Rozdzia³ II ZASIÊG I NATÊ ENIE ZMIAN W ZESPO ACH LEŒNYCH REZERWATU OLSZYNY RAKUTOWSKIE W LATACH

Transkrypt

1 Wies³aw Cyzman Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu Instytut Ekologii i Ochrony Œrodowiska Zak³ad Ekologii i Ochrony Przyrody Rozdzia³ II ZASIÊG I NATÊ ENIE ZMIAN W ZESPO ACH LEŒNYCH REZERWATU OLSZYNY RAKUTOWSKIE W LATACH WSTÊP W pracy przedstawiono wyniki badañ fitosocjologicznych w higrofilnych lasach rezerwatu Olszyny Rakutowskie, prowadzonych w latach Na terenie rezerwatu wystêpuj¹ aktualnie 3 zespo³y leœne: Ribeso nigri-alnetum, Fraxino-Alnetum i Ficario-Ulmetum minoris. Badania o charakterze monitoringowym wykaza³y, e najwa niejsz¹ zmian¹ w ci¹gu prawie 35 lat by³o przekszta³cenie siê na du ej powierzchni fitocenoz jednego z dwóch podzespo³ów ³êgu olszowo-jesionowego - Fraxino-Alnetum mercurialetosum - w fitocenozy ³êgu wi¹zowo-jesionowego Ficario-Ulmetum minoris. Z kolei Fraxino-Alnetum poszerzy³ nieznacznie swój zasiêg kosztem niektórych postaci Ribeso nigri- Alnetum. Rezerwat Olszyny Rakutowskie le y na terenie Gostyniñsko- W³oc³awskiego Parku Krajobrazowego, w gminie Baruchowo w powiecie w³oc³awskim i województwie kujawsko-pomorskim. Wchodzi w sk³ad leœnictwa Kurowo, w Nadleœnictwie W³oc³awek. Zosta³ utworzony roku. Ochron¹ objêto w nim zachodni fragment rozleg³ego kompleksu higrofilnych lasów liœciastych w Niecce K³ócieñskiej, przylegaj¹cy do rezerwatu faunistycznego Jezioro Rakutowskie. Kompleks ten tradycyjnie okreœla siê, podobnie jak przyjêto nazwê rezerwatu, jako Olszyny Rakutowskie. Po raz pierwszy badania fitosocjologiczne na jego terenie przeprowadzili, ju w 1969 roku, Rejewski i Olesiñska (1974). Stwierdzili oni na ca³ym obszarze Olszyn Rakutowskich obecnoœæ trzech zespo³ów leœnych: olsu porzeczkowego Ribeso nigri-alnetum (wówczas szeroko ujêtego jako Carici elongatae-alnetum), ³êgu olszowojesionowego Fraxinio-Alnetum i gr¹du kokoryczowego Tilio-Carpinetum corydaletosum, z których w granicach, nieco póÿniej utworzonego, rezerwatu wystêpowa³y jedynie dwie pierwsze jednostki.

2 Ponowne badania fitosocjologiczne, na terenie ca³ego kompleksu, przeprowadzono w 1988 roku. Obok wy ej wymienionych zespo³ów stwierdzono obecnoœæ w Olszynach Rakutowskich ³êgu wi¹zowo-jesionowego Ficario- Ulmetum minoris (Cyzman, Rejewski, 1992, Za³uski 1992) a w ich wschodniej czêœci tak e olsu brzozowego Betuletum pubescentis- verrucosae (Za³uski 1992). W kolejnych latach badania obejmowa³y jedynie obszar rezerwatu. W 1993 roku wykona³ je, w ramach opracowania planu ochrony Komendarczyk (1994). Ostatnie dane na temat stosunków fitosocjologicznych tego terenu pochodz¹ z opracowania pt. Weryfikacja planu ochrony rezerwatu przyrody Olszyny Rakutowskie (Cyzman i inni 2002). Jak wynika z przedstawionej powy ej historii badañ, by³y one tutaj bardzo intensywne, a ich powtarzalnoœæ co kilka lub kilkanaœcie lat nadaje im cechy badañ monitoringowych. Jednak ze wzglêdu na to, e prace te prowadzone by³y przez kilku autorów, a w okresie prawie 35 lat od pierwszych badañ zmienia³y siê w Polsce pogl¹dy na klasyfikacjê oraz systematykê zbiorowisk, ich podsumowanie i pewne uporz¹dkowanie sta³o siê koniecznoœci¹. Równie interesuj¹co zapowiada³a siê weryfikacja prognoz kierunków rozwoju zbiorowisk leœnych, które stawiali autorzy poszczególnych opracowañ. G³ównie te dwie przes³anki leg³y u podstaw niniejszego opracowania. 34 ŒRODOWISKO GEOGRAFICZNE REZERWATU I JEGO OTOCZENIA Ogólna charakterystyka terenu Zgodnie z klasyfikacj¹ fizycznogeograficznych jednostek wg Kondrackiego (2000), rezerwat Olszyny Rakutowskie po³o ony jest w granicach Kotliny P³ockiej. Jest ona czêœci¹ Pradoliny Toruñsko-Eberswaldzkiej. Pod wzglêdem geobotanicznym (Szafer 1977) mezoregion Kotliny P³ockiej le y w Okrêgu Kujawskim Krainy Wielkopolsko-Kujawskiej, która z kolei wchodzi w sk³ad Pasa Wielkich Dolin. Wed³ug regionalizacji przyrodniczo-leœnej (Trampler i inni. 1990) obszar ten le y w granicach Dzielnicy Kotliny Toruñsko-P³ockiej, która jest czêœci¹ Krainy Wielkopolsko-Pomorskiej. Zgodnie z podzia³em Romera (1949), analizowany obszar le y w obrêbie klimatu Wielkich Dolin. Wed³ug Gumiñskiego (1948), znajduje siê on w obrêbie rozleg³ej VII dzielnicy œrodkowej, zaœ wed³ug Wiszniewskiego i Che³chowskiego (1975) stanowi czêœæ klimatycznego regionu wielkopolsko-mazowieckiego (za Marciniak, Wójcik, 1997). Tzw. Niecka K³ócieñska, podobnie jak ca³e Kujawy, le y w rejonie o najmniejszych opadach w Polsce. Œrednia roczna suma opadów za lata

3

4 nast¹pi³o niekorzystne obni enie siê poziomu wód powierzchniowych i podziemnych. Równie Marszelewski i Glazik (2002) zwracaj¹ uwagê na zmiany hydrologiczne, jakie wywo³ane zosta³y czynnikami antropogenicznymi. Wed³ug nich, g³ówn¹ przyczyn¹ by³o pog³êbienie i wyprostowanie ju w latach 50-tych ubieg³ego wieku koryta Rakutówki oraz prace melioracyjne przeprowadzone w latach 60-tych XX wieku. Ich celem by³o miêdzy innymi ograniczenie intensywnoœci zabagnienia i przyœpieszenie odprowadzania wód do Rakutówki w okresach wezbrañ. Realizacja tych inwestycji przyczyni³a siê do tego, e w przypowierzchniowych partiach profili glebowych rozwinê³y siê warunki tlenowe sprzyjaj¹ce mineralizacji wytworzonej wczeœniej masy organicznej. Deficyt wody ujawnia siê w najwiêkszym stopniu w tzw. latach suchych. Szybkie jego pog³êbianie siê w tych latach zwi¹zane jest z brakiem zarówno naturalnej, jak i sztucznej retencji wody w zlewni. Jeszcze przed przeprowadzeniem melioracji w zlewni Rakutówki nie by³o nadmiaru wody w sensie hydrologicznym. Okresowe podtapianie terenów w Obni eniu Rakutowskim spowodowane by³o jedynie rzeÿb¹ i budow¹ geologiczn¹ tego fragmentu zlewni (Marszelewski 2002). Du y wp³yw na poziom wody gruntowej w rezerwacie ma dzia³anie zastawki usytuowanej na wyp³ywie Rakutówki z Jeziora Rakutowskiego. Reguluje ona poziom wody poprzez zatrzymywanie jej odp³ywu ze zbiornika w okresie lata, natomiast jej nadmiar w okresie jesienno-zimowym zostaje wypuszczany do rzeki. W ramach prac terenowych do planu ochrony rezerwatu w 1993 roku pomierzono w okresie wegetacyjnym, w wybranych i charakterystycznych miejscach, poziom wody gruntowej. Iloœæ opadów w tym roku nie odbiega³a w istotny sposób od normy. Stwierdzono, e poziom wiosenny wody gruntowej by³ zbli ony do wartoœci w³aœciwych dla siedlisk ³êgów i olsów, natomiast w okresie póÿnego lata by³ on za niski, œrednio o oko³o cm (Komendarczyk 1994). Niecka K³ócieñska wype³niona jest osadami holoceñskimi, namu³ami, torfami i gytiami jeziornymi. Zalegaj¹ one na piaskach jeziornych, pod którymi wystêpuj¹ warstwy nieprzepuszczalnych i³ów. Mi¹ szoœæ organicznych osadów holoceñskich w rezerwacie waha siê od oko³o 0,8 m w po³udniowym krañcu rezerwatu do ponad 2 m na pó³nocy. Denn¹ warstwê osadów holoceñskich stanowi gytia wapienna o mi¹ szoœci cm. Nad ni¹ wystêpuje torf niski, w wierzchnich warstwach zmursza³y. Torfy niskie maj¹ charakter torfu olszynowego. Ich górne warstwy zmursza³y. G³êbokoœæ poziomu torfu zmursza³ego wynosi cm. Wystêpuj¹ca pod torfem gytia jeziorna jest gyti¹ wapienn¹ i zawiera oko³o 20-40% wêglanu wapnia CaCO 3. 36

5 Pod osadami organicznymi wystêpuj¹ piaski jeziorne. Maj¹ one uziarnienie piasków luÿnych, piasków s³abogliniastych pylastych, rzadziej py³ów piaszczystych o zdecydowanej przewadze frakcji piasku drobnoziarnistego. W po³udniowej czêœci rezerwatu utwory te w zasiêgu profilu glebowego warstwowane s¹ cienkimi warstwami i³ów (Komendarczyk 1994). Autor planu ochrony rezerwatu z 1994 roku wyró ni³ i skartowa³ na jego terenie trzy podtypy gleb: czarne ziemie murszaste (CZm), gleby torfowomurszowe (Mt) i gleby gytiowo-murszowe (Mgy). Przedstawiona poni ej charakterystyka gleb pochodzi prawie w ca³oœci z tego dokumentu. Czarne ziemie murszaste zajmuj¹, najwy ej wyniesione, po³udniowe obrze e w oddziale 228. Pod cienk¹ warstw¹ szybko rozk³adaj¹cej siê œció³ki liœciastej i resztek roœlinnych A0L wystêpuje w nich poziom próchniczno-murszowaty A1M, mi¹ szoœci do 35 cm, o strukturze gruze³kowatej. Przechodzi on wyraÿnie w poziom zmursza³ej gytii wapiennej G t barwy popielato-szarej, z oko³o 40% zawartoœci¹ wêglanu wapnia. Pod gyti¹ wystêpuje warstwa murszej¹cego torfu TM, mi¹ szoœci oko³o 30 cm, a g³êbiej mineralne pod³o e DG, zbudowane z luÿnych piasków jeziornych z cienkimi warstwami i³u. W kwietniu poziom wody gruntowej wynosi³ w nich 0,5 m, a w sierpniu 1,35 m. Czarne ziemie murszaste s¹ w rezerwacie glebami o odczynie obojêtnym i zawartoœci¹ wêglanów w ca³ym profilu. Gleby torfowo-murszowe zajmuj¹ pó³nocn¹ czêœæ rezerwatu i wytworzy³y siê w ca³kowitych torfach niskich lub w torfach niskich zalegaj¹cych g³êboko na gytii jeziornej i piaskach jeziornych. Pod cienk¹ warstw¹ szybko rozk³adaj¹cej siê œció³ki liœciastej i resztek roœlin zielnych A 0L wystêpuje w nich poziom próchniczny w zmursza³ym torfie A1TM, siêgaj¹cy do g³êbokoœci 40 cm. Ni ej zalega do g³êbokoœci 1 m. poziom przejœciowy TM, czêœciowo zmursza³y z bry³ami torfu nieroz³o onego. Jeszcze ni ej, w zasiêgu sta³ego wystêpowania wody gruntowej, zalega nieroz³o ony torf niski Tn lub gytia jeziorna Gt i pod³o e mineralne DG. Gleby torfowo-murszowe s¹ to gleby o odczynie obojêtnym lub s³abo alkalicznym z zawartoœci¹ wêglanów w ca³ym profilu. Gleby gytiowo-murszowe wystêpuj¹ generalnie na po³udnie od gleb opisanych wy ej. Pod cienk¹ warstw¹ szybko rozk³adaj¹cej siê œció³ki liœciastej i resztek roœlin zielnych A0L wystêpuje w nich poziom próchniczny w zmursza³ym torfie A1TM, siêgaj¹cy maksymalnie g³êbokoœci oko³o 45 cm. Ma on strukturê gruze³kowat¹, jest silnie ukorzeniony i przechodzi wyraÿnie w poziom gytii wapiennej Gt barwy bia³awo-szarej. Pod gyti¹ wystêpuje mineralne pod³o e z piasków jeziornych. Warstwa gytii w tych glebach ma mi¹ szoœæ przeciêtnie cm. Gleby gytiowomurszowe to gleby o odczynie alkalicznym. 37

6 KIERUNKI I DYNAMIKA ZMIAN W LASACH REZERWATU OLSZYNY RAKUTOWSKIE Wg Rejewskiego i Olesiñskiej (1974) w 1969 roku na terenie rezerwatu wystêpowa³y dwa zespo³y leœne: ols porzeczkowy Ribeso nigri-alnetum i ³êg olszowo-jesionowy Fraxino-Alnetum (nazwy zespo³ów podawane s¹ zgodnie ze wspó³czesn¹, powszechnie przyjêt¹ nomenklatur¹ W. Matuszkiewicza (2001). Zdecydowanie przewa a³ tutaj ³êg olszowo-jesionowy. Ols zajmowa³ wówczas pó³nocn¹ i pó³nocno-wschodni¹ czêœæ rezerwatu (oko³o 20% powierzchni). W centralnej i po³udniowo-wschodniej czêœci rezerwatu (na oko³o 40% powierzchni) wystêpowa³ podzespó³ typowy ³êgu olszowo-jesionowego Fraxino- Alnetum typicum. Pozosta³y, po³udniowo-zachodni, obszar (40%) porasta³ drugi podzespó³ ³êgu olszowo-jesionowego, z dominacj¹ szczyru trwa³ego Mercurialis perennis w runie, Fraxino-Alnetum mercurialetosum. Omawiaj¹c dynamikê rozwojow¹ zbiorowisk w granicach dzisiejszego rezerwatu Olszyny Rakutowskie autorzy sugerowali nastêpuj¹cy scenariusz: ograniczeniu ulegnie powierzchnia zajêta przez ols porzeczkowy na rzecz ³êgu olszowo-jesionowego oraz przekszta³cenie siê fitocenoz z podzespo³u Fraxino- Alnetum mercurialetosum w ³êg wi¹zowo-jesionowy Ficario-Ulmegtum minoris. W 1988 roku na terenie rezerwatu stwierdzono wystêpowanie ju trzech zespo³ów leœnych: Ribeso nigri-alnetum, Fraxino-Alnetum i Ficario-Ulmetum minoris. Ten ostatni mia³ prawie ca³kowicie zast¹piæ wyró niony w 1969 roku podzespó³ Fraxino-Alnetum mercurialetosum. Badania te potwierdzi³y przewidywania autorów opracowania z 1974 roku (Cyzman, Rejewski 1992). Jedynym zaskoczeniem by³o tempo, w którym dokona³y siê prognozowane zmiany. W porównaniu z 1969 rokiem, poza przekszta³ceniem siê fitocenoz jednego z dwóch podzespo³ów ³êgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum mercurialetosum w p³aty zespo³u ³êgu wi¹zowo-jesionowego Ficario-Ulmetum minoris, nast¹pi³y tak e zmiany powierzchni zajmowanych przez poszczególne zbiorowiska. Ols ograniczy³ swoje wystêpowanie do po³o eñ najni szych, z trwale stagnuj¹c¹ wod¹ powierzchniow¹. Dodatkowo wyraÿnemu zawê eniu uleg³y granice miêdzy olsem i ³êgiem olszowym. Zanik³a bowiem wyraÿna strefa p³atów o cechach poœrednich, miêdzy nimi. Wed³ug autorów opracowania z 1992, w kolejnych latach dalszemu, chocia w mniejszym stopniu ni poprzednio, ograniczeniu mia³a ulec powierzchnia ³êgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum na rzecz ³êgu wi¹zowo-jesionowego. Natomiast powierzchnia olsu powinna pozostaæ na dotychczasowym poziomie. Cyzman i Rejewski (1992) prognozowali te, e bardziej istotne zmiany nast¹pi¹ 38

7 wewn¹trz zbiorowisk. Wszystkie bowiem (poza olsem) podlegaæ bêd¹ ewolucji zmierzaj¹cej do odtworzenia typowych struktur gatunkowych, charakterystycznych dla wyró nionych zespo³ów. W 1994 roku zosta³ sporz¹dzony plan ochrony rezerwatu przyrody Olszyny Rakutowskie na okres Jego autor, mgr in. A. Komendarczyk, wyró ni³ na terenie rezerwatu trzy zespo³y leœne: ols porzeczkowy Ribeso nigri-alnetum, ³êg olszowo-jesionowy Fraxino-Alnetum oraz ³êg wi¹zowo-jesionowy Ficario-Ulmetum minoris. Wydzieli³ on ponownie w ³êgu olszowo-jesionowym dwa podzespo³y; Fraxino-Alnetum typicum (podzespó³ typowy) i Fraxino-Alnetum mercurialetosum (z du ym udzia³em szczyru trwa³ego Mercurialis perennis). W 2002 roku, w trakcie sporz¹dzania Weryfikacji planu ochrony rezerwatu przyrody Olszyny Rakutowskie (Cyzman i inni), przeprowadzono po raz kolejny badania fitosocjologiczne. Potwierdzi³y one wystêpowanie w granicach rezerwatu trzech zespo³ów leœnych: olsu porzeczkowego Ribeso nigri-alnetum, ³êgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum i ³egu wi¹zowo-jesionowego Ficario- Ulmetum minoris. Ponadto opisano zbiorowisko leœno-zaroœlowe, które wykszta³ci³o siê wskutek b³êdów hodowlanych na miejscu p³atów ³êgowych. Nale y jednak zaznaczyæ, e z dwu wyró nianych wczeœniej na terenie rezerwatu podzespo³ów ³êgu olszowo-jesionowego, Fraxino-Alnetum typicum i Fraxino- Alnetum mercurialetosum stwierdzono jedynie obecnoœæ fitocenoz tego ostatniego. W 1969 roku, w ramach badañ ca³ego kompleksu lasów higrofilnych nad Jeziorem Rakutowskim, na terenie rezerwatu wykonano 18 zdjêæ (Rejewski, Olesinska 1974). W 1988 roku Cyzman i Rejewski przeprowadzili badania na 21 powierzchniach. Piêæ lat póÿniej w trakcie sporz¹dzania planu ochrony, w celu opisania zbiorowisk roœlinnych oraz dla potrzeb wykreœlenia mapy roœlinnoœci rzeczywistej i potencjalnej, Komendarczyk (1994) wykona³ 54 zdjêcia. Ostatnie badania fitosocjologiczne w 2002 roku (Cyzman i inni.) mia³y podobny charakter. W ich trakcie wykonano 64 zdjêcia fitosocjologiczne. Od czasu pierwszych badañ w 1969 roku do dzisiaj na terenie rezerwatu wykonano wiêc ³¹cznie 157 zdjêæ fitosocjologicznych (1 na ponad 1,1 ha). Na potrzeby niniejszego opracowania jeszcze raz przeanalizowano zmiany w sk³adzie florystycznym zbiorowisk leœnych oraz zasiêgów ich wystêpowania w rezerwacie. W tabeli roboczej zestawiono wszystkie zdjêcia fitosocjologiczne wykonane dotychczas na tym terenie. Na mapie zaœ przedstawiono ich usytuowanie. Ujednolicono podzia³ na grupy syntaksonomiczne zgodnie z najnowsz¹, powszechnie stosowan¹ systematyk¹ i nomenklatur¹ Matuszkiewicza 39

8 (2001). Dla poszczególnych zbiorowisk obliczono przeciêtny stopieñ pokrycia grupowego wg. wzoru: P = E p / n, przy czym E p = suma œrednich stopni pokrycia wszystkich gatunków danej grupy (wg przelicznika podanego w tabeli ni ej) n = iloœæ zdjêæ w tabeli, Analogicznie post¹piono przy analizie zmian florystycznych, które zasz³y wewn¹trz wyró nionych zbiorowisk w latach Ponowna analiza wszystkich, dotychczas wykonanych na terenie rezerwatu, zdjêæ fitosocjologicznych wykaza³a, e w jego granicach wystêpuj¹ trzy zespo³y leœne: Ribeso nigri-alnetum, Fraxino-Alnetum i Ficario-Ulmetum minoris. Dziêki du ej liczbie tych zdjêæ, wykonanych na przestrzeni prawie 35 lat, mo na by³o wydzieliæ bardziej szczegó³owo, ni w dotychczasowych opracowaniach, ni sze podjednostki zespo³ów: podzespo³y, warianty i postacie siedliskowe. Poni ej przedstawiono systematykê oraz zró nicowanie wyró nionych zespo³ów leœnych rezerwatu: Kl. Alnetea glutinosoe Br. Bl. Et R. Tx Rz. Alnetalia glutinosae R. Tx Zw. Alnion glutinosae (Malc. 1929) Meijer Drees Ribeso nigri-alnetum Sol.-Górn wariant typowy - wariant z Mercurialis perennis Kl. Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieg Rz. Fagetalia silvaticae Paw³ Zw. Alno-Ulmion Knapp Fraxino-Alnetum W. Mat Fraxino-Alnetum typicum - postaæ typowa - postaæ z Mercurialis perennis 2.2. Fraxino-Alnetum mercurialetosum - wariant wilgotny - wariant typowy 40

9 3. Ficario-Ulmetum minoris Knapp 1942 em. J. Mat wariant wilgotny - wariant typowy Wymienione jednostki i podjednostki fitosocjologiczne, za wyj¹tkiem ³êgu wi¹zowo-jesionowego, trwaj¹ na terenie rezerwatu od pocz¹tku badañ. Nie mo na Ryc.1. Schemat rozmieszczenia zespo³ów leœnych w rezerwacie OLSZYNY RAKUTOWSKIE 1969 r. 1. Fraxino-Alnetum mercurialetosum, 2. Ficario-Ulmetum minoris, 3. Fraxino-Alnetum typicum, 4. Ribeso nigri-alnetum, 5. zbiorowisko szuwarowe z klasy Phragmitetea. Ryc.2. Schemat rozmieszczenia zespo³ów leœnych w rezerwacie OLSZYNY RAKUTOWSKIE 1988 r. 1. Fraxino-Alnetum mercurialetosum, 2. Ficario-Ulmetum minoris, 3. Fraxino-Alnetum typicum, 4. Ribeso nigri-alnetum, 5. zbiorowisko szuwarowe z klasy Phragmitetea. 41

10 Ryc.3. Schemat rozmieszczenia zespo³ów leœnych w rezerwacie OLSZYNY RAKUTOWSKIE 1993 r. 1. Fraxino-Alnetum mercurialetosum, 2. Ficario-Ulmetum minoris, 3. Fraxino-Alnetum typicum, 4. Ribeso nigri-alnetum, 5. zbiorowisko szuwarowe z klasy Phragmitetea. Ryc.4. Schemat rozmieszczenia zespo³ów leœnych w rezerwacie OLSZYNY RAKUTOWSKIE 2002 r. 1. Fraxino-Alnetum mercurialetosum, 2. Ficario-Ulmetum minoris, 3. Fraxino-Alnetum typicum, 4. Ribeso nigri-alnetum, 5. zbiorowisko szuwarowe z klasy Phragmitetea. by³o jednak ich wyodrêbniæ przy ma³ej iloœci zdjêæ (1969, 1988). Dopiero zestawienie wszystkich dotychczasowych zdjêæ wykaza³o ich odmiennoœæ, a jednoczeœnie zwi¹zki czasowe i przestrzenne. Poni ej w tabeli nr 1 przedstawiono liczbê zdjêæ, œredni¹ liczbê gatunków w zdjêciu, strukturê warstwow¹ oraz œredni stopieñ pokrycia grup syntaksonomicznych w wyró nionych zbiorowiskach 42

11 roœlinnych. Wartoœæ tego ostatniego czynnika stosunkowo dok³adnie odzwierciedla ró nice pomiêdzy wyró nionymi jednostkami fitosocjologicznymi. Wydzielone zbiorowiska zosta³y nastêpnie krótko scharakteryzowane. Ze wzglêdu na stosunkowo du ¹ odmiennoœæ florystyczn¹ p³atów, w których zdjêcia wykona³ Komendarczyk (1993), wynikaj¹c¹ g³ównie z braku aspektu wiosennego, zosta³y one pominiête w szczegó³owej analizie fitosocjologicznej. Uwzglêdniono jedynie te, które reprezentuj¹ ³êg olszowo-jesionowy (niewielka liczba zdjêæ z pozosta³ych okresów badañ). Pozosta³e zdjêcia z planu ochrony rezerwatu pos³u y³y do okreœlenia zasiêgu zbiorowisk w 1993 roku. Numery zbiorowisk roœlinnych I. Ribeso nigri-alnetum wariant typowy, II. Ribeso nigri-alnetum wariant z Mercurialis perennis, Tab. 1. Liczba zdjêæ, œrednia liczba gatunków w zdjêciu, struktura warstwowa oraz œredni stopieñ pokrycia grup syntaksonomicznych w wyró nionych zbiorowiskach roœlinnych rezerwatu * - do obliczeñ wykorzystano równie zdjêcia wykonane przez Komendarczyka (1993) 43

12 III. Fraxino-Alnetum typicum postaæ typowa, IV. Fraxino-Alnetum typicum postaæ z Mercurialis perennis V. Fraxino-Alnetum mercurialetosum wariant wilgotny, VI. Fraxino-Alnetum mercurialetosum wariant typowy, VII. Ficario-Ulmetum minoris wariant wilgotny, VIII. Ficario-Ulmetum minoris wariant typowy, 1. Ols porzeczkowy Ribeso nigri-alnetum Na podstawie wszystkich zdjêæ wykonanych w rezerwacie w zespole olsu porzeczkowego wyró niono dwa warianty: typowy i wariant ze szczyrem trwa³ym Mercurialis perennis. Wariant typowy P³aty wariantu typowego Ribeso nigri- Alnetum reprezentowane s¹ przez zdjêcia fitosocjologiczne od pocz¹tku badañ w rezerwacie. Ich drzewostan jest przewa nie dwuwarstwowy. Tworzy go g³ównie olsza czarna Alnus glutinosa. We wczeœniejszych latach badañ, w niektórych p³atach, znacz¹cy udzia³ mia³a brzoza omszona Betula pubescens. Do tego zbiorowiska zaliczono równie jedn¹ z fitocenoz opisanych w 2002 roku, w której drzewostanie dominuje jesion wynios³y Fraxinus excelsior. Zwarcie warstwy krzewów w opisywanym wariancie jest przewa nie niskie (przeciêtnie, nieca³e 17 %). Najczêœciej roœnie w niej podrost olszy czarnej i jesionu oraz jarz¹b pospolity Sorbus aucuparia, porzeczka czarna Ribes nigrum i kruszyna Frangula alnus. Pokrycie warstwy zielnej wynosi œrednio oko³o 90 %. Dominuj¹ w niej gatunki olsowe z klasy Alneta glutinosae ( karbieniec Lycopus europaeus, turzyca d³ugok³osa Carex elongata, psianka s³odkogórz Solanum dulcamara i inne) oraz szuwarowe z klasy Phragmitetea ( turzyca blotna Carex acutiformis, narecznica b³otna Thelypteris palustris, przytulia b³otna Galium palustre itd.). W du ej czêœci p³atów znacz¹cy udzia³ maj¹ tak e gatunki ³êgowe z podzwi¹zku Alnenion glutinosae, np. wietlica samicza Athyrium flix-femina, jaskier roz³ogowy Ranunculus repens i œledzienica skrêtolistna Chrysosplenium alternifolium oraz roœliny przechodz¹ce z podmok³ych ³¹k knieæ b³otna Caltha palustris, krwawnica Lythrum salicaria, kuklik zwis³y Geum rivale, tojeœc pospolita Lysimachia vulgaris i inne. W tabeli nr 2 zestawiono zmiany wzglêdnego stopnia pokrycia poszczególnych grup syntaksonomicznych na przestrzeni lat w opisywanym wariancie 44

13 typowym. Ribeso nigri-alnetum. Z tego zestawienia wynika, e w tym okresie nie nast¹pi³y wiêksze zmiany. Jedynie udzia³ w œrednim stopniu pokrycia gatunków szuwarowych z klasy Phragmitetea zmniejszy³ siê bardzo wyraÿnie w latach (z 41,05 do 24,04 %). Nastêpnie jednak, w 2002 roku, zwiêkszy³ siê do 35,23%. Dane te koreluj¹ ze zmianami w zwarciu górnej warstwy drzewostanu. Wynosi³o ono w 1969 roku oko³o 69 %, w 1988 prawie 92 %, a 2002, znów poni ej 70 % (tylko 67,5 %). Zmiany w zwarciu górnych warstw lasu spowodowa³y prawdopodobnie tak e zmiany w stopniu pokrycia runa i liczby gatunków w zdjêciu. W 1969 roku pokrycie warstwy zielnej wynosi³o oko³o 90 %, a liczba gatunków 34,3, w 1988 roku, pokrycie 76,7, œrednia liczba gatunków 29,7 i w 2002 roku, odpowiednio 67,5 % i 32,3. Wariant typowy olsu porzeczkowego zajmuje obecnie w zasadzie ten sam obszar, co ols porzeczkowy wydzielony i opisany przez Komendarczyka w 1993 roku. Ponadto w 2002 roku stwierdzono jego fitocenozy w pododdziale 23 f oraz w œrodkowych i pó³nocnych czêœciach wydzieleñ 205 a,b,d. Zachowa³y siê one równie w miejscach silniej zabagnionych wœród ³êgu olszowo-jesionowego w pó³nocno-wschodniej czêœci oddzia³u 217 b. Tab. 2. Ribeso nigri-alnetum wariant typowy Liczba zdjêæ, œrednia liczba gatunków w zdjêciu, struktura warstwowa oraz œredni stopieñ pokrycia grup syntaksonomicznych w poszczególnych latach badañ 45

14 Wariant z Mercurialis perennis Ols porzeczkowy w wariancie ze szczyrem trwa³ym Mercurialis perennis nie tworzy samodzielnej strefy na terenie rezerwatu. Wystêpuje na ogó³ w mozaice z wariantem typowym ³êgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum. Jego zasiêg ogranicza siê g³ównie do pó³nocnej czêœci rezerwatu, gdzie przylega do strefy olsu typowego. W porównaniu z wariantem typowym, znacznie wiêksz¹ rolê w dolnej i górnej warstwie drzew pe³ni jesion wynios³y Fraxinus excelsior. W jego sk³adzie florystycznym wyraÿnie wy szy udzia³ maj¹ gatunki charakterystyczne dla ³êgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum i zwi¹zku Alno-Ulmion - czeremcha zwyczajna Prunus padus, czartawa pospolita Circaea lutetiana, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum oraz roœliny gr¹dowe z klasy Querco-Fagetea, zw³aszcza klon jawor Acer pseudoplatanus, szczyr trwa³y Mercurialis perennis i gajowiec ó³ty Lamiastrum galeobdolon. W mniejszych iloœciach rosn¹ natomiast gatunki olsowe z klasy Alnetea glutinosae i szuwarowe z klasy Phragmitetea (tabela 3). Tab. 3. Ribeso nigri-alnetum wariant z Mercurialis perennis Liczba zdjêæ, œrednia liczba gatunków w zdjêciu, struktura warstwowa oraz œredni stopieñ pokrycia grup syntaksonomicznych w poszczególnych latach badañ 46

15 W tabeli nr 3 przedstawiono zmiany florystyczne w p³atach opisywanego wariantu w latach Zwraca uwagê zwiêkszanie siê liczby gatunków w zdjêciu od 26 w 1969 roku, poprzez 31 w 1988 roku, do 34,1 w roku Zmiany te s¹ skorelowane ze zmniejszaniem siê zwarcia górnej warstwy drzewostanu odpowiednio; 90 % (1969), 85 % (1988) i 75,4 % (2002). W latach bardzo wyraÿnie zmniejszy³ siê udzia³ w ogólnym stopniu pokrycia gatunków olsowych z klasy Alnetea glutinosae (z 49,07 % do 17,12 % i roœlin szuwarowych, z 35,04 % do 8,33 %. Nastêpne badania (z 2002 roku) wykaza³y jednak stopniowy wzrost stopnia pokrycia tych grup - do 21 % (kl. Alnetea glutinosae) i 13,48 % (kl. Phragmitetea). Zbyt ma³a liczba powierzchni badawczych w 1969 i 2002 roku nie pozwala na wyciagniêcie jednoznacznych wniosków, co do przyczyn zachodz¹cych zmian. Wariant ze szczyrem trwa³ym przedstawia kolejny etap sukcesji olsu Ribeso nigri-alnetum w kierunku ³êgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum, o czym œwiadczy tak e zwiêkszanie siê roli gatunków ³êgowych ze zwi¹zku Alno-Ulmion, gr¹dowych z klasy Querco-Fagetea oraz przedstawicieli nitrofilnych okrajków z klasy Artemisietea (tabela 3). 2. êg olszowo-jesionowy Fraxino-Alnetum Na terenie rezerwatu Olszyny Rakutowskie ³êg olszowo-jesionowy Fraxino- Alnetum reprezentowany jest przez dwa podzespo³y: typowy Fraxino-Alnetum typicum i podzespó³ ze szczyrem trwa³ym Fraxino-Alnetum mercurialetosum Fraxino-Alnetum typicum Podzespó³ typowy ³êgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum typicum zosta³ wyró niony po raz pierwszy w 1969 roku. Jego fitocenozy opisano równie w badaniach z 1988 roku. Zbiorowisko to wydzieli³ po raz ostatni Komendarczyk (1994). W badaniach z 2001 i 2002 roku, adnego zdjêcia nie mo na by³o zaliczyæ do tego podzespo³u. W ci¹gu ostatnich 10 lat, przewidywany wczeœniej, proces sukcesji fitocenoz Fraxino-Alnetum typicum w kierunku ³êgu ze szczyrem trwa³ym Fraxino-Alnetum mercurialetosum zachodzi³ w du ym tempie. Œwiadczy o tym miêdzy innymi brak zdjêæ fitosocjologicznych reprezentuj¹cych fitocenozy tego podzespo³u w 2002 roku. Natomiast w wielu miejscach, tam gdzie poprzednio opisywano podzespó³ typowy, obecnie stwierdzono wystêpowanie fitocenoz Fraxino-Alnetum mercurialetosum. Na podstawie zdjêæ fitosocjologicznych, wykonanych w latach wyró niono w omawianym podzespole dwie postacie: typow¹ i ze szczyrem trwa³ym Mercurialis perennis. 47

16 Postaæ typowa Fitocenozy postaci typowej zosta³y zlokalizowane g³ównie w pó³nocnowschodniej i wschodniej czêœci rezerwatu. W górnej warstwie drzewostanu opisywanego zbiorowiska na ogó³ dominuje olsza czarna Alnus glutinosa. Domieszkê, niekiedy znacz¹c¹, stanowi jesion wynios³y Fraxinus excelsior. Doln¹ warstwê drzew, o zró nicowanym zwarciu (5 60 %), tworzy prawie wy³¹cznie m³odsze pokolenie jesionu oraz najwy sze osobniki czeremchy zwyczajnej Prunus padus. W podszycie najczêœciej wystêpuje podrost jesionu i czeremchy zwyczajnej. Pokrycie runa jest bardzo wysokie (80-95 %). Najwiêkszy stopieñ pokrycia osi¹gaj¹ gatunki charakterystyczne zespo³u i podzwi¹zku Alnenion glutinosae oraz zwi¹zku Alno-Ulmion. Z grupy tej najczêœciej i w du ym stopniu iloœciowoœci wystêpuj¹: œledzienica skrêtolistna Chrysosplenium alternifolium, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere oraz czartawa pospolita Circaea lutetiana. Du ¹ rolê pe³ni¹ tak e gatunki nitrofilne z klasy Artemisietea: pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, bodziszek cuchn¹cy Geranium robertianum, przytulia czepna Galium aparine i niekiedy bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea. W runie wci¹ du ¹ rolê pe³ni¹ roœliny szuwarowe z klasy Phragmitetea, np.: turzyca b³otna Carex acutiformis, wiechlina b³otna Poa palustris, kosaciec ó³ty Iris pseudacorus oraz narecznica b³otna Thelypteris palustris. W du ej czêœci p³atów znacz¹cy udzia³ maj¹ gatunki ³¹kowe z klasy Molinio-Arrhenatheretea, takie jak: œmia³ek darniowy Deschampsia caespitosa i kuklik zwis³y Geum rivale. Postaæ z Mercurialis perennis Postaæ ze szczyrem trwa³ym Fraxino-Alnetum typicum przedstawiaj¹ g³ównie zdjêcia fitosocjologiczne z 1993 roku (Komendarczyk 1994). Reprezentuj¹ one fitocenozy rozmieszczone w pó³nocnej czêœci rezerwatu na granicy z olsem porzeczkowym. W porównaniu z postaci¹ typow¹ ich p³aty zosta³y skolonizowane, w mniejszym lub wiêkszym stopniu, przez populacje szczyru trwa³ego.i prosownicy rozpierzch³ej Milium effusum. Analizê zmian florystycznych, struktury piêtrowej i œredniego stopnia pokrycia grup syntaksonomicznych, w podzespole typowym ³êgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum typicum przedstawiono w tabelach 4 i 5. Jak wynika z analizy tabeli 4 i tabeli fitosocjologicznej (materia³y w³asne, niepublikowane) jedyne zdjêcie z 1969 roku, które reprezentuje postaæ typow¹ Fraxino-Alnetum typicum, przedstawia zbiorowisko wykszta³cone na siedlisku w niewielkim stopniu zabagnionym stosunkowo niski udzia³ w warstwie zielnej 48

17 gatunków olsowych z klasy Alnetea glutinosae oraz roœlin szuwarowych z klasy Phragmitetea i zabagnionych ³¹k z klasy Molinio-Arrhenatheretea. W nastêpnych latach rola roœlin silnie higrofilnych z tych grup bardzo wyraÿnie wzrasta. ¹cznie œredni stopieñ pokrycia gatunków z klasy Alnetea glutinosae i Phragmitetea wynosi³ w 1969 roku 16,23 %, w 1988 roku - 20,27 %, a w 1993 roku, a 46,17 %. Nie znaczy to jednak, e w tym okresie nast¹pi³ wzrost stopnia uwilgotnienia pod³o a w analizowanych fitocenozach. Stwierdzone zmiany wynikaj¹ g³ównie z w³¹czenia w póÿniejszych latach powierzchni badawczych, na których jeszcze w 1969 roku wystêpowa³ ols porzeczkowy. Fitocenozy postaci ze szczyrem trwa³ym Fraxino-Alnetum typicum reprezentowane s¹ tylko przez jedno zdjêcie wykonane w 1969 roku oraz a 11 zdjêæ z 1993 roku. (tabela 5). W p³acie z 1969 roku zwraca uwagê wysokie zwarcie górnej warstwy drzew Tab. 4. Fraxino-Alnetum typicum postaæ typowa Liczba zdjêæ, œrednia liczba gatunków w zdjêciu, struktura warstwowa oraz œredni stopieñ pokrycia grup syntaksonomicznych w poszczególnych latach badañ (90 %). Niskie jest natomiast zwarcie dolnego pietra drzew (5 %) i podszytu (10 %). W 1993 roku wartoœci te wynosi³y odpowiednio: 82,3 %, 21,4 % i 38,2 %. W okresie pomiêdzy 1969 a 1993 rokiem nie zmieni³o siê pokrycie warstwy zielnej (90 %) 49

18 Tab. 5. Fraxino-Alnetum typicum postaæ z Mercurialis perennis Liczba zdjêæ, œrednia liczba gatunków w zdjêciu, struktura warstwowa oraz œredni stopieñ pokrycia grup syntaksonomicznych w poszczególnych latach badañ i œrednia liczba gatunków w zdjêciu (35 %). W tym samym okresie zmniejszy³ siê wyraÿnie udzia³ w pokryciu gatunków charakterystycznych dla zespo³u i podzwi¹zku Alnenion glutinosae (z 8,34 do 0,25 %). Wzros³a natomiast rola innych gatunków ³êgowych ze zwi¹zku Alno-Ulmion, od 22,57 do 40,42 %. Cech¹ zbadanych p³atów z 1993 roku jest mniejszy procent pokrycia przez roœliny olsowe z klasy Alnetea glutinosae. W 1969 roku wynosi³ on 41,33 %, a w ,3 %. Czêœciowo miejsce gatunków olsowych zajê³y szuwarowe z klasy Phragmitetea, których udzia³ zwiêkszy³ siê z 0,14 do 4,77 %. Nieproporcjonalna liczba zdjêæ pomiêdzy badaniami w 1969 i 1993 roku nie pozwala niestety wyci¹gn¹æ jednoznacznych wniosków z przedstawionych wy ej zmian florystycznych i strukturalnych, w opisywanej postaci Fraxino-Alnetum typicum Fraxino-Alnetum mercurialetosum Fitocenozy Fraxino-Alnetum mercurialetosum, czyli podzespo³u ³êgu olszowo-jesionowego ze szczyrem trwa³ym, przez ostatnie dziesiêæ lat nie 50

19 powiêkszy³y zbytnio swojego zasiêgu. Nie spe³ni³ siê wiêc scenariusz autorów wczeœniejszych opracowañ przewiduj¹cy znaczne zwiêkszenie jego powierzchni. Biochory tego podzespo³u w oddzia³ach 219 a i 218 b przesunê³y siê jedynie od kilku do kilkudziesiêciu metrów w kierunku pó³nocnym. Natomiast w czêœci wschodniej rezerwatu (oddz. 217 i 216) nie zanotowano w zasiêgu Fraxino- Alnetum mercurialetosum wiêkszych zmian. W opisywanym podzespole mo na wyró niæ dwa warianty: wilgotny, z turzyc¹ b³otn¹ Carex acutiformis i wariant typowy. Wariant wilgotny z Carex acutiformis Wariant wilgotny Fraxino-Alnetum mercuerialetosum jest reprezentowany przez zdjêcia fitosocjologiczne wykonane w latach 1969, 1993 i Przewa a on we wschodniej czêœci rezerwatu oraz w miejscach, gdzie dawniej wystêpowa³ podzespó³ typowy ³êgu olszowo-jesionowego, w strefie kontaktowej z olsem porzeczkowym Ribeso nigri-alnetum. W jego drzewostanie na ogó³ dominuje olsza czarna, ale w du ej czêœci p³atów znacz¹cy udzia³ ma jesion. Ten ostatni gatunek przewa nie panuje w dolnym piêtrze drzew. Niekiedy, w ni szej warstwie drzewostanu, rosn¹ tak e jawor Acer pseudoplatanus i wi¹z polny Ulmus minor. W warstwie krzewów najczêœciej wystêpuje czeremcha zwyczajna Prunus padus, dereñ œwidwa Cornus sanguinea oraz szak³ak Rhamnus catharticus. W bujnie rozwiniêtej warstwie zielnej panuje szczyr trwa³y Mercurialis perennis. W du ych iloœciach rosn¹ równie : czartawa pospolita Circaea lutetiana, niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere i gajowiec ó³ty Lamiastrum galeobdolon. Znaczny udzia³ maj¹ gatunki nitrofilne z klasy Artemisietea: pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea, kuklik pospolity Geum urbanum, przytulia czepna Galium aparine i je yna popielica Rubus caesius. Wci¹ spotyka siê w runie, chocia w niewielkim stopniu iloœciowoœci, gatunki siedlisk silnie higrofilnych, takie jak np.: turzyca b³otna Carex acutiformis i kosaciec ó³ty Iris pseudacorus z klasy Phragmitetea oraz ostro eñ warzywny Cirsium oleraceum z klasy Molinio-Arrhenatheretea (tabela 6, materia³y dokumentacyjne). Z tabeli nr 6, zamieszczonej poni ej, wynika, e w zbadanych p³atach z 2002 roku, w porównaniu z rokiem 1969, zmniejszy³o siê przeciêtne pokrycie warstwy zielnej (z 95 do 90 %) oraz œrednia liczba gatunków w zdjêciu (z 30,7 do 24,8). Nale y to ³¹czyæ z wiêkszym zwarciem górnych warstw lasu. W 1969 roku ³¹czne zwarcie dwupiêtrowego drzewostanu i podszytu wynosi³o 128,3 % a w 2002 roku 145 %. Ponadto wyraÿnie wiêkszy stopieñ pokrycia w 2002 roku osi¹gaj¹ gatunki ³êgowe ze zwi¹zku Alno-Ulmion. Ich ³¹czny udzia³ w pokryciu wzrós³ od 31,81 % 51

20 Tab. 6. Fraxino-Alnetum mercurialetosum wariant wilgotny z Carex acutiformis Liczba zdjêæ, œrednia liczba gatunków w zdjêciu, struktura warstwowa oraz œredni stopieñ pokrycia grup syntaksonomicznych w poszczególnych latach badañ w 1969 roku do 38,09 % w 2002 roku. Zmniejszy³a siê natomiast rola gatunków silnie higrofilnych szuwarowych i olsowych z klas Phragmitetea i Alnetea glutinosae. Razem ich pokrycie w 1969 roku stanowi³o 23,90 % a 2002 roku tylko 16,73 % œredniego stopnia pokrycia wszystkich grup syntaksonomicznych. Wariant typowy W drzewostanie wariantu typowego Fraxino-Alnetum mercurialetosum zwykle panuje Fraxinus excelsior. Wci¹ jednak du ¹ rolê w czêœci p³atów odgrywa olsza czarna. Przewa nie dobrze rozwiniêta jest dolna warstwa drzew. Tworzy j¹ g³ównie jesion wynios³y z domieszk¹ jaworu i najwy szych osobników czeremchy zwyczajnej. Warstwa podszytu, zbudowana najczêœciej przez podrost wy ej wymienionych drzew oraz dereñ œwidwê Cornus sanguinea i bez czarny Sambucus nigra, jest zwykle silnie rozwiniêta. Warstwa zielna ma sk³ad zbli ony do opisanego wy ej wariantu wilgotnego. Jednak zdecydowanie mniejsz¹ rolê w jej budowie maj¹ roœliny higrofilne z klasy Alnetea glutinosae, Phragmitetea, Molinio-Arrhenatheretea i inne. (tabela 7). 52

21 Fitocenozy wariantu typowego Fraxino-Alnetum typicum stwierdzono w 1969, 1993 i 2002 roku. W latach tych obserwuje siê w nich podobne zmiany w sk³adzie florystycznym i strukturze piêtrowej lasu jak w opisanym powy ej wariancie wilgotnym. Jednak w opisywanym zbiorowisku, mimo zwiêkszenia siê œredniego zwarcia górnych warstw lasu, przy jednoczesnym zmniejszeniu siê przeciêtnego pokrycia runa, liczba gatunków w zdjêciu wzros³a w latach nieznacznie (z 19,7 do 21,5 %). Ponadto w grupie gatunków ³êgowych ze zwi¹zku Alno-Ulmion najwiêkszy wzrost udzia³u w pokryciu nast¹pi³ wœród mniej higrofilnych roœlin z podzwi¹zku Ulmenion minoris z 1,43 % do 11,32 % (tabela 7). Wariant typowy Fraxino-Alnetum mercurialetosum stanowi na badanym terenie ostatni etap sukcesji ³êgu olszowo-jesionowego w kierunku ³êgu wi¹zowojesionowego Ficario-Ulmetum minoris. Analizuj¹c rozmieszczenie p³atów opisywanego zbiorowiska mo na zauwa yæ, e w ci¹gu ostatnich 10 lat doœæ wyraÿnie powiêkszy³ siê jego area³, g³ównie kosztem wariantu wilgotnego Fraxino-Alnetum mercurialetosum. Tab. 7. Fraxino-Alnetum mercurialetosum wariant typowy Liczba zdjêæ, œrednia liczba gatunków w zdjêciu, struktura warstwowa oraz œredni stopieñ pokrycia grup syntaksonomicznych w poszczególnych latach badañ 53

22 3. êg wi¹zowo-jesionowy Ficario-Ulmetum minoris êg wi¹zowo-jesionowy Ficario-Ulmetum minoris zosta³ po raz pierwszy opisany z terenu rezerwatu Olszyny Rakutowskie w 1988 roku. Zajmowa³ on wówczas niezbyt szeroki pas w po³udniowo-zachodniej czêœci rezerwatu, na granicy z ³¹kami i polami uprawnymi wsi Œwi¹tkowice. Jego fitocenozy zosta³y tak e potwierdzone w badaniach Komendarczyka z 1993 roku, jak równie w 2002 roku (Cyzman i inni 2002). êg wi¹zowo-jesionowy, w stosunku do opisanego wy ej ³êgu olszowojesionowego, wyró nia pozytywnie udzia³ wi¹zu w drzewostanie, trzmieliny europejskiej Euonymus europaeus w podszycie oraz takich gatunków w runie jak np.: ³oczyga pospolita Lapsana communis, dzwonek pokrzywolistny Campanula trachelium i kokoryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum. S¹ to gatunki, których optimum wystêpowania w zbiorowiskach leœnych znajduje siê w lasach gr¹dowych. Natomiast w warstwie zielnej ³êgu wi¹zowo-jesionowego rzadko spotyka siê gatunki olsowe i szuwarowe. Analizowany zespól, wbrew przewidywaniom autorów pierwszych dwóch opracowañ, jedynie nieznacznie rozszerzy³ swój zasiêg. Wci¹ zajmuje stosunkowo w¹ski, po³udniowo-zachodni skraj rezerwatu, w oddzia³ach 228 d, 228 f oraz 229 a, b, c. Nale y jednak podkreœliæ, e ostatnie badania wskazuj¹ na coraz wiêksze zbli enie florystyczne z wy ej opisanym Fraxino-Alnetum mercurialetosum. Po zestawieniu wszystkich zdjêæ zaliczonych do ³êgu wi¹zowo-jesionowego wydzielono w nim dwa warianty: typowy i wilgotny. Wariant typowy Drzewostan wariantu typowego w rezerwacie Olszyny Rakutowskie jest dwuwarstwowy. Tworzy go g³ównie jesion wynios³y Fraxinus excelsior. W dolnej warstwie drzew roœnie tak e pojedynczo wi¹z polny Ulmus minor oraz najwy sze osobniki czeremchy zwyczajnej Prunus padus. Warstwê podszytu buduje przede wszystkim dereñ œwidwa, podrost wy ej wymienionych drzew oraz trzmielina zwyczajna Euonymus europaeus i g³óg zwyczajny Crataegus monogyna. Zauwa a siê, e w ci¹gu ostatnich lat zwarcie warstwy krzewów uleg³o zmniejszeniu, g³ownie wskutek zamierania bzu czarnego. W runie obserwuje siê wyraÿn¹ zmiennoœæ fenologiczn¹. Wczesn¹ wiosn¹ panuje w nim ziarnop³on wiosenny Ranunculus ficaria i zawilec ó³ty Anemone ranunculoides. Kwitnie wówczas tak e Lamiastrum galeobdolon. PóŸniej w runie dominuj¹: szczyr trwa³y, niecierpek pospolity, je yna popielica, kuklik zwyczajny i kilka innych roœlin. W p³atach wariantu typowego Ficario-Ulmetum minoris, w latach , nast¹pi³o zmniejszenie siê œredniego, zwarcia górnych warstw lasu (tabela 8). ¹cznie œrednie zwarcie obu warstw drzew i podszytu zmniejszy³o 54

23 Tab. 8. Ficario-Ulmetum minoris wariant typowy Liczba zdjêæ, œrednia liczba gatunków w zdjêciu, struktura warstwowa oraz œredni stopieñ pokrycia grup syntaksonomicznych w poszczególnych latach badañ siê o oko³o 15 %. Nie prze³o y³o siê to ani na zwiêkszenie œredniego pokrycia warstwy runa (zmniejszenie o 5,5 %), ani œredniej liczby gatunków w zdjêciu (spadek od 24,4 do 22,4). Zmiany w œrednim stopniu pokrycia poszczególnych grup syntaksonomicznych s¹ niewielkie. W latach nieznacznie zwiêkszy³ siê procentowy udzia³ w pokryciu gatunków charakterystycznych zespo³u z 15,60 % w 1988 roku do 16,69 % w 2002 roku. Prawie o 3 % wzrós³ w tym samym czasie udzia³ gatunków olsowych z klasy Alnetea glutinosae od 7,88 % (1988) do 10,93 (2002). Wariant wilgotny P³aty wariantu wilgotnego, w stosunku do fitocenoz wariantu typowego, opisywanego zespo³u, cechuje wiêkszy stopieñ iloœciowoœci i procent pokrycia w runie gatunków silnie higrofilnych z klasy Alnetea glutinosae (np. turzycy d³ugok³osej Carex elongata) i Phragmitetea (g³ównie kosaæca ó³tego Iris pseudacorus i turzycy bagiennej Carex acutiformis) oraz gatunków z podzwi¹zku Alnenion glutinoso-incanae (zw³aszcza œledzienicy skrêtolistnej Chrysosplenium 55

24 alternifolium). Nieco mniejsz¹ rolê pe³ni¹ gatunki charakterystyczne i wyró niaj¹ce zespo³u oraz podzwi¹zku Ulmenion minoris i mniej wilgociolubne gatunki z klasy Querco-Fagetea. W p³atach wariantu wilgotnego, w latach , zwiêkszy³o siê ³¹czne, œrednie zwarcie górnych warstw lasu (dwóch piêter drzew i podszytu), z 135,8 do 149,7 % (tabela 9). Mog³o to mieæ wp³yw na zmniejszenie siê o 10 % œredniego stopnia pokrycia i nieznaczne zmniejszenie œredniej liczby gatunków w zdjêciu. Obserwuje siê te spadek udzia³u procentowego w pokryciu gatunków charakterystycznych dla ³êgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum z 9,43 %, w 1988 roku, do 3,79 % w 2002 roku. Nieznacznie zwiêkszy³ siê udzia³ gatunków charakterystycznych dla ³êgu wi¹zowo-jesionowego Ficario-Ulmetum minoris z 12,39 % (1988 r.) do 13,89 % (2002 r.). Interesuj¹cym zjawiskiem jest zwiêkszenie siê roli gatunków silnie higrofilnych z klas Phragmitetea i Alnetea glutinosae. W 1988 roku ich ³¹czny udzia³ w pokryciu wynosi³ prawie 14 % a 2002 roku - oko³o 17%. Nale y jednak pamiêtaæ, e w tym okresie fitocenozy wariantu typowego zajê³y na znacznej powierzchni dawne siedliska ³êgu olszowo-jesionowego. Interesuj¹co wygl¹da zestawienie zdjêæ fitosocjologicznych, reprezentuj¹cych wyró nione podjednostki fitosocjologiczne, w poszczególnych okresach badawczych. W 1969 roku najwiêcej zdjêæ - 9 (50%) reprezentowa³o wariant typowy Fraxino-Alnetum mercurialetosum. Cztery zdjêcia, wed³ug przyjêtych aktualnie kryteriów zaliczono do wariantu typowego Ribeso nigri-alnetum, a tylko jedno do wariantu z Mercurialis perennis tego zespo³u. Zarówno postaæ typowa, jak i z Mercurialis perennis Fraxino-Alnetum typicum reprezentowana jest przez 1 zdjêcie fitosocjologiczne. Pozosta³e dwa zdjêcia w³¹czono do wariantu wilgotnego Fraxino-Alnetum mercurialetosum. adnego zdjêcia z 1969 roku nie mo na zaliczyæ do ³êgu wi¹zowo-jesionowego. W 1988 roku, wed³ug przyjêtych obecnie zasad, a 14 zdjêæ wykonano w ³êgu wi¹zowo-jesionowym. Osiem z nich w³¹czono do wariantu typowego tego zespo³u, a szeœæ - do wariantu wilgotnego. Z tego okresu badañ nie pochodzi adne zdjêcie, które mo na zaliczyæ do Fraxino-Alnetum mercurialetosum, a jedynie 3 zaliczono do Fraxino-Alnetum typicum. W kolejnych badaniach (1993 i 2002) na terenie rezerwatu wykonano zdecydowanie wiêksz¹ liczbê zdjêæ, w 1988 roku - 54, a w Spoœród zdjêæ wykonanych przez Komendarczyka w 1993 roku, 13 zaliczono do Ficario-Ulmetum minoris (5 do wariantu wilgotnego i 7 do wariantu typowego), 12 do Fraxino-Alnetum mercurialetosum (6 wariant wilgotny i 6 wariant typowy) oraz 14 do Fraxino-Alnetum typicum. Jednak w tym ostatnim podzespole zdecydowanie przewa a postaæ ze szczyrem trwa³ym (11 zdjêæ). 56

25 Tab. 9. Ficario-Ulmetum minoris wariant typowy Liczba zdjêæ, œrednia liczba gatunków w zdjêciu, struktura warstwowa oraz œredni stopieñ pokrycia grup syntaksonomicznych w poszczególnych latach badañ Ponadto 6 zdjêæ z 1993 roku zaliczono do postaci typowej olsu porzeczkowego, adne zaœ nie reprezentuje jego wariantu z Mercurialis perennis. Powtórna analiza zdjêæ z 2002 roku pozwoli³a na zaliczenie 27 z nich do Ficario-Ulmetum minoris (13 do wariantu typowego i 14 do wariantu wilgotnego), 9 zdjêæ reprezentuje Fraxino-Alnetum mercurialetosum (4 wariant typowy, 5 wariant wilgotny). 24 zdjêcia w 2002 roku wykonano w olsie porzeczkowym, w tym a 14 w jego wariancie z Mercurialis perennis. adnego zdjêcia nie zaliczono do podzespo³u typowego Fraxino-Alnetum typicum. Ju przedstawiona wy ej statystyka zdjêæ fitosocjologicznych, reprezentuj¹cych ró ne podjednostki, i w poszczególnych latach wykazuje, e na terenie rezerwatu warunki siedliskowe, zw³aszcza wilgotnoœciowe wci¹ nie s¹ stabilne. Najwiêksze zmiany wyst¹pi³y na przestrzeni lat W tym okresie du ¹ czêœæ p³atów ³êgu olszowo-jesionowego z podzespo³u Fraxino-Alnetum mercurialetosum zast¹pi³y fitocenozy Ficario-Ulmetum minoris. Wyniki badañ 57

26 Tab. 10. Zestawienie liczby zdjêæ dla jednostek i podjednostek fitosocjologicznych w rezerwacie Olszyny Rakutowskie * w tabeli uwzglêdniono tak e zdjêcia wykonane przez Komendarczyka (1994) Objaœnienie skrótów: typ. wariant (postaæ) typowa, merc. (wariant, postaæ z Mercurialis perennis), wilg. wariant wilgotny z 1988 roku wskazywa³y nawet na przyjêcie tezy, e p³aty ³êgu olszowojesionowego z dominacj¹ szczyru trwa³ego Mercurialis perennis zosta³y ca³kowicie wyparte przez ³êg wi¹zowo-jesionowy. Obecnie ju wiadomo, e taki wniosek wyci¹gniêto zbyt pochopnie, czego przyczyn¹ mog³a byæ zbyt ma³a liczba powierzchni badawczych i wybór p³atów zgodnie z metodyk¹ wówczas obowi¹zuj¹c¹ - najbardziej typowych i naturalnych. PóŸniejsze badania wykaza³y jednak, e p³aty podzespo³u Fraxino-Alnetum mercurialetosum wci¹ na terenie rezerwatu wystêpuj¹, chocia ich powierzchnia jest obecnie wyraÿnie mniejsza. Poszczególne, wyró nione na terenie rezerwatu, podjednostki fitosocjologiczne wszystkich trzech zespo³ów powi¹zane s¹ ze sob¹ wed³ug gradientu wilgotnoœciowego. Mo na zasadniczo wskazaæ dwa schematy tych powi¹zañ: W zachodniej czêœci rezerwatu przewa a nastêpuj¹cy schemat: Ribeso nigri-alnetum- wariant typowy>>>>ribeso nigri-alnetum- wariant z Mercurialis perennis>>>>fraxino-alnetum mercurialetosum- wariant wilgotny>>>>fraxino-alnetum mercurialetosum- wariant typowy>>>>ficario- Ulmetum minoris- wariant wilgotny>>>>ficario-ulmetum minoris- wariant typowy. We wschodniej czêœci rezerwatu uk³ad powi¹zañ wygl¹da nastêpuj¹co: Ribeso nigri-alnetum- wariant typowy>>>>fraxino-alnetum typicum- postaæ typowa>>>>fraxino-alnetum typicum- postaæ z Mercurialis 58

27 perennis>>>>fraxino-alnetum mercurialetosum- wariant wilgotny>>>>ficario- Ulmetum campestris- wariant wilgotny. Oba schematy w wielu miejscach s¹ wyraÿnie zaburzone. Przyczynia siê do tego g³ównie sieæ dróg i linii oddzia³owych (fragmentami nawet utwardzonych) oraz kana³y i rowy melioracyjne. Drogi w wielu miejscach funkcjonuj¹ jako sztuczne przegrody powoduj¹c z jednej strony zabagnienia, z drugiej zaœ obni aj¹ wilgotnoœæ pod³o a. Doœæ interesuj¹co przedstawia siê historia rozprzestrzeniania siê populacji poszczególnych, wybranych gatunków roœlin runa. Szczyr trwa³y Mercurialis perennis, którego ³anowe wystêpowanie w ³êgu olszowo-jesionowym, jako osobliwoœci fitosocjologicznej regionu, stanowi³o jedn¹ z podstaw utworzenia rezerwatu ju w 1969 roku by³ stosunkowo szeroko rozpowszechniony w jego granicach. Zwarty zasiêg wystêpowania tego gatunku cechowa³ po³udniowo-zachodni¹ czêœæ rezerwatu (oddz. 229, 228 i du ¹ czêœæ oddzia³ów 217 i 218), ale jego niewielkie skupienia spotykano wówczas tak e na kêpach w olsie (oddz. 217a). Kolejne badania wykaza³y, e niedu e kolonie szczyru wystêpuj¹ ju niemal na obszarze ca³ego rezerwatu. Podobny zasiêg jak Mercurialis perennis mia³ w 1969 roku gajowiec ó³ty Lamiastrum galeobdolon. Przeprowadzone w nastêpnych terminach badania, zw³aszcza w 2002 roku, wskazuj¹ kierunki rozprzestrzeniania siê tego gr¹dowego gatunku. Obecnie bowiem jego bogate populacje wystêpuj¹ ju wzd³u po³udniowych czêœci oddzia³ów 217 i 216 oraz na ca³ej d³ugoœci wschodniej granicy rezerwatu (oddzia³ 216). W badaniach z 1969 roku nie notowano w zdjêciach fitosocjologicznych ziarnop³onu wiosennego Ranunculus ficaria i zawilca ó³tego Anemone ranunculoides, mimo e prowadzono równie obserwacje wiosenne. Rozwój populacji Anemone ranunculoides w nastêpnych latach ograniczy³ siê do po³udniowo-wschodniej czêœci rezerwatu (oddzia³y 228 i 229), natomiast ekspansja Ranunculus ficaria trwa do dzisiaj. W 1988 roku ziarnop³on wiosenny panowa³ w runie wiosennym g³ównie w oddzia³ach 228 i 229 oraz by³ notowany w zdjêciach wykonywanych w pobli u po³udniowych linii podzia³u lasu w oddzia³ach 219, 218, 217 i 216. W 2002 roku Ranunculus ficaria w postaci niezbyt licznych jeszcze kolonii wystêpowa³ ju tak e w œrodkowych (a niekiedy tak e i pó³nocnych) wydzieleniach, w oddzia³ach 219, 217 i 216. Warto jednak nadmieniæ, e tutaj jego skupienia spotyka siê g³ównie przy drogach i liniach oddzia³owych, które wyraÿnie sprzyjaj¹ jego wêdrówce. 59

28 Poza wy ej wymienionymi roœlinami, w 1969 roku, nie notowano w zdjêciach fitosocjologicznych takich gatunków runa, jak np. kokoryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum, d¹brówka roz³ogowa Ajuga reptans i konwalijka dwulistna Majanthemum bifolium. Ten ostatni gatunek zosta³ stwierdzony dopiero w 2002 roku. Obecnie wymienione roœliny wystêpuj¹ na kilku stanowiskach, g³ównie jednak w ³êgu wi¹zowo-jesionowym. PROGNOZA ROZWOJU ZBIOROWISK W NASTÊPNYCH LATACH Z obserwacji zasiêgu wymienionych jednostek fitosocjologicznych wynika, e na terenie rezerwatu warunki siedliskowe, zw³aszcza wilgotnoœciowe wci¹ nie s¹ stabilne. Najwiêksze zmiany florystyczne w zbiorowiskach i ich zasiêgu nast¹pi³y w latach W tym czasie du ¹ czêœæ p³atów Fraxino-Alnetum mercurialetosum zast¹pi³y fitocenozy Ficario-Ulmetum minoris. Przyczyn szybkiej sukcesji tego ostatniego zespo³u nale y szukaæ w zmniejszeniu siê zabagnienia na skraju doliny Rakutówki. By³ to efekt regulacji i pog³êbienia tej rzeki pod koniec lat 50-tych ubieg³ego wieku oraz odwodnienia terenu rezerwatu i obszarów do niego przyleg³ych wskutek b³êdnie przeprowadzonych melioracji. Ponadto w tym czasie zmniejszy³a siê prawie o po³owê powierzchnia, przylegaj¹cego do Olszyn Rakutowskich, Jeziora Rakutowskiego. Jako dowód zmniejszenia siê wilgotnoœci siedlisk rezerwatu, poza wykszta³ceniem siê Ficario- Ulmetum minoris, zmniejszeniu siê zasiêgu Ribeso nigri Alnetum i najbardziej wilgotnych fitocenoz Fraxino-Alnetum s³u yæ mo e porównanie œredniego stopnia pokrycia grup syntaksonomicznych ³¹cznie, ze wszystkich zbiorowisk rezerwatu w danym okresie badañ. W 1969 roku grupy skupiaj¹ce gatunki terenów zabagnionych i silnie wilgotnych z klas Alnetea glutinosae, Phragmitetea i pzw. Alnenion glutinosae mia³y 42,53% udzia³u w ogólnym stopniu pokrycia dla pojedynczego zdjêcia. W 1988 rok udzia³ ten zmniejszy³ siê do 31,61%, zaœ w 2002 wynosi³ 28,26%. W latach wyraÿnie wzrós³ œredni stopieñ pokrycia gatunków o mniejszych wymaganiach wilgotnoœciowych z podzwi¹zku Ulmenion minoris i klasy Querco-Fagetea. ¹cznie wynosi³ on odpowiednio: 1969 rok 9,45%, ,74% i w 2002 roku 24,33% (tabela 8). Zarówno badania fitosocjologiczne, jak i zmiany w zasiêgu poszczególnych populacji roœlin doœæ wyraÿnie wskazuj¹ kierunki rozwoju zbiorowisk leœnych w nastêpnych latach, o ile ponownie radykalnej zmianie nie ulêgn¹ warunki siedliskowe na obszarze rezerwatu. Przy zachowaniu dotychczasowych parametrów siedliska w dalszym ci¹gu rozszerzaæ siê bêdzie w kierunku pó³nocnym i wschodnim zasiêg zespo³u ³êgu wi¹zowo-jesionowego Ficario-Ulmetum minoris. 60