Kwartalnik nr 1/2012 Rok I ISSN

Transkrypt

1 Kwartalnik nr 1/2012 Rok I ISSN

2 OBRONNOŚĆ ZESZYTY NAUKOWE WYDZIAŁU ZARZĄDZANIA I DOWODZENIA AKADEMII OBRONY NARODOWEJ NR 1/2012 KWARTALNIK ISSN WARSZAWA 2012

3 Rada naukowa Prof. dr hab. Stanisław ZAJAS przewodniczący, prof. dr hab. Jerzy BOGDANIENKO, prof. dr hab. Bogdan SZULC, dr hab. Ryszard CHROBAK, dr hab. Paweł CIEŚLAR, dr hab. Józef JANCZAK, dr hab. Wojciech NYSZK, dr hab. Andrzej POLAK, dr hab. Jan POSOBIEC, dr hab. Zenon STACHOWIAK, dr hab. Marek WRZOSEK Zespół redakcyjny: dr hab. Andrzej Czupryński redaktor naczelny mjr mgr inż. Marek Chmielecki redaktor techniczny mgr Anna Jankowska korekta naukowa mgr Jolanta Olpińska tłumaczenie na język angielski mgr Maja Jasińska redaktor statystyczny Adres redakcji: Warszawa 72 al. gen. Antoniego Chruściela 103, bl. 101 tel./fax: 22 6/ / ISSN Artykuły opublikowane w niniejszym wydawnictwie są recenzowane przez samodzielnych pracowników naukowych. Referaty stanowią syntezę wyników badań w obszarze obronności i bezpieczeństwa prowadzonych przez młodych naukowców. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej Warszawa 72 al. gen. Antoniego Chruściela 103 Nakładem Akademii Obrony Narodowej Skład, druk i oprawa: Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, zam. Nr 1/2012, nakład 100 egz.

4 SPIS TREŚCI CONTENS BĘBENEK Bogusław Wybrane zagadnienia przeciwdziałania improwizowanym urządzeniom wybuchowym (C-IED) w NATO.. 5 Selected Problems how to Counter Improvised Explosive Devices (C-IEDs) by NATO.. 17 BURAWSKA Wioletta Nielegalna migracja jako jeden z czynników zagrożenia bezpieczeństwa państwa.. 18 Illegal Migration as One of Factors Contributing to the Threat to the Security of the State. 25 CZERKOWSKI Bartłomiej Misje państwowych linii lotniczych analiza porównawcza Missions of the State Airlines Comparative Analysis.. 43 DRUMOWICZ Sławomir Aktualność klasycznych zasad walki Clausewitza we współczesnej sztuce wojennej 48 Validity of Clausewitz s Classical Principles of Fighting in Contemporary Art of War. 63 EL GHAMARI Magdalena Analiza dynamiki przemian kulturowych w Iraku Analysis of Cultural Transformation Dynamics in Iraq JASIŃSKA Maja Rola i zadania Sił Zbrojnych RP w systemie obronnym państwa The Polish Armed Forces Role and Tasks in the Defence System of the State KACAŁA Tomasz Porównanie jako metoda badawcza w naukach o obronności.. 94 Comparison as a Research Method in Sciences of Defence KRUPCAŁA Kinga Europejska inicjatywa obronna - stan i perspektywy European Defence Initiative Current State and Prospects LASOTA Małgorzata Czynniki motywujące sprawców samobójczych ataków terrorystycznych. 125 Factors Motivating Perpetrators of Suicide Terrorist Attacks

5 SPIS TREŚCI CONTENS LEWICKI Wiesław Posterunki zewnętrzne (COP Combat Outpost) element systemu monitorowania strefy odpowiedzialności doświadczenia i wnioski. 135 Combat Outposts as an Element of Monitoring the Area of Responsibility System Experiences and Conclusions 146 MAŁECKI Grzegorz Między wojną a pokojem działania stabilizacyjne w Iraku po zakończeniu operacji Iracka wolność 147 Between War and Peace. Stabilization Operations in Iraq after Completing Operation Iraqi Freedom. 156 MAREK Helena Źródła zagrożeń rurociągów transportowych ropy naftowej i gazu ziemnego w Polsce Sources of Threat for Crude Oil and Natural Gas Transmission Pipelines in Poland 167 NOWAKOWSKI Marek Służba cywilna Civil Service RAWSKI Marcin Informatyczny system wspomagania kierowania Straży Granicznej Border Guard s IT Management Support System 183 ROMAN Łukasz Interdyscyplinarny wymiar polemologii 184 Interdisciplinary Dimension of Polemology STOLARSKI Marek Obrona przed atakami nuklearnymi przy wykorzystaniu robaków komputerowych na przykładzie irańskiej infrastruktury jądrowej. 194 Protection against Nuclear Attacks Using Computer Worms on the Example of Iranian Nuclear Infrastructure WISZNIEWSKA Marta Kontraktowanie usług transportowych- outsourcing Sił Zbrojnych RP Contracting Transport Services Outsourcing of the Polish Armed Forces

6

7 Bogusław Bębenek AUTOR gen. bryg. inż. Bogusław Bębenek RECENZENT płk dr hab. inż. Stanisław Kowalkowski WYBRANE ZAGADNIENIA PRZECIWDZIAŁANIA IMPROWIZOWANYM URZĄDZENIOM WYBUCHOWYM (C-IED 1 ) W NATO Wprowadzenie Operacje militarne ISAF 2 i ANSF 3 prowadzone od 2002 roku w Afganistanie potwierdziły, że rozprzestrzenianie się stosowania improwizowanych urządzeń wybuchowych (IED) 4, stało się głównym zagrożeniem sił koalicyjnych. Wywiera ono wpływ na prowadzenie operacji przez jednostki na teatrze działań, politykę obronną państw uczestniczących w konflikcie, a także na odbiór społeczny zagrożenia. IED definiowane jest jako urządzenie podłożone lub przygotowane w sposób improwizowany zawierające niszczące, śmiertelne, szkodliwe, pirotechniczne lub zapalające środki chemiczne i zaprojektowane do niszczenia, unieszkodliwiania, nękania lub odwracania uwagi. Urządzenie może zawierać materiały pochodzenia wojskowego, lecz na ogół jest przygotowane z elementów niewojskowych 5. Przewiduje się, że ze względu na łatwą dostępność materiałów wybuchowych w Afganistanie, a także stosunkowo niskie koszty ich pozyskania, stosowanie IED będzie główną bronią używaną przez ugrupowania terrorystyczne przeciwko siłom koalicji, w tym przeciwko polskim żołnierzom. Improwizowane urządzenia wybuchowe są bronią stosowaną na poziomie taktycznym do zadawania strat siłom koalicji i utrudniania swobody ich manewru oraz, w połączeniu z odpowiednią kampanią propagandową, do utrudniania prowadzenia całej operacji na poziomie operacyjnym i strategicznym. Poprzez zastosowanie IED teoretycznie słabszy przeciwnik może zaangażować do walki duże siły koalicji, skutecznie utrudniając prowadzenie 1 C-IED z ang. Counter Improvised Explosive Device Przeciwdziałanie improwizowanym urządzeniom wybuchowym (tłumaczenie autora). 2 ISAF z ang. International Security Assistance Force Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa (tłumaczenie autora). 3 ANSF z ang. Afghan National Security Force Afgańskie Narodowe Siły Bezpieczeństwa (tłumaczenie autora). 4 IED z ang. Improvised Explosive Devices - Improwizowane urządzenie wybuchowe (tłumaczenie autora). 5 Według AAP-6 (2008): An IED is defined as a device placed or fabricated in an improvised manner, incorporating destructive, lethal, noxious, pyrotechnic or incendiary chemicals, and designed to destroy, incapacitate, harass or distract. It may incorporate military stores, but is normally derived from non-military components. 5

8 Wybrane zagadnienia przeciwdziałania improwizowanym urządzeniom wybuchowym (C-IED) w NATO operacji i osiągając większą efektywność własnych działań niż w przypadku prowadzenia działań regularnych. Obszary przeciwdziałania improwizowanym urządzeniom wybuchowym według standardów NATO Według Podręcznika dla dowództw i sztabów w zakresie C-IED Prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia ze strony IED występuje w odniesieniu do każdego z rodzajów wojsk prowadzących działania na polu walki, w związku z czym fakt ten powinien być brany pod uwagę jako jeden z najważniejszych czynników determinujących sposób przygotowania, planowania i przeprowadzania obecnych i przyszłych działań operacyjnych sił NATO. Kluczowym zagadnieniem jest stworzenie świadomości C-IED i zbudowanie zdolności w tym zakresie wśród kadry na każdym szczeblu dowodzenia 6. Wskazany podręcznik jest uzupełnieniem i wyjaśnieniem obowiązujących regulacji i doktryn NATO. Należy zauważyć, że jego założeniem jest dostarczenie niezbędnej wiedzy operacyjnej i taktycznej w obszarze przeciwdziałania użyciu IED. Zaprojektowany jest on do użytku na każdym szczeblu dowodzenia sił zbrojnych i może mieć zastosowanie dla rozwoju zdolności C-IED na poziomie sił zbrojnych. Założeniem tego podręcznika jest także jego stały rozwój, uzupełnianie i aktualizacja aspektów teoretycznych w ramach C-IED, w miarę rozwoju wiedzy i zdolności NATO, pojawiania się nowych publikacji oraz rozwoju doświadczenia w zakresie C-IED zdobywanego na polu walki. Działania C-IED są relatywnie nowym zjawiskiem, wciąż oczekującym na ostateczne rozwiązania w obszarze struktur wojsk i szkolenia. Niezbędne jest przy tym zapewnienie pełnej świadomości wszystkich żołnierzy w tym zakresie oraz podejmowanie wszelkich środków i działań przy każdej możliwej okazji do rozwijania i rozszerzania tej świadomości i zrozumienia zagadnienia C-IED oraz jego integracji w procesie szkolenia na każdym etapie rozwoju żołnierza. C-IED są i będą jednym z głównych zagrożeń dla bieżących i przyszłych działań. Dlatego niezbędne jest umożliwienie siłom NATO, zarówno na poziomie całej organizacji, jak i na poziomach poszczególnych państw członkowskich, przygotowania, planowania i przeprowadzania działań w zakresie C-IED. Jasno zdefiniowane wydajności C-IED umożliwią rodzajom wojsk podjęcie powyższych czynności w ramach całego obszaru działań, co pozwoli osiągnąć cel danej misji. Zatem przeciwdziałanie improwizowanym urządzeniom wybuchowym zdefiniowane zostało jako zbiorowy 6 Commanders and Staff Handbook for Countering Improvised Explosive Devices (C- IED) - z ang. Podręcznik dla dowództw i sztabów w zakresie przeciwdziałania improwizowanym urządzeniom wybuchowym C-IED (tłumaczenie autora), NATO, 2011, s. 4. 6

9 Bogusław Bębenek wysiłek na wszystkich poziomach prowadzony w celu zwalczania systemu IED przez atakowanie sieci, unieszkodliwianie urządzeń i przygotowania sił zbrojnych 7. Działania C-IED są organizowane systemowo, w związku z czym wymierzone są w rozbicie całego spektrum działań strony przeciwnej podejmowanych w ramach systemu IED. Nie mniej jednak, IED są tylko jedną z licznych form asymetrycznych ataków stosowanych przez partyzantów, przestępców, terrorystów i innych potencjalnych wrogów. Sieci powiązań (np. narkotykowe, finansowe, cybernetyczne, pirackie, związane z handlem ludźmi, IED, terrorystyczne) nakładają się na siebie wzajemnie, przez co skutecznie uzupełniają ogromną ilością danych, środków i wrogich działań. Zadania typu Atak na Sieć powinny mieć miejsce na wszystkich poziomach funkcjonowania państwa oraz kierowania i dowodzenia SZ RP: strategicznym, operacyjnym i taktycznym. Z uwagi na fakt, iż sieci w ogromnej przewadze są zorganizowane nie w danym miejscu geograficznym, ale na bazie czynnika ludzkiego działania powinny skupiać się zarówno na osobach zaangażowanych we wrogie działania, jak i przeciwko obiektom i urządzeniom mogącym mieć ścisły związek z IED i ich produkcją. W związku z nakładaniem się na siebie działań wewnątrz sieci, nieustannie dochodzi do równoczesnego wspierania różnych aspektów związanych z działaniami, celami i założeniami sił wroga lub partyzantów. Zrozumienie tych sieci oraz odpowiedni wywiad wewnątrz nich, będzie miało kluczowe znaczenie nie tylko dla całościowego ataku na sieci, lecz także umożliwi identyfikację ich ośrodków oraz powiązań finansowych, handlowych i komunikacyjnych, jak również poznanie ich struktury osobowej i interakcji z lokalną ludnością. Co więcej, zrozumienie tych sieci ukaże (rozjaśni) najważniejsze słabości przeciwnika główny cel działań i planowania operacyjnego. Zatem planowanie akcji C-IED musi być prowadzone z uwzględnieniem oddziaływania na wrogie sieci w jak najszerszym kontekście z rozpoznaniem i zrozumieniem wszelkich działań typu Atak na Sieć prowadzonych w celu osiągnięcia jedności prowadzonych wysiłków. Działania C-IED powinny odbywać się na szczeblu lokalnym, regionalnym, krajowym, i międzynarodowym. Co za tym idzie, projektowanie operacji wymierzonej w zwalczanie zagrożenia IED wymaga kompleksowej strategii, która integruje i synchronizuje szereg działań i zadań taktycznych na poziomie dowodzenia strategicznego, operacyjnego i taktycznego oraz wymaga współdziałania z organizacjami niewojskowymi i lokalną ludnością. Na poziomie operacyjnym działania C-IED mogą być sklasyfikowane jako bezpośrednie (koncentrujące się na walce z wrogiem) lub pośrednie (koncentrujące się na lokalnej ludności). 7 Tamże, s. 5. 7

