty w środkowej części Doliny Konińskiej, między Zagórowem a Lądem. Generalna Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad. Poznań, Przybyła Cz., Malinger A., Mrozik K. (b): Operat wodnoprawny na eksploatację przepustów P1,P2, P7, P8. Generalna Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad. Poznań, Winiecki A., Krupa A.:. Koncepcja renaturyzacji obiegu wody w centralnej części Doliny Konińskiej między Zagórowem i Lądem. Opracowanie kompensacji przyrodniczej w ramach obszarów Natura 2000 wykonane dla Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad. Poznań, WZIR- Konin.: Pozwolenie wodnoprawne na wykonanie pompowni odwadniającej na polderze VI Zagórów WZMiUW w Poznaniu.: Pozwolenie wodnoprawne na szczególne korzystanie z wód w zakresie poboru wód z rzeki Warty na zasilanie wyznaczonych w ramach kompensacji przyrodniczej terenów zalewowych na polderze Zagórów za pomocą przepustów P7 i P8. Decyzja Marszałka Województwa Wielkopolskiego, Wielkopolski Urząd Wojewódzki.: Ocena stanu zabezpieczenia przeciwpowodziowego Województwa Wielkopolskiego. Opracowanie Wojewody wielkopolskiego wg. stanu na grudzień 2007 r. Poznań