Tajemnica przedkatolickiego chrześcijaństwa w Polsce. Czy kanonizowany biskup Wojciech "księży jednych pozabijał"?

Transkrypt

1 Tajemnica przedkatolickiego chrześcijaństwa w Polsce. Czy kanonizowany biskup Wojciech "księży jednych pozabijał"? Autor: Wieczorna

2 Image not found Istnieje wśród historyków bardzo krytyczny pogląd na temat rządowego programu nauki historii początków chrześcijaństwa w Polsce. Treści jakie są przedmiotem oficjalnej, rządowej polityki historycznej, są dziełem historyków współczesnych, jeszcze w renesansie rozpowszechniano mocno inną wersję wydarzeń. Głos historyków- emigrantów

3 Doszło do podziału środowisk historyków w tej kwestii, a środowisko emigracyjne (Karolina Lanckorońska, Henryk Paszkiewicz) badało tą tezę. Historycy prowadzący swe kariery w Polsce głoszą jednak inne opinie. W niniejszym tekście przedstawiam argumenty tzw. środowiska emigracyjnego we współczesnej polskiej historiografii - czyli opinie historyków którzy z różnych powodów pracowali poza granicami Polski. Użytkownik "Belfer- historyk" komentując prace emigracyjnych historyków napisał: W ogóle można odnieść wrażenie, że "moda" na istnienie obrządku słowiańskiego w Polsce przyszła do nas dzięki historykom emigracyjnym. Czyżby w Rzymie, Londynie, albo Nowym Jorku były lepsze dowody na jego istnienie, niż w kraju? A tak tam nie było cenzury kościelnej i politycznej jak w Polsce więc to wszystko wyjaśnia. wg Źródła Zawsze - celem uzyskania wyjaśnień- można wrócić do źródeł historycznych. Oto bowiemźródła donoszą o równoległej organizacji wyznaniowej, w początkach opisów katolicyzmu w Polsce, współistniejącej z nowo- przybyłą rzymską wersją chrześcijaństwa. Oto źródła wymieniają licznych arcybiskupów, co do których brak jest opisu założenia, erygowania takiego arcybiskupstwa, oraz donoszą o innych biskupstwach niż te założone wraz z przybyciem katolicyzmu. Uznaje się je potocznie w literaturze współczesnej za chrześcijaństwo "tubylcze", "słowiańskie"- a nazwy te są terminami umownymi i współczesnymi. Przykładem jest zapis o dwóch metropoliach (siedzibach arcybiskupów) w publikacji Anonima zwanego Gallem w części donoszącej o czasach Bolesława Chrobrego: "... suo tempore Polonia duos metropolitanos cum suis suffraganeis continebat" "... za jego czasów Polska miała dwóch metropolitów wraz z podległymi im sufraganami" W obecnych czasach najprostszym wytłumaczeniem dwóch stolic arcybiskupstw, podczas gdy źródła donoszą o jednym arcybiskupie katolickim, jest odwołanie się do roczników kapituły krakowskiej, które te informacje potwierdzają, donosząc o śmierci kilku arcybiskupów, a część dat obejmuje okres panowania Bolesława Chrobrego. Roczniki nie podają jednakże, jakiego obrządku byli ci arcybiskupi. F. Kmietowicz wylicza nieścisłości w annałach i pyta: Jak to mogło się stać, że kiedy w 968 r. powstało w Poznaniu pierwsze biskupstwo polskie,o dwa lata wcześniej rezydował w Krakowie arcybiskup, mający jurysdykcją kościelną nad kilkoma

4 biskupstwami w Polsce? [4] Dwa katalogi biskupów krakowskich (Nr.4 i Nr.5) podają, że od Prohora do Lamberta żuli wszyscy hierarchowie byli arcybiskupami, natomiast trzy mniejsze katalogi, że tylko biskupami"- pisze autor. Inni autorzy sugerują, że z południa, dzięki patriarsze bułgarskiemu, swoją sieć organizacyjną rozciągnęło chrześcijaństwo słowiańskie, które, po chwilowej przegranej, odrodziło się w Bułgarii i miało tam patriarchę.[6] Są to spekulacje, choć, oczywiście, są one prawdopodobne i bardzo możliwe, zważywszy na już istniejącą strukturę wyznaniową i powiązania między Słowacją, gdzie rozwijało się słowiańskie chrześcijaństwo, a Małopolską. Istnieje tak wiele źródeł przeczących oficjalnej rządowej polityce historycznej, że warto wymienić choćby niewielką część z nich. Powody przemilczenia Co mówi jedna z najstarszych polskich kronik, niejakiego Galla Anonima? Ten średniowieczny autor nie wypomina zaś swoim poprzednikom wiary w pogaństwo, które zapewne nazwałby dosadniej. Pisze on o "błędach" bałwochwalstwa: "lecz dajmy pokój rozpamiętywaniu dziejów ludzi... których skaziły błędy bałwochwalstwa" Informacja o walkach między odłamami chrześcijan i historia wyłonienia się z walk rzymskiej wersji katolicyzmu jako obrządku dominującego jest kłopotliwa politycznie- źródła bowiem wprost donoszą, że stało się to przy udziale sił wojskowych innych krajów. Doniesienia oskarżające postacie uznane za "święte" w jednych odłamach, a oskarżane o mordowanie współwyznawców przez przedstawicieli innych wyznań, jak to ma miejsce z oskarżeniem wobec Wojciecha z Libic, kanonizowanego przez katolików, zawartym w "Chronografie", są kolejnym powodem "kłopotu" z informacjami zawartymi w źródłach historycznych. W Chronografie niejakiego Samuela, diaka z Dubkowa, rękopisie z XV wieku, lecz opartym na wcześniejszym tekście, po przytoczeniu faktu, że Cyryl, filozof, wynalazłszy pismo słowiańskie zapisał je u Morawian, u Lachów i innych narodów, a potem na Rusi wzmianka podaje, ze św. Wojciech zniszczył prawdziwą wiarą i słowiańskie pismo odrzucił i zaprowadził pismo łacińskie, obrazy prawdziwej wiary popalił, biskupów i księży jednych pozabijał, drugich rozegnał i poszedł do Prus i tam został ubity, Wojciech, biskup łaciński. ( ) Można przypuszczać, że z powodów politycznych nie chciano by początki chrystianizacji Polski

5 w podręcznikach szkolnych opisywano w kontekście bratobójczych wojen domowych między wyznawcami różnych wersji chrześcijaństwa. Niemniej- z kronik dośc jednoznacznie wypływa informacja o walkach katolików z, jak to określono- "fałszywymi chrześcijanami" w przededniu wielkiej schizmy: wielkiego podziału na katolicyzm i prawosławie. Ba, co więcej, część autorów spekuluje że do tej schizmy doszło także dzięki wojnom religijnym o strefy wpływów wyznaniowych w Polsce! Konkurowano również na polu misyjnym na obszarze państw słowiańskich. Toczyła się swoistego rodzaju rywalizacja, kto schrystianizuje pogańskie plemiona. Ta rywalizacja o wpływy i prymat nad światem chrześcijańskim, przybierająca często charakter polityczny, stała się jedną z głównych przyczyn rozłamu w Kościele. Szczególna niechęć duchowieństwa zachodniego dotyczyła dopuszczania lokalnych języków w czasie pracy misyjnej wśród Słowian. W połowie X wieku pojawiły się już liczne małe schizmy. O jednym z potomków jednoznacznie nadwiślańskich władców, Michale Wyszewiczu, dowiadujemy się że miał on ulec "słowiańskiej schizmie". Ksiądz Władysław Szcześciak w książce "Obrządek słowiański w Polsce pierwotnej" [1] próbuje walczyć z przekonaniem że istniało chrześcijaństwo słowiańskie w okoliach Krakowa- a kartę jego pracy wymieniającą też ciekawe źródła renesansowe pokazujące wiarę w ten pogląd, zamieszczono jako ilustrację. Jednocześnie Michał syn Wyszewicza, bezsprzecznie potomek ówczesnych władców tych ziem, miał w 924 roku otrzymać od papieża Jana X list w którym rzymski papież dopytywał jak syn rzymskiego Kosciola mogl sie zadowalac ofiara celebrowana w obcym, czli w slowianskim jezyku. Będąc już władcą w innym kraju, ów Michał otrzymał godność rzymskiego patrycjusza. Cesarz bizantyjski Konstantyn Porfirogeneta w książce O administracji państwa pisze o nim: Wiedzieć należy, ze pokolenie prokonsula i patrycjusza Michała syna Wyszewicza przyszło od niechrzczeńców mieszkających nad Wisłą, zowiącą się Licyke i osiadło nad rzeką zwaną Zahumlje. Ciekawym dowodem jest mennictwo. Znaleziono co najmniej 10 monet z imieniem Bolesława z inskrypcją cyrylicką, ponadto istnieje 10 tys. monet "naśladowniczych" z tej epoki- jak - nazwali je historycy związani z PAN, a kolekcja zawiera też nieujawnione publicznie monety, takie jak "Denar Miecława" [5]. Jak podają dyskutanci forum "historycy.org", cyrylica została wprowadzona na Rusi już w 1017 r. lub dopiero w r. przez Jarosława Mądrego, lub, dopiero po tym okresie odnotowano przypadki jej użycia. Nie wykluczone, że pierwotnie wywodziła się ona z terenów Polski- jak sugerowałyby wczesne polskie monety. Na tej podstawie wysuwano przypuszczenie, że język ten był starocerkiewnosłowiański był jednym z oficjalnych w okresie , a może i w okresie późniejszym, kiedyto miały miejsce konflikty wyznaniowe i rządy "poronionych książąt", lub działy się ekscesy władcy

6 opisanego jako "Bolesław Zapomniany". Pawdziwie koronny dowód na istnienie i rządy wyklętego króla Bolesława Zapomnianego, jego wizytówka, to denar z cyrylickim napisem Bolesl. Pierwszy egzemplarz odnaleziony w XIX zaginął ale drugi znaleziono w Pleszowie w towarzystwie m.in. denarów Brzetysława I (rządził w latach ). To świadczy, że skarb z Pleszowa był zakopany po 1038 r. a zatem denar z napisem cyrylicą jest to zapewne moneta Bolesława Wyklętego a nie Chrobrego! wg jdel, Cyrylickie monety Denar Bolesława Chrobrego z napisem БолеславЪ, wzorowany na monetach bizantyjskich. Dlaczego widnieje na nim imię władcy w ruskim lub bułgarskim zapisie - wciąż pozostaje zagadką. (cytat z prof. Borysa Paszkiewicza "Polska. Dzieje cywilizacji i narodu", cz. I, 2002 r.): Denar БОЛЕСЛ ; Skan z pierwszego tomu dziea "Polska, jej dzieje i kultura", wyd nakadem "Ksigarni Trzaski, Everta i Michalskiego". cc wikimedia

7 Denar Bolesława opisany cyrylicą, wg Image not found Kolejny denar Bolesława z cyrylicą, wg F. Kmietowicz przytacza zagadkowe wpisy z kronik kościelnych: oto w ciągu 2 lat miało się zmienić trzech arcybiskupów, albo istniały jakieś 2 metropolie: 1027 Ypolitus archiepiscopus obiit, Bossuta successit, 1028 Stefanus archiepiscopus obiit wg "Rocznik kapituły krakowskiej" za: Wymienieni są też wcześniejsi biskupi w katalogu pochodzącym z XIII wieku, będącycm najprawdopodobniej odpisem wcześniejszego oryginału, są to Prochorus i Proculpus: Prochor ( ) Prokulf ( ) Jest to sprzeczne ze źródłami donoszącymi o rozwoju katolicyzmu w Polsce, wg których Poppon w roku 1000 miał stać się pierwszym biskupem katolickim w Krakowie. Wcześniejsza chrystianizacja "w Wiśle" Z historii powszechnej znamy za to fragment Żywotu Metodego odnoszący się do wcześniejszej chrystianizacji (co najmniej) władcy obecnej Małopolski w obrządku słowiańskim, która, wg domysłów, mogła mieć miejsce około roku 880:

8 "Miał Metody dar proroczy i wiele sprawdziło się z jego przepowiedni, z których tylko jedną lub dwie tu wymienimy. Pogański książę potężny bardzo, siedząc w Wiśle [czy w Wiślech] urągał chrześcijanom i szkody im wyrządzał. Posławszy więc do niego kazał mu [Metody] powiedzieć: dobrze by było, synu abyś się dał ochrzcić dobrowolnie na swojej ziemi, bo inaczej będziesz w niewolę wzięty i zmuszony przyjąć chrzest z ziemi cudzej; wspomnisz moje słowo. Tak też się stało." W źródłach pojawia się rzeka Vistula, Bisula, kilku kronikarzy nazywa ją rzeką Vandalus. Mieszko I w źródłach nazywany był Mysyco, dux Wandalorum. Co wiemy o tym władcy i jego chrzcie? Oto kroniki dowodzą, że najpierw był ślub, a po roku pożycia małżeńskiego dopiero odbył się chrzest. Czy to jest w ogóle możliwe? Jaki władca chrześcijański wydałby swoją córkę za pełnej krwi poganina? Bardzo wiele szczegółów się nie zgadza, zwłaszcza w kontekście doniesień Kroniki Wielkopolskiej, donoszącej o innym, wcześniejszych chrzcie Mieszka I. W "Roczniku Krasińskich'"' jest wzmianka: "Myeschko per Cirulum et Met hudium baptizatur et per Adalbertum confirmatur". "Rocznik Świętokrzyski" z XIV wieku2' nie mówi o postrzyżynach, jedynie zaznacza: "Iste Mieszko, filius Semislai, pagani, fuit coccus septem annis ante baptismum, et post baptismi re ceptionem pluribus annis vidit". Podobną wzmiankę podaje "Kronika Piotra"3': "Hie igitur Myeszko... fuit... cecus septem annis ante baptismum, sed post bap tismum miraculose a Deo illuminatus erat...". Natomiast Krzysztof Warszewic ki4' podaje w XVI wieku taką wersją: "Miecislaus, Monarcha Poloniae primus Christianus factus 965, caecus natus, septimo die post baptismum visum rece pit, et Poloniam luce evangelica illustrandam praenunciavit". Wzmianki te wskazują na powiązanie Mieszka I z cyrylo-metodianizmem, przy czym dobitnie to czyni "Rocznik Krasińskich". Kronikarz zaciemnia infor mację twierdzeniem, że Mieszko I został ochrzczony przez Cyryla i Metodego a konfirmowany przez św. Wojciecha. Wykluczone, aby te osoby historyczne miały coś wspólnego z władcą Polan. Metody umarł w 885 roku, a św. Wojciech miał w

9 966 roku zaledwie 10 lat. Niemniej jednak notatka staje się w pełni zro zumiała, jeżeli weźmie się pod uwagę, że nie chodzi tu o osoby historyczne, ale obrządki jakie one reprezentowały. Wzmianka powinna brzmieć: "Mieszko został ochrzczony w obrządku słowiańskim a konfirmowany w obrządku ła cińskim". Potwierdza to rów nież napis nagrobkowy Bolesława Chrobrego, "Perfido Patre tu es natus"; sło wem "perfidus" łacinnicy określali często wyznawców obrządku słowiańskiego. Mateusz Miechowita (zmarł w 1523 r.) w "Chronica Polonorum", Basilae 1582, wzmiankuje, że pier wotnie w Polsce używano w liturgii, obok łaciny i greki za pozwoleniem papie ży, języka słowiańskiego. S.Sarnicki, w "Annalis sive de Origine et rebus gestis Polonorum et Lithuanorum", Cracoviae 1587, uważa, że misjonarze słowiańscy odwiedzili Piasta; S.Starowolski, w "Vitae Antistitum Cracoviensum", Craco viae 1655, podaje, że chrześcijaństwo w Polsce nie zostało wprowadzone za Mieszka I, ale wcześniej i to w obrządku słowiańskim; Zachowała się niezwykle ciekawa wzmianka odnośnie biskupstwa wrocła wskiego. "Annales Silesiae" podaje, że powstało ono w 966 r., a w rok później zakazano używania języka słowiańskiego w liturgii i zastąpiono go łaciną. Czyż to nie dziwne? W "Chronografie" niejakiego Samuela, diaka z Dubkowa, rękopisie z XV wieku, lecz w oparciu o tekst XIV-wieczny - po przytoczeniu faktu, że Cyryl, filozof, wynalazłszy pismo słowiańskie "zapisał je u Morawian, u Lechów i u innych narodów, a potem na Rusi" - czytamy, że św.

10 Wojciech "zniszczył wiarę prawdziwą i słowiańskie pismo odrzucił i zaprowadził pismo łacińskie, obrazy wiary prawdziwej popalił, biskupów i księży jednych pozabijał, drugich rozegnal i poszedł do Prus i tam był ubity, Wojciech biskup łaciński"". Ale po jego śmierci Bolesław Chrobry, ufundowawszy nad jego grobem pierwszą łacińską metropolię w r. 1000, w 1022 r. "podniósł wielkie prześla dowanie mnichów, wypędził wszystkich ze swego państwa", jak o tym mówi "Żywot Mojżesza Węgrzyna" i co potwierdza "Kronika Kosmasa" Z tą wzmianką łączy się notatka w "Żywocie Teodozjusza"2'. Kiedy książę Izasław wypędził z Ławry Peczerskiej w Kijowie św. Antoniego, ponieważ udzielił święceń kapłańskich jeńcom, Varlaamowi i Jefremowi, jego żona, Polka, młodsza siostra Kazimierza Odnowiciela, miała do Izasława powiedzieć: "Nieważsię tego czynić, bo podobnie wydarzyło się u nas (w Polsce), że z jakichś tam powodów zostali wypędzeni zakonnicy i z tego wielkie nieszczęście spadło na kraj" Żyjący w 80 lat po wypadkach Gali tak przedstawia "reakcję pogańską":"... bo wiem poddani podnieśli bunt przeciw panowaniu możnych i sami siebie uczynili panującymi. Ponadto także od wiary katolickiej odchyliwszy się (a fide katho-lica deviantes), czego bez płaczu nie można powiedzieć, przeciw biskupom i kapłanom Boże siedziby zagarnęli, a jednych z nich, którzy byli godni, zgładzili mieczem, a innych z nich ukamienowali". Zastanawia w tym przekazie, że buntownicy nie ud chrześcijaństwa, lecz tylko "a

11 fide katholica deviantes" przeciw biskupom i kapłanom "Boże siedziby zagarnęli", a więc nie zburzyli, lecz przejęli kościoły. Po co im one były potrzebne, skoro wiadomo, że kult pogański Słowian nie odbywał się w świątyniach, lecz był raczej związany z przyrodą? Poza tym, jak wytłumaczyć reakcję pogańską dopiero teraz, po latach panowania trzech władców, jeżeli liczyć od czasów Mieszka I, skoro przy samym wprowadzeniu chrześcijaństwa nie natrafiamy na żaden opór? Także godne jest zastanowienia, że domniemani "poganie" zgarniają dla siebie Boże siedziby, podczas gdy po najeździe chrześcijańskich Czechów w kościołach katedralnych Gniezna i Poznania - według świadectwa tego samego Galla - dzikie zwierzęta znalazły dla siebie legowiska. Chyba żadnej już wątpliwości nie zostawia przytoczony przez tegoż Galla tekst mowy Kazimierza Odnowiciela, gdy zwraca się do wojska po zwycięstwie nad buntownikami, gotując się odeprzeć wezwane przez nich na pomoc posiłki pruskie: "Oto dzień od dawna oczekiwany. Pokonawszy tylu fałszywych chrześcijan już bezpiecznie walczcie z poganami". Masław więc, stojąc na czele wojsk Mazowszan, wcale nie był według Kazimie rza Odnowiciela poganinem, tylko "fałszywym chrześcijaninem odchylonym od wiary katolickiej". Nie ma żadnych wzmianek, jacy biskupi zostali zamordowani w rozruchach. Rocznik Kapitulny Krakowski pod rokiem 1027 podaje, że umarł arcybiskup Hipolit, a jego następcą został Bossuia (przypuszczalnie Bożęta). Natomiast pod rokiem 1028 informuje o śmierci arcybiskupa Stefana4'. Imiona arcybiskupów wskazują na wschodnie, cyrylo-mctodiańskie pochodzenie. Okoliczności zgonów nie są podane. Zastanawia jednak, jak to się mogło stać, że w przeciągu jednego roku aż trzech arcybiskupów zasiadło na tronie krakowskim. Mogli umrzeć, jeżeli w tym

12 czasie panowała epidemia, albo też stracili życie w roz ruchach. Rocznik podaje lata 1027 i Walki bratobójcze w latach historycy błędnie określili jako "reakeję pogańską". Gdyby tak było, w krótkim czasie po rozruchach zabici biskupi zostaliby wyniesieni na ołtarze. W owych czasach najszybszą i najpewniejszą drogą dostania się na listę świętych była śmierć z rąk pogan. Św. Wojciech już w trzy lata po zabiciu go przez pogańskich Prusów znalazł miejsce na ołtarzu. Zamordowany podczas reakcji pogańskiej na Węgrzech biskup Gerard został kanonizowany w kilkanaście lat po zgonie. Tymczasem z rozruchów w Polsce nie wyszedł ani jeden święty. Kronikarze nawet nie zanotowali imion biskupów, których głowy padły w tragicznych latach. Nic w tym dziwnego. Wzajemne mordowanie się chrześcijan dwu obrządków uchodziło za największą hańbę chrześcijaństwa. (...) W żadnym ze źródeł informujących o nieszczęsnych wypadkach, nie ma słowa "idolatra" czy "paganorum". Gali zrzuca winę za rozruchy na "a fide katholica deviantes", a Długosz na "turbo dissensionum et schismat". (...) Galli opisując wydarzenie nadmienia, że poganie poparli Masława, natomiast podając wynik bitwy wyraźnie zaznacza: "superatis tot falsis christicolis", czyli "na głowę zostali pobici wszyscy fałszywi chrześcijanie".

13 Gdyby Masław był poganinem, względnie stanął na czele "reakcji pogańskiej", na pewno Gall nie dalby takiego wyjaśnienia, jakie pozostawił. (wg F. Kmietowicz, Kiedy Kraków był Trzecim Rzymem, Białystok 1994 [4]) Po mierci Metodego w 885 roku papie Stefan V (VI) wyda bull Quia te zelo fidei, w której potępił obrządek słowiański i uznał go za heretycki. Uczniowie Metodego zostali wypędzeni z państwa wielkomorawskiego, a obrządek słowiański zastąpiony został łacińskim. Obrządek słowiański był też popularny w Chorwacji. W 925 roku i na przełomie 927/928 książę chorwacki Tomisław zwołał synody, które potępiły obrządek słowiański. Jednak ten przetrwał, a papież Innocenty IV w 1248 roku nadał Chorwatom przywilej używania języka słowiańskiego i głagolickiego pisma w katolickiej liturgii. Do dziś panuje kłótnia, czy chrześcijaństwo słowiańskie istniało, i czy utrzymało się jako niezależna, "trzecia opcja" na obszarze między Konstantynopolem a Rzymem. Są to spekulacje, natomiast z całą pewnością wiemy że istnieli wzmiankowani "fałszywi chrześcijanie" z którymi walczono. Byli to albo heretycy, albo schizmatycy. Religijne wojny domowe w Polsce mogły zresztą odegrać większą rolę w Wielkiej Schizmie, niż obecnie myślimy. Ciemne karty historii nie zawsze są aż tak nieznane... Opr. A. Fularz na podst. Wikipedii. [1] [2] Antonii Mironowicz "Kosciół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów" [3] Zbigniew Dobrzyski: Obrządek słowiański w Dawnej Polsce. Cz. I - III. Warszawa 1989 wyd. Warszawska Metropolia Prawosawna [4] F. Kmietowicz, Kiedy Kraków był Trzecim Rzymem, Białystok 1994 [5] [6] KOŚCIÓŁ PRAWOSŁAWNY W DZIEJACH RZECZPOSPOLITEJ, A. Mironowicz, Dalsza literatura (wg historycy.org): Żywoty Konstantyna i Metodego w przekładzie Tadeusza Lehra Spławińskiego, Poznań Chrystianizacja Polski południowej. Materiały sesji naukowej odbytej 29 czerwca 1993 r., pod red. J. M. Małeckiego, Kraków 1994 Dobrzyński Z., Obrządek słowiański w dawnej Polsce, cz. 1 3, Warszawa 1989 Kmietowicz F., Kiedy Kraków był Trzecim Rzymem, Białystok 1994

14 Lehr Spławiński T., Konstantyn i Metody, Warszawa 1967 Leśny J., Konstantyn i Metody. Apostołowie Słowian. Dzieło i jego losy, Poznań 1987 Wyrozumski J., Dzieje Krakowa. Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków Karolina Lanckorońska; Studies on the Roman-Slavonic rite in Poland (Roma 1961). Zbigniew Dobrzyński: Obrządek słowiański w Dawnej Polsce. Cz. I - III. Warszawa 1989 wyd. Warszawska Metropolia Prawosławna, ok. 500 str. w trzech tomach. (opis do połowy XII w.- mocno krytykowany jako pozbawiony źródeł) Danuta Borawska: Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI wieku. Warszawa 1964 PWN Dzieła literatury beletrystycznej: Karol Bunsch "Bezkrólewie"