10 Wybrane zagadnienia przeciwdziałania improwizowanym urządzeniom wybuchowym (C-IED) w NATO Działania C-IED powinny być ukierunkowane w odniesieniu do trzech głównych, wzajemnie się uzupełniających filarów: Atak na sieć, Neutralizacja urządzeń, Przygotowanie wojsk. Zakres działań C-IED zapewnia zintegrowane podejście skupiające się na wysiłkach związanych ze zwalczaniem improwizowanych urządzeń wybuchowych. Należy zatem dołożyć wszelkich starań do integralnego i efektywnego funkcjonowania tych działań na poziomie sztabowym oraz do odpowiedniej ich koordynacji na wszystkich poziomach dowodzenia i operacji. Na poziomie operacyjnym i taktycznym działalność dążąca do zrozumienia leży u podstaw procesu i ma decydujące znaczenie dla ukierunkowania działań wojsk w celu realizacji czterech pozostałych działań. Działania przewidywania i realizacji są skierowane bardziej w kierunku Ataku na Sieć, zaś działania ochronne są realizacją filaru Neutralizacja urządzeń. Szkolenie pododdziałów jest kluczowym elementem filaru Przygotowanie wojsk. Żołnierze na poziomie operacyjnym mogą być ukierunkowani głównie na zrozumienie, i przewidywanie, ale muszą rozumieć i wspierać także działania ochrony i przygotowania. Zasadnicze wnioski z konferencji szkoleniowej NATO dotyczącej C-IED zorganizowanej przez US CENTCOM 8 w październiku 2011 roku w Tampie USA W dniach października 2011 r. odbyła się trzecia doroczna konferencja szkoleniowa NATO dotycząca przeciwdziałania użyciu improwizowanych urządzeń wybuchowych. Konferencja prowadzona była na terenie Dowództwa Centrum Stanów Zjednoczonych (U.S. CENTCOM) znajdującego się na terenie Bazy Lotniczej MacDILL w Tampie - FLORY- DA. Obradom przewodniczył Szef Sztabu U.S. CENTCOM Major Generał Karl R. Horst. W konferencji wzięli udział między innymi przedstawiciele 9 Dowództw NATO, Europejskiej Agencji Obrony, Centrum Doskonalenia C-IED w Hiszpanii, Połączonej Wielonarodowej Grupy Zadaniowej (CJTF) Paladin, EUROPOL, Połączonej Agencji ds. Przeciwdziałania C-IED (JIEDDO) oraz agencji i instytucji zajmujących się problematyką bezpieczeństwa i przeciwdziałania terroryzmowi. Głównym celem konferencji była wymiana doświadczeń w przeciwdziałaniu użyciu improwizowanych urządzeń wybuchowych (C-IED) ze 8 US CENTCOM z ang. United States Central Command Dowództwo Centrum Stanów Zjednoczonych (tłumaczenie autora) 9 W trzeciej dorocznej konferencji szkoleniowej dotyczącej przeciwdziałania IED uczestniczyła delegacja SZ RP w składzie: gen. bryg. Bogusław Bębenek Szef Inżynierii Wojskowej oraz płk M. Stobnicki Główny Specjalista SIW. 8

11 Bogusław Bębenek szczególnym uwzględnieniem obszaru przygotowania wojsk Train the Force. Za dodatkowy cel konferencji postawiono sobie również wzmocnienie połączonych zdolności do przeciwdziałania użyciu improwizowanych urządzeń wybuchowych. Podczas konferencji zaprezentowano między innymi Mobilny Interaktywny Moduł Szkoleniowy C-IED. Mobilny Interaktywny Moduł Szkoleniowy C-IED (MCIT 10 ) jest zestawem 4 kontenerów przeznaczonych do podstawowego szkolenia z problematyki C-IED szczebla taktycznego. Pełny cykl szkoleniowy dostarcza podstawowej wiedzy, która w sposób bezpośredni dotrzeć powinna do świadomości szkolonych. Nie można tu stwierdzić, że po odbyciu tego szkolenia żołnierz posiądzie umiejętności pozwalające na bezpieczne i skuteczne funkcjonowanie w środowisku zagrożonym występowaniem IED. Można natomiast przyjąć, że przejście takiego szkolenia powinno dotrzeć do świadomości i wyobraźni szkolonych. W trakcie konferencji zwrócono uwagę, że z chwilą rozpoczęcia operacji NATOw Afganistanie, pomimo podejmowanych intensywnych wysiłków szkoleniowych, z roku na rok notuje się stały wzrost użycia improwizowanych urządzeń wybuchowych jako podstawowego środka walki. W porównaniu z danymi statystycznymi z analogicznych kwartałów lat 2010 oraz 2011., liczba incydentów z użyciem IED wzrosła aż o 42%. W tym samym okresie o 15% wzrosła liczba ofiar IED pośród wojsk koalicji. Improwizowane urządzenia wybuchowe nie są domeną Afganistanu czy Iraku. Analizując poziom bezpieczeństwa w świecie, odnotowuje się znaczny wzrost użycia IED, jako podstawowej broni w konfliktach o charakterze lokalnym. Do jej charakterystycznych cech należy zaliczyć prostotę budowy oraz skuteczność działania, co czyni ją bronią szczebla taktycznego o działaniu strategicznym. Pomijając użycie IED na teatrach działań w Iraku i Afganistanie, średnio w świecie notuje się w skali miesiąca około 550 zdarzeń z wykorzystaniem improwizowanych urządzeń wybuchowych (dla porównania w zeszłym roku odnotowano 260 incydentów miesięcznie). Nowa koncepcja NATO w zakresie zwalczania improwizowanych urządzeń wybuchowych charakteryzuje się przejściem z postawy defensywnej na ofensywną. W koncepcji tej kluczem do sukcesu ma być przeniesienie wysiłku z obszaru zwalczania urządzenia na korzyść zwalczania sieci i powiązań tworzących system IED przeciwnika. Za sukces powyższej koncepcji uznaje się sytuację, w której nie dojdzie do zbudowania improwizowanego urządzenia wybuchowego. Problematyka C-IED wymaga kompleksowego podejścia na każdym szczeblu dowodzenia (od taktycznego do strategicznego) i nie może funkcjonować w oderwaniu od pozostałych obszarów funkcjonalnych jako doraźnie tworzona struktura. W powyż- 10 MCIT Mobile C-IED Interactive Trainer z ang. Mobilny Interaktywny Moduł Szkoleniowy C-IED (tłumaczenie autora) 9

12 Wybrane zagadnienia przeciwdziałania improwizowanym urządzeniom wybuchowym (C-IED) w NATO szej sytuacji jedynie zinstytucjonalizowanie problematyki C-IED gwarantuje sukces w walce z najbardziej śmiercionośną bronią współcześnie stosowaną w konfliktach. Zakończenie prowadzenia operacji ISAF przez siły NATO nie wpłynie na rozwiązanie problemu IED. Dotychczasowe doświadczenia wskazują na konieczność zwiększenia wysiłku szkoleniowego na korzyść sił ANSF w celu zbudowania zdolności operacyjnych z zakresu C-IED. Pomimo pojawiających się problemów, prowadzone są szeroko zakrojone prace dążące do tworzenia w pełni funkcjonalnych struktur Sił Bezpieczeństwa Afganistanu zdolnych do przeciwdziałania IED. W opinii uczestników konferencji istnieje wiele źródeł dostępu do informacji dotyczących problematyki C-IED, zarówno jawnych, jak i zastrzeżonych. Do najważniejszych problemów zaliczono nieskuteczną wymianę wniosków i doświadczeń w zakresie C-IED oraz często spotykany brak woli wśród uczestników operacji ISAF do dzielenia się zebranymi doświadczeniami. W trakcie konferencji przedstawiciele Wielkiej Brytanii, Niemiec i Holandii wskazali najważniejsze doświadczenia wynikające z udziału w operacji ISAF w Afganistanie. Uznano, że: gwarantem osiągnięcia sukcesu w budowaniu narodowych zdolności C-IED jest podejmowanie bilateralnej współpracy z państwami NATO; szkoleniem z problematyki C-IED należy objąć kluczowy personel dowództw i sztabów; sukcesem w rozwijaniu narodowych zdolności w zakresie C-IED jest tworzenie etatowych struktur odpowiedzialnych za tę problematykę. Ponadto uznano, że dostarczanie nowego sprzętu w rejon operacji - w ramach realizacji zakupów sprzętu, wynikających z pilnych potrzeb operacyjnych - nie gwarantuje właściwego wyszkolenia przed przerzutem wojsk w rejon realizacji zadań. Z Konferencji szkoleniowej dotyczącej przeciwdziałania IED, zorganizowanej w Tampie USA w 2011 r., wynikają następujące wnioski: 1. Obserwując wagę, jaką przywiązuje się w Sojuszu do C-IED, oraz wzrost zagrożenia bezpieczeństwa w świecie wynikający ze stosowania IED w konfliktach o charakterze lokalnym, konieczne wydaje się zinstytucjonalizowanie problematyki przeciwdziałania użyciu improwizowanych urządzeń wybuchowych w Siłach Zbrojnych RP stworzenie etatowych struktur właściwych problematyce C-IED. 2. Budowę narodowych zdolności w zakresie C-IED należy oprzeć na doświadczeniach państw NATO, które stworzyły już funkcjonalne struktury odpowiedzialne za ten obszar. Dobrym przykładem wprowadzonych zmian są Siły Zbrojne Niemiec, gdzie w strukturze Dowództwa Operacyjnego Bundeswehry występuje oddział C-IED. Proponuje się rozważenie możliwości sformowania w Sztabie Ge- 10

13 Bogusław Bębenek neralnym WP lub Dowództwie Operacyjnym Sił Zbrojnych komórki odpowiedzialnej za przedmiotową problematykę. 3. Aktualny plan działania NATO w obszarze przeciwdziałania użyciu IED wskazuje jako zasadne rozwijanie narodowych zdolności w zakresie C-IED poprzez nawiązywanie i zacieśnianie bilateralnej współpracy z innymi państwami NATO, dotyczącej przedmiotowej problematyki. Podjęcie dwustronnej współpracy z Siłami Zbrojnymi Niemiec w obszarze C-IED może być pomocne w rozwijaniu własnych zdolności w tym obszarze. 4. W ocenie przedstawicieli Sojuszniczego Dowództwa ds. Transformacji kluczem do sukcesu jest usprawnianie obecnie obowiązujących procedur oraz dostępnych narzędzi, ze szczególnym naciskiem na rozwijanie zdolności do zwalczania sieci IED przeciwnika. 5. Podczas przygotowania kolejnych zmian Polskiego Kontyngentu Wojskowego do misji w Afganistanie należy korzystać z Mobilnego Interaktywnego Modułu Szkoleniowego C-IED. Zaangażowanie JIEDDO 11 w system C-IED JIEDDO została powołana do życia 14 lutego 2006 roku. Początkowo ustanowiona jako Połączony Zespół Zwalczania IED pod dowództwem amerykańskiego gen. bryg. Joseph a VOTEL A. W pierwszym okresie funkcjonowania organizacja zajmowała się wyłącznie tematyką IED, później została rozszerzona o działania wywiadowcze poprzez nawiązanie współpracy roboczej z wywiadem USA oraz przemianowana na Połączony Zespół Bojowy Zwalczania IED. Pod przewodnictwem zastępcy Sekretarza Obrony USA ta tajna i mocno zdecentralizowana grupa została ostatecznie przekształcona we Wspólną Agencję ds. Zwalczania Improwizowanych Urządzeń Wybuchowych JIEDDO, na podstawie dyrektywy Departamentu Obrony USA Nr E z dnia 14 lutego 2006 roku. Od tego okresu jest jednostką Departamentu Obrony Stanów Zjednoczonych, w ramach której prowadzona jest działalność w celu zmniejszenia lub wyeliminowania skutków wszystkich form improwizowanych urządzeń wybuchowych użytych przeciwko siłom zbrojnym USA oraz siłom zbrojnym koalicji. Realizacja misji JIEDDO składa się z trzech kluczowych elementów: Atak na Sieci (Attack the Network), Pokonanie Urządzenia (Defeat the Device) oraz Szkolenie Wojska (Train the Force). Wszystkie te elementy wprowadzane są w życie przy ogromnym udziale technologii, zaś JIEDDO regularnie prowadzi rozmowy i nawiązuje współpracę z firmami sektora prywatnego zmierzającą do nieustannego rozwoju rozwiązań wspierających każdy z wymienionych trzech kluczowych elementów. Podejście 11 JIEDDO z ang. Joint Improvised Explosive Device Defeat Organization - Wspólna Agencja d/s Zwalczania Improwizowanych Urządzeń Wybuchowych (tłumaczenie autora) 11

14 Wybrane zagadnienia przeciwdziałania improwizowanym urządzeniom wybuchowym (C-IED) w NATO JIEDDO do sposobów zwalczania IED wywodzi się od pięciu zasad dogmatycznych organizacji: przewidywanie, wykrywanie, zapobieganie, neutralizacja i łagodzenie skutków. Prośby o propozycje nowych rozwiązań są regularnie wysyłane do partnerów z sektora prywatnego poprzez Portal Ofert JIEDDO. Propozycje, które napływają od partnerów, są następnie oceniane pod kątem przydatności i wykonalności m.in. za pomocą specjalnie opracowanego systemu TRL (ang. Technical Readiness Level Poziom Gotowości Technicznej), w którym 1 odpowiada obserwacji i sporządzeniu raportu podstawowych funkcji rozwiązania, a 9 odpowiada już właściwemu systemowi, sprawdzonemu w boju, poprzez udział w licznych operacjach zakończonych sukcesem. Dzięki zastosowaniu systemu oceny TRL łatwiej jest następnie szybko i w miarę potrzeb wykorzystać niektóre z rozwiązań poprzez ich implementację na polu walki. JIEDDO działa pod nadzorem i z polecenia Departamentu Obrony USA. Generał Michael BARBERO przyjął obowiązki dyrektora JIEDDO 4 marca 2011 roku. Od tego czasu służy jako Główny Doradca zastępcy Sekretarza Obrony i Przewodniczący Kolegium Szefów Połączonych Sztabów w sprawach związanych ze zwalczaniem IED. W zespołach przywódczych JIEDDO zasiadają przedstawiciele biura Sekretarza z wszystkich pięciu Rodzajów Wojsk USA oraz dodatkowo przedstawiciele prawni, doradcy i eksperci z Departamentu Obrony oraz Służb Wywiadu. Zbieranie, Wymiana Wiedzy i Informacji JIEDDO (JKnIFE 12 ) jest stałą właściwością Agencji. Polega na zbieraniu i przetwarzaniu stale aktualizowanych danych pochodzących z różnych źródeł, a dotyczących działań związanych z unieszkodliwianiem improwizowanych urządzeń wybuchowych, zbieranych w bazie danych dostępnej za pośrednictwem portalu internetowego siłom USA oraz państwom sprzymierzonym zaangażowanym w walkę. Baza tworzona przez zespół JKnIFE zapewnia żołnierzom oraz instruktorom C-IED dynamicznie rozwijający się zasób danych do wykorzystania w sytuacjach związanych z działaniami C-IED, a także materiały szkoleniowe do lepszego przygotowania przed przystąpieniem do działań zbrojnych oraz poprawę wymiany informacji na polu walki. Dodatkowo JKnIFE zapewnia całodobowe wsparcie polegające na dostępie do informacji poprzez Centrum Operacyjne, w celu uzyskania wszelkich potrzebnych informacji dotyczących IED. 12 JKnIFE z ang. JIEDDO Knowledge Information Fusion Exchange - Zbieranie, Wymiana Wiedzy i Informacji JIEDDO (tłumaczenie autora) 12

15 Bogusław Bębenek Poziom operacyjny JIEDDO Atak na Sieć. Jeśli będziemy kontynuowali wyłącznie linię obrony w Afganistanie, nigdy nie rozwiążemy problemu improwizowanych ładunków wybuchowych Gen. Michael BARBERO, dyrektor JIEDDO. Poziom operacyjny JIEDDO nazwany Atak na Sieć umożliwia operacje ofensywne skierowane przeciwko złożonej sieci tworzącej i finansującej produkcję IED, szkolącej w zakresie ich użycia i wspierającej niezbędną infrastrukturę. Działania przeciwko tej sieci prowadzone są poprzez prowadzenie działań wywiadowczych, rozpoznawczych i informacyjnych, jak również poprzez niszczenie celów powiązanych z siecią z wykorzystaniem najnowocześniejszych technologii, w tym biometrii. W roku podatkowym 2011 JIEDDO sfinansowała ponad 15 różnych przedsięwzięć związanych z Atakiem na Sieć. Wśród istotnych sukcesów jest stworzenie systemów wykrycia powietrznego Blue Devil i Speckles umożliwiających wykrycie działań partyzanckich zmierzających do rozmieszczenia ładunków IED. Blue Devil jest systemem nadzoru wielkoobszarowego, sterowanym zdarzeniami przy użyciu kamer o wysokiej rozdzielczości, powiązanym z przekazem wywiadowczych sygnałów o aktywności wrogich jednostek i alarmowania sił sprzymierzonych dla zmaksymalizowania efektywności działań i natychmiastowej reakcji. JIEDDO sfinansowała dwa systemy na cele Operacji Enduring Freedom w Afganistanie za łączną kwotę 86 milionów dolarów. Speckles to ważący 35 funtów 13 bezzałogowy statek powietrzny wyposażony w czujniki podczerwieni, przystosowany do operacji patrolowania przy zadaniach oczyszczania drogi przejazdu. Niewymagający pasa startowego statek powietrzny jest zdolny do pełnienia ośmiogodzinnych misji z bezpośrednią transmisją video. JIEDDO wydała 13,2 miliona dolarów na wsparcie patroli oczyszczania przejazdu poprzez szybkie rozpoznanie terenu i utrzymanie natychmiastowej gotowości bojowej. Wysiłki polegające na Przewidywaniu i Zapobieganiu pomagają w szybkim reagowaniu na napływające informacje i dane dotyczące IED, a także optymalne wykorzystanie technologii, co daje wojskom na polu walki przewagę poprzez możliwość zbierania, wykorzystywania i analizowania różnego rodzaju materiałów wywiadowczych. W celu zatrzymania napływu ładunków wybuchowych domowej produkcji do Afganistanu, JIEDDO pozyskuje i dostarcza środki finansowe funtów = 15,8 kilograma 13

16 Wybrane zagadnienia przeciwdziałania improwizowanym urządzeniom wybuchowym (C-IED) w NATO niezbędne do zatrudnienia analityków wywiadu przeznaczonych do rozpracowywania łańcucha dostawców IED. Akcje programu Atak na Sieć wymagają wspólnej i konsekwentnej struktury operacyjnej opartej na trzech obszarach taktycznych: budowanie relacji, zdobywanie cennego rozpoznania oraz neutralizacji przeciwnika. Pracując wspólnie, JIEDDO wraz z Wydziałem Bezpieczeństwa Wewnętrznego stworzył system PBIED-CA 14. Jest to system urządzeń detekcyjnych, wykorzystujących różnego rodzaju czujniki, wspomagających żołnierza w zdalnym wykrywaniu i ustalaniu priorytetu zagrożenia, dzięki czemu pomaga wyeliminować bezpośrednie zagrożenie życia żołnierza. Misją utworzonego w sierpniu 2006 roku Centrum Operacji i Rozpoznania C-IED - COIC 15 jest wsparcie wszystkich dowódców zaangażowanych w działania zbrojne informacjami i produktami analizy wywiadowczej w celu zwiększenia zdolności przeprowadzania precyzyjnych ataków na sieci wykorzystujące i wdrażające urządzenia IED. Centrum COIC współpracuje z szeroką siecią ponad 30 agencji rządowych i wywiadowczych, w roku 2010 odpowiedziało na ponad 2300 zapytań informacyjnych. Od roku 2007 COIC dostarczyło ponad 7000 odpowiedzi, co przyczyniło się do usprawnienia dokładności przewidywań do 55 procent w roku Program JIEDDO Szkolenie Wojsk Najlepszym wykrywaczem IED jest dobrze wyszkolony wojownik - Gen. Michael Barbero, dyrektor JIEDDO. Szkolenie jest kluczowym elementem podejścia JIEDDO do tematu zwalczania IED. Program JIEDDO, nazwany Train the Force (z ang. Szkolenie Wojsk), ocenia wymogi szkoleniowe z zakresu przeciwdziałania IED, a także wspiera rozwój i doskonalenie inicjatywy szkoleniowej w celu umożliwienia jednostkom prowadzącym działania bojowe odpowiedniej organizacji, planowania i prowadzenia operacji walki z IED. Pomaga także we wdrażaniu odpowiedniego sprzętu i w lepszym zrozumieniu nowych zagrożeń związanych z IED. Główne inwestycje JIEDDO na rzecz szkolenia przyczyniły się do poprawy jakości operacji prowadzonych w Afganistanie i położyły większy nacisk na szkolenia polegające na wykorzystaniu technik szkoleniowych symulujących warunki bojowe z udziałem wirtualnych symulatorów oraz na powołaniu mobilnych zespołów szkoleniowych przeciwdziałania IED. W odpowiedzi na memorandum Sekretarza Obrony z 18 marca 2010, JIEDDO znacząco zwiększyła wsparcie szkoleniowe z zakresu przeciw- 14 PBIED-CA z ang. Personborne IED Counter Architecture Osobisty (Przenośny) System Zwalczania IED (tłumaczenie autora). 15 COIC z ang. Counter-IED Operations/Intelligence Center Centrum Operacji i Rozpoznania IED (tłumaczenie autora) 14

17 Bogusław Bębenek działania IED dla żołnierzy służących w strukturach Międzynarodowych Sił Wsparcia Bezpieczeństwa (ISAF) przy współpracy z Dowództwem Europejskim Stanów Zjednoczonych (EUCOM) 16 i Dowództwem Sił Sojuszniczych NATO ds. Transformacji (ACT) 17. JIEDDO stworzyła w 2009 roku program szkoleniowy z zakresu prowizorycznych materiałów wybuchowych dla zapewnienia żołnierzom specjalistycznej wiedzy na temat procesów chemicznych związanych z produkcją IED. Finansowany przez JIEDDO Mobilny Interaktywny Moduł szkoleniowy C-IED (MCIT) jest najnowocześniejszym systemem szkolenia i jedynym w swoim rodzaju narzędziem do odtwarzania i symulacji sytuacji z wykorzystaniem IED. Celem programu MCIT jest zapewnienie zwiększonej zdolność do rozpoznawania i unieszkodliwiania IED w różnych złożonych scenariuszach ataku. Szkolenie obejmuje zrozumienie podstawowych elementów i funkcji IED, powszechnych systemów ich inicjowania, elementów środowiska i terenu wykorzystywanych do maskowania IED oraz właściwego wdrożenia odpowiednich procedur przeciwdziałania i unieszkodliwiania IED. Aktualnie istnieje 20 jednostek MCIT rozmieszczonych w bazach wojskowych w Stanach Zjednoczonych i Niemczech. Filar działań JIEDDO Neutralizacja urządzeń zwiększa swobodę działania i bezpieczeństwo operacji sił koalicyjnych, skupiając się na dostarczaniu technologii obronnych do wykrywania IED, ich neutralizacji przed możliwą detonacją w bezpiecznym miejscu lub złagodzeniu skutków wybuchów. Stosowane systemy dążą do zminimalizowania skutków eksplozji IED na personel, sprzęt i wyposażenie. Jest to możliwe dzięki finansowanemu przez JIEDDO wprowadzaniu na wyposażenie wojsk sprzętu C-IED. Opracowano i dostarczono żołnierzom stacjonującym w Afganistanie ponad 1500 urządzeń neutralizujących zdalnie sterowane IED. Ocaliły one życie wielu żołnierzy i potencjalnych ofiar postronnych. JIEDDO dostarczyła także wsparcie dla 75 zespołów oczyszczania dróg w Afganistanie przy neutralizacji i oczyszczaniu terenu z IED i w budowaniu relacji z Afgańczykami, którzy wspierają wysiłki sił koalicji w pozbywaniu się powstańców z kolejnych obszarów prowadzenia działań stabilizacyjnych. Wysiłki w celu złagodzenia skutków wybuchów dotykających pojazdy okazały się skuteczne, a liczba ataków IED na pojazdy sił koalicyjnych spadła o 17 procent w 2011 roku. Z uwagi na to, JIEDDO koncentrowała swoje wysiłki na rzecz ograniczenia zagrożenia wobec jednostek piechoty. 16 EUCOM - z ang. U.S. European Command Dowództwo Europejskie Stanów Zjednoczonych (tłumaczenie autora) 17 ACT - z ang. Allied Command Transformation Dowództwo Sił Sojuszniczych (tłumaczenie autora) 15

18 Wybrane zagadnienia przeciwdziałania improwizowanym urządzeniom wybuchowym (C-IED) w NATO Dla umożliwienia szybkiego przemieszczania się wojsk JIEDDO stara się zmniejszyć ryzyko poprzez realizację i wdrażanie wielu programów modernizacyjnych jednocześnie, jak np. zakup trałów przeciwminowych, czy naziemne systemy detekcji. Trały przeciwminowe pozwalają na łagodzenia skutków wybuchu IED przez prowadzenie pre-detonacji, zmniejszając straty i uszkodzenia pojazdów oraz chroniąc życie i zdrowie żołnierzy. Pod kierunkiem JIEDDO sfinansowano zakup dodatkowych 110 trałów Panama City wykorzystywanych w czasie prowadzenia działań w Afganistanie przez US Marines. Kolejnym przykładem jest modernizacja naziemnych systemów detekcji, które starają się wykryć urządzenia IED przenoszone przez ludzi, przewożone pojazdami oraz już umieszczone w terenie, a także wszelkie podejrzane działania związane z rozmieszczeniem IED. Obejmowały one systemy wykrywania zagrożenia, systemy stałego nadzoru, ręczne radary i systemy wykrywania urządzeń IED. System stałego nadzoru naziemnego to zestaw czujników, zamontowanych na sterowcu na uwięzi, zdolny do pracy na wysokości od 1200 do 1800 metrów. W Afganistanie obecnie wykorzystywanych jest ponad 65 takich sterowców na potrzeby nadzoru. Walka w Afganistanie opiera się głównie na trudnych działaniach wojsk piechoty. Pododdziały piechoty stanowią szczególnie wrażliwy cel ataków rebeliantów, z ograniczoną ochroną przed efektem działań urządzeń typu IED. Dzięki operacjom piechoty łatwiej jest nawiązać bezpośrednią walkę z rebeliantami, ale także przekłada się to na większą wykrywalność urządzeń IED. Zmniejszenie skutków ataków na wojska piechoty pozostaje priorytetem dla JIEDDO, która rozwija zdolności wojsk w zakresie przeciwdziałania ładunkom wybuchowym domowej roboty i IED detonowanym przez bezpośredni kontakt. Wykorzystuje do tych celów systemy detekcji IED, psy tropiące oraz wykrywacze przenośne. Ocenia się, że około osiemdziesiąt procent urządzeń wybuchowych w Afganistanie wykonanych jest przy użyciu materiałów wybuchowych domowej roboty, złożonych z chemikaliów i nawozów sztucznych, przez co są one mniej wykrywalne przez urządzenia detekcyjne czułe na metal. JIED- DO przeznaczyła przeszło 12 milionów dolarów na nowe i już istniejące programy szkoleniowe dla psów tropiących urządzenia IED. Odpowiednio wyszkolony pies jest w stanie wyczuć zapach wydzielany przez urządzenia wybuchowe, a także wykrywać IED rozmieszczone na powierzchni i pod powierzchnią ziemi. Psy tropiące wykorzystywane są przez wszystkie rodzaje wojsk biorące udział w działaniach operacyjnych w Afganistanie. Wnioski końcowe 1. Aktualny poziom zdolności komponentów lądowych armii państw NATO w zakresie przeciwdziałania improwizowanym urządzeniom 16

19 Bogusław Bębenek wybuchowym jest wyraźnie zróżnicowany. Zależy od szeregu czynników, wśród których decydujące znaczenie mają zdobyte doświadczenia w realizacji zadań w środowisku zagrożonym występowaniem IED, stan modernizacji technicznej oraz rozwój i stan wprowadzonych zmian organizacyjno szkoleniowych w zakresie tych zdolności. 2. Funkcjonujące na świecie nowatorskie rozwiązania szkoleniowe, oparte na interaktywnych platformach i symulatorach pola walki zarówno szczebla taktycznego, jak i operacyjnego, skłaniają do postawienia tezy, że będą one w przyszłości jednym z podstawowych narzędzi szkoleniowych dla żołnierzy oraz dowództw i sztabów, również w obszarze C-IED. 3. Wnioski z konferencji NATO oraz zdolności komponentów lądowych armii państw NATO w zakresie przeciwdziałania improwizowanym urządzeniom wybuchowym, powinny mieć zasadniczy wpływ na określenie prospektywnych zdolności Wojsk Lądowych w zakresie C-IED. Selected Problems how to Counter Improvised Explosive Devices (C-IEDs) by NATO Abstract: The article addresses exclusively selected issues how to counter Improvised Explosive Devices (C-EIDs) by NATO. On the background of building C-IED capabilities, the main areas of counteracting IEDs are outlined. They are included in the latest edition of Commanders and Staff Handbook for C-IED. Due to the author s personal and professional interests, he presents the conclusions from the participation in the Third Annual Training Conference on C-IED organised by US CENTCOM in 2001 in Tampa, Florida USA. Special attention is drawn to the Joint Improvised Explosive Device Defeat Organization s (JIEDDO) engagement in C-IED system, which is not only a leading organization whose activities are based on USA Department s of Defense directives but, according to the author, since 2009 it has undoubtedly supported building the Polish Land Forces capabilities in the C-IED area. The author reckons that conclusions of the article should affect defining the prospective Land Forces capabilities in the C-IED area. 17

20 AUTOR mgr Wioletta Burawska RECENZENT prof. dr hab. Stanisław Śladkowski NIELEGALNA MIGRACJA JAKO JEDEN Z CZYNNIKÓW ZAGROŻENIA BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA Do zagrożeń, istotnych z punktu widzenia bezpieczeństwa Polski, zalicza się m.in.: istnienie nadmiernej koncentracji potencjału militarnego w niektórych regionach, proliferację broni masowego rażenia, zagrożenia ekonomiczne (w tym sprawy bezpieczeństwa energetycznego), niebezpieczeństwo nowych podziałów w Europie, niekontrolowane migracje transgraniczne, zagrożenia środowiska naturalnego, terroryzm i przestępczość zorganizowaną oraz aktywność obcych służb specjalnych i sprawy ochrony informacji niejawnych. Ewolucji ulega myślenie o obronności państwa. W ostatnich latach zaszło wiele zmian w organizacji obrony narodowej, powodujących, że jest ona postrzegana w szerszych niż tradycyjnie kategoriach. Obecnie obronność jest dziedziną bezpieczeństwa narodowego, stanowiącą sumę wszystkich cywilnych i wojskowych przedsięwzięć mających na celu zapobieganie i przeciwstawienie się wszelkim potencjalnym zagrożeniom bezpieczeństwa państwa, zarówno militarnym, jak i pozamilitarnym, mogącym doprowadzić do kryzysu polityczno-militarnego. Globalna imigracja do Unii Europejskiej wymaga od nas kompleksowego podejścia m.in. dlatego, że jest ona traktowana jako jedno z największych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa. W państwach Unii Europejskiej, by zmniejszyć ryzyko towarzyszące temu procesowi, dąży się do ujednolicenia systemu kontroli polityki migracyjnej. Migracje stale towarzyszą człowiekowi od początków jego dziejów i w dużym stopniu ukształtowały świat, w którym żyjemy. Są one zjawiskami trudnymi do prognozowania i kontrolowania, występują bowiem zarówno w czasie, jak i przestrzeni. Migracja ma bardzo duży wpływ na bezpieczeństwo państwa. Na podstawie rozwijającej się nielegalnie imigracji w krajach zachodnioeuropejskich, można dokonać próby wydzielenia kilku rodzajów zagrożeń dla szeroko rozumianego bezpieczeństwa państwa. Pierwsze z nich związane jest bezpośrednio z obciążeniem budżetu. Ulegają zwiększeniu wydatki ze środków państwa przeznaczone na utrzymanie osób nielegalnie przekraczających granicę ( budowa i utrzymanie ośrodków, wyżywienie, opieka medyczna, deportacja) oraz nakłady na służby państwowe odpowiedzialne 18

21 Wioletta Burawska za przeciwdziałanie migracji. Kolejne zagrożenie związane jest z przeniesieniem konfliktów rozgrywających się w krajach pochodzenia imigrantów na terytorium państw drugich. Zwiększa się również skala nielegalnych zjawisk, takich jak: przestępczość, prostytucja, żebractwo itp., wywołanych napływem dużych grup osób praktycznie pozbawionych środków do życia. W krajach Europy Zachodniej przestępczość kryminalna wśród imigrantów przekracza kilkukrotnie liczbę podobnych czynów popełnionych przez stałych mieszkańców. Następne zagrożenie wiąże się ze zwiększeniem zysków i tym samym możliwości działania zorganizowanych grup przestępczych trudniących się organizacją nielegalnej migracji. Następuje również kryminalizacja, tj. nawiązywanie kontaktów ze zorganizowaną przestępczością, znacznej liczby obywateli własnego państwa. Poważne mogą być również międzynarodowe następstwa nielegalnej imigracji. Sytuacja, w jakiej może znaleźć się Polska, jest bardzo podobna do położenia Grecji, Włoch, czy Hiszpanii. Podobnie jak kraje śródziemnomorskie, Polska dla imigrantów nie jest krajem docelowym tylko tranzytowym. Dążą oni do przedostania się do państw najzamożniejszych. Niekontrolowana migracja może doprowadzić do zagrożenia terroryzmem, sprzyja powstaniu zorganizowanych grup przestępczych, przemytowi niebezpiecznych ładunków, narkotyków oraz prowadzi do wzrostu przestępczości. Bezsprzeczne jest, że nielegalna migracja jest przestępstwem zorganizowanym, z którego popełniający je czerpią ogromne zyski. Przerzut migrantów przez granice państwowe i terytorium krajów tranzytowych stał się istotnym, i jak się dość powszechnie uważa, nasilającym się zjawiskiem w dziedzinie międzynarodowych przepływów ludności. Dotyczy to również w dużym stopniu Polski. W przeszłości Polska była krajem tranzytowym dla większości nielegalnych imigrantów, jednak w miarę wzrostu stopy życiowej atrakcyjność Polski, jako miejsca osiedlenia się, wzrosła. Przerzucanych migrantów można podzielić na trzy grupy: 1. Legalnie przybywających i nielegalnie pozostających; 2. Nielegalnie przekraczających granicę; 3. Przekraczających granicę z fałszywymi dokumentami. Żyjemy w świecie, w którym ponad 200 milionów osób to migranci, większość krajów jest jednocześnie krajami ich pochodzenia, tranzytu i docelowymi. Mobilność zawodowa staje się zatem życiową koniecznością wynikającą z różnic demograficznych, nierówności pod względem otrzymanego dochodu, czy możliwości zatrudnienia. Uchodźcami są ludzie, którzy znaleźli się w sytuacji bez wyjścia i w obawie przed prześladowaniem, by ratować swe życie lub wolność, zmuszeni są porzucić swój dom, swój majątek, przyjaciół i uciekać ze swego ojczystego kraju. Uchodźca choćby chciał - nie może powrócić do swojego domu lub takiego powrotu się obawia. Wiele obecnych konfliktów 19

22 Nielegalna migracja jako jeden z czynników zagrożenia bezpieczeństwa państwa na świecie charakteryzuje się tym, że ludzie, którzy z powodu prześladowań czy przemocy zostali zmuszeni do opuszczenia swoich domów, pozostają na terenie własnego kraju. Są to uchodźcy wewnętrzni. Nie zawsze jednak istnieje możliwość wyjazdu w legalny sposób. Uchodźctwo stanowi stałą i przyjętą część ludzkiej migracji, dlatego też rozwój każdego państwa narodowego opierał się na ograniczeniu tejże migracji oraz zachowaniu stałych granic. W XIX wieku zasady te spowodowały, że kraje unikały uchodźców. Problem uchodźctwa wiąże się przede wszystkim z wojnami, prześladowaniami na tle etnicznym, kulturowym i religijnym oraz z brakiem bezpieczeństwa w kraju pochodzenia. Polska jest dla wielu cudzoziemców pierwszym bezpiecznym krajem. Ich stały napływ powoduje konieczność ciągłych zmian ustrojowych i szukania nowych rozwiązań. W prawie międzynarodowym termin uchodźca definiowany jest przez Konwencję Dotyczącą Statusu Uchodźców z 1951 roku (znaną też jako Konwencja Genewska z 1951 r.), zmienioną następnie Protokołem Nowojorskim z 1967 roku. Dokumenty te definiują, iż uchodźcą jest osobą, która przebywa poza krajem swego pochodzenia i posiada uzasadnioną obawę przed prześladowaniem w tym kraju ze względu na rasę, religię, narodowość, poglądy polityczne lub przynależność do określonej grupy społecznej. Aby uzyskać status uchodźcy nie zawsze trzeba udowadniać, iż było się prześladowanym przed opuszczeniem swojego kraju. Obawa może się dopiero pojawić podczas pobytu zagranicznego. Cudzoziemiec musi udowodnić, iż jego strach wiąże się z prawdopodobieństwem prześladowania, to znaczy, iż w kraju pochodzenia znajdzie się w położeniu, które wywoła prześladowanie. Za prześladowanie rozumie się szkodę lub krzywdę wyrządzaną przez państwo bądź jego organy, a także brak ochrony ze strony państwa przed prześladowaniem innych osób. Szkoda musi być poważna i godzić w podstawowe prawa człowieka. Polska to kraj, w którym zjawisko uchodźctwa jest doskonale znane. Uchodźcy byli zawsze obecni w naszej historii. Ze względu na położenie w Polsce krzyżują się drogi migrantów i uchodźców zmierzających w różnych kierunkach. Jednakże nasz kraj nie był tylko szlakiem tranzytowym. Polska często stawała się docelowym miejscem schronienia. Od 21 grudnia 2007 roku polskie granice stały się zewnętrznymi granicami Unii Europejskiej. Granic tych nie powinien przekroczyć żaden nielegalny imigrant- jak deklarują przedstawiciele Straży Granicznej czy też Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Zaostrzone zostały przepisy dotyczące legalizacji pobytu w Polsce. Przed rządem polskim stoją więc poważne zadania, nie tylko dotyczące szczelności granic, lecz także tego, co zrobić z imigrantami, którzy wystąpią w Polsce o nadanie statusu uchodźcy. 20

23 Wioletta Burawska Wciąż stosunkowo niewielka liczba osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy w Polsce, otrzymuje pozytywną decyzję, a jedynie około połowa z nich osiedla się tu na stałe. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele: brak rządowego programu integracyjnego i problemy z adaptacją, znalezienie mieszkania i pracy, a także nieznajomość i trudność nauczenia się języka polskiego. Ważne dla sytuacji cudzoziemców w Polsce są postanowienia Konstytucji z 1997 r. Art. 56 stanowi: Cudzoziemcy mogą korzystać z prawa azylu w Rzeczpospolitej Polskiej na zasadach określonych w ustawie. Cudzoziemcowi, który w Rzeczypospolitej Polskiej poszukuje ochrony przed prześladowaniem, może być przyznany status uchodźcy zgodnie z wiążącymi Rzeczpospolitą Polską umowami międzynarodowymi. Drugim ważnym aktem prawnym jest Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, która określa zasady, warunki i tryb udzielania cudzoziemcom ochrony na terytorium RP oraz organy właściwe w tych sprawach. Aktami o znaczeniu międzynarodowym regulującymi status cudzoziemca na terytorium Polski są: 1. Konwencja dotycząca statusu uchodźców sporządzona w Genewie 28 lipca 1951r., którą Polska ratyfikowała 2 września 1991r. 2. Protokół dotyczący statusu uchodźców sporządzony w Nowym Jorku 31 stycznia 1967r. który Polska ratyfikowała 2 września 1991 r. Istnieje kilka sposobów udzielenia cudzoziemcowi pomocy na terytorium Rzeczypospolitej Polski. Wśród nich znajdują się: nadanie statusu uchodźcy; udzielenie ochrony uzupełniającej; udzielenie azylu; udzielenie zgody na pobyt tolerowany. Cudzoziemcowi nadaje się status uchodźcy, jeżeli na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem w kraju pochodzenia z powodu rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub przynależności do określonej grupy społecznej nie może lub nie chce korzystać z ochrony tego kraju. Status uchodźcy nadaje się także małoletniemu dziecku cudzoziemca, który uzyskał status uchodźcy w Rzeczypospolitej Polskiej, urodzonemu na tym terytorium. Cudzoziemcowi, który nie spełnia warunków do nadania statusu uchodźcy, udziela się: Azylu,Ochrony uzupełniającej, Zgody na pobyt tolerowany, Ochrony czasowej. W Polsce jest mała liczba społeczności imigranckich, dlatego trudno jest o wsparcie dla nowych uchodźców, którzy chcieliby rozpocząć samodzielne życie. Od 2003 roku funkcjonuje Stowarzyszenie Uchodźców RP, którego celem jest wsparcie uchodźców oraz osób oczekujących na decyzję. Funkcjonują także polskie organizacje pozarządowe, które zajmują się bezpośrednio pomocą uchodźcom. Cudzo- 21

24 Nielegalna migracja jako jeden z czynników zagrożenia bezpieczeństwa państwa ziemcy trafiają do Ośrodków dla Cudzoziemców, których jest w Polsce 19 (dane UDSC z r.). Stają się one ich domem na czas trwania procedury Źródło: wewnętrzna statystyka PSG Warszawa Okęcie. Rys.1. Rozmieszczenie ośrodków dla Cudzoziemców w Polsce Do 1996 r. liczba osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy była niewielka. Były to osoby pochodzące głównie z Bośni i Hercegowiny, Serbii i Czarnogóry, Etiopii, Armenii oraz Libanu i Laosu 18. Istotny wzrost liczby osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy w Rzeczypospolitej Polskiej nastąpił z początkiem 1996r. Do takiej sytuacji przyczynił się w głównej mierze napływ obywateli krajów azjatyckich, którzy przekraczając nielegalnie polską granicę, kierowali się do krajów zachodnich. Migranci ci postrzegali Polskę jedynie jako kraj tranzytowy, ale wobec trudności w przedostaniu się na terytorium państw zachodnich, składali wnioski o nadanie im statusu uchodźcy w Polsce. W latach osoby te pochodziły głównie z Afganistanu, Bangladeszu, Indii, Iraku, Serbii i Czarnogóry, Armenii, oraz Somalii 19. Pojawiły się również nowe grupy cudzoziemców narodowości mongolskiej i rumuń- 18 Materiały pochodzące ze statystyk wewnętrznych PSG Warszawa Okęcie 19 Tamże 22

25 Wioletta Burawska skiej. Od 1999r. główne kraje pochodzenia osób ubiegających się o status uchodźcy w Polsce to Czeczenia, Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Ukraina oraz kraje Afryki i Azji - Afganistan, Wietnam, Mongolia, Somalia, Sri Lanka, Etiopia, Pakistan, Indie, Irak, a także Bułgaria i Rumunia 20. Obecnie o status uchodźcy stara się około 7-8 tysięcy osób rocznie 21 i liczba ta systematycznie rośnie to trend charakterystyczny dla Europy Środkowej. Wzrost liczby uchodźców może sięgać kilkudziesięciu procent rocznie. Jednocześnie spada liczba wniosków azylowych składanych w Zachodniej Europie. Poszukujący azylu, którzy przybywają do Polski z odległych miejsc, bardzo często nigdy wcześniej o niej nie słyszeli. Wiele z tych osób zdeterminowanych jest, by dotrzeć na Zachód lub sceptycznie podchodzi do możliwości osiedlenia się w Polsce. W związku z tym opuszczają oni kraj, zanim władze wydadzą decyzję w ich sprawie. Znaczący wzrost nielegalnej migracji znacznie nasilił się z uruchomieniem nowych połączeń lotniczych. I tak na przykład, w Państwowym Porcie Lotniczym Warszawa Okęcie uruchomiono nowe bezpośrednie połączenia z krajami trzecimi, uznawanymi przez Unię Europejską za kraje wysokiego ryzyka migracyjnego: od kwietnia 2010r Maroko Casablanca, od czerwca 2010r Liban Bejrut, od października 2010r Armenia Erewań i Gruzja Tbilisi, od Listopada 2010r Egipt Kair; Syria Damaszek i Wietnam Hanoi. W bardzo krótkim okresie odnotowano znaczny wzrost liczb wydanych decyzji o odmowie wjazdu. Powyższe połączenia są kierunkami szczególnie zagrożonymi zjawiskiem nielegalnej migracji obywateli państw afrykańskich (głównie Afryka Północna). Z doświadczeń Państw Członkowskich Unii Europejskiej oraz Strefy Schengen, a także informacji uzyskanych od Agencji Frontex wynika, że połączenia te niosą zagrożenia handlu ludźmi (głównie dotyczy to nieletnich oraz kobiet z Nigerii do Europy). Proceder ten wygląda następująco: obywatele ww. państw są zaopatrywani w fałszywe dokumenty podróży; w przypadku, gdy fałszerstwo zostaje wykryte cudzoziemcy składają wniosek o nadanie statusu uchodźcy; następnie trafiają do ośrodka dla cudzoziemców, skąd są dalej transportowania do docelowego miejsca (państwa) - najczęściej Francji bądź Hiszpanii. Przemycane osoby są zmuszane do prostytucji, sprzedawane do obozów pracy lub jako dawcy organów. Na podstawie doświadczeń Policji Czeskiej, gdzie połączenia Praga Hanoi funkcjonowały około rok ( 2008/2009), wynika, iż kierunek ten jest szczególnie zagrożony nielegalną migracją oraz przerzutem dzieci. 20 Tamże 21 Strona internetowa; 23

26 Nielegalna migracja jako jeden z czynników zagrożenia bezpieczeństwa państwa Na kierunkach Tbilisi Warszawa i Erewań Warszawa do tej pory nie odnotowano znacznego zagrożenia nielegalną migracją. Jednakże z uwagi na fakt niestabilnej sytuacji geopolitycznej w tym rejonie, kierunki te są pod stałym nadzorem, traktowane jako kierunki zagrożone. W przypadku obywateli takich państw, jak: Irak, Iran, Afganistan istnieje przypuszczenie, iż będą oni przekraczać granice nielegalnie na podstawie sfałszowanych dokumentów paszportowych in blanco oraz skradzionych blankietów wizowych Państw UE, gdyż jest to obecnie bardzo popularna i szybka forma dostania się na obszar Schengen. Od stycznia 2011r w PSG Warszawa Okęcie rozpoczęło się dokładne monitorowanie przylotów z Aten, Mediolanu i Rzymu, w celu ujawnienia osób bez dokumentów lub posługujących się sfałszowanymi dokumentami. Według informacji posiadanych przez Straż Graniczną należy zwrócić szczególną uwagę na proces uszczelniania granicy Ukrainy z krajami trzecimi, a w szczególności z Rosją, Białorusią i granicy morskiej z krajami kaukaskimi 22. Należy wykorzystywać fundusze strukturalne do budowy wspólnych projektów na granicy polsko ukraińskiej. Interesem Unii i Polski jest stabilna sytuacja polityczna na Ukrainie. Należy tak budować europejską strefę wpływów, aby nie budzić podejrzeń i oporów na Ukrainie. Na proces uszczelniania granicy wschodniej Polski nałożyło się zjawisko nasilania nielegalnej migracji, z którą przyszło walczyć służbom granicznym. Przez terytorium Polski biegną dwa kanały przerzutu ludzi: bałkański, którym obywatele Bułgarii, Rumunii i krajów byłej Jugosławii próbują dostać się do Niemiec i dalej na zachód, drugi szlak prowadzi przez granicę wschodnią, z którego korzystają obywatele państw Azji, Afryki i dawnego Związku Radzieckiego 23. Z przeprowadzonych wywiadów wynika, że sporą popularnością cieszą się dwie trasy przerzutu migrantów z kraju pochodzenia do kraju docelowego: Moskwa -Wilno, Kijów lub Mińsk Polska - Niemcy; Istambuł Praga Polska - Niemcy. Przerzutem ludzi zajmują się specjalne gangi, które kontrolują ogólnie 60 % przemytu ludzi 24. Jest to przestępczość trudna do zlikwidowania, posiada gęstą sieć naganiaczy, przewoźników, fałszerzy dokumentów i zakamuflowane punkty przerzutowe. Zorganizowane grupy międzynarodowe wyposażone są w najlepszy sprzęt, samochody, pomaga im w tym bardzo często ludność miejscowa. Osoby zajmujące się przerzutem, to najczęściej obywatele Rosji, Białorusi i Polski, ale zwykle w przerzucie uczestniczą 22 K. Bauchmann, Nie budzić nadziei niemożliwych do spełnienia, Rzeczpospolita, Warszaw, 4 września 1998, nr 207, s H. Dominczak, op.cit.,s K. Grzybowska, Konferencja Państw z Schengen i zaostrzenia walki z przemytem ludzi, Rzeczpospolita, Warszawa, 17 września 1998, nr 218, s.1. 24

27 Wioletta Burawska przedstawiciele tych narodowości, przez których kraje wiedzie dana trasa przerzutu. Osoby, które przybywają do Polski, nie mają wystarczającej informacji o swojej obecnej i przyszłej sytuacji w naszym kraju. Szczególnym problemem jest brak orientacji na rynku pracy, możliwościach poszukiwania i podejmowania zatrudnienia oraz wiedzy o zasadach podejmowania działalności gospodarczej. Sytuacja ta ogranicza zasadniczo prawdopodobieństwo podjęcia przez nie zatrudnienia, nawet w dłuższej perspektywie czasowej od momentu uzyskania prawa pobytu w Polsce. Zwalczanie nielegalnej migracji wymaga ścisłej współpracy z krajami pochodzenia uchodźców oraz z krajami tranzytu. Migranci będą przybywać do Europy tak długo, jak długo będą przekonani, że korzyści finansowe, jakie mogą uzyskać ze świadczenia nielegalnej pracy, przewyższą ryzyko ich deportowania do kraju pochodzenia. Mobilność ludzi związana ze zmianami w życiu zawodowym, wciąż przybiera na sile, a ludzie stale będą migrować w celu znalezienia nowej pracy i nowych rozwiązań dla wyzwań społeczno ekonomicznych stawianych przez światową globalizację. Ruchy migracyjne w znacznym stopniu ukształtowały obraz współczesnej Europy. Pozostają nadal procesem dynamicznym, niezwykle złożonym, wywierającym wpływ na wiele dziedzin życia społecznego i gospodarczego. Reasumując, uporządkowanie kwestii migracji będzie stawało się coraz większym wyzwaniem nie tylko dla Polski, lecz także dla krajów Europy Zachodniej w miarę postępu integracji ze strukturami europejskimi. Illegal Migration as One of Factors Contributing to the Threat to the Security of the State Abstract: The article features problems that Poland is facing in the context of illegal migration. Nowadays uncontrolled migration is treated as one of the greatest threats to the security of the state. The article also presents the refugee problem, as well as basic notions and refugees rights in Poland. The paper is mainly based on internal documents and statistics coming from data and registers kept at Border Guard Post at Warszawa Okęcie. The aims of this paper are as follows: outlining the notion of refugees; describing procedures concerning refugees in Poland; drawing attention to the level of the threat to the state from uncontrolled migration. 25

28 AUTOR mgr Bartłomiej Czerkowski RECENZENT dr hab. Stanisław Sirko MISJE PAŃSTWOWYCH LINII LOTNICZYCH ANALIZA PORÓWNAWCZA 1. Czym jest misja organizacji? W literaturze z zakresu zarządzania oraz zarządzania strategicznego misja najczęściej definiowana jest jako kluczowy wyznacznik kierunku działalności organizacji. Jest ona najogólniejszym określeniem celów organizacji i może być postrzegana jako wyrażenie jej racji bytu. Prawidłowy opis misji organizacji o charakterze usługowym powinien zawierać: cele, produkty i usługi, rynek, na którym funkcjonuje, filozofię oraz wykorzystywane technologie. Stałe rozwijanie misji organizacji jest przede wszystkim niezbędną częścią planowania oraz zarządzania strategicznego. Organizacja bez wizji tego, czego chce i oczekuje, jest jak podróżnik nieposiadający określonego celu swojej drogi. Bez tego wyznacznika organizacja nie ma możliwości określenia, czy zrobiła postęp czy też nie. Misja określa wartości, przekonania, kierunek działalności organizacji oraz determinuje jej stosunki z udziałowcami, pracownikami, klientami, akcjonariuszami, dostawcami, rządem oraz społecznością. Jest zatem niezwykle ważna, ponieważ pomaga w budowaniu zaufania i wiary w działalność organizacji, może motywować ludzi oraz sprzyjać tworzeniu się atmosfery porozumienia, która z kolei wspomaga osiąganie określonych celów. Jest ona siłą jednoczącą, wyznacza kierunki oraz dostarcza wskazówek do podejmowania decyzji na wszystkich poziomach zarządzania 25. Podobnie pojęcie misji organizacji definiuje A. Koźmiński, określając ją jako zestaw względnie trwałych dążeń, celów, na które zorientowane są lub powinny być działania podejmowane przez jej uczestników 26. Z kolei T. Listwan dookreśla misję za pomocą odpowiedzi na następujące pytania 27 : po co istniejemy? do czego dążymy? co mamy osiągnąć? czyje potrzeby zaspokajamy? jakie jest nasze przeznaczenie? 25 S. Kemp, L. Dwyer, Tourism Management, Elsevier, Sydney 2003, s A. Koźmiński, W. Piotrowski, Zarządzanie teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2007, s T. Listwan, Słownik zarządzania kadrami, C. H. Beck, Warszawa 2005, s

29 Bartłomiej Czerkowski Warto zaznaczyć, że formułowanie misji jest procesem stanowiącym jeden z pierwszych kroków, jaki podejmuje najwyższy szczebel kierownictwa. Polega na przedstawieniu celów i sensu istnienia organizacji, które w założeniu mają wyznaczać odpowiedni kierunek, prowadzący do końcowego sukcesu 28. Misja oznacza zatem nadrzędne cele do realizacji, które powinny być także zgodne z wartościami i oczekiwaniami głównych akcjonariuszy, co szczególnie dotyczy firm spółek. Cele te powinny być filarami odróżniającymi daną organizację od pozostałych. Niektórzy teoretycy nazywają misję organizacji kulturowym łącznikiem, który umożliwia jej funkcjonowanie jako jednostki zbiorowej. Ten kulturowy łącznik składa się z mocno osadzonych norm i wartości, wpływających na zachowanie ludzi, ich wspólną pracę oraz sposób, w jaki realizują cele organizacji Misja w organizacji lotniczej Współczesne lotnictwo cywilne jest branżą, posiadającą liczne determinanty o charakterze wewnętrznym oraz zewnętrznym, które mogą bezpośrednio wpływać zarówno na sukcesy, jak i nieprzewidziane porażki każdej organizacji lotniczej. Obecnie każdy państwowy przewoźnik stoi przed wyzwaniem funkcjonowania na jednym z najbardziej mobilnych rynków przemysłowych, jakim jest rynek przewozów pasażerskich. Obojętne czy jest to mała linia czarterowa, czy wielka korporacja lotnicza determinanty te są stałymi zmiennymi, które mogą prowadzić zarówno do wzlotów, jak do upadków wszystkich przewoźników. Jednym z kluczowych czynników wewnętrznych, mających wpływ na powodzenie lub jego brak dla danej organizacji lotniczej, jest m.in. proces ustalania jej misji. Formułowanie misji jest niezbędnym postępowaniem każdej organizacji lotniczej, co szczególnie uwydatnia się podczas tworzenia koncepcji przedsiębiorstwa w biznesplanie. Konieczność ta odnosi się także do każdej linii lotniczej bez względu na jej wielkość 30. Niestety, najczęstszy błąd powielany przez organizacje występuje już przy samym procesie identyfikacji odpowiedniej misji. Z założenia, jak już zasygnalizowano, celem każdej misji organizacji jest zdefiniowanie intencji lub nadrzędnego kierunku, jakim powinna się dana organizacja kierować, czyli w tym wypadku linia lotnicza. W celu zrealizowania tego procesu obranie misji musi być najpierw poprzedzone obraniem odpowiedniej wizji organizacji, co jest kluczowym zadaniem przy ustanawianiu każdej polityki firmy, często też pomijanym podczas tworzenia biznesplanu. W tym wy- 28 A. Radomski, Zarządzanie przedsiębiorstwem na rynku usług lotniczych w warunkach silnej konkurencji, AON, Warszawa 2001, s A. Campbell, S.Yeung, Creating a sense of mission, LongRange Planning, London 1991, s J. G. Wensveen, Wheels Up: Airline Business Plan Development, Brooks Cole, Belmont 2004, s

30 Misje państwowych linii lotniczych analiza porównawcza padku obranie odpowiedniej wizji jest nakreśleniem ogólnego zarysu upragnionego stanu rzeczy w określonych ramach czasu lub określeniem tożsamości firmy w odległej przyszłości 31. Nade wszystko należy jednak pamiętać o zastosowaniu elastyczności w nakreślaniu jakichkolwiek granic przy planowaniu polityki dla danej linii lotniczej. Wynika to z niezmiennej cechy branży lotnictwa cywilnego, którą jest najbardziej dynamiczne i zmienne otoczenie rynkowe. Elastyczność musi być zatem naturalnym parametrem zawartym zarówno w misji, jak i w wizji organizacji lotniczej by móc na bieżąco dostosowywać się do wszelkich zmian w środowisku, w którym linia lotnicza intensywnie współzawodniczy z innymi przewoźnikami Elementy misji państwowej linii lotniczej W literaturze przedmiotu opinie dotyczące odpowiedniej treści misji są podzielone. Istnieje jednak ogólne porozumienie dotyczące pojmowania misji bardziej jako deklaracji stanowiska i poglądów niż określenia samych szczegółów. Podstawą takiego poglądu jest fakt, że prawidłowa misja powinna umożliwiać firmie formułowanie, analizowanie oraz wprowadzanie szerokiej gamy możliwych do wykonania strategii alternatywnych, nie tłumiąc przy tym kreatywności w procesie zarządzania. Zbyt zawężona misja może ograniczać kreatywność zarządu oraz pracowników firmy w procesie podejmowania decyzji. Oprócz tego misja powinna być na tyle obszerna, aby zmniejszać różnice pomiędzy różnymi akcjonariuszami organizacji. Campbell and Yeung uważają, że misja składa się z czterech elementów: celów, strategii, zachowań i wartości. Twierdzą oni, że wybieranie celów organizacji, odzwierciedlających wyższe wartości, może zwiększać zaangażowanie oraz entuzjazm wśród pracowników. Cele odnoszące się wyłącznie do akcjonariuszy zwykle podkreślają ich odmienne wizje oraz często służą jedynie korzyściom zainteresowanych lub w niewielkim stopniu powodują zmniejszenie ich prawomocności w stosunku do firmy. Misja uwzględniająca pracownika pozwala scalić organizację, co nadaje jej właściwość kulturowego łącznika między firmą a pracownikami 33. Na podstawie analizy 75 firm produkcyjnych i usługowych oraz w oparciu o literaturę przedmiotu F. David wyciągnął wniosek, iż efektywna misja powinna zawierać dziewięć elementów. Uważa, że służą one za wzorzec do oceny misji oraz sporządzenia jej opisu 34 : 1. Klienci kim są klienci organizacji? 31 Tamże. 32 Tamże. 33 A. Campbell, S.Yeung, dz. cyt., s F. David, Strategic Management Concepts&Cases, Prentice Hall, New Jesey 2002, s

31 Bartłomiej Czerkowski 2. Produkty/usługi jakimi produktami oraz usługami zajmuje się organizacja? 3. Lokalizacja/rynek gdzie organizacja rywalizuje z konkurentami? 4. Technologia czy organizacja interesuje się głównie technologiami? 5. Troska o przetrwanie, wzrost i rentowność czy organizacja dąży do celów ekonomicznych? 6. Filozofia jakie są główne poglądy, wartości, aspiracje oraz priorytety firmy? 7. Autokoncepcja jakie kompetencje wyróżniają organizację oraz co jest jej główną zaletą konkurencyjną? 8. Troska o wizerunek publiczny czy firma reaguje na obawy społeczne, społecznościowe i środowiskowe? 9. Troska o pracowników czy pracownicy są postrzegani jako atuty organizacji? Warto zbadać do jakiego stopnia misje firm w różnych gałęziach przemysłu w Polsce i na świecie określone są przez wyżej wymienione elementy. W kolejnej części artykułu zaprezentowane zostały misje 40 linii lotniczych wraz z analizą ich treści ze względu na wyżej wymienionych dziewięć elementów. 4. Treść wybranych misji państwowych linii lotniczych W oparciu o wskazane przez F. Davida dziewięć elementów kompletnej misji, poddano analizie treść misji 40 międzynarodowych państwowych linii lotniczych. Struktura oceniania poszczególnych misji zawarta jest w tabeli 1. Opisy wszystkich misji zostały pobrane ze stron internetowych, raportów rocznych przewoźników oraz z periodyku Tourism Management. Następnie określone komponenty zostały porównane w celu zbadania stopnia przystosowania się danych linii lotniczych do powszechnie zaakceptowanego obrazu misji o prawidłowej treści. Badania indywidualnie określają, czy misja danej linii lotniczej zawiera dziewięć elementów wskazanych przez F. Davida. Słowem TAK oznaczane są elementy obecne w misji, natomiast słowem NIE elementy brakujące. Tabela 2. ilustruje liczbę misji zawierających wszystkie dziewięć elementów. Analizując dane przedstawione w tabeli nr 1, można dostrzec, że trzy najczęściej występujące elementy to: autokoncepcja (80%), filozofia (70%) oraz klienci (70%). Są to jedyne elementy przekraczające połowę liczby misji. Elementami pojawiającymi się najrzadziej są: technologie (20%), troska o pracowników (25%) oraz troska o wizerunek publiczny (27%). Warto wspomnieć o małym odsetku misji, które zawierają najrzadziej występujące elementy, ponieważ są to główne elementy konkurencyjności, natomiast przekazywanie ich wewnętrznym oraz zewnętrznym akcjonariuszom może zwiększyć rozpoznawalność firmy. Można również określić, 29

32 Misje państwowych linii lotniczych analiza porównawcza które misje zawierają więcej wyżej wspomnianych elementów, które - mniej. Czy naprawdę ma znaczenie udział w misji jakiegokolwiek z dziewięciu elementów? Odpowiedź jest twierdząca. Im bardziej obszerna misja, tym większe wykorzystanie potencjału organizacji w osiągnięciu i utrzymaniu przewagi nad konkurentami. W celu uzasadnienia tej opinii w dalszej części pracy zostanie przedstawiona waga każdego z elementów oraz przykłady takich misji Klienci Analizując literaturę z zakresu zarządzania strategicznego, można spostrzec, iż zainteresowanie klientami jest kluczowym zagadnieniem w planowaniu, wdrażaniu oraz ocenianiu strategii. Strategia marketingowa firmy obejmuje określanie, przewidywanie, stwarzanie oraz zaspokajanie potrzeb klientów, dotyczących produktów i usług. Analiza potrzeb potencjalnych odbiorców usług może być kluczowym elementem rozwijania efektywnej misji z racji tego, iż głównym celem formułowania misji biznesowej jest przyciągnięcie klientów mających dla organizacji kluczową wartość 35. Analizując misje przewoźników, odnotowujemy, iż 28 z 40 wybranych linii międzynarodowych zawiera jawne zainteresowanie klientami, np.: [...] naszą mocną stroną jest [ ] skupianie się na obsłudze klienta (Quantas), [...] zapewniając pasażerom oraz dostawcom profesjonalne usługi (KLM), Aerolineas nie zaprzestanie łączenia ludzi biznesu oraz turystów z Argentyny z ludźmi zza granicy (Aerolineas Argentinas), LOT w najbardziej efektywny i innowacyjny sposób zaspokaja potrzeby transportowe korporacyjnych i indywidualnych klientów latających z i do Polski (PLL LOT). Poszczególne linie lotnicze w różny sposób opisywały klientów. Najprościej mówiąc, odnosiły się do klientów, podróżników oraz pasażerów. Niektóre linie, jak na przykład szwedzki SAS Scandinavian Airlines, wspomniały o swoistych rynkach niszowych, jak na przykład podróże biznesowe czy też podróże w czasie wolnym. Tylko niewielki odsetek linii wspomniał o rynku transportowym, mimo że stanowi on znaczną cześć dochodu firm. 35 F. David, dz. cyt., s

33 Bartłomiej Czerkowski Tabela 1. Zawartość komponentów 40 linii lotniczych 31

34 Misje państwowych linii lotniczych analiza porównawcza *Tak (T) wskazuje, iż misja linii lotniczej zawiera odniesienie do komponentu. Nie (N) wskazuje, iż misja nie odnosi się do komponentu. 32

35 Bartłomiej Czerkowski Tabela 2. Liczba misji linii lotniczych posiadających każdy komponent Źródło: Opracowanie własne Sposób, w jaki firma rozmieszcza swoje produkty na poszczególnych rynkach, również zasługuje na uwagę. Wiąże się on z selektywnością pokrycia rynku. Misja powinna zawierać takie zagadnienia, jak określenie potrzeb klientów oraz wskazanie, które z nich zostały zaspokojone; grupy klientów oraz ich satysfakcję; wykorzystywane technologie oraz wykonywane funkcje czy też sposób, w jaki potrzeby klientów są zaspokajane. Prawidłowa misja przedstawia użyteczność produktów danej firmy dla jej klientów. Air Seszele oferuje swoim klientom bezpieczeństwo, troskę, opiekę i serwis, na którym można polegać, z kolei Lan Chile Airlines oferują serdeczność, jakość oraz komfort. Trudno zrozumieć fakt, iż niektóre linie ignorują swoich klientów. Organizacja powinna wiedzieć bowiem, kim są jej klienci oraz co sobie cenią. Wiedza taka jest niezbędna do rozwijania strategii rynkowych. P. Drucker wskazuje, że to klienci wyznaczają, czym jest biznes, a decydujące jest to, co klient myśli o kupowanym produkcie, co uważa za wartościowe klient jest podstawą biznesu i to on sprawia, że biznes funkcjonuje P. Drucker, Management tasks responsibilities and practices, Harper and Row, Nowy Jork 1974, s

36 Misje państwowych linii lotniczych analiza porównawcza Produkty/usługi Jasny koncept produktów oraz usług, które oferuje organizacja jest kluczowy do zaplanowania, wprowadzenia oraz ocenienia strategii. Wraz ze zmianą potrzeb klientów, firma powinna zmienić linię produktową. Jednakże tylko 14 z 40 wybranych misji zawierało opis typu produktów oraz usług, np.: [...] zapewniając szeroki zakres usług, na które jest zapotrzebowanie na rynku, kładąc nacisk na podróże biznesowe (SAS Scandinavian Airlines), [...] jest zaangażowana w transport lotniczy oraz pokrewne branże (Singapore), [...] aby być najlepszą i odnoszącą największe sukcesy firmą w przemyśle lotniczym (British Airways), [...] jedna z wiodących światowych linii lotniczych (Quantas). Z badania przeprowadzonego przez F. Davida wynika, że kategorią produkty/usługi charakteryzują się misje, które zawierały opis produktów oraz usług oferowanych przez firmę. Należy jednak zaznaczyć, że większość międzynarodowych linii lotniczych uważa za oczywiste fakt, że czytelnik opisu misji będzie wiedział, iż firma funkcjonuje w przemyśle lotniczym. Takie przekonanie jest jednak przyczyną tworzenia misji niezawierających dostatecznej ilości potrzebnych informacji. Przykładowo, wszystkie firmy oferują przewozy transportowe, jednak niewiele z nich wspomina o tym w opisie misji Lokalizacja Z literatury dotyczącej zarządzania strategicznego wynika, że rynek zbytu dla produktów i usług organizacji jest kluczowy, zwłaszcza w planowaniu efektywnej strategii. Jednak zaledwie 18 z 40 wybranych linii lotniczych wspomniało o lokalizacji oferowanych przez siebie usług, np.: KLM jest linią lotniczą z bazą w Europie, jednak funkcjonującą na całym świecie (KLM), [...] linia lotnicza prowadzi świat nad Pacyfik (Air New Zealand), [...] owocne funkcjonowanie na rynku skandynawskim (SAS Scandinavian Airlines), [...] funkcjonuje na całym świecie, reprezentując państwo Singapuru (Singapore Airlines), [...] zobowiązujemy się zrobić wszystko, aby stać się najlepszą linią lotniczą na Karaibach (Air Jamaica), Ukraine Airlines jest dziś rozpoznawane, jako jedna z najsolidniejszych linii lotniczych w Europie (Ukraine Airlines), [...] dążymy do bycia wiodącą linią lotniczą na terenie Zatoki Perskiej (Qatar Airlines). 34

37 Bartłomiej Czerkowski Tylko niektóre linie lotnicze przedstawiły w swoich misjach miejsca/ państwa pochodzenia linii lotniczych, do których oferują przewozy. Przykładowo Swissair skorzystają z wartościowych miejsc, które oferuje Szwajcaria, a Air Jamaica dąży do bycia najlepszą linią lotniczą na Karaibach. Większość badanych linii lotniczych nie podaje jednak informacji o terenie, jaki obejmują ich usługi. Innymi słowy, nie podają żadnych informacji dotyczących tego, gdzie ich produkty są rozprowadzane i sprzedawane. A przecież różnorodność operacji wykonywanych przez firmy wskazuje na typy kultur, z jakimi ma do czynienia dana firma. Zakres operacji danej firmy dostarcza ważnych informacji dotyczących rozmiaru i potencjału danego rynku Technologie Postęp technologiczny może w znaczący sposób wpłynąć na produkty oferowane przez firmę, usługi, rynek, dostawców, dystrybutorów, konkurentów, klientów, działania marketingowe oraz pozycję wśród konkurentów. Zmiany technologiczne są rewolucyjnymi operacjami biznesowymi. Technologie wskazują na możliwości i zagrożenia dla firmy, które należy wziąć pod uwagę przy planowaniu strategii biznesowych. Firmy, praktycznie z każdej branży przemysłowej, opierają się na udoskonalaniu produktów i usług, co prowadzi do wzrostu rentowności oraz ogólnego rozwoju. Nowe połączenia i technologie zmniejszają koszty operacji, natomiast zwiększają wydajność, elastyczność, interaktywność oraz konkurencyjność 38. Tylko 8 z 40 badanych linii lotniczych wskazało wykorzystywane nowe technologie, np.: [...] aby być solidną i bezpieczną linią lotniczą, oferującą najlepsze usługi (Air Canada), [...] zaopatrujemy naszą flotę w najlepsze samoloty zapewniające naszym klientom komfort na najwyższym poziomie (Qatar Airlines), [...] nasza flota i sieć połączeń charakteryzują się najnowszą zaawansowaną technologią (Kuwait Airllines). Zaskakujący jest fakt, że tak wiele linii lotniczych pominęło w swoich misjach wykorzystywane technologie. W dzisiejszych czasach zarządzanie technologiami jest kluczowym punktem w planowaniu strategii. Zadaniem strategów jest ocenienie znaczenia technologii dla ogólnej strategii działania. Rozwój technologiczny może przyczynić się do stworzenia nowych rynków zbytu, co może skutkować rozpowszechnieniem ulepszonych produktów, zmianą pozycji danej firmy wśród konkurentów rynkowych, ale także jest w stanie sprawić, że istniejące produkty i usługi uznawane będą za przestarzałe. Zmiany technologiczne mogą zmniejszyć bądź całkowicie wyeliminować bariery związane z kosztami pomiędzy różnymi branżami 37 S. Kemp, L. Dwyer, dz. cyt., s Tamże. 35

38 Misje państwowych linii lotniczych analiza porównawcza przemysłu. Mogą one również skutkować zmianą wartości i oczekiwań zarządców, pracowników oraz klientów. Technologia informacyjna zmienia naturę możliwości i zagrożeń dla organizacji, zmieniając cykl życia produktów, zwiększając tempo dystrybucji oraz wytwarzając nowe produkty i usługi. Przykładowo Delta Airlines podkreśla w swojej misji oferowaną przez siebie sprzedaż on-line. Firmy, wykorzystujące systemy komputerowe do gromadzenia, przetwarzania oraz oceniania informacji pochodzących z organizacji oraz spoza niej, zyskują przewagę nad konkurentami 39. Z czasem potrzeby klientów zmieniają się, dlatego firmy, a w tym i linie lotnicze, muszą wprowadzać nowy asortyment. Ponadto, nowe zaawansowane technologie, mogą umożliwić produkcję nowych i/bądź lepszych produktów mniejszym kosztem, co wpłynie na zwiększenie bazy klientów, pobudzenie wzrostu przemysłowego oraz zwiększenie poziomu zróżnicowania produktów wśród konkurentów. Jednak z długoterminowej perspektywy utrzymanie rozwoju produktów na stałym poziomie jest niemożliwe bez zdobywania nowych kompetencji Troska o przetrwanie Blisko połowa linii lotniczych uwzględniła zabieganie o profity firmy w swoich misjach. Główne cele biznesowe mogą zawierać oczekiwane korzyści, pożądany wzrost przemysłowy, przewidywany zysk itp. Te finansowe cele mogą mieć odmienne znaczenie dla firmy w różnych okresach jej działalności i mogą się zmieniać w zależności od tego, czy firma chce osiągnąć krótko czy długoterminowy wzrost. Misja powinna jednak odzwierciedlać starania firmy, aby spełnić kryteria określające rzetelny biznes. Przykładami są: [...] zapewnienie naszym udziałowcom zysku (Qantas), [...] aby być dla akcjonariuszy finansowym sukcesem (Air Canada), [...] dążymy do tego, aby nasi akcjonariusze otrzymywali stały zysk (Austrian Airlines), [...] działać ze zwiększoną wydajnością i produktywnością, zwiększając rentowność, aby utrzymać wzrost (Royal Jordanian), [...] zwiększając finansowe zyski (Cathay Pacific), [...] zwiększając wartość akcjonariuszy poprzez większe zyski Grupy ANA (All Nippon Airways). Jednakże aż 52% badanych linii lotniczych nie uwzględniło w swoich misjach celów ekonomicznych. Jedynie niewielki odsetek linii lotniczych, w tym China Airlines, przyznaje, że istnieje konieczność zaspokojenia ciekawości akcjonariuszy, którzy mogą być zainteresowani tym, czy firma za- 39 Tamże. 40 Tamże. 36

39 Bartłomiej Czerkowski mierza rozsądnie kierować swoją działalnością. Przewoźnicy należący do rządów muszą pamiętać o obowiązkach względem podatników Filozofia Niektórzy uważają, że na osiągnięcia danej firmy bardziej wpływają takie czynniki jak filozofia czy duch zespołu niż zasoby technologiczne i ekonomiczne. Główną siłą napędową stałego sukcesu strategicznego jest kultura firmy oparta na etycznych zasadach biznesu i wartościach moralnych 41. Blisko trzy czwarte badanych firm zawarło w swoich misjach główne założenia działania, np.: [ ] oraz unikatowym stylem Pacyfiku (Air New Zealand), [ ] naszym celem jest utrzymanie dumy w naszych pracownikach (Air Canada), [ ] włoski styl naszych usług (Alitalia), [ ] nasza własna filozofia zawsze dążyła do doskonałości (Air Lanka), Stać się wiodącą linią lotniczą na świecie oraz osiągnąć najwyższy standard usług i bezpieczeństwa (Korean Air). Jasne określenie najważniejszych wartości organizacji jest bardzo ważne w planowaniu, wdrażaniu oraz ocenianiu strategii. Filozofia firmy obejmuje wartości, poglądy i etyczne zasady leżące u podstaw kultury firmy. Mogą się one również odnosić do pracowników, klientów, dostawców, zarządu, akcjonariuszy itp. 42 Kultura organizacyjna odnosi się natomiast do wartości, poglądów, tradycji, stylu działania organizacji oraz wewnętrznego środowiska pracy, przez co jest rezultatem wewnętrznej siły społecznej; reprezentuje niezależny zestaw wartości oraz wzorców zachowań obowiązujących w firmie. Definiując kulturę organizacyjną, możemy postawić pytania: dlaczego i w jaki sposób organizacja funkcjonuje? Jakie posiada wartości i poglądy wyznawane przez starszych zarządców? Jakie są standardy etyczne oczekiwane od wszystkich pracowników? Jaka jest filozofia i tradycja organizacji, stanowiąca podstawę głównych zasad działania pracowników? Udzielając odpowiedzi, uwzględniającej emocjonalną energię firmy, misja musi dostarczyć zatem pewnych filozoficznych i moralnych podstaw zachowania, a nie tylko podstaw komercyjnych 43. W. Bridges uważa, iż misja musi pasować do kultury organizacji. Dotyczy ona bowiem pytania o to, dlaczego firma istnieje i dlaczego funkcjonuje w biznesie. Musi przemawiać do wszystkich akcjonariuszy i sama się wyja- 41 S. Gellerman, Managing ethics from the top down, Sloan Management Review, 30 (2), Boston 1989, s L. Byars, T. C. Neil, Organizational philosophy and mission statements, Planning Review 15 (4), Boston 1987, s S. Kemp, L. Dwyer, dz. cyt., s

40 Misje państwowych linii lotniczych analiza porównawcza śniać. Jeżeli jednak kultura firmy nie istnieje, misja staje się niczym więcej niż opisem celów. Sama nie może zainicjować działania. Kultura jednak daje jej tę możliwość. Nadaje jej cel, dzięki czemu ludzie rozumieją, czego się od nich oczekuje 44. Misja bazująca na kulturze wspartej wartościami, staje się kryterium oceny zachowań i procesu podejmowania decyzji przez organizację. Misja napędza organizację, a kultura opierająca się na wartościach zapewnia pracowników, że biorą oni udział w kształtowaniu wartości organizacji. W ten sposób wypełnienie misji staje się możliwe. Należy jednak zauważyć, że wartości zawarte w opisie misji w najlepszym przypadku mogą być jedynie częściowo trafne, natomiast w najgorszym przypadku mogą dostarczyć mylnego opisu prawdziwej kultury organizacji. O prawdziwej kulturze firmy świadczy sposób działania organizacji. Wartości i poglądy wyznawane w misjach linii lotniczych to na przykład wiara w znaczenie ludzi jako jednostek indywidualnych (Air Aruba), wiara w znaczenie dążenia do wartości takich, jak doskonałość (Air Lanka) czy też bezpieczeństwo i usługi (South African Airways). W niektórych misjach podkreślone są wszystkie wartości religijne (Saudi Airlines), natomiast niewielki odsetek badanych linii lotniczych wybrał cele organizacji odzwierciedlające wyższe wartości, takie jak np. przekonania religijne 45. Wyłaniający się pogląd dotyczący społecznego obowiązku mówi, że w planowaniu strategii kwestie społeczne powinny być kierowane zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio. Coraz więcej organizacji próbuje społeczny obowiązek uczynić częścią ich zarządzania strategicznego. Przykładowo Air Canada podkreśla swoją rolę jako ambasadora Kanady. Ze względu na to, że społeczny obowiązek może kolidować z obowiązkiem względem akcjonariuszy, pojawia się problem, do jakiego stopnia cele firmy powinny wykraczać poza podstawowe obowiązki zarządu firmy Autokoncepcja Analiza misji uwzględniająca kryterium autokoncepcji wykazała, iż ponad połowa misji badanych linii lotniczych, zawierała informacje o autokoncepcji firmy świadomości organizacji swoich mocnych stron. Był to najczęściej pojawiający się element w opisach misji, np.: [ ] naszą zaletą jest solidna marka [ ] obsługa klienta oraz międzynarodowa renoma, uzyskana dzięki dużej wiedzy dotyczącej technologii oraz bezpieczeństwa (Qantas), [ ] dynamiczna i sprawna linia lotnicza (South African), 44 W. Bridges, Mission impossible, Management Today (9), Teddington 1998, s S. Kemp, L. Dwyer, dz. cyt., s Tamże. 38

41 Bartłomiej Czerkowski [ ] niezawodność i punktualność są kluczem do sukcesu (Ukraine International), [ ] niedoścignione połączenie usług i punktualności (Air Jamaica). Główne kompetencje dotyczą każdego strategicznego czynnika: większej biegłości w rozwijaniu produktów, szybszej reakcji na zmieniające się wymagania klientów, świadczenia usług na najwyższym poziomie przy minimalnym koszcie czy też skutecznego marketingu i umiejętność handlowania. Przykładowo Qantas podkreśla wysoki poziom bezpieczeństwa oferowanych usług, Alitalia włoski styl oferowanych usług, Aerolineas biegłość w języku hiszpańskim, Malaysian Airlines swoją życzliwość, a Air Canada techniczną doskonałość. Jednym z najważniejszych zadań zarządu, dotyczącym wdrażania nowej strategii, jest nadzorowanie budowania nowych kluczowych kompetencji. Opis misji umożliwia firmie określenie swoich kluczowych kompetencji oraz przewagę nad konkurentami, którą posiada lub planuje zdobyć Troska o wizerunek publiczny Z literatury dotyczącej zarządzania strategicznego wynika, że zrozumienie społecznego obowiązku organizacji względem akcjonariuszy jest bardzo ważne dla planowania, wdrażania i oceniania strategii, w tym również udoskonalania misji. Misja może być także deklaracją polityki socjalnej 48. Mimo że decyzje dotyczące planowania, wdrażania oraz oceniania strategii mają etyczne konsekwencje dla akcjonariuszy, jedynie 11 z 40 badanych misji zawiera opis ich społecznego obowiązku czy też troski o wizerunek publiczny, np.: [ ] przyczynianie się do powiększania wspólnoty (South African), [ ] jako wielki ambasador dla Kanady (Air Canada), [ ] szukanie wśród społeczeństwa zaufania (China Airlines), [ ] zobowiązujemy się działać w zgodzie ze środowiskiem oraz działać na rzecz rozwoju lotnictwa przyjaznego środowisku (Austrian Airlines). Etyczne obowiązki firmy wobec społeczeństwa oraz polityka przyjazna dla środowiska wywodzi się z jej statusu członka społeczeństwa oraz instytucji społecznej. Coraz więcej firm uważa, że szkolenia etyczne oraz kultura etyczna przyczyniają się do strategicznej przewagi nad rynkowymi konkurentami. Jednakże, społeczny obowiązek firmy dotyczy tego, do jakiego stopnia może ona wykroczyć poza podstawowe obowiązki określone przez zarząd korporacji oraz pogodzić zróżnicowane żądania akcjonariuszy. Żądania te dotyczą różnych kwestii, na przykład bezpieczeństwa oferowanych 47 S. Kemp, L. Dwyer, dz. cyt., s A. Carroll, F. Hoy, Integrating corporate social policy into strategic management. Journal of Business Strategy, 4 (3), Bingley 1984, s

42 Misje państwowych linii lotniczych analiza porównawcza usług, świadomości środowiskowej, uczciwego handlu, uczciwości w reklamie itp. Kluczową kwestią w organizacji jest stanowisko, jakie zajmuje firma odnośnie tego, do jakiego stopnia może wykroczyć poza te podstawowe obowiązki względem grupy akcjonariuszy. G. Johnson i K. Scholes wskazują cztery spojrzenia na tę kwestię 49 : 1. Niektóre organizacje mogą uważać, że na krótką metę akcjonariuszy interesuje jedynie biznesowy obowiązek organizacji. 2. Długoterminowe korzyści dla akcjonariuszy związane są z dobrze zarządzanymi relacjami z innymi akcjonariuszami. 3. Interesy i oczekiwania akcjonariuszy powinny zostać w większym stopniu wdrożone do celów i strategii organizacji. Często będzie to wykraczać poza podstawowe obowiązki zarządu firmy. 4. Cele organizacji postrzegane są głównie jako związane z kształtowaniem społeczeństwa. Warto uwzględnić fakt, iż biorąc pod uwagę kryterium troski o wizerunek publiczny badane linie lotnicze stworzyły etyczne kodeksy biznesowe, jednak pomimo istnienia silnej zależność pomiędzy stanowiskiem dotyczącym kwestii etycznych a charakterem firmy, bardzo niewiele firm wspomina o kodeksach etycznych w swych misjach. Jak już wspomniano, stanowisko organizacji w kwestiach etycznych pomaga firmie określić, w jaki sposób będzie próbować osiągnąć swoje cele oraz w jaki sposób będzie się to odnosić do jej akcjonariuszy Troska o pracowników Tylko 10 z 40 badanych linii lotniczych zasygnalizowało w misji troskę o pracowników, np.: [ ] zobowiązujemy się troszczyć o swoich pracowników (South African), [ ] aby zachować w naszych pracownikach dumę na najwyższym poziomie (Air Canada), [ ] zaangażować wszystkich pracowników w proces podejmowania decyzji. Ufamy ludziom oraz wierzymy w ich wkład w misję (Asiana Airlines), [ ] zapewnienie satysfakcjonujących możliwości zawodowych (Cathay Pacific). Zasoby ludzkie organizacji stanowią jej największy atut. Zrozumienie tego i troska o te atuty jest bardzo ważna w planowaniu, wdrażaniu oraz ocenianiu strategii. Wiele misji przedstawia wysokie standardy zachowań, jakich oczekuje się od pracowników, jednak żadna nie wspomina o trosce 49 G. Johnson, K. Scholes, Exploring corporate strategy: Text and cases, Prentice-Hall, Londyn 1997, s S. Kemp, L.Dwyer, dz. cyt., s

43 Bartłomiej Czerkowski o ich dobro. Aruba Airlines w swojej misji podkreśla, że ich personel jest oddany oraz znany z doskonałości, a Austrian Airlines mówią o bardzo zmotywowanych i dobrze wyszkolonych pracownikach. Jednak wiara w to, że pracownik jest w stanie zapewnić klientowi usługę najlepszej jakości, nie jest jednoznaczna z wyrażaniem o niego troski a przecież jest to bardzo ważny czynnik rozwinięcia strategii umacniającej kulturę firmy. Nawet dobrze zaprojektowany system zarządzania strategicznego może zawieść, jeżeli zbyt mało uwagi poświęca się zarówno rozwojowi, jak i zarządzaniu zasobami ludzkimi Kwestionariusz dalszych badań Istnieje potrzeba przeprowadzenia dalszych badań dotyczących wpływu misji na ludzi pracujących dla danej linii lotniczej. Spośród kwestii wymagających rozstrzygnięć należy podkreślić konieczność określenia stopnia świadomości pracowników (bez względu na rangę) misji danej firmy oraz uzyskanie odpowiedzi na pytania: Czy świadomość misji i jej treści przejawia się na wszystkich poziomach organizacji, czy może tylko na niektórych? Jak efektywna jest misja oraz kultura firmy wspierająca ją w osiąganiu celów organizacji? Czy kultura organizacji wzbogaca treść i ducha misji? Czy misja stwarza atmosferę zaufania i wiary w działalność organizacji? Czy misja rzeczywiście wskazuje członkom organizacji ogólny kierunek działania, wykraczający poza indywidualne, resortowe i krótkotrwałe potrzeby? Czy misja rzeczywiście nadaje znaczenia pracy? Czy misja dostarcza bazy dla ulokowania zasobów organizacji? Czy misja rzeczywiście pomaga zwalczyć rywalizację pomiędzy różnymi grupami akcjonariuszy zarówno wewnątrz, jak i poza organizacją? Czyim celom w praktyce służy misja? Zbadanie tych kwestii pozwoli stwierdzić, czy misje organizacji oraz związana z nimi kultura były w użyciu czy dla użytku publicznego 52. Aby odpowiedzieć na te pytania, należy przeprowadzić dogłębne badania linii lotniczych, posługując się metodą badania konkretnych przypadków. Zakłada się, że badanie konkretnych przypadków może pokazać, iż niektóre misje wskazują na paradoks. Ludzie pracujący w organizacji mogą uważać, że zostali pociągnięci w dwa różne kierunki: jedna siła ciągnie ich w stronę zgodności i porozumienia, natomiast druga w kierunku utrzymania ich indywidualności i ducha kreatywności. Pierwsza siła skłania ludzi do budowania zestawu wspólnych poglądów, paradygmatu czy też misji. Jednak usilne trzymanie się pewnych przekonań w misji może prowadzić do oporu wobec zmiany oraz do niedopuszczania, aby outsiderzy zajmowali ważne stanowiska. W takich warunkach firma może stracić swoją elastyczność, a misja stać się statyczna i ograniczająca. Druga siła ciągnie ich 51 Tamże, s Tamże. 41

44 Misje państwowych linii lotniczych analiza porównawcza w kierunku nieszczerego popierania powszechnych misji, próby podburzenia ich bądź zmieniania. 6. Podsumowanie Każda organizacja ma własny, tylko sobie właściwy, powód i cel istnienia. Ta unikatowość powinna być zawarta w jej misji, a zdaniem P. Druckera, obowiązku tego powinni dopełnić zarządcy. Dobrze zaplanowana misja jest niezbędna do planowania, wdrażania oraz oceniania strategii. Bardzo często jednak zarządcy pomijają proces doskonalenia misji oraz to, czy przekazuje ona odpowiednie informacje. Jasno sformułowana misja jest niezwykle ważna oraz pomaga zapewnić, że krótkoterminowe akcje podejmowane przez organizację są zgodne z jej długoterminowymi celami 53. Zaprezentowana analiza wykazała, że trzy elementy najczęściej pojawiające się w misjach linii lotniczych to: autokoncepcja (80%), filozofia (70%) oraz troska o klientów (70%). Były to jedyne elementy występujące w ponad połowie misji. Elementami, które w misjach linii lotniczych pojawiały się najrzadziej były: technologie (20%), troska o pracowników (25%) oraz troska o wizerunek publiczny (27%). Możemy także wywnioskować, która linia posiada najwięcej, a która najmniej komponentów. Informacje te zostały przedstawione w tabeli 3. Tabela 3. Liczba komponentów zawarta w misjach państwowych linii lotniczych Liczba komponentów 9 Żadna (0) 8 Żadna (0) Linie lotnicze 7 American Airlines, British Airways (2) 6 Air Seychelles, All Nippon, Austrian Airlines, Cathay Pacific, Delta Airlines,Qantas,Qatar Airways, KLM Royal Dutch Airlines, Royal Jordanian (9) 5 Air Canada, Air New Zenland, China Airlines, Korean Air, Kuwait Airlines, Singapore Airlines,South Africa Airlines (7) 4 Aerolineas Argentinas, Alitalia, Asiana Airlines, El Al,Scandinavian Airlines System,Iberia,Malev Airlines (7) 3 Air Aruba, Air Jamaica, Air Sri Lanka, Egypt Air, PLL LOT, Lan Chile, Saudi Arabian Airlines, TAROM, US Airways (9) 2 Malaysia Airlines, Royal Air Maroc, Ukraine International (3) 1 Air Malta,Swissair, Turkish Airlines (3) Źródło: Opracowanie własne. Stworzenie prawidłowej misji wydaje się konieczne, jednak niewystarczające, aby organizacja odnosiła sukcesy biznesowe. Zarządcy, oprócz 53 P. Drucker, dz. cyt., s

45 Bartłomiej Czerkowski udoskonalania misji, muszą zastanowić się nad tym, jaką firmę chcą stworzyć pod względem strategicznym. Koncepcja zarządców dotycząca biznesowych potrzeb powinna być wzbogacona o koncepcję dotyczącą przyszłego kierunku firmy. Udoskonalając i udostępniając misję oraz strategiczną wizję organizacji, zarząd firmy nadaje sile roboczej cel i przekonywające podstawy dla przyszłego kierunku działalności firmy 54. Missions of the State Airlines Comparative Analysis Abstract: The article deals with, among others, the following issues: the nature of the missions and the purposes that they are used for, main elements of clear and coherent mission statements of the state airline. Having presented generally accepted criteria of an appropriate mission statement, nine specific components of the ideal mission statement for an airline are discussed, which were identified by Sharon Kemp and Larry Dwyer in the publication entitled Tourism Management. Next forty real missions of particular aviation organizations are distinguished, which function in international aviation industry. It must be underlined that not all state carriers have a defined mission, therefore only those airlines are discussed that transparently identified their mission statement in annual reports or on the Internet. These missions are analysed in order to determine to what degree they refer to the picture of generally accepted ideal mission statement. Any differences resulting from the comparison are presented and described. Finally, the consequences of the mentioned above analyses for further research relating to the role of mission statements in strategic management in civil aviation and managing public organizations of service character are discussed. 54 S. Kemp, L. Dwyer, dz. cyt., s

46 Misje państwowych linii lotniczych analiza porównawcza 44

47 Bartłomiej Czerkowski 45

48 Misje państwowych linii lotniczych analiza porównawcza 46

49 Bartłomiej Czerkowski 47

50 AUTOR ppłk dypl. Sławomir Drumowicz RECENZENT płk dr hab. Marek Kubiński AKTUALNOŚĆ KLASYCZNYCH ZASAD WALKI C. CLAUSEWITZA WE WSPÓŁCZESNEJ SZTUCE WOJENNEJ Wynalezienie prochu i postępujący coraz bardziej rozwój broni palnej wykazują już dostatecznie, że dążność do zniszczenia przeciwnika, tkwiąca w samym pojęciu wojny, nie została w żadnym razie przez rozwój cywilizacji ani wstrzymana, ani tez uchylona 55 Carl von CLAUSEWITZ Od najdawniejszych czasów człowiek poszukiwał skutecznych metod i sposobów, aby dominować nad innymi, posiadać coraz więcej ziemi i bogactw. Obok polityki, celowi temu służyła wojna, która podlegała takim samym prawom ewolucji jak i cywilizacja. Oprócz stosowania coraz skuteczniejszych środków walki poszukiwano także recepty na uzyskanie szybkiego zwycięstwa, przy jak najmniejszych kosztach. Tą receptą miały być zasady walki, zwane także zasadami sztuki wojennej 56, które były przedmiotem rozpraw wielu teoretyków wojennych na przestrzeni wieków. Wśród nich znalazł się także, Carl von Clausewitz ( ) pruski generał, uczestnik wojen napoleońskich uznawany za jednego z najwybitniejszych teoretyków sztuki wojennej tego okresu. Jego dzieło O wojnie uznane zostało przez wielu za klasyczny podręcznik sztuki wojennej i doczekało się niezliczonych tłumaczeń w kilkudziesięciu językach. W O wojnie C.Clausewitz analizuje pojęcia natarcia i obrony, uważa, że forma obronna prowadzenia wojny jest sama w sobie silniejsza niż forma zaczepna 57. Zaznacza jednak, że obrona posiada cel negatywny, którym jest przetrwanie, natomiast natarcie cel pozytywny zdobycie, bez którego nie można pomnażać własnych środków wojennych i osiągnąć 55 C. CLAUSEWITZ, O wojnie, Wyd. MIREKI 2010, s Zasady sztuki wojennej to historycznie ukształtowane reguły przygotowania i prowadzenia zbrojnych działań wojennych, będące podstawą racjonalnej działalności dowództw i wojsk w skali taktycznej, operacyjnej i strategicznej.( ). W każdym jednak wypadku stosowanie ich jest niezbędnym warunkiem uzyskania, utrzymania i wykorzystania przewagi ilościowej i jakościowej (w tym sytuacyjnej) nad przeciwnikiem, by przy jak najmniejszych stratach własnych osiągnąć cel walki, operacji i kampanii (wojny) w możliwie najkrótszym czasie. (S.KOZIEJ, Teoria sztuki wojennej, Bellona, Warszawa 2011, s.79) 57 C.CLAUSEWITZ, op.cit., s

51 Sławomir Drumowicz zwycięstwa. W swoim dziele odrzuca nazwę "nauka wojenna" dla teorii wojny i proponuje termin "sztuka wojenna". Zasadom walki poświęcona jest przede wszystkim trzecia księga dzieła, O strategii w ogólności. Obok wyjaśnienia pojęcia strategii wymienia także zasady walki, do których zalicza: wielkości moralne; główne siły moralne, a w nich: talent wodza, cnotę wojskową sił zbrojnych oraz ducha narodowego; odwagę; wytrwałość; przewagę liczebną; zaskoczenie; podstęp; skupienie sił w przestrzeni; połączenie sił w czasie; odwód strategiczny; ekonomię sił; czynniki geometryczne, to znaczy przestrzenne. Prace nad dziełem, prowadzone przez wielu różnych teoretyków wojennych na przestrzeni lat, doprowadziły do określenia na początku XX wieku, tzw. klasycznej listy C.Clausewitza, składającej się z dziewięciu zasad: zmasowanie, cel, ekonomia sił, prostota, zaskoczenie, jedność dowodzenia, ubezpieczenie, natarcie (rozumiane nie jako rodzaj walki, a raczej jako aktywność, agresywność, posiadanie inicjatywy - jest to prawdopodobnie błąd z tłumaczenia opracowania anglojęzycznego, słowa offensive przyp.autora) oraz manewr 58. Aby dokonać oceny aktualności klasycznej listy, niezbędne jest zapoznanie się z pojmowaniem wyżej wymienionych zasad przez samego C. Clausewitza. Zmasowanie uważał generał za najpowszechniejszą zasadę zwycięstwa 59, zarówno w taktyce, jak i strategii. Dowodził, że najlepsza strategia polega na tym, aby zawsze być dość silnym, przede wszystkim w ogóle, a następnie w punkcie decydującym 60. Sukcesu upatrywał w dokładnej ocenie sytuacji i właściwym określeniu punktów decydujących oraz takim manewrowaniu siłami, aby w odpowiednim czasie i miejscu uzyskać przewagę nad przeciwnikiem. Z działaniami tymi wiązał także umiejętność określania priorytetów walki, czyli podział na sprawy ważne i mniej ważne oraz nakazywał utrzymywać siły własne w należytym skupieniu. C.Clausewitz pisał, że pokonanie nieprzyjaciela jest naturalnym celem aktu wojny 61, jednak do celu jako zasady walki odnoszą się słowa: Nie rozpoczynamy wojny, lub rozsądniej nie powinniśmy jej zaczynać, bez postawienia sobie pytania, co chcemy przez nią, a co podczas niej osiągnąć. Pierwsze jest celem, a drugie przedmiotem wojny. Ta zasadnicza myśl wyznacza wszystkie kierunki, ustala środki, miarę energii i wywiera swój wpływ aż do najniższych szczebli działania 62. Dokładnie określony cel, zrozumiały na wszystkich szczeblach dowodzenia daje szansę na osiągnięcie zwycięstwa w walce. Zwracał także uwagę, że w wyniku różnych, pojawia- 58 S.KOZIEJ,, Teoria sztuki wojennej, Bellona Warszawa 2011, s C. CLAUSEWITZ, op.cit., s Tamże, s Tamże, s Tamże, s

52 Aktualność klasycznych zasad walki C. Clausewitza we współczesnej sztuce wojennej jących się w trakcie jej trwania sytuacji, może nastąpić odejście od zasadniczego celu wojny, przyjętego w momencie jej rozpoczęcia. O ekonomi sił uważał, że: Kto trzyma swe siły tam, gdzie wróg im nie daje roboty ( ), gdy tymczasem inne siły biją się z nieprzyjacielem, ten źle gospodarzy własnymi siłami. W tym znaczeniu jest to trwonienie sił, gorsze nawet niż ich niewłaściwe użycie 63. Podkreślał rolę współdziałania pomiędzy wszystkimi elementami ugrupowania dla osiągnięcia założonego stanu końcowego. Przestrzegał, pisząc: niekorzystne może okazać się użycie w bitwie zbyt wielkich sił, gdyż bez względu na korzyści, jakie mogłaby nam przynieść przewaga w pierwszej chwili, musielibyśmy za nią zapewne już w następnym momencie odpokutować 64. Poprzez prostotę rozumiał: Każde jednak uderzenie złożone wymaga więcej czasu, a czas ten musi być zapewniony bez narażania przygotowań całości na przeszkody w postaci przeciwuderzenia nieprzyjaciela na jakąś część sił własnych. Jeśli zaś przeciwnik zdecyduje się na uderzenie bardziej proste, dające się wykonać w krótszym okresie czasu, to może nas wyprzedzić i udaremnić działanie wielkiego planu. ( ) szybki, odważny, zdecydowany przeciwnik nie da nam czasu na daleko idące sztuczne kombinacje, a właśnie takiemu nieprzyjacielowi musi przeciwstawi jak najwięcej sztuk 65. Skutecznym i prostym planom przypisywał mądrość dowódców, natomiast realizacje planów złożonych uzależniał od męstwa żołnierzy. Zaskoczenie upatrywał za środek do osiągnięcia przewagi w punkcie decydującym, a do jego czynników zaliczał: tajemnicę i szybkość. Postrzegał także zaskoczenie jako czynnik samodzielny dzięki jego działaniu moralnemu. Tam, gdzie się ono uda w znacznym stopniu, wynika zamieszanie i upadek ducha u przeciwnika( ) 66. Jedność dowodzenia, u C.Clausewitza, to prowadzenie działań według przyjętego zamiaru, zgodnie z podjętą decyzją, pod jednym dowództwem wyrażone dobitnie słowami: ( ) przy planowaniu wojny niedopuszczalny jest podwójny lub różnoraki punkt widzenia,( ) 67. Ubezpieczenie, na poziomie taktycznym, traktował jako obowiązek utrzymywania sił w gotowości do użycia w sytuacjach nieprzewidzianych, gwarantujące możliwość przeprowadzenia manewru i przyjęcie najdogodniejszego ugrupowania w stosunku do nieprzyjaciela. Wymóg ten odnosił się także do strategii: W strategii również muszą zdarzać się wypadki podobne,( ). Wobec tego zasadniczy warunek kierownictwa strategicznego 63 Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s

53 Sławomir Drumowicz wymaga posiadania pewnych sił do późniejszego użycia, stosownie do stopnia niepewności 68. O natarciu (rozumianym jako aktywność w działaniach) uważał, że po uzyskaniu zwycięstwa, przejęciu inicjatywy nie wolno wstrzymywać działań, ale należy je kontynuować przechodząc do pościgu, zadając kolejