ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK ODOWSKA LUBLIN POLONIA VOL. LXII/1 SECTIO B Stratygrafia czwartorzêdu Polesia Wo³yñskiego (NW Ukraina)

Transkrypt

1 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO... 7 ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK ODOWSKA LUBLIN POLONIA VOL. LXII/1 SECTIO B Instytut Geologii Podstawowej Uniwersytetu Warszawskiego; 2 Wydzia³ Geografii Narodowego Uniwersytetu I. Franko we Lwowie; 3 Instytut Geochemii, Mineralogii i Petrologii Uniwersytetu Warszawskiego; 4 Instytut Nauk Geologicznych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie; 5 Wydzia³ Geografii Pañstwowego Uniwersytetu Bia³oruskiego w Miñsku; 6 Instytut Nauk o Ziemi Uniwersytetu M. Curie-Sk³odowskiej w Lublinie; 7 Rówieñska Ekspedycja Geologiczna w Równem LESZEK LINDNER 1, ANDREJ BOGUCKI 2, ROMAN CHLEBOWSKI 3, PETRO GO IK 4, JADWIGA JE OWICZEWA 5, JÓZEF WOJTANOWICZ 6, IWAN ZALESSKI 7 Stratygrafia czwartorzêdu Polesia Wo³yñskiego (NW Ukraina) Quaternary stratigraphy in the Volhynian Polesie (NW Ukraine) WSTÊP Czwartorzêd odegra³ istotn¹ rolê w rzeÿbie Polesia Wo³yñskiego oraz przylegaj¹cego do niego od zachodu Polesia Wo³yñskiego, a osady czwartorzêdowe s¹ wa nym ogniwem budowy geologicznej tego obszaru. Obszar Polesia Wo³yñskiego obejmuje ukraiñsk¹ czêœæ dorzecza górnej i œrodkowej Prypeci, miêdzy rejonem Szacka i Lubomla na zachodzie a rejonem Sarn i Dubrowicy na wschodzie (ryc. 1). Stanowi on stosunkowo p³ask¹ powierzchniê, pochylaj¹c¹ siê ku pó³nocy i pó³nocnemu wschodowi od oko³o m n.p.m. do oko³o m n.p.m. Obejmuje system mniej lub bardziej szerokich, prawie po³udnikowych dolin rzecznych Wy ówki, Turii, Stochodu, Styru, Horynia i S³ucza wpadaj¹cych do Prypeci. Doliny te oddzielone s¹ od siebie powierzchniami wododzia³owymi, zbudowanymi w g³ównej mierze z osadów lodowcowych, glacifluwialnych i fluwioperyglacjalnych z okresu zlodowaceñ dnieprowskich (œrodkowopolskich). Od strony po³udniowej obszar ten ograniczaj¹ wynios³oœci Wy yny

2 8 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI Ryc. 1. Szkic lokalizacyjny opisywanego obszaru Polesia Wo³yñskiego Maksymalne zasiêgi l¹dolodów skandynawskich w czasie: 1 zlodowacenia Oki = poziom Tiligul (Sanu 2, Berezyny) wed³ug Gozhik red. (2000); zlodowaceñ dnieprowskich (œrodkowopolskich) = poziom Dnieper: 2 zlodowacenia Dnieper 1 (Krzny), 3 zlodowacenia Dnieper 2 (Odry, Prypeci) i jego faz recesyjnych: a lubomlskiej, b rostañskiej, wed³ug Palienko (1982); 4 linie przekrojów geologicznych; 5 cytowane w tekœcie stanowiska osadów plejstoceñskich (T Tur, JT Jezioro Tur, Kr Kraska, SK Stare Koszary, K Kalinówka, R Rostañ, G Guta, L LubjaŸ) oraz osadów holoceñskich (O Okunin, C Czerepacha) Fig. 1. Location sketch-map of the studied area of Volhynian Polesie Maximal ranges of Scandinavian ice-sheets during the : 1 Okanian Glaciation = Tiligul horizon (Sanian 2, Berezinian), after Gozhik ed. (2000); Dnieperian glaciations (Middle-Polish) = Dnieper horizon; 2 Dnieperian 1 Glaciation (Krznanian); 3 Dnieperian 2 Glaciation (Odranian, Pripetian) and its recessive phases: a Luboml, b Rostañ, after Palienko (1982); 4 lines of geological cross-sections; 5 sites of Pleistocene deposits (T Tur, JT Jezioro Tur, K Kraska, SK Stare Koszary, K Kalinówka, R Rostañ, G Guta, L LubjaŸ) and Holocene deposits (O Okunin, C Czerepacha) cited in text Wo³yñskiej, pokryte lessem (Chlebowski i in. 2002) i siêgaj¹ce m n.p.m. Od pó³nocy opisywany obszar graniczy z Polesiem Piñskim w Bia³orusi, obejmuj¹cym pó³nocn¹ czêœæ dorzecza œrodkowej Prypeci. Obszar Polesia Wo³yñskiego by³ od dawna przedmiotem zainteresowañ badawczych w zakresie problematyki plejstoceñskiej. Wœród pierwszych badaczy

3 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO... 9 zajmuj¹cych siê t¹ problematyk¹ nale y wymieniæ Tutkowskiego (1902, 1904, 1911), pisz¹cego nie tylko o tutejszych morenach, ozach i zjawiskach krasowych ale tak e o regionalnym zró nicowaniu budowy geologicznej Guberni Wo³yñskiej (Tutkowski 1916) oraz Gagela (1923) widz¹cego tu formy polodowcowe. Cenne dla nauki by³y w tym wzglêdzie tak e uwagi Wo³³osowicza (1924) w sprawie wieku tutejszych moren oraz Galona (1935) o stosunku utworów dyluwialych do p³yty krystalicznej na pograniczu wo³yñsko-podolskim. Interesuj¹ce wyniki przynios³y równie prace kartograficzno-geologiczne prowadzone na tym obszarze przez Galona, Go³¹ba i Krygowskiego (Krygowski 1933). Szereg ciekawych spostrze eñ odnoœnie zagadnieñ czwartorzêdowych (dyluwialnych) Polesia zamieszcza w swoich pracach Sawicki (1928, 1934). Problematyk¹ geomorfologii i budowy geologicznej pagórów morenowych oraz wzgórz zbudowanych ze ska³ kredowych zaj¹³ siê tu Rühle (1933). Zagadnieniami tutejszych zjawisk krasowych oraz mo liwoœci¹ identyfikacji œladów co najmniej dwóch zlodowaceñ w zachodniej czêœci Polesia Wo³yñskiego zajmowa³ siê tak e Rühle (1935, 1936), a rzeÿb¹ lodowcow¹ w jego czêœci wschodniej Krygowski (1936). PóŸniejsze lata przynios³y monografiê Krygowskiego (1947), prezentuj¹c¹ szereg aktualnych do dziœ pogl¹dów i wniosków odnoœnie wykszta³cenia i wieku osadów plejstoceñskich we wschodniej czêœci Polesia Wo³yñskiego, a tak e szczegó³ow¹ charakterystykê sytuacji geologicznej i genezy jeziora ŒwitaŸ (Rühle 1961) w zachodniej czêœci Polesia. Niezwykle istotne sta³y siê te stosunkowo niedawne dokonania badawcze w zakresie geomorfologii i geologii czwartorzêdu tego obszaru oparte na nowym, szczegó³owym materiale wiertniczym i kartograficzno-geologicznym (Zalesskij, Mielniczuk 1975; Dorofiejew, Zalesskij 1977; Mielniczuk, Zalesskij 1977, 1980, 1987; Zalesskij 1978; Gruzman 1978, Boguckij i in. 1980; Boguckij 1986; Gozhik 1995; Matiejuk i in. 2002). Sta³y siê one podstaw¹ wyró nienia tu osadów jeziornych interglacja³ów (poziomów): Lubny (ferdynandowskiego, bia³owieskiego) i Zavadivka (lichwiñskiego, mazowieckiego, aleksandryjskiego), a tak e dwóch poziomów (Oka i Dnieper) osadów lodowcowych. Wa ne by³o te przedstawienie sytuacji geologicznej i oceny paleobotanicznej osadów interglacja³u mazowieckiego w Starych Koszarach ko³o Kowla (Karaszewski, Rühle 1976). Problematyka maksymalnego zasiêgu i faz zaniku ostatniego na tym obszarze l¹dolodu (zlodowacenia Dniepru = Odry = Prypeci) by³a przedmiotem prac Palienko (1982) i Lindnera i in. (1991). Ostatnie lata przynios³y, przy udziale badaczy ukraiñskich, polskich, litewskich i bia³oruskich, dalsz¹ intensyfikacjê prac nad genez¹ i wiekiem osadów plejstoceñskich Polesia Wo³yñskiego. W pierwszym rzêdzie nale y tu wymieniæ szczegó³owe opracowanie profilów tych osadów w stanowiskach Rostañ ko³o Szacka i Kalinówka ko³o Kowla (Bogucki i in. 1998a) oraz kartograficzne przed-

4 10 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI stawienie maksymalnych zasiêgów l¹dolodów skandynawskich i faz ich zaniku na tle geologii tego obszaru (Gozhik red. 2000). Zaprezentowano te zarys problematyki badawczej zlodowaceñ plejstoceñskich Polesia Wo³yñskiego, ze szczególnym zwróceniem uwagi na istniej¹ce tu g³êbokie rynny egzaracyjne i doliny erozji subglacjalnej o g³êbokoœci niekiedy ponad 100 m, a tak e na mo liwoœæ wystêpowania, w niektórych z nich, gliny zwa³owej starszej od osadów interglacjalnych poziomu Lubny (Bogucki i in. 1998b). Opisano tak e sytuacjê geomorfologiczn¹ i budowê gologiczn¹ kemu ko³o Kowla (Renda 2001). Przedstawiono te wyniki badañ póÿnoglacjalno-holoceñskich osadów tutejszych jezior krasowych (Dobrowolski i in. 2001, Dobrowolski 2005). Wa ne by³o równie wykonanie g³êbokiego wiercenia badawczego (nr 5871) na wschodnim brzegu jeziora Tur (JT na ryc. 1 i 2) oraz jego opracowanie geologiczne i palinologiczne przez zespó³ miêdzynarodowy (Boguckij i in. 2002), jak te przedstawienie wyników analiz palinologicznych osadów plejstoceñskich w stanowiskach Tur, Guta i LubjaŸ (Je³owiczewa 2003). Zaprezentowano tak e aktualny pogl¹d odnoœnie korelacji g³ównych zmian klimatycznych na obszarze Polski, Bia³orusi i Ukrainy (Lindner i in. 2004a) oraz pozycji wiekowej i zasiêgów l¹dolodów œrodkowopolskich = dnieprowskich na obszarze Polski i Ukrainy (Lindner i in. 2004b,c). Ponadto omówiono wp³yw pod³o a na przebieg zlodowaceñ dnieprowskich = œrodkowopolskich na obszarze zachodniego Polesia (Dobrowolski i in. 2004) i warunki formowania odp³ywów dolinnych (proglacjalnych i ekstraglacjalnych) podczas zaniku ostatniego l¹dolodu zlodowaceñ dnieprowskich na tym obszarze (Lindner i in. 2004d) oraz genezê Lubomelsko-Stoliñskiego pasma morenowego (Bogucky i in. 2004), a tak e ewolucjê œrodowiska przyrodniczego Polesia Wo³yñskiego w plejstocenie w œwietle wyników badañ ostakologicznych (Zubowicz 2004). Opisano równie g³ówne rysy rzeÿby pod³o a osadów plejstoceñskich (Zaleski, Go ik 2005) oraz przedstawiono wstêpne dane odnoœnie stratygrafii osadów plejstoceñskich w tym rejonie (Lindner i in. 2005), a tak e sk³ad mineralny tutejszych osadów lodowcowych (Chlebowski i in. 2005). G ÓWNE POZIOMY KLIMATOSTRATYGRAFICZNE Neogen starszy czwartorzêd NQ Zebrane przez nas materia³y geologiczne dowodz¹, e za najstarsze dotychczas stwierdzone osady neogeñsko-staroczwartorzêdowe (preplejstoceñskie?) Polesia Wo³yñskiego nale y uznaæ piaski z okruchami ska³ lokalnych (NQ na ryc. 2), stwierdzone przez Zalesskiego i Mielniczuka (1975) zarówno w strefie doliny Prypeci, jak i doliny Wy ówki. W obu tych sytuacjach spoczywaj¹ one

5 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO Ryc. 2. Przekrój geologiczny A-B przez osady czwartorzêdowe w dolinie górnej Prypeci, wed³ug Zalesskiego i Mielniczuka (1975), uzupe³niony Oznaczenia litologiczne: 1 odcinki profilów objête badaniami palinologicznymi; 2 piaski, 3 piaski z okruchami ska³ lokalnych, 4 piaski z domieszk¹ wiru ze ska³ lokalnych i skandynawskich, 5 piaski ze wirem i g³azikami ze ska³ lokalnych i skandynawskich, 6 gliny zwa³owe, 7 mu³ki i mu³ki ilaste, piaski i torfy, 8 margle kredowe (mastrycht). Stanowiska osadów plejstoceñskich: Kr Kraska, JT Jezioro Tur. Oznaczenia wiekowe: NQ neogen i starszy czwartorzêd, lb poziom Lubny (interglacja³ ferdynandowski, bia³owieski), tl poziom Tiligul (zlodowacenie Oki, Sanu 2, Berezyny), zv poziom Zavadivka (interglacja³ lichwiñski, mazowiecki, aleksandryjski), dn1 poziom Dnieper 1 (zlodowacenie Krzny), dn2 poziom Dnieper 2 (zlodowacenie Odry, Prypeci), a (pl + vl + h) aluwia poziomów: pl Pryluky (interglacja³ mikuliñski, eemski, murawiñski), vl Valday (zlodowacenie wa³dajskie, Wis³y, poozierskie), h holocen. Fig. 2. Geological cross-section A-B through Quaternary deposits in the upper Pripet valley, after Zaleski and Mielniczuk (1975), supplemented Lithology: 1 parts of sections with pollen data; 2 sands; 3 sands with fragments of local rocks; 4 sands with gravel composed of local and Scandinavian rocks; 5 sands with gravel and pebbles of local and Scandinavian rocks; 6 glacial tills; 7 silts and clayey silts, sands and peat; 8 Cretaceous (Maastrichtian) marls Sites with Pleistocene deposits: Kr Kraska, JT Jezioro Tur Stratigraphy: NQ Neogene and lower Quaternary, 1b Lubny horizon (Ferdynandovian, Belovezhian Interglacial), tl Tiligul horizon (Okanian, Sanian 2, Berezinian Glaciation), zv Zavadivka horizon (Likhvinian, Mazovian, Alexandrian Interglacial), dn1 Dnieper 1 horizon (Krznanian Glaciation), dn2 Dnieper 2 horizon (Odranian, Pripetian Glaciation), a (pl + vl + h) alluvia of: pl Pryluky horizon (Mikulinian, Eemian, Muravian Interglacial), vl Valday horizon (Valdayanian, Vistulian, Poozerian Glaciation), h Holocene

6 12 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI bezpoœrednio na pod³o u przedczwartorzêdowym reprezentowanym przez margle kredowe. W strefie doliny Prypeci wystêpuj¹ one na po³udniowym sk³onie m³odszej, kopalnej rynny eworsyjnej na g³êbokoœci oko³o 70 m poni ej powierzchni terenu, to jest na wysokoœci oko³o 90 m n.p.m. Osi¹gaj¹ one kilka metrów mi¹ - szoœci i s¹ przykryte przez osady jeziorne (mu³ki i piaski) poziomu Lubny. W strefie doliny Wy ówki wype³niaj¹ one dno kopalnej doliny rzecznej i zachowane s¹ na g³êbokoœci oko³o 30 m poni ej powierzchni terenu, to jest na wysokoœci oko³o 130 m n.p.m. i tak e przykryte s¹ przez osady jeziorne poziomu Lubny (Zalesskij, Mielniczuk 1975). Nale y s¹dziæ, e w obu przypadkach mog¹ one reprezentowaæ serie aluwialne z okresu m³odoneogeñskiego lub/i staroczwartorzêdowego (preplejstoceñskiego?) lub wczesnoplejstoceñskiego rozwoju dolin rzecznych w zachodniej czêœci Polesia Wo³yñskiego. Poziom Pryazovsk pr Za niew¹tpliwie plejstoceñskie nale y uznaæ, zachowane na pó³noc od obecnej doliny Prypeci, najstarsze osady piaszczysto-mu³kowe, stwierdzone przez Wozgrina (Je³owiczewa 2003) w profilu stanowiska Tur (ryc. 1 i 3). Osady te le ¹ na marglach kredowych (K 2 ) na g³êbokoœci 62,0 51,7 m poni ej powierzchni i osi¹gaj¹ ponad 10 m mi¹ szoœci. W wyniku analizy palinologicznej uznano, i na g³êbokoœci 55,0-51,7 m mog¹ one reprezentowaæ poziom Pryazovsk (pr), którego odpowiednikiem wiekowym na obszarze Polski s¹ osady wi¹zane ze zlodowaceniem Nidy i korelowane z 20 stadium izotopowym tlenu w osadach g³êbokomorskich (ryc. 16). Wed³ug Je³owiczewej (2003), ich obraz florystyczny okreœla 1 palinokompleks (ryc. 3) charakteryzuj¹cy siê obecnoœci¹ pojedynczych ziaren py³ku Pinus. Osady tego poziomu najprawdopodobniej dokumentuj¹ okres fluwioperyglacjalnej akumulacji dolinnej w dorzeczu Prypeci, znajduj¹cym siê wówczas w strefie ekstraglacjalnej l¹dolodu skandynawskiego, obejmuj¹cego swym zasiêgiem œrodkowo-wschodni¹ Polskê a byæ mo e i po³udniowo-zachodni¹ Bia³oruœ (Lindner i in. 2001). Poziom Martonosha mr W profilu stanowiska Tur (ryc. 1 i 3) poziom ten udokumentowany jest przez kompleks piaszczysto-mu³kowy zachowany na g³êbokoœci 51,7-46,5 m. Wed³ug Je³owiczewej (2003) charakteryzuj¹ go dwa palinokompleksy. Starszy z nich (2 na ryc. 3) obejmuje osady zawieraj¹ce wymieszane, pojedyncze ziarna Pinus, Betula i Quercus oraz okruchy wêgielków drzewnych. Winien on dokumentowaæ lasy brzozowe z udzia³em drzew charakterystycznych dla umiarkowanie ciep³ego klimatu interglacja³u. M³odszy palinokompleks (3 na ryc. 3) nie zawiera materia³u py³kowego, a wyró nia siê obecnoœci¹ wêgielków drzewnych. Nale y uznaæ z du ym prawdopodobieñstwem, e poziom ten znajduje siê w po-

7 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO zycji klimatostratygraficznej przypisywanej na Bia³orusi interglacja³owi korczewskiemu, a na obszarze Polski interglacja³owi ma³opolskiemu (Lindner i in. 2002, 2004b), korelowanemu z stadiami izotopowymi tlenu (ryc. 16). Poziom Sula sl Poziom ten zosta³ wyró niony w profilu stanowiska Tur (sl na ryc. 3) na podstawie obecnoœci piasku i mu³ku, zachowanych na g³êbokoœci 46,5 41,0 m (Je³owiczewa 2003). Osady te nie zawieraj¹ materia³u py³kowego a ich genezê zwi¹zano z akumulacj¹ w zbiorniku przylodowym i odniesiono do okresu glacjalnego m³odszego od poziomu Martonosha i starszego od poziomu Lubny. Okres ten, w œwietle analizy plejstoceñskiego rytmu zmian klimatycznych, nale y korelowaæ ze zlodowaceniem Donu w po³udniowo-zachodniej Rosji i zlodowaceniem Sanu 1 na obszarze Polski (Lindner i in. 2002, 2004d). Zlodowacenia te odpowiadaj¹ 16 stadium izotopowemu tlenu (ryc. 16). Poziom Lubny lb Osady tego poziomu zosta³y zidentyfikowane na opisywanym obszarze zarówno w strefie doliny Wy ówki, jak i doliny Prypeci (Zalesskij, Mielniczuk 1975), a ostatnio tak e w profilu stanowiska Tur (Je³owiczewa 2003). W samej dolinie Prypeci stwierdzono je w stanowisku Kraska (K na ryc. 1 i 2), gdzie wystêpuj¹ na g³êbokoœci oko³o m poni ej powierzchni terenu, to jest na wysokoœci oko³o m n.p.m. i s¹ reprezentowane przez mu³ki i piaski jeziorne. Z analizy palinologicznej wykonanej przez Gubkinow¹ (Zalesskij, Mielniczuk 1975) wynika, e w ich spektrum dominuje Pinus przy mniejszym udziale Betula i Alnus, a ponadto w ca³ym diagramie widoczny jest Quercus, Tilia, Carpinus i Corylus (ryc. 4). Reliktami neogeñskimi s¹ tu Tsuga, Juglans i Carya, a ponadto istotny jest udzia³ Chenopodiaceae, Typhaceae, Artemisia i Ericaceae. Flora ta dokumentuje klimat ciep³y, przypadaj¹cy na okres interglacjalny okreœlany na Bia³orusi dawniej jako nalibocki, a obecnie jako bia³owieski; w Polsce jest to interglacja³ ferdynandowski (Lindner, Yelovicheva 1998, Lindner i in. 2004). W profilu stanowiska Tur (ryc. 1 i 3) poziom Lubny dokumentuje kreda jeziorna zachowana na g³êbokoœci 41,0 37,5 m. Jest ona scharakteryzowana przez 4 palinokompleks zawieraj¹cy ziarna py³ku Pinus i Artemisia (Je³owiczewa 2003). Poziom Lubny korelowany jest z stadiami izotopowymi tlenu w osadach g³êbokomorskich (ryc. 16). Osady tego poziomu ostatnio (Zaleski, Go ik 2005) wyró niono tak e na g³êbokoœci m w nieco ni szym odcinku doliny Prypeci (ryc. 7) oraz na g³êbokoœci m w dnie kopalnej doliny Stochodu (ryc. 11).

8 14 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI Ryc. 3. Diagram palinologiczny osadów czwartorzêdowych stanowiska Tur otwór wiertniczy 5517, wed³ug Je³owiczewej (2003) Oznaczenia litologiczne: 1 piasek, 2 i³, 3 torf, 4 mu³ek ilasty, 5 mu³ek, 6 kreda jeziorna. Oznaczenia wiekowe: K 2 kreda górna, pr poziom Pryazovsk (zlodowacenie Nidy), mr poziom Martonosha (interglacja³ ma³opolski, korczewski), sl poziom Sula (zlodowacenie Donu, Sanu 1), lb poziom Lubny (interglacja³ ferdynandowski, bia³owieski), tl poziom Tiligul (zlodo-

9 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO Poziom Tiligul tl Poziom ten wyra ony jest na obszarze Polesia Wo³yñskiego przez najstarszy, dobrze udokumentowany poziom osadów lodowcowych i wodnolodowcowych. Z zebranych materia³ów wynika, e g³ówn¹ ich czêœæ stanowi glina zwa- ³owa stwierdzona licznymi wierceniami (Zalesskij, Mielniczuk 1975; Zalesskij 1987; Bogucki i in. 1998a,b; Zaleski, Go ik 2005). Glina ta i towarzysz¹ce jej osady wodnolodowcowe lub ich rezidua, wyra one niekiedy tylko obecnoœci¹ materia³u skandynawskiego, siêgaj¹ tu daleko na po³udnie a po zachodni¹ czêœæ Wy yny Wo³yñskiej. Obejmuj¹ one swym zasiêgiem (Gozhik red. 2000) tak e dorzecze œrodkowego i dolnego Styru i siêgaj¹ do doliny dolnego Horynia (ryc. 1). Osadzona wówczas glina zwa³owa jest dostêpna badaniom terenowym m.in. w ods³oniêciu stanowiska Kalinówka (ryc. 1 i 5), gdzie wystêpuje poni ej osadów interglacja³u lichwiñskiego = poziomu Zavadivka (ryc. 10). W strefie doliny Wy ówki (Zalesskij, Mielniczuk 1975) oraz w strefie doliny Prypeci (ryc. 2) przykrywa ona osady poziomu Lubny. Glina ta z regu³y nie tworzy ci¹g³ych warstw, a wystêpuje g³ównie w postaci mniej lub bardziej oderwanych p³atów, zachowanych w obni eniach o charakterze rynien eworsyjnych lub egzaracyjnych. W tym drugim przypadku (ryc. 2) przykrywa ona niekiedy mi¹ sze serie wirowo-g³azowe i piaszczysto- wirowe wype³niaj¹ce rynny. Ich geneza i wiek wi¹za³y siê zapewne z maksymalnym rozprzestrzenieniem ówczesnego l¹dolodu, przypadaj¹cego na zlodowacenie Oka okreœlane w Bia³orusi jako zlodowacenie Berezyny a na obszarze Polski jako zlodowacenie Sanu 2 (Lindner i in. 2002, 2004a), korelowane z 12 stadium izotopowym tlenu (ryc. 16). W niektórych miejscach Polesia Wo³yñskiego osady tych serii zastêpuj¹ jakby obecnoœæ gliny zwa³owej tego poziomu (ryc. 7) lub nadbudowuj¹ tê glinê, jak to ma miejsce w przypadku kopalnych obni eñ dolinnych Stochodu (ryc. 8, 11) i Czerewachy (ryc. 9). wacenie Oki, Sanu 2, Berezyny), zv poziom Zavadivka (interglacja³ lichwiñski, mazowiecki, aleksandryjski), dn poziom Dnieper (zlodowacenia Krzny i Odry = Prypeci), pl poziom Pryluky (interglacja³ mikuliñski, eemski, murawiñski), vl poziom Valday (zlodowacenie wa³dajskie, Wis³y, poozierskie), hl poziom Holocen Fig. 3. Pollen diagram of Quaternary deposits in Tur, borehole no. 5517, after Je³owiczewa (2003) Lithology: 1 sands, 2 clays, 3 peats, 4 clayey silts, 5 silts, 6 lacustrine chalk. Stratigraphy: K 2 Upper Cretaceous, pr Pryazovsk horizon (Nidanian Glaciation), mr Martonosha horizon (Malopolanian, Korchevian Interglacial), sl Sula horizon (Donian, Sanian 1 Glaciation), lb Lubny horizon (Ferdynandovian, Belovezhian Interglacial), tl Tiligul (Okanian, Sanian 2, Berezinian Glaciation), zv Zavadivka horizon (Likhvinian, Mazovian, Alexandrian Interglacial), dn Dnieper horizon (Krznanian and Odranian = Pripetian Glaciation), pl Pryluky horizon (Mikulinian, Eemian, Muravian Interglacial), vl Valday horizon (Valdayanian, Vistulian, Poozerian Glaciation), hl Holocene horizon

10 16 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI Ryc. 4. Diagram palinologiczny osadów poziomu Lubny lb (interglacja³u ferdynandowskiego, bia³owieskiego) w stanowisku Kraska otwór 1 k, wed³ug Zalesskiego i Mielniczuka (1975) 1 py³ek drzew, 2 py³ek roœlin zielnych, 3 spory Fig. 4. Pollen diagram of Lubny horizon deposits lb (Ferdynandovian, Belovezhian Interglacial) in the Kraska site borehole 1 k, after Zaleski and Mielniczuk (1975) 1 tree pollen, 2 herbaceous plants pollen, 3 spores Analiza sk³adu minera³ów ciê kich gliny zwa³owej tego poziomu (zlodowacenia), zachowanej w dolinie Wy ówki (Zalesskij, Mielniczuk 1975), wykaza³a we frakcji 0,25-0,1 mm obecnoœæ m.in. ilmenitu (47,3%), granatów (16,4%), leukoksenu (7,8%), turmalinu (6,2%), staurolitu (3,5%), cyrkonu (2,5%), pirytu (4,1%) i amfiboli (2,0%). W profilu Kalinówka (fig. 5) glina ta wyró nia siê znaczn¹ zawartoœci¹ granatów (27,6%) i amfiboli (8,0%) przy mniejszej iloœci epidotów (3,4%), turmalinu (6,0%), staurolitu (3,9%), cyrkonu (6,2%), rutylu (5,9%), dystenu (6,6%) i biotytu (3,0%), przy znacznej iloœci glaukonitu (do 31,7%) oraz obecnoœci mniej lub bardziej pokruszonych skorupek otwornic pochodzenia kredowego (Chlebowski i in. 2005). W profilu stanowiska Tur (ryc. 1 i 3) osady piaszczyste poziomu Tiligul wystêpuj¹ na g³êbokoœci 37,5 29,4 m. Ich dolna czêœæ, charakteryzowana przez 5 palinokompleks (Je³owiczewa 2003), zawiera ziarna py³ku Pinus (84%) przy mniejszym udziale Picea (8%), Betula (4%) i Carpinus (4%). Py³ek ten znajduje siê tu zapewne na wtórnym z³o u, g³ównie jako efekt rozmywania wczeœniej osadzonych utworów poziomu Lubny. Wy sza czêœæ osadów poziomu Tiligul jest tu pozbawiona materia³u py³kowego. Odpowiednikiem tych osadów s¹ zapewne mi¹ sze serie wirowo-g³azowe i piaszczysto- wirowe o mi¹ szoœci m, wype³niaj¹ce g³êbokie rynny eworsyjne stwierdzone m.in. otworem wiertniczym w stanowisku Jezioro Tur (fig. 1 i 2).

11 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO Poziom Zavadivka zv Na obszarze zachodniej czêœci Polesia Wo³yñskiego osady organogeniczne tego poziomu zosta³y ju dawno dobrze rozpoznane w dziesiêciu profilach (Zalesskij, Mielniczuk 1975). Diagram palinologiczny tych osadów, zachowanych na g³êbokoœci 14,0-5,0m i stwierdzonych wierceniem 33-k w dolinie Wy ówki ko³o Kraski wykaza³, e w ich dolnej czêœci dominowa³y Pinus i Picea, a wy ej, obok Picea i Betula, pojawi³ siê py³ek Carpinus, Quercus, Ulmus i Tilia. Górna czêœæ tych osadów charakteryzowa³a ponowna dominacja Pinus i Picea. Osady tego poziomu, okreœlane jako przynale ne interglacja³owi lichwiñskiemu, stanowi¹ odpowiednik interglacja³u mazowieckiego w Polsce, podobnie jak analogiczne osady opisane przez Karaszewskiego i Rühlego (1976) w profilu wiercenia stanowiska Stare Koszary (ryc. 1). W stanowisku Stare Koszary zosta³y one nawiercone w 1939 roku, na g³êbokoœci 3,7-28,8 m (mi¹ szoœæ równa 17,1 m), pod glin¹ zwa³ow¹ i przykrywaj¹cymi j¹ piaskami (ryc. 5). Osady te s¹ tu reprezentowane przez mu³ki, kredê jeziorn¹, gytiê i torfy. Z ich oceny palinologicznej wykonanej przez J. Bobrowsk¹ (Karaszewski, Rühle 1976) wynika, e w obrêbie dolnych torfów i przykrywajacej je gytii, obok Pinus pojawi³y siê liczne ziarna py³ku Tilia, Alnus, Picea i Abies, wskazuj¹ce na optimum klimatyczne interglacja³u mazowieckiego (Zavadivka 1, lichwiñskiego, aleksandryjskiego). Wy ej wystêpuj¹cy górny torf zawiera³, obok Pinus, py³ki Salix i Betula, wskazuj¹c na suchy i ch³odny klimat subarktyczny, zwi¹zany byæ mo e z och³odzeniem Liwca w Polsce poziomem Orel w lessach ukraiñskich (Lindner i in. 2004). Gytia zachowana nad tym torfem, odznaczaj¹ca siê obok Pinus tak e obecnoœci¹ py³ku Ulmus œwiadcz¹cego o ponownym ociepleniu, mo e dowodziæ ówczesnego polepszenia klimatu zwi¹zanego z interglacja³em zbójnowskim w Polsce poziomem Potagaylivka w lessach ukraiñskich (Lindner i in. 2004). W wy ej wystêpuj¹cej silnie wapnistej gytii (kredzie jeziornej) nie znaleziono py³ku roœlin, a w przykrywaj¹cych j¹ mu³kach natrafiono (Karaszewski, Rühle 1976) na doœæ liczne skorupki œlimaków (Pisidium amnicum, Bithynia tentaculata, Gyraulus gredleri). Osady te wystêpuj¹ w bezpoœrednim s¹siedztwie (w odleg³oœci do kilkuset metrów) stanowiska Kalinówka (ryc. 1, 5), gdzie ich odpowiednikiem s¹ ods³aniaj¹ce siê (tak e podglinowe) osady interglacjalne, opisane jako lichwiñskie (Bogucki i in. 1998a). S¹ one wykszta³cone w postaci kredy jeziornej z detrytusem malakofauny i ostrakodów, wœród których zachowane s¹ miêdzy innymi szcz¹tki Ilyocypris ex gr. Gradyi (Sars) i Herpetocypris sp. (ryc. 6) znajdowanych tylko w interglacjale aleksandryjskim (Zubowicz 2000) oraz gytii i piasków z lokalnymi wk³adkami torfów oraz œladami poziomów gleb kopalnych bêd¹cych obecnie przedmiotem prac badawczych. Osady te zosta³y zaburzone glacitektonicznie przez m³odsze l¹dolody, których œladem s¹ dwa wy ej zachowane pok³ady glin zwa³o-

12 18 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI Ryc. 5. Profile geologiczne stanowisk: Stare Koszary SK i Kalinówka K Poziom Tiligul (zlodowacenie Oki, Sanu 2, Berezyny): 1 dolna, ilasta glina zwa³owa, 2 piaski ze wirem; poziom Zavadivka (interglacja³ lichwiñski, mazowiecki, aleksandryjski): 3 piaski ze wirem i cienkimi przewarstwieniami sp³ywowej gliny zwa³owej oraz soczewkami osadów jeziornych (4 kredy jeziornej, 5 gytii, 6 torfów, 7 mu³ków), poziom Dnieper 1 (zlodowacenie Krzny): 8 porwak kredy pisz¹cej (mastrycht?), 9 œrodkowa, piaszczysta glina zwa³owa, 10 œrodkowa, ilasta glina zwa³owa; poziom Kaydaky (interglacja³ lubelski, lubawski): 11 poziom B gleby kopalnej; poziom Dnieper 2 (zlodowacenie Odry, Prypeci): 12 górna, piaszczysta glina zwa³owa; poziom Holocen: 13 gleba wspó³czesna, K1-K4 profile ods³oniêæ wed³ug Boguckiego i in. (1998a) Fig. 5. Geological profiles of the Stare Koszary (SK) and Kalinówka (K) sites. Tiligul horizon (Okanian, Sanian 2, Berezinian Glaciation): 1 lower, clayey glacial till, 2 sands with gravel; Zavadivka horizon (Likhvinian, Mazovian, Alexandrian Interglacial): 3 sands with gravel and thin intercalations of solifluxion glacial till and lenses of lacustrine deposits (4 lacustrine chalk, 5 gyttia, 7 silts); Dnieper 1 horizon (Krznanian Glaciation): 8 xenolith of chalk (Maastrichtian?), 9 middle, sandy glacial till, 10 middle, clayey glacial till; Kaydaky horizon (Lublinian, Lubavian Interglacial): 11 palaeosol horizon B; Dnieper 2 horizon (Odranian, Pripetian Glaciation): 12 upper, sandy glacial till; Holocene horizon: 13 recent soil, K1-K4 profiles of sites after Bogucki et al. (1998a)

13 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO wych oddzielone gleb¹ kopaln¹ (ryc. 5). W sp¹gowych czêœciach tych glin, jak te gliny starszej od wymienionych osadów interglacjalnych, widoczne s¹ porwaki kredy pisz¹cej. Gliny zwa³owe, wystêpuj¹ce ponad tymi osadami interglacjalnymi, nale y wi¹zaæ zapewne z dwoma nasuniêciami l¹dolodu skandynawskiego, przypadaj¹cymi na zlodowacenia Dnieper 1 i Dnieper 2 (Lindner i in. 2004b). Mog¹ one jednak równie dobrze reprezentowaæ odrêbne ³uski glacitektoniczne zwi¹zane z obecnoœci¹ najm³odszego (Dnieper 2) na tym obszarze l¹dolodu (Bogucki i in. 1998a). Glina zwa³owa, wystêpuj¹ca poni ej osadów interglacjalnych w tym stanowisku, odpowiada najprawdopodobniej zlodowaceniu Oki (Sanu 2, Berezyny). Osady poziomu Zavadivka (interglacja³u lichwiñskiego, mazowieckiego, aleksandryjskiego) zosta³y stwierdzone tak e w profilach stanowisk Jezioro Tur i Tur (ryc. 1, 3). W stanowisku Jezioro Tur (wiercenie nr 5871) osady te zosta³y poddane analizie palinologicznej przez Grigene (Boguckij i in. 2002). Wystêpuj¹ one na g³êbokoœci 19,5 15,4 m, pod glin¹ zwa³ow¹ zlodowacenia Dnieper 1 i m³odsz¹ seri¹ aluwialn¹. S¹ one reprezentowane przez wapniste mu³ki ilaste z detrytusem roœlinnym. Obok czwartorzêdowego materia³u py³kowego (Pinus, Picea, Betula, Abies, Corylus, Alnus) zawieraj¹ one ziarna flor neogeñskich (Sequoia, Sciadopitis, Taxodium, Haploxylon). Osady te le ¹ na piaszczysto- wirowej serii wodnolodowcowej wype³niaj¹cej rynnê subglacjaln¹ (eworsyjn¹), utworzon¹ w czasie zlodowacenia Oka korelowanego wiekowo z poziomem Tiligul. W profilu stanowiska Tur (wiercenie nr 5517), osady opisywanego poziomu Zavadivka zachowane na g³êbokoœci 29,4 18,6 m i reprezentowane g³ównie przez i³y, mu³ki i torfy zosta³y tak e objête analiz¹ palinologiczn¹ (Je³owiczewa 2003). Z analizy tej wynika mo liwoœæ wyró nienia tu kilkunastu palinokompleksów w rozwoju ówczesnej flory (6 18 na ryc. 3), charakteryzuj¹cej optimum klimatyczne interglacja³u lichwiñskiego (mazowieckiego, aleksandryjskiego). Najstarsze z tych palinokompleksów (6 9) dokumentuj¹ ponad 80% udzia³u py³ku drzew z dominuj¹cym Quercus, Tilia, Ulmus, Alnus, Picea, Betula i Abus a ponadto Typha latifolia, Polypodiaceae i Artemisia. Wy ej (palinokompleksy 10 16) mamy tu do czynienia z dalsz¹ dominacj¹ drzew (80 95%) ze znacznym udzia³em Carpinus (40 17%) i Quercus (22 13%) przy ma³ym udziale roœlin zielnych. W najwy szej czêœci osadów (palinokompleksy 17 18) zmniejsza siê udzia³ drzew (76 88%), przy wzroœcie obecnoœci py³ku Pinus (50 60%) i spadkiem udzia³u drzew szerokolistnych (Quercus 2%, Carpinus 1%), dowodz¹c schy³kowej czêœci opisywanego interglacja³u. Analogiczne osady w tym rejonie stwierdzono tak e w otworach 236 i 353 (ryc. 7), gdzie by³y poddane wszechstronnym badaniom biostratygraficznym (Zaleski, Go ik 2005). Ich obecnoœæ zidentyfikowano tak e w strefie kopalnych dolin Stochodu (ryc. 8) i Czerewachy

14 20 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI Ryc. 6. Zawartoœæ Ostracoda w osadach jeziornych interglacja³u lichwiñskiego (mazowieckiego) w profilu Kalinówka 4, wed³ug Zubowicza (2000) Oznaczenia litologiczne: 1 glina zwa³owa z g³azikami, 2 poziom B gleby kopalnej, 3 piaszczysta glina zwa³owa, 4 kreda jeziorna, 5 piaski ze wirem i cienkimi przewarstwieniami sp³ywowej gliny zwa³owej oraz soczewkami osadów jeziornych Fig. 6. Content of Ostracoda in lacustrine deposits of the Likhvinian (Mazovian) Interglacial in the Kalinówka 4 profile, after Zubowicz (2000). Lithology: 1 glacial till with pebbles, 2 palaeosol horizon B, 3 sandy glacial till, 4 lacustrine chalk, 5 sands with gravel and thin intercalations of solifluxion glacial till and lenses of lacustrine deposits (ryc. 9), gdzie wype³niaj¹ g³êbokie formy rozmywu wodnolodowcowego z okresu starszego zlodowacenia. Nale y s¹dziæ, e osady tego interglacja³u (poziomu Zavadivka) stanowi¹ w g³ównej mierze odpowiednik ocieplenia klimatycznego okreœlanego jako 11 stadium izotopowe tlenu, choæ nie mo na wykluczyæ, e w przypadku stanowisk Tur i Kalinówka mog¹ obejmowaæ tak e stadia m³odsze (10 i 9), korelowane z póÿniejszym och³odzeniem i ociepleniem klimatycznym (ryc. 16).

15 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO Poziom Dnieper 1 dn1 Osady tego poziomu zosta³y wyró nione w strefie doliny Prypeci (ryc. 2) oraz jako odpowiadaj¹ce im wiekowo osady poziomu Dnieper dn w stanowisku Guta (ryc. 10). W obszarach objêtych pozosta³ymi przekrojami geologicznymi (ryc. 7, 8, 9, 11) brak jest przekonuj¹cych dowodów na oddzielenie tych osadów od m³odszych od nich serii lodowcowych i wodnolodowcowych korelowanych z poziomem Dnieper 2. Zarówno w dolinie Prypeci, w stanowisku Jezioro Tur jak i w Kalinówce le ¹ one na osadach poziomu Zavadivka i s¹ reprezentowane przez glinê zwa³ow¹ i/lub piaski wodnolodowcowe. W stanowisku Rostañ, najstarsza z tam wystêpuj¹cych, dolna, ilasta glina zwa³owa (ryc. 12) by³a wczeœniej przypisywana temu poziomowi (Lindner i in. 2005). Odznacza siê ona nieznaczn¹ mi¹ szoœci¹ (2 5 m) oraz znaczn¹ przewag¹ okruchów ska³ lokalnych, g³ównie margli kredowych, nad materia³em skandynawskim. Glina ta by³a jeszcze wczeœniej traktowana jako jeden poziom stratygraficzny przypisywany zlodowaceniu dnieprowskiemu (Zalesskij, Mielniczuk 1975) lub jako odpowiednik Ryc. 7. Przekrój geologiczny C D przez osady czwartorzêdowe w dorzeczu górnej Prypeci, wed³ug Zaleskiego i Go ika (2005) Oznaczenia litologiczne: 1 kreda pisz¹ca (mastrycht), 2 glina zwa³owa piaszczysta, 3 piaski gliniaste, 4 piaski drobnoziarniste, 5 piaski ze wirem i g³azikami, 6 piaski ró noziarniste ze wirem, 7 piaski gruboziarniste ze wirem i g³azami, 8 odcinki profilów objête badaniami palinologicznymi.oznaczenia wiekowe: jak na ryc. 2 Fig. 7. Geological cross-section C D through Quaternary deposits in the upper Pripet river basin, after Zaleski and Go ik (2005) Lithology: 1 chalk (Maastrichtian), 2 sandy glacial till, 3 clayey sands, 4 fine-grained sands, 5 sands with gravel and pebbles, 6 poorly sorted sands with gravel, 7 coarse-grained sands with gravel and pebbles, 8 parts of profile with pollen data. Stratigraphy as in Fig. 2

16 22 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI Ryc. 8. Przekrój geologiczny E-F przez osady czwartorzêdowe w dorzeczu œrodkowego Stochodu, wed³ug Zaleskiegi i Go ika (2005) Oznaczenia litologiczne: 1 kreda pisz¹ca (mastrycht), 2 glina zwa³owa, 3 piaski drobnoziarniste, 4 wiry i piaski, 5 mu³ki organiczne, 6 mu³ki okrzemkowe. Oznaczenia wiekowe: jak na ryc. 2 Fig. 8. Geological cross-section E-F through Quaternary deposits in the middle Stochod river basin, after Zaleski and Go ik (2005). Lithology: 1 chalk (Maastrichtian), 2 glacial till, 3 fine-grained sands, 4 gravels and sands, 5 organic muds, 6 diatom clays. Stratigraphy as in Fig. 2 zlodowacenia Oka (Bogucki i in. 1998a). W stanowisku Kalinówka jej wystêpowanie by³o interpretowane jako forma ³uski glacitektonicznej, zwi¹zanej z ostatnim pobytem l¹dolodu skandynawskiego w tym rejonie (Bogucki i in. 1998a). W œwietle wyników nowych badañ nad wiekiem glin lodowcowych, zachowanych w g³ównych profilach lessowych Polski i Ukrainy, wymieniony poziom glacigeniczny mo na próbowaæ korelowaæ ze zlodowaceniem Krzny w Polsce i zlodowaceniem Dnieper 1 w dorzeczu œrodkowego Dniepru (Lindner i in. 2004b). Zlodowacenie to lokowane jest w pozycji wiekowej 8 stadium izotopowego tlenu w rdzeniach g³êbokomorskich (ryc. 16). Propozycjê zasiêgu l¹dolodu w czasie tego zlodowacenia przedstawiono na ryc. 1. Przypisywane temu okresowi piaski ze stanowiska Tur (dn na ryc. 3) oznaczono jako 19 palinokompleks (g³êbokoœæ 18,6 12,7 m), odznaczaj¹cy siê obecnoœci¹ py³ku Pinus. W stanowisku Guta (ryc. 10) okres ten dokumentuj¹ tak e piaski zachowane na g³êbokoœci 11,5 9,1 m i zawieraj¹ce py³ek Betula (49%) i Pinus (32%), przy nieznacznym udzia-

17 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO Ryc. 9. Przekrój geologiczny G-H przez osady czwartorzêdowe w dolinie Czerewachy na NW od Maniewicz, wed³ug Zaleskiego i Go ika (2005) Oznaczenia litologiczne: 1 kreda pisz¹ca (mastrycht), 2 glina zwa³owa, 3 piaski drobnoziarniste, 4 mu³ki organiczne, 5 mu³ki ilaste, 6 mu³ki okrzemkowe. Oznaczenia wiekowe jak na ryc. 2 Fig. 9. Geological cross-section G-H through Quaternary deposits in the Czerewachy river valley, after Zaleski and Go ik (2005). Lithology: 1 chalk (Maastrichtian), 2 glacial till, 3 fine-grained sands, 4 organic muds, 5 clayey silts, 6 diatom clays. Stratigraphy as in Fig. 2 le drzew szerokolistnych (7,5%) w obrêbie 1 palinokompleksu (Je³owiczewa 2003). Ostateczne okreœlenie pozycji chronostratygraficznej tego poziomu wymaga jednak dalszych badañ, zw³aszcza wobec faktu znacznego podobieñstwa sk³adu minerlanego dolnej i górnej gliny zwa³owej ze stanowiska Rostañ (Chlebowski i in ). Poziom Kaydaky kd Poziom ten wyra ony jest w pierwszej kolejnoœci osadami mu³kowo-piaszczystymi stanowiska Guta (ryc. 10). Wystêpuj¹ one na g³êbokoœci 9,1 5,0 m i zosta³y scharakteryzowane przy pomocy kolejnych (2 5) palinokompleksów. Palinokompleks 2, dokumentuj¹c tu obecnoœæ Pinus, Larix i Betula a tak e Umbelliferae i Lycopodium, charakteryzuje pocz¹tek ocieplenia intergalcjalnego. Opti-

18 24 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI Ryc. 10. Diagram palinologiczny osadów czwartorzêdowych stanowiska Guta otwór wiertniczy 5537, wed³ug Je³owiczewej (2003) Oznaczenia litologiczne: 1 piasek, 2 mu³ek, 3 piasek z wk³adkami mu³ku.oznaczenia wiekowe: dn poziom Dnieper 1? (zlodowacenie Krzny), kd poziom Kaydaky (interglacja³ lubelski, lubawski), ts(?) poziom Tyasmyn(?) = Dnieper 2? (zlodowacenie Odry, Prypeci), pl(?) poziom Pryluky? (interglacja³ mikuliñski, eemski, murawiñski), vl poziom Valday (zlodowacenie wa³dajskie, Wis³y, poozierskie). Fig. 10. Pollen diagram for Quaternary deposits of the Guta site, borehole no. 5537, after Je³owiczewa (2003) Lithology: 1 sands, 2 silts, 3 sands with intercalations of silts. Stratigraphy: dn Dnieper 1? Horizon (Krznanian Glaciation), kd Kaydaky horizon (Lublinian, Lubavian Interglacial), ts(?) Tyasmyn (?) = Dnieper 2 (?) horizon (Odranian, Pripetian Glaciation), pl(?) Pryluky (?) horizon (Mikulinian, Eemian, Muravian Interglacial), vl Valday horizon (Valdayanian, Vistulian, Poozerian Glaciation)

19 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO mum tego interglacja³u wyznacza 3 i 4 palinokompleks, w których obok wysokiej zawartoœci Pinus (do 80%) wystêpuj¹ tak e Corylus (1%), Tilia (1%), Ilex (1%) i Quercus (1%) oraz Polypodiaceae. Pooptymaln¹ czêœæ tego interglacja³u (poziomu) okreœla wyraÿny spadek zawartoœci py³ku drzew w palinokompleksie 5 (ryc. 10). Poziom Kaydaky jest korelowany z ociepleniem (interglacja³em) Shklovian w Bia³orusi (Je³owiczewa 2003) i z interglacja³em lubelskim (lubawskim) na obszarze Polski (Lindner 1992, Lindner i in. 2002) oraz uto samiany z globalnym ociepleniem klimatycznym, rejestrowanym w rdzeniach g³êbokomorskich jako 7 stadium izotopowe tlenu (ryc. 16). Osadów tego poziomu nie wyró niono w stanowisku Tur. W stanowisku Kalinówka (ryc. 5) jego odpowiednikiem winna byæ gleba kopalna zachowana w profilu K3 i rozwiniêta na powierzchni gliny zwa³owej (Bogucki i in. 1998a), przypisywanej w tej pracy zlodowaceniu Dnieper 1. Do tego poziomu wiekowego odnoszono wczeœniej (Lindner i in. 2005) akumulacjê osadów jeziornych, zachowanych miêdzy dwoma poziomami glin zwa³owych w po³udniowej czêœci stanowiska Rostañ, w profilu R3 na ryc. 12. Jeszcze wczeœniej by³y one traktowane jako odpowiednik interglacja³u lichwiñskiego (Bogucki i in. 1998a). Ostatnio uzyskane i wy ej cytowane wyniki badañ sk³adu mineralnego dolnej i górnej gliny zwa³owej z tego stanowiska dowodz¹ce ich znacznego podobieñstwa (Chlebowski i in. 2005) zdaj¹ siê wykluczaæ mo liwoœæ uznania wymienionych osadów miêdzyglinowych za reprezentuj¹ce poziom Kaydaky. Poziom Dnieper 2 dn 2 Osady tego poziomu dokumentuj¹ ostatni pobyt l¹dolodu skandynawskiego na Polesiu Wo³yñskim. S¹ one wykszta³cone w postaci odrêbnego poziomu gliny zwa³owej jak te osadów wodnolodowcowych. Ich powszechna obecnoœæ na prawie ca³ym opisywanym obszarze, choæ przewa nie w postaci p³atów, dowodzi znacznego zasiêgu ówczesnego l¹dolodu siêgaj¹cego na po³udnie od Lubomla, Kowla, Maniewiczów i Sarn (ryc. 1). Glina zwa³owa tego poziomu (zlodowacenia) charakteryzuje siê znaczn¹ mi¹ szoœci¹ (do 20 m) i zosta³a stwierdzona zarówno wierceniami na zboczach wiêkszoœci tutejszych dolin rzecznych (ryc. 2), jak te na powierzchniach wododzia³owych oddzielaj¹cych te doliny (m.in. Krygowski 1947; Rühle 1961; Zalesskij, Mielniczuk 1975; Karaszewski, Rühle 1976) czy te w licznych ods³oniêciach (m.in. w stanowisku Kalinówka i Rostañ). Osady tego poziomu, okreœlanego te jako Tyasmyn (Lindner i in. 2002), zosta³y wyró nione jako piaski wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 5,0 4,0 m w stanowisku Guta (6 palinokomleks na ryc. 6). Odznaczaj¹ siê one niewielkim udzia³em ziaren py³ku Pinus i Betula i reprezentuj¹ zapewne œlad przep³ywu ekstraglacjalnego w czasie zaniku ówczesnego l¹dolodu. Analogiczny typ osadów, tym razem piaszczysto-mu³kowych przypisywanych schy³kowi tego zlodowacenia, stwierdzono

20 26 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI Ryc. 11. Przekrój geologiczny J-K przez osady czwartorzêdowe w dolinie dolnego Stochodu, wed³ug Zaleskiego i Go ika (2005) Oznaczenia litologiczne: 1 kreda pisz¹ca (kreda górna), 2 mu³ki gliniaste, 3 wiry i piaski, 4 piaski drobnoziarniste, 5 mu³ki organiczne, 6 mu³ki torfiaste. Oznaczenia wiekowe jak na ryc. 2 Fig. 11. Geological cross-section J-K through Quaternary deposits in the lower Stochod valley, after Zaleski and Go ik (2005). Lithology: 1 chalk (Upper Cretaceous), 2 clayey silts, 3 gravels and sands, 4 fine-grained sands, 5 organic muds, 6 peaty muds. Stratigraphy as in Fig. 2 na g³êbokoœci 20,0 15,0 m w stanowisku LubjaŸ (ts na fig. 14). Ich analiza palinologiczna wykaza³a mo liwoœæ wyró nienia w nich 1 4 palinokompleksów z dominacj¹ Pinus (do 60%) i nieznaczn¹ iloœci¹ drzew szerokolistnych. Byæ mo e, e reprezentuj¹ one pocz¹tek sedymentacji jeziornej osi¹gaj¹cej maksimum rozwoju w czasie m³odszego interglacja³u, charakteryzowanego przez poziom Pryluky (ryc. 9). Z badañ sk³adu petrograficznego dolnej gliny zwa³owej zachowanej w stanowisku Rostañ (profil R1 na ryc. 7) wynika, e w obrêbie znajduj¹cego siê w przewadze materia³u skandynawskiego dominuj¹ klasty z po³udniowo-zachodniej Finlandii granity Rapakiwi z Lajtila (Bogucki i in. 1998a). Pojawiaj¹ siê równie ska³y krystaliczne z pó³nocnej Szwecji porfiry z Alno i Bole oraz granity z Ragunda. Orientacja d³u szych osi g³azików w tej glinie dowodzi, e kierunek ruchu l¹dolodu, który j¹ osadza³, odbywa³ siê z szeroko rozumianego sektora pó³nocnego. Odmienny nieco charakter gliny tego poziomu w profilach

21 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO Ryc. 12. Profil geologiczny stanowiska Rostañ Poziom Dnieper 2 (?): 1 dolna, ilasta glina zwa³owa, 2 piaski ze wirem i wk³adkami sp³ywowej gliny zwa³owej, 3 kreda jeziorna, 4 gytia, 5 glina piaszczysta, 6 piaski ze wirem i wk³adkami gliny, 7 ilasta glina sp³ywowa, poziom Dnieper 2 (zlodowacenie Odry, Prypeci): 8 porwaki (kry) kredy pisz¹cej (mastrycht?), 9 górna, piaszczysta glina zwa³owa, R1 R3 profile ods³oniêæ wed³ug Boguckiego i in. (1998a) Fig. 12. Geological profile of the Rostañ site Dnieper 2 (?) horizon: 1 lower, clayey glacial till, 2 sands with gravel and intercalations of solifluxion glacial till, 3 lacustrine chalk, 4 gyttia, 5 sandy clay, 6 sands with gravel and clay intercalations, 7 clayey solifluxion glacial till, Dnieper 2 horizon (Odranian, Pripetian Glaciation): 8 xenoliths of chalk (Maastrichtian?), 9 upper, sandy glacial till, R1 R3 profiles of sites after Bogucki et al. (1998a) R2 i R3 (na ryc. 12) mo e wskazywaæ, e w pierwszym z nich mamy do czynienia z glin¹ ablacyjn¹. Analiza przezroczystych minera³ów ciê kich z piasków wodnolodowcowych tego poziomu, ods³aniaj¹cych siê na powierzchni wymienionej gliny zwa³owej w s¹siedztwie tego stanowiska wykaza³a (Chlebowski i in. 2002), e we frakcji 0,05 0,01 mm dominuj¹ w nich amfibole (22,1 56,7%), granaty (6,4 37,3%) i cyrkon (2,8 17,3%) przy niewielkiej iloœci piroksenów (2,3 3,8%) i rutylu (0,6 5,7%). Analiza ta, w przypadku zarówno dolnej, jak i górnej gliny zwa³owej tego stanowiska oraz sp³ywów gliniastych w obrêbie oddzielaj¹cych je osadów miêdzyglinowych (ryc. 12), wykaza³a podobny zespó³ mineralny a ponadto znaczne podobieñstwo do górnej gliny zwa³owej z Kalinówki (Chlebowski i in. 2005). W Rostaniu œrednie zawartoœci poszczególnych komponentów tego zespo³u s¹ nastêpuj¹ce: amfibole (32,2%), granaty (29,7%), epidoty (7,5%), biotyt (6,7%), cyrkon (2,8%), rutyl (2,2%), turmalin (2,1%), dysten (2,0%), staurolit (1,6%), przy nieznacznym udziale glaukonitu (œrednio 3,7%).

22 28 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI Ryc. 13. Szkic paleogeograficzny przygranicznych obszarów Polski (PL), Bia³orusi (BY) i Ukrainy (UA) w czasie stadia³u pomaksymalnego (Warty, So a) zlodowacenia Odry (Prypeci, Dnieper 2), wed³ug Lindnera i in. (2004c); Stanowiska osadów jeziorno-bagiennych interglacja³u mazowieckiego (aleksandryjskiego, lichwiñskiego): 1 przykryte przez glinê lodowcow¹ (Kol Kolenkowice, Se Selachowice, Za Zastawie, Ka Kali³ów, W³ W³odawa, JT Jezioro Tur, SK Stare Koszary, K Kalinówka); 2 przykryte przez residuum gliny lodowcowej (PN Paw³ów Nowy, Ko Komarno, Os Ossówka, Wi Wilczyn, BP Bia³a Podlaska, Wo Woskrzenice, MN Mokrany Nowe, OK Ortel Królewski, Ro Rossosz, Su Suszno, Sy Syrniki, Br Brus, Ru Ruda, CK Ciechanki Krzesimowskie, Kr Krêpiec, N Nowiny ukowskie, Bo Borszewo, S Szczebrowo, Ko Kokolczyce, Ch Choroszna, Ra Radwanicze, Gw Gwoznica, Sze Szestakowo, T Tur); zlodowacenie Odry (Prypeci, Dnieper 2) stadia³ maksymalny (Kamiennej): 3 maksymalny zasiêg l¹dolodu, 4 wy yny i wysoczyzny lodowcowe; stadia³ pomaksymalny (Warty, So a): 5 kierunki odp³ywu fluwioglacjalnego (proglacjalnego), 6 kierunki odp³ywu ekstraglacjalnego, 7 maksymalny zasiêg l¹dolodu; zlodowacenie Wis³y (poozierskie, Valday): 8 lessy m³odsze; holocen: 9 obecna sieæ rzeczna Fig. 13. Palaeogeographic sketch-map of the border areas of Poland (PL), Belarus (BY) and Ukraine (UA) during the postmaximal stadial (Wartanian, Sozhian) of the Odranian Glaciation (Pripetian, Dnieperian 2), after Lindner et al. (2004c); Sites with lake-bog deposits of the Mazovian Interglacial (Alexandrian, Likhvinian): 1 covered by glacial till (Kol Kolenkowice, Se Selachowice, Za Zastawie, Ka Kali³ów, W³ W³odawa, JT Jezioro Tur, SK Stare Koszary, K Kalinówka); 2 covered by residuum of glacial till (PN) Paw³ów Nowy, Ko Komarno, Os Ossówka, Wi Wilczyn, BP Bia³a Podlaska, Wo Woskrzenice, MN Mokrany Nowe, OK Ortel Królewski, Ro Rossosz, Su Suszno, Sy Syrniki, Br Brus, Ru Ruda, CK Ciechanki Krzesimowskie, Kr Krepiec, N Nowiny ukowskie, Bo Borszewo, S Szczebrowo, Ko

23 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO Podobnymi zawartoœciami minera³ów ciê kich odznaczaj¹ siê tak e piaski wodnolodowcowe i gliny zwa³owe (w tym genezy ablacyjnej) z ods³oniêæ Wielimcze i Kremieniec (Chlebowski i in. 2005). W stanowisku Kalinówka (Bogucki i in. 1998a) sk³ad petrograficzny najm³odszej, przypisywanej temu poziomowi, gliny zwa³owej wykaza³ obecnoœæ w niej znacznej iloœci ska³ kredowych oraz powszechn¹ obecnoœæ ró owych granitów z Finlandii. Wœród ska³ wskaÿnikowych przewa a³y ska³y pochodz¹ce z Wysp Alandzkich. Znacznie mniej jest ska³ pochodz¹cych z Gotlandii i rejonu Jeziora adoga. Orientacja i nachylenie d³u szych osi g³azików znajduj¹cych siê w tej glinie dowodzi, e jej odk³adanie odbywa³o siê w dolnej czêœci aktywnego l¹dolodu. Analiza przezroczystych minera³ów ciê kich z piasków wodnolodowcowych zachowanych na powierzchni tej gliny w rejonie Kalinówki wykaza³a (Chlebowski i in. 2002), e w obrêbie frakcji 0,05 0,01 mm dominuj¹ granaty (39,5%) i cyrkon (19,0%) oraz rutyl (10%) przy stosunkowo znacznej iloœci amfiboli (14,5%). W mniejszej iloœci wystêpuj¹ epidoty (5%), turmalin (4%), staurolit (2%) i pirokseny (1%), a pozosta³e minera³y obecne s¹ w iloœciach œladowych. W samej glinie zwa³owej g³ównymi sk³adnikami zespo³u minera³ów ciê kich s¹ granaty (œrednia zawartoœæ 38,3%), amfibole (19,0%), epidoty (7,6%), turmalin (6,4%), staurolit (6,3%), cyrkon (5,9%), rutyl (3,5%), dysten (1,7%), biotyt (1,3%), przy nieznacznym udziale glaukonitu (œrednio 5,5%) oraz braku skorupek otwornic kredowych (Chlebowski i in. 2005). Opisywany poziom Dnieper 2, w œwietle aktualnego stanu badañ nad iloœci¹, zasiêgiem i rang¹ klimatostratygraficzn¹ œrodkowopolskich (dnieprowskich) nasuniêæ l¹dolodów skandynawskich na obszary Polski i Ukrainy (Lindner, Marks 1999; Lindner i in. 2004a,b), winien byæ korelowany ze zlodowaceniem Odry (Prypeci), lokowanym w pozycji 6 stadium izotopowego tlenu (ryc. 10). L¹dolód tego zlodowacenia, po osi¹gniêciu swego maksymalnego zasiêgu (faza Dubrowicy Maniewicz Tuninsk) odznaczaj¹cego siê z regu³y brakiem typowych form marginalnych, rozpada³ siê na szereg bry³ martwego lodu i sprzyja³ akumulacji osadów i form rzeÿby typowych dla deglacjacji arealnej (Krygowski 1947; Renda 2001). Dalszy jego zanik sprzyja³ formowaniu co najmniej dwóch faz recesyjnych (a i b na ryc. 1) starszej, okreœlanej jako zewnêtrzna (faza Sedliszczen Bucynsk Go³ownien) i m³odszej (faza Rostañ Zabo³otew). Zosta³y one wy- Kokolczyce, Ch Choroszna, Ra Radwanicze, Gw Gwoznica, Sze Szestakowo, T Tur); Odranian Glaciation (Pripetian, Dnieperian 2) maximal stadial (Kamienna): 3 maximal icesheet range, 4 uplands and glacial plateaux; postmaximal stadial (Wartanian, Sozhian): 5 directions of fluvioglacial (proglacial) flow, 6 directions of extraglacial flow, 7 maximal icesheet range; Vistulian Glaciation (Poozerian, Valdayanian): 8 younger loesses; Holocene: 9 present-day river network

24 30 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI ró nione i opisane przez Palienko (1982), a nastêpnie skorelowane z ich odpowiednikami na obszarze Polski (Lindner i in. 1991) oraz przedstawione na tle sytuacji kartograficzno-geologicznej czwartorzêdu Ukrainy (Gozhik red. 2000). Jeszcze dalszy zanik tego l¹dolodu doprowadzi³ do uformowania, w czasie stadia³u pomaksymalnego (Warty, So a) opisywanego zlodowacenia, czo³a lodowego na pó³noc od Bialej Podlaskiej, Brzeœcia, Kobrynia i Berezy (ryc. 13). Obszar Polesia Wo³yñskiego by³ w tym czasie miejscem formowania siê dolinnych odp³ywów ekstraglacjalnych. One to prowadz¹c od po³udnia i zachodu stosunkowo ciep³e wody systemami dolinnymi Bugu, Wy ówki i Turii sprzyja- ³y rozmywaniu dopiero co powsta³ych glin lodowcowych stadia³u maksymalnego zlodowacenia Odry (Dnieper 2, Prypeci). Rozmywanie to doprowadzi³o w efekcie do powstania systemu pradolinnego Krzny Prypeci i ods³oniêcia w jego obrêbie wielu stanowisk starszych osadów interglacjalnych (Lindner i in. 2004c). Poziom Pryluky pl Do osadów tego poziomu najprawdopodobniej nale y zaliczyæ miêdzy innymi dolne partie serii aluwialnych, wype³niaj¹cych dolinne rozciêcia erozyjne glin zwa³owych poprzedniego zlodowacenia (Dnieper 2), starszych osadów plejstoceñskich i ska³ ich pod³o a, a tak e osady wype³niaj¹ce obni enia jeziorne powsta³e w czasie tego zlodowacenia. Wymienione serie aluwialne zachowane s¹ w obrêbie wiêkszoœci tutejszych dolin rzecznych jako wiry i piaski oraz bruki g³azowe dokumentuj¹ce pocz¹tkowy cykl formowania osadów buduj¹cych tarasy nadzalewowe, siêgaj¹ce 4 8 m wysokoœci wzglêdnej. W niektórych przypadkach, w obrêbie tych osadów pojawiaj¹ siê wk³adki mu³ków zawieraj¹cych materia³ py³kowy. Analiza palinologiczna tych mu³ków i podœcielajacych je piasków w stanowisku LubjaŸ (ryc. 1 i 14) wykaza³a, e na g³êbokoœci 15,0 5,9 m dokumentuj¹ one (Je³owiczewa 2003) warunki klimatyczne odpowiadaj¹ce interglacja³owi mikuliñskiemu (eemskiemu, murawiñskiemu). W schemacie stratygraficznym plejstocenu Ukrainy pozycja wiekowa tego interglacja³u odpowiada poziomowi Pryluky (Gozhik i in. 2001). W wymienionym stanowisku poziom ten charakteryzuje kilkanaœcie (5 17) palinokompleksów. Najstarsze z nich (5 6 na ryc. 9) dokumentuj¹ przedoptymaln¹ czêœæ interglacja³u z dominacj¹ Pinus (do 93%) i znacznym udzia³em roœlinnoœci zielnej (26 63%). Wy ej, w optimum klimatycznym (palinokompleksy 7 9), przy spadku udzia³u py³ku Pinus (27%) nastêpuje znaczny wzrost udzia³u Corylus (do 44%), Carpinus (do 22%) i Tilia (do 16%) oraz notowany jest Picea (7 12%), Quercus (1%) i Ulmus (1%). W pooptymalnej czêœci tego interglacja³u (palinokompleksy 10 17) ponownie wzrasta iloœæ Pinus (do 65 90%) przy wyraÿnym spadku udzia³u drzew szerokolistnych Tilia (0,5%), Corylus (0,5%) i Carpinus (3%).

25 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO Ryc. 14. Diagram palinologiczny osadów czwartorzêdowych stanowiska LubjaŸ otwór wiertniczy 176, wed³ug Je³owiczewej (2003); Oznaczenia litologiczne: 1 piasek, 2 mu³ek; Oznaczenia wiekowe: ts poziom Tyasmyn = Dnieper 2 (zlodowacenie Odry, Prypeci), pl poziom Pryluky (interglacja³ mikuliñski, eemski, murawiñski), vl poziom Valday (zlodowacenie wa³dajskie, Wis³y, poozierskie) Fig. 14. Pollen diagram for Quaternary deposits in the LubjaŸ site, borehole no. 176, after Je³owiczewa (2003) Lithology: 1 sands, 2 silts; Stratigraphy: ts Tyasmyn = Dnieper 2 horizon (Odranian, Pripetian Glaciation), pl Pryluky horizon (Mikulinian, Eemian, Muravian Interglacial), vl Valday horizon (Valdayanian, Vistulian, Poozerian Glaciation)

26 32 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI Osady tego wieku zidentyfikowano tak e (Je³owiczewa 2003) na g³êbokoœci 12,5 7,7 m w stanowisku Tur (ryc. 3). S¹ one wykszta³cone tu w postaci piasków zawieraj¹cych ziarna py³ku drzew dokumentuj¹cych palinokompleksy 20 23, obok znacznego udzia³u Pinus (do 68%) i Betula (do 28%) oraz obecnoœci Quercus (2%), Carpinus (1 6%), Corylus (1%), Alnus (5 17%), Tilia (1%) i Picea (5 7%). Obecnoœæ osadów poziomu Pryluky (pl?) zdaje siê rejestrowaæ tak e stanowisko Guta (ryc. 10). Wymienione osady poziomu Pryluky reprezentuj¹ce akumulacjê rzeczn¹ i/lub jeziorn¹, jako odpowiadaj¹ce interglacja³owi eemskiemu (mikuliñskiemu, murawiñskiemu), s¹ powszechnie korelowane z 5e stadium izotopowym tlenu w osadach g³êbokomorskich (ryc. 16). Mo liwoœæ ich identyfikacji oraz okreœlenie warunków wystêpowania na Polesiu Wo³yñskim jest trudne i ograniczone z uwagi na póÿniejsze, znaczne rozprzestrzenienie procesów erozyjno-denudacyjnych i akumulacyjnych. Procesy te nasila³y siê zw³aszcza w warunkach peryglacjalnych ostatniego zlodowacenia sprzyjaj¹c rozwojowi przep³ywów fluwioperyglacjalnych, wykorzystuj¹cych wszystkie wiêksze obni enia dolinne, polodowcowe, krasowe i termokrasowe. Poziom Valday vl Osady tego poziomu wyra one s¹ na Polesiu Wo³yñskim g³ównie jako piaski i piaski ze wirem oraz mu³ki akumulacji rzecznej, buduj¹ce przypowierzchniowe partie tutejszych tarasów nadzalewowych lub te jako utwory jeziorne zape³niaj¹ce obni enia (polodowcowe, krasowe i termokrasowe) bêd¹ce miejscem wczeœniejszej akumulacji interglacjalnej. W strefach wychodni ska³ pod³o a kredowego lub wiêkszych form akumulacji lodowcowej odpowiadaj¹ im wiekowo ró nego typu osady stokowe g³ównie piaski i mu³ki deluwialne oraz gliny kongeliflukcyjne, typowe dla strefy ekstraglacjalnej ostatniego zlodowacenia (Valday, Wis³y). Niektóre z wymienionych osadów, zawieraj¹ce materia³ py³kowy, pozwalaj¹ na charakterystykê ówczesnej pokrywy roœlinnej Polesia Wo³yñskiego. W stanowisku Tur (ryc. 3) osady te wykszta³cone s¹ w postaci piasków rzecznych, zachowanych na g³êbokoœci 7,5 1,5 m. Spektrum py³kowe tych piasków (palinokomleksy 24 26) wykaza³o w ich dolnej czêœci niewielk¹ iloœæ Pinus i roœlinnoœci zielnej, a wy ej wzrost udzia³u Pinus (do 60%) oraz obecnoœæ Albies (5%), Picea (10%), Tilia (5%) i Corylus (5%) przy nieznacznej iloœci py³ku Betula. Flora ta dowodzi istnienia tu ocieplenia œrodkowowa³dajskiego, okreœlanego jako horyzont (interstadia³) Vitachiv (Je³owiczewa 2003). W wy szej czêœci zachowanych piasków (palinokompleks 26) zarejestrowano ju tylko pojedyncze ziarna py³ku Pinus i Picea, dowodz¹ce znacznego zubo enia szaty roœlinnej przypadaj¹cego na okres pe³ni zlodowacenia Valday. Analogiczny obraz florystyczny pe³ni

27 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO Ryc. 15. Przekrój geologiczny przez osady póÿnoglacjalno-holoceñskie jeziora Okunin (z podanym ich wiekiem radiowêglowym w latach BP oraz oznaczeniem otworów wiertniczych), wed³ug Dobrowolskiego i in. (2001), uproszczony; Oznaczenia litologiczne: 1 torf trzcinowy, 2 gytia, 3 torf trzcinowo-mszysty, 4 piasek ilasty, 5 kreda pisz¹ca (mastrycht) Fig. 15. Geological cross-section through late glacial Holocene deposits in the Okunin lake (with 12 C ages in years BP and symbols for boreholes), after Dobrowolski et al. (2001), simplified; Lithology: 1 reed peat, 2 gyttia, 3 reed-moss peat, 4 clayey sand, 5 chalk (Maastrichtian) tego zlodowacenia zarejestrowano w stanowisku Guta (palinokomleksy 8 9 na ryc. 10). W stanowisku LubjaŸ (ryc. 1 i 14) osady przypisywane poziomowi Valday wyra one s¹ w postaci mu³ków stanowi¹cych kontynuacjê akumulacji jeziornej poziomu Pryluky (interglacja³u eemskiego). Wystêpuj¹ one tu na g³êbokoœci 5,9 4,0 m i s¹ scharakteryzowane przez palinokompleksy Najstarszy z nich (18) dokumentuje znaczn¹ obecnoœæ drzew (do 70%) przy 30% roœlinnoœci zielnej. Wœród drzew dominuje Pinus (72 74%) i Betula (do 24%) przy niewielkim udziale Picea (1%) i Tilia (0,5%). Tak przedstawiaj¹cy siê obraz florystyczny zdaje siê dokumentowaæ wczesnowa³dajskie och³odzenie (stadia³), okreœlane jako horyzont Uday (Je³owiczewa 2003). M³odsze palinokompleksy (19 23) charakteryzuj¹ wyraÿne ocieplenie klimatyczne, wyra one znaczniejsz¹ obecnoœci¹ drzew (82%) z dominacj¹ Pinus (do 82%) a tak e obecnoœci¹ Betula (27%), Picea (0,5%), Carpinus (0,5%) i Abies (0,5%). Mamy tu tak e bogat¹ roœlinnoœæ zieln¹ (m.in. Artemisia, Chenopodiaceae, Ericaceae, Myriophyllum verticulatum i Typha latifolia). Ocieplenie to okreœlane jest jako poziom Vitachiv o charakterze interstadialnym (Je³owiczewa 2003). Wy ej wystêpuj¹ce piaski (4,0 0,0 m) nie

28 34 LESZEK LINDNER, ANDREJ BOGUCKI I INNI by³y objête analiz¹ palinologiczn¹. Mog¹ one reprezentowaæ osady dolinne (fluwioperyglacjalne) lub piaski eoliczne z m³odszej czêœci (pe³ni?) zlodowacenia Valday. Wymienione osady poziomu Valday korelowane s¹ z 5d-2 stadiami izotopowymi tlenu (ryc. 16). Schy³ek zlodowacenia Valday, okreœlany mianem ostatniego póÿnego glacja³u, dokumentuj¹ na Polesiu Wo³yñskim w pierwszej kolejnoœci osady denne tutejszych jezior krasowych i termokrasowych (Dobrowolski i in. 2001; Dobrowolski 2005; Wojtanowicz 2005). Osady te najlepiej zosta³y dotychczas rozpoznane w przypadku jeziora Okunin, po³o onego w dorzeczu górnej Wy ówki na SE od Lubomla, osi¹gaj¹ do 6,5 m mi¹ szoœci (wiercenie 55 na ryc. 15) i reprezentowane s¹ przez torf trzcinowo-mszysty spoczywaj¹cy na ska³ach wêglanowych wieku górnokredowego oraz przez wy ej le ¹c¹ gytiê o zró nicowanym udziale materia³u mineralnego i organicznego. W brze nych partiach zbiornika jeziornego gytiê tê nadbudowuje torf trzcinowy. Badania sk³adu chemicznego tych osadów i zawartej w nich substancji organicznej, a tak e ocena ich wieku w oparciu o analizê palinologiczn¹ i datowania radiwêglowe (ryc. 15) wykaza³y, e akumulacja ich rozpoczê³a siê w m³odszym dryasie (10370 ± 170 lat BP) i w diagramie py³kowym zaznaczona jest spadkiem udzia³u Artemisia i pojawieniem siê ci¹g³ego udzia³u Ulmus. Poziom Holocen hl Poziom ten jest na obszarze Polesia Wo³yñskiego wyra ony w pierwszej kolejnoœci osadami buduj¹cymi wy sze i ni sze stopnie tarasów zalewowych w tutejszych dolinach rzecznych. Tego wieku (1 stadium izotopowe tlenu) s¹ tak e najm³odsze osady denne tutejszych jezior polodowcowych, krasowych, termokrasowych i licznych starorzeczy, a tak e najm³odsze piaski wydmowe i zachowane w nich gleby kopalne. Przyk³adowo, w jeziorze Okunin (ryc. 15) akumulacja gytii trwa³a przez preborea³ (10,25 9,3 ka BP) i borea³ (9,3 8,4 ka BP) by w atlantyku (8,4 5,0 ka BP) doprowadziæ do akumulacji gytii wapiennej, wkraczaj¹cej na gytiê glonowo-detrytusow¹ (Dobrowolski 2005). Akumulacja ta by³a kontynuowana zarówno w subboreale jak i w subatlantyku tak e w stanowisku Czerepacha (ryc. 1). Odnoœnie procesów wydmotwórczych to ich badania nawi¹zuj¹ tu do wczeœniejszych prac w tym zakresie (Tutkowski 1909; Lencewicz 1931; Krygowski 1947; Zaleski 2004) i maj¹ w g³ównym stopniu charakter przegl¹dowy (Zaleski, Zieliñski 2005). Ich wynikiem jest, w pierwszej kolejnoœci, charakterystyka warunków akumulacji wydmy w okolicy Maniewicz, z których wynika, e depozycja jej osadów piaszczystych odbywa³a siê przy dominacji wiatrów zachodnich i pó³nocno-zachodnich, przy bardziej zmiennym ich kierunku w pocz¹tkowym etapie procesu wydmotwórczego, siêgaj¹cego zapewne cyklu póÿnovistuliañskiego.

29 STRATYGRAFIA CZWARTORZÊDU POLESIA WO YÑSKIEGO Ryc. 16. G³ówne poziomy stratygraficzne plejstocenu Polesia Wo³yñskiego (Ukraina) oraz ich korelacja ze zlodowaceniami i interglacja³ami w plejstocenie Polski oraz stadiami izotopowymi tlenu w osadach g³êbokomorskich, wed³ug Lindnera i in. (2004a); na tle obecnego i pierwotnego (bia³e pole) po³o enia poziomów glin zwa³owych; L LubjaŸ, G Guta, R Rostañ, T Tur, JT Jezioro Tur, Kr Kraska, K Kalinówka, SK Stare Koszary, 1 poziomy glin zwa³owych, 2 fragmenty profilów objête badaniami palinologicznymi Fig. 16. Main stratigraphic horizons of the Pleistocene in the Volhynian Polesie (Ukraine) and their correlation with glaciations and interglacials in the Pleistocene of Poland and oxygen isotopic stages in deep-marine deposits, after Lindner et al. (2004a), in relation to the present-day and earlier (white fields) position of glacial till horizon; L LubjaŸ, G Guta, R Rostañ, T Tur, JT Jezioro Tur, Kr Kraska, K Kalinówka, SK Stare Koszary, 1 glacial till horizons, 2 fragments of profiles with palynologic data UWAGI KOÑCOWE Zebrane i zawarte w niniejszej pracy materia³y sta³y siê podstaw¹ dla przedstawienia przez autorów aktualnego pogl¹du na iloœæ i rangê 11 g³ównych poziomów (jednostek klimatostratygraficznych) w plejstocenie Polesia Wo³yñskiego. Nazewnictwo tych poziomów wywodzi siê ze stosowanych przez ukraiñskich geografów (m.in. Veklich 1979) i geologów (m.in. Gozhik red. 2000) okreœleñ