PóŸnoplejstoceñska i holoceñska ewolucja torfowiska Durne Bagno (Polesie Lubelskie)

Transkrypt

1 PóŸnoplejstoceñska i holoceñska ewolucja torfowiska Durne Bagno (Polesie Lubelskie) Krystyna Ba³aga*, Rados³aw Dobrowolski*, Jan Rodzik* K. Ba³aga R. Dobrowolski J. Rodzik Late Pleistocene and Holocene evolution of the Durne Bagno peat bog (Lublin Polesie). Prz. Geol., 54: Summary. The Durne Bagno peat bog is the eastern, peripheral part of a large marshland complex in the Lublin Polesie. Limnic biogenic deposits occurring directly on mineral deposits are up to 8.5 m thick. They exhibit great vertical facial variability and small lateral differentiation. This indicates that the conditions of sedimentation/sedentation were similar in the whole basin in particular time intervals. The chronostratigraphically-correlated sequence of sediments allows reconstruction of the geosystem evolution in recent 13 ka BP. In its entire Late Glacial and Holocene history two basic stages may be distinguished: lacustrine (OD middle AT) and mire (middle AT present time) Key words: Late Glacial, Holocene, peat bog, marshland, Lublin Polesie Durne Bagno stanowi wschodnie, peryferyjne ogniwo jednego z wiêkszych kompleksów torfowiskowych Polesia Lubelskiego (Borowiec, 1990). Obiekt, po³o ony na wododziale Bugu i Wieprza, w œrodkowej czêœci subregionu Pojezierza êczyñsko-w³odawskiego (Cha³ubiñska & Wilgat, 1954), w ca³oœci jest w³¹czony w system ochrony prawnej Poleskiego Parku Narodowego (ryc. 1). WyraŸnie wyodrêbniaj¹c¹ siê owaln¹ misê, o powierzchni ok. 1 km 2, zajmuje torfowisko wysokie typu kontynentalnego poroœniête luÿnym drzewostanem sosnowo-brzozowym (Paszewski & Fija³kowski, 1971). Warunki geologiczno-morfologiczne Geosystem Durnego Bagna jest usytuowany w pozycji rozleg³ego, kopalnego obni enia powierzchni podplejstoceñskiej (NW SE), ograniczaj¹cego od NE kredowy garb Woli Wereszczyñskiej. Strop wêglanowych utworów górnego mastrychtu jest nawiercany w bezpoœrednim s¹siedztwie obiektu na g³êbokoœci m (Buraczyñski & Wojtanowicz, 1981b). Wype³nienie paleoformy stanowi¹ zró nicowane wiekowo i litologicznie osady plejstoceñskie. W stropie s¹ to ze zlodowacenia odry piaski glacifluwialne oraz ze zlodowacenia wis³y mu³ki jeziorno-rozlewiskowe (Buraczyñski & Wojtanowicz, 1981a,b); stanowi¹ one bezpoœrednie mineralne pod³o e póÿnoglacjalnych i holoceñskich osadów biogenicznych. Równinê torfow¹ Durnego Bagna ( m n.p.m.) od pó³nocy i po³udnia ograniczaj¹ piaszczyste wa³y akumulacji glacifluwialnej (szczelinowej?), wznosz¹ce siê 5 10 m ponad jej poziom. Od wschodu do torfowiska przylega falista równina sandrowa (~ m n.p.m.) z licznymi drobnymi zag³êbieniami bezodp³ywowymi, tworz¹cymi wyraÿne ci¹gi o orientacji NW SE i WNW ESE. Podobne ukierunkowanie maj¹ tak e niewielkie przeg³êbienia w dnie misy torfowiskowej oraz towarzysz¹ce im kopalne piaszczyste grzêdy. *Instytut Nauk o Ziemi, Uniwersytet M. Curie-Sk³odowskiej, ul. Kraœnicka 2C, D, Lublin; kbalaga@biotop.umcs.lublin.pl; rdobro@biotop.umcs.lublin.pl; jrodzik@biotop.umcs.lublin.pl; Charakterystyka osadów biogenicznych Analizê litofacjaln¹ osadów biogenicznych wykonano na podstawie szczegó³owych opisów (metoda Troels-Smitha, 1955) 136 rdzeni wiertniczych o nienaruszonej strukturze, pobranych sond¹ torfow¹ Instorf (Eijkelkamp). Prace wiertnicze by³y prowadzone w latach Wiercenia wykonywano wzd³u ortogonalnie wyznaczonych transektów (N S i W E), zazwyczaj w przedziale m; przy stwierdzanej du ej zmiennoœci facjalnej osadów prowadzono dodatkowe sondowania co 25 m (ryc. 3A). Zebrany materia³ wiertniczy oraz wstêpne wyniki analizy py³kowej pozwoli³y na odtworzenie konfiguracji mineralnego pod³o a oraz okreœlenie biogenicznej sukcesji osadowej geosystemu (ryc. 3B). Osady biogeniczne Durnego Bagna (maks. mi¹ szoœæ 8,5 m) wykazuj¹ du ¹ pionow¹ zmiennoœæ facjaln¹, przy jednoczesnym ma³ym zró nicowaniu lateralnym. Fakt ten wskazuje na podobne warunki sedymentacji/sedentacji w ca³ym basenie w poszczególnych interwa³ach czasowych. Doln¹ czêœæ z³o a stanowi¹ osady akumulacji limnicznej (gytie), bezpoœrednio zalegaj¹ce na piaskach glacifluwialnych lub/i mu³kach jeziorno-rozlewiskowych. W sp¹gu jest to zazwyczaj gytia ilasta (do 0,30 m), przechodz¹ca ku górze w gytiê wapienn¹ lub wapienno-detrytusow¹ (do 0,50 m), a nastêpnie glonowo-detrytusow¹ lub glonow¹ (do 3,50 m). W najg³êbszej czêœci zbiornika wêglany wystêpuj¹ tylko w jego sp¹gu (mi¹ szoœæ gytii wapiennej siêga maksymalnie 0,5 m); pozosta³¹ czêœæ serii limnicznej stanowi natomiast gytia glonowa). Zasiêg przestrzenny gytii wyznacza strefê brzegow¹ dawnego jeziora (ryc. 1). Ulega³ on znacznym wahaniom, na co wskazuj¹ przewarstwienia torfu wystêpuj¹ce w niektórych profilach w stropowej czêœci gytii. Konfiguracja pod³o a pozwala na okreœlenie g³êbokoœci jeziora. Czêœæ zachodnia by³a wyraÿnie p³ytsza, natomiast w czêœci wschodniej g³êbokoœæ mog³a dochodziæ do 5 m (ryc. 2). Niewielkie, p³ytkie jeziorko funkcjonowa³o przez pewien czas równie w zag³êbieniu przylegaj¹cym do Durnego Bagna od SE. Górn¹ czêœæ z³o a stanowi¹ torfy. W sp¹gu s¹ to torfy niskie: turzycowo-mszyste lub turzycowo-trzcinowe 68

2 (0,5 3,0 m). Przechodz¹ one ku górze w przejœciowe torfy we³niankowo-turzycowe (0,5 2,5 m), a nastêpnie wysokie torfy sfagnowe (~0,30 m). Na obrze ach torfowiska (pas o szerokoœci m) wystêpuj¹ wy³¹cznie torfy przejœciowe i wysokie, le ¹ce bezpoœrednio na mineralnym pod³o u (brak gytii); ich mi¹ szoœæ dochodzi do 2,5 m. W œrodkowej, g³êbszej czêœci misy, mi¹ szoœæ torfów wzrasta do 3 4 m, maksymalnie w œrodkowej czêœci zbiornika siêga 4,5 m. J. Czarne Goœcinieckie J. Miejskie Ostrów Lubelski J. Uœcimowiec J. Maœluchowskie Tyœmienica J. Mytycze Wieprz êczna J. Mytycze Staw P³onne Bagno J. Bia³e W³odawa Staw POJEZIERZE K³oda ÊCZYÑSKO-W ODAWSKIE J. Kleszczów J. Bialskie J. Czarne Staw Hetman Staw Anielski J. Gumienek J. Œciegienne J. Skomielno J. Czarne J. G³êbokie J. Tomasznie J. Krzczeñ ÊCZYÑSKO-W ODAWSKIE LAKELAND Stawy Morawczyñskie Œwinka J. Krasne jeziora lakes J. ukcze J. Piaseczno J. Brzeziczno J. RogóŸno J. Bikcze J. Dratów Kan. Wieprz-Krzna Bobryk J. Zag³êbocze J. Nadrybie Ryc.2 Piwonia J. Cycowe J. Gumienko J. ukie J. Uœciwierz J. Rotcze J. Uœciwierzek J. Moszne J. Karaœne J. G³êbokie Stawy Durne Bagno J. D³ugie J. Wytyckie J. P³otycze J. Karaœne Krowie J. askie Bagno J. Sumin J. Wereszczyñskie Bagno Bubnów Œwinka URSZULIN J. S³one W³odawka Krzemionka J. Hañskie J. Czarne J. Bia³e J. Orchowo Tarasinka J. Glinki J. Spólne J. Koseniec J. Perespilno Bug J. Brodzieniec J. Brudno J. P³otycze POLSKA POLAND torfowiska 0 5km mires 0 200km Warszawa Warsaw Ryc. 1. Szkic lokalizacyjny stanowiska Durne Bagno Fig. 1. Location sketch of the Durne Bagno site km torfy niskie (holocen) peats (Holocene) namu³y torfiaste (holocen) peaty muds (Holocene) piaski eoliczne w wydmach (zlod. wis³y) eolian sands in dunes (Vistulian) piaski deluwialne (zlod. wis³y) deluvial sands (Vistulian) piaski i mulki jeziorno-rozlewiskowe (zlod. wis³y) lacustrine-flood sands & silts (Vistulian) piaski i mu³ki rzeczno-peryglacjalne (zlod. warty) fluvial-periglacial sands & silts (Wartanian) piaski i wiry rezydualne na marglach kredy górnej (zlod. warty) sands & residual gravels (Wartanian) overlying Upper Cretaceous marls piaski i mu³ki kemów (zlod. odry) kame sands & silts (Odranian) piaski i mu³ki ozów (zlod. odry) esker sands & silts (Odranian) piaski, wiry i g³azy moren czo³owych (zlod. odry) sands, gravels & boulders of end moraines (Odranian) piaski, wiry lodowcowe (zlod. odry) glacial sands & gravels (Odranian) gliny zwa³owe (zlod. odry) tills (Odranian) piaski, wiry wodnolodowcowe (zlod. odry) glaciofluvial sands & gravels (Odranian) margle, kreda pisz¹ca (górna kreda) marls, chalk (Upper Cretaceous) granica Poleskiego Parku Narodowego border of the Polesie National Park Ryc. 2. Mapa geologiczna (utwory powierzchniowe) Poleskiego Parku Narodowego na podstawie Buraczyñski & Wojtanowicz (1981a) Fig. 2. Geological map (surface deposits) of the Polesie National Park after Buraczyñski & Wojtanowicz (1981a) 69

3 Interpretacja paleoœrodowiskowa PóŸny glacja³. Pocz¹tek póÿnoglacjalnej sedymentacji zbiornikowej w Durnym Bagnie dokumentowany jest palinologicznie na starszy dryas. Funkcjonowa³ wówczas p³ytki zbiornik jeziorny (znaczna frekwencja glonów z rodzaju Pediastrum), w którego dnie odk³ada³a siê gytia ilasta, a nastêpnie glonowa. Wysokie wartoœci 0 250m Rezerwat Durne Bagno Durne Bagno Nature Reserve roœlin zielnych w diagramie py³kowym œwiadcz¹ o istnieniu bezleœnego krajobrazu z dominacj¹ zbiorowisk turzycowo-mszystych i trawiasto-bylicowych. Ch³odne warunki w pocz¹tkowej fazie powstawania zbiornika potwierdza tak e brak w osadach gatunków fauny Cladocera, o wy szych wymaganiach termicznych (Szeroczyñska, 2003). Fazê sukcesywnego wzrostu poziomu wody pod koniec tej chronozony dokumentuje pojawienie siê Bosmina longispina. W chronozonie alleröd rozwój lasów z brzoz¹ i sosn¹ oraz redukcja zbiorowisk otwartych w otoczeniu badanego obiektu, a tak e obecnoœæ Typha latifolia w strefie szuwaru wskazuj¹ na postêpuj¹ce ocieplenie klimatu. W zbiorniku w tym czasie odk³adana jest gytia glonowa. Wzrost liczby gatunków fauny Cladocera, zarówno ze strefy litoralnej, jak i otwartej wody, podkreœla sprzyjaj¹ce dla jej rozwoju warunki termiczne i mo e wi¹zaæ siê z pog³êbieniem zbiornika (powolna subsydencja pod³o a) w wyniku postêpuj¹cej degradacji zmarzliny. W m³odszym dryasie nastêpuje dalszy wzrost poziomu wody, gytia akumulowana jest tak e w p³ytszych partiach zbiornika (np. na g³êb. 380 cm). Spektra py³kowe wskazuj¹ na znaczne oziêbienie klimatu powi¹zane z rozszerzaniem 0 250m Ryc. 3. Stanowisko badawcze Durne Bagno: A rozmieszczenie punktów dokumentacyjnych (wierceñ i sondowañ) na tle planu hipsometrycznego (wg mapy topograficznej 1 : ); B mapa hipsometryczna pod³o a osadów organogenicznych; kolor szary strefa wystêpowania sp¹gowej gytii; pionowa szrafura zasiêg torfów bez sp¹gowej gytii Fig. 3. Durne Bagno site: A distribution of documentation points (drillings & probes) on the background of hypsometric sketch (according to the topographic map1:10000); B hypsometric map of the substratum of organogenic deposits; area of gyttja occurrence is grey coloured; vertical signature marks peat extent without bottom gyttia m n.p.m W m a.s.l E m m n.p.m S N m a.s.l a m torf turzycowy sedge peat torf trzcinowy reed peat torf mszysty moss peat torf sfagnowy sphagnum peat torf drzewny wood peat torf turzycowo-zielny sedge-herbaceous peat torf turzycowo-trzcinowy sedge-reed peat torf turzycowo-trzcinowy zagytiony sedge-reed peat with gyttja torf turzycowo-mszysty sedge-moss peat torf turzycowo-sfagnowy sedge-sphagnum peat torf turzycowo-drzewny sedge-wood peat torf turzycowo-we³niankowy sedge-eriophorum peat gytia detrytusowa detritus gyttja gytia glonowa algal gyttja gytia wapienna calcareous gyttja gytia glonowo-wapienna algal-detritus gyttja gytia wapienno-detrytusowa calcareous-detritus gyttja gytia ilasta clayey gyttja gytia detrytusowo-glonowa detritus-algal gyttja i³ spiaszczony sandy clay i³ organiczny organic clay namu³ torfiasty peaty mud i³ clay mu³ek silt mu³ek spiaszczony sandy silt glina piaszczysta sandy till piasek sand punkt dokumentacyjny documentation point Ryc. 4. Przekroje geologiczne przez osady biogeniczne stanowiska Durne Bagno; lokalizacja na ryc. 3 Fig. 4. Geological cross-sections of biogenic deposits in the Durne Bagno site; location in Fig. 3 70

4 siê zbiorowisk trawiasto-bylicowych z udzia³em komosowatych oraz zbiorowisk siedlisk wilgotnych turzycowo-mszystych. W faunie Cladocera notuje siê zwiêkszony udzia³ gatunków z grupy arctic species (Szeroczyñska, 2003). Holocen. Ocieplenie z pocz¹tkiem chronozony preborealnej sprzyja³o rozwojowi zbiorowisk leœnych. Pocz¹tkowo rozwija³y siê tu lasy brzozowo-sosnowe, póÿniej systematycznie wzrasta³a rola sosny oraz wi¹zu i leszczyny. Pojawi³y siê tak e i inne drzewa ciep³olubne, ale nie odgrywa³y one jeszcze istotnej roli w zbiorowiskach leœnych. W chronozonie borealnej rozszerzaj¹ siê zbiorowiska leszczynowe. Leszczyna osi¹ga pierwsze swoje maksimum. Rozwijaj¹ siê nadal zbiorowiska wi¹zowe, wzrasta w lasach udzia³ innych gatunków ciep³olubnych. W zbiorniku maksymalny rozwój osi¹ga fauna Cladocera (Szeroczyñska, 2003). Wzrost frekwencji Chydoride mo e wskazywaæ na istnienie szerokiej strefy litoralnej, zwi¹zanej z wy szym poziomem wody. Fakt ten, w dalszej sukcesji fauny, zaznaczy³ siê wiêkszym udzia³em Bosmina longispina i B. coregoni. Obecnoœæ acidofilnej Allona excisa, a nastêpnie stopniowy spadek frekwencji fauny Cladocera oznacza zmianê w kierunku dystrofii zbiornika. LITOLOGIA LITHOLOGY Durne Bagno 24a G ÊBOKOŒÆ (cm) DEPTH (cm) Pinus AP Betula NAP Salix Picea abies Ulmus Quercus Fraxinus Alnus undiff. W chronozonie atlantyckiej ma miejsce maksymalny rozwój liœciastych lasów mieszanych. Wilgotne miejsca opanowa³y zbiorowiska z wi¹zem, jesionem oraz olsz¹. Na siedliskach podtopionych Alnus tworzy³a zbiorowiska typu olsów. yzne i umiarkowanie wilgotne siedliska opanowa³y Quercus, Tilia, Ulmus. Sosna pozosta³a na najubo - szych siedliskach. Zbiornik wodny Durnego Bagna, który zajmowa³ wówczas obszar o powierzchni ok. 68 ha, powoli zaczyna siê wyp³ycaæ; w strefie litoralnej postêpuje lateralna sukcesja torfów turzycowo-mszystych. Pocz¹tek tego procesu jest datowany radiowêglowo na 7400 lat BP (Ba³aga, 2003). W œrodkowej, g³êbszej partii jeziora wyraÿne nasilenie sp³ycania nastêpuje ok lat póÿniej. Przestaje rozwijaæ siê Pediastrum, a w faunie Cladocera (g³êb cm) przewa aj¹ gatunki bytuj¹ce w towarzystwie makrofitów oraz gatunki acidofilne. Wtedy to zbiornik wodny Durnego Bagna ca³kowicie zanika i przechodzi w fazê telmatyczn¹ (sedentacja torfów niskich). Z pocz¹tkiem chronozony subborealnej, wyraÿny, choæ raczej okresowy wzrost udzia³u zarodników Sphagnum podkreœla wiêkszy udzia³ mchów torfowców w formowaniu torfowiska. W chronozonie tej znacz¹c¹ rolê w krajobrazie nadal odgrywa³a olsza i d¹b, mala³ zaœ udzia³ wi¹zu, jesionu i lipy. Pojawi³y siê nowe gatunki drzew: Carpinus betulus i Fagus sylvatica. Wraz z rozprzestrzenianiem siê Tilia Carpinus betulus Fagus sylvatica Abies alba Corylus avellana Artemisia Cerealia undiff. Plantago lanceolata Telmatophyta Limnophyta Musci Sphagnum Pediastrum CHRONOZONY CHRONOZONES SA SB AT BO PB MD Ryc. 5. Uproszczony procentowy diagram py³kowy osadów torfowiska Durne Bagno Fig. 5. Simplified percentage pollen diagram of Durne Bagno peat bog sediments AL SD 71

5 Carpinus spada udzia³ leszczyny w zbiorowiskach leœnych. Z pocz¹tkiem chronozony zaznacza siê tak e wp³yw dzia³alnoœci gospodarczej cz³owieka na zbiorowiska leœne. W profilu pojawia siê py³ek Plantago lanceolata, wzrasta te frekwencja Artemisia. W chronozonie subatlantyckiej znacz¹c¹ rolê w zbiorowiskach leœnych ma nadal Alnus, co œwiadczy o utrzymywaniu siê du ego area³u siedlisk okresowo podtopionych, typowych dla olesów. Na siedliskach umiarkowanie wilgotnych pozostawa³y lasy dêbowo-grabowe, przypuszczalnie z bukiem (Ba³aga, 1991). Istotna jest tak e rola brzozy, która w tej chronozonie dominuje (vide Ba³aga i in., 1992, 2002; Ba³aga, 2004). Stopniowo wzrasta udzia³ wskaÿników antropogenicznych (obecne s¹ Cerealia), jednak zasadniczy ich wzrost jest notowany dopiero w stropowych warstwach torfów, charakteryzuj¹cych siê wiêkszym udzia³em mchów torfowców. Podsumowanie Zapis zmiennoœci litofacjalnej osadów biogenicznych wype³niaj¹cych misê Durnego Bagna, uzupe³niony o wyniki analiz paleobotanicznych, odzwierciedla zmiany warunków œrodowiskowych w ostatnich 13 ka BP. W rozwoju geosystemu wyró niæ mo na dwa zasadnicze etapy - jeziorny oraz bagienno-torfowiskowy rejestruj¹ce jeden z mo liwych scenariuszy ewolucji geosystemów jeziorno-torfowiskowych na Polesiu Lubelskim. Etap jeziorny, dokumentowany przez 3 4 m seriê gytii (glonowej, glonowo-detrytusowej i detrytusowej), odpowiada d³ugiemu interwa³owi czasowemu od starszego dryasu do œrodkowego atlantyku. Osady limniczne by³y sedymentowane bezpoœrednio na mineralnym pod³o u: piaskach glacifluwialnych zlodowacenia odry oraz mu³kach jeziorno-rozlewiskowych zlodowacenia wis³y. Zmiennoœæ facjalna osadów limnicznych wskazuje poœrednio na znaczne fluktuacje warunków hydrologicznych (wahania poziomu wody) w czasie funkcjonowania zbiornika. Znamienny jest natomiast brak w czêœci póÿnoglacjalnej serii biogenicznej warstwy niskich torfów mszystych, typowej dla wiêkszoœci profili jeziornych na Polesiu Lubelskim (Wiêckowski & Wojciechowski, 1971; Ba³aga i in., 1993, 2002). Fakt ten wi¹zaæ nale y najprawdopodobniej ze specyfik¹ budowy geologicznej (mi¹ sza seria glacifluwialna podœcielaj¹ca osady biogeniczne, przy braku bezpoœredniego zwi¹zku z krasowiej¹cym pod³o em). Znaczne lecz zarazem powolne pog³êbienie zbiornika jeziornego nast¹pi³o w m³odszym dryasie; proces ten, zapisany jest w osadach akumulacj¹ gytii glonowo-wapiennej w p³ytszych partiach zbiornika. Systematyczne wyp³ycanie i zarastanie zbiornika rozpoczê³o siê w chronozonie atlantyckiej ( 7500 lat BP) i trwa³o ok lat. Etap bagienno-torfowiskowy przypada na ostatnie 6000 lat BP. Zwi¹zana z nim ok. 4 m warstwa torfów rejestruje doœæ typow¹ dla torfowisk pojeziornych Polesia sukcesjê osadow¹, od niskich torfów trzcinowo-turzycowych i turzycowo-mszystych, przez przejœciowe torfy we³niankowe do wysokich torfów sfagnowych. Badania czêœciowo finansowane w ramach projektu badawczego KBN 6PO4E Literatura BA AGA K The development of Lake ukcze and changes in plant cover of the South-Western part of the êczna-w³odawa Lake District in the last years. Acta Palaeobot., 30: BA AGA K Hydrological changes in the Lublin Polesie during the Late Glacial and Holocene as reflected in the sequences of lacustrine and mire sediments. Stud. Quater., 19: BA AGA K Changes of vegetation in Lake Perespilno environs (Lublin Polesie) in the Late Glacial and Holocene. Acta Palaeobot., 44: BA AGA K., DOBROWOLSKI R. & RODZIK J Rozwój kompleksu jeziorno-torfowiskowego Moszne w Poleskim Parku Narodowym. [W:] Ekosystemy wodne i torfowiskowe w obszarach chronionych. TWWP, Lublin: BA AGA K., DOBROWOLSKI R. & RODZIK J Lithostratigrafic record of the development of Lake Karaœne (Lublin Polesie, E Poland). Limnolog. Rev., 2: BA AGA K., PIDEK A. & J. RODZIK J Preliminary studies on vegetational changes since Late Glacial times at the peat bog near Moszne Lake (Lublin Polesie, E Poland). Verff. Geobot. Inst. ETH, Stiftung R bel, Z rich, 107: BOROWIEC J Torfowiska regionu lubelskiego. PWN. BURACZYÑSKI J. & WOJTANOWICZ J. 1981a Szczegó³owa mapa geologiczna Polski, 1:50000, ark. Orzechów Nowy. Wyd. Geol. BURACZYÑSKI J. & WOJTANOWICZ J. 1981b Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50000, ark. Orzechów Nowy. Wyd. Geol. CHA UBIÑSKA A. & WILGAT T Podzia³ fizjograficzny województwa lubelskiego. [W:] Przew. V Ogólnopolskiego Zjazdu PTG, Lublin: PASZEWSKI A. & FIJA KOWSKI D Badania botaniczne rezerwatu Durne Bagno ko³o W³odawy. Ann. UMCS, C, 25: SZEROCZYÑSKA K Cladoceran succession in lakes and peat bogs of êczna W³odawa Lake District. Limnolog. Rev., 3: TROELS-SMITH J Karakterisering af lose jordarter. Danmarks Geologiske Unders gelse IV, 3. WIÊCKOWSKI K. & WOJCIECHOWSKI I Zmiany charakteru limnologicznego jezior sosnowickich. Wiad. Ekol., 17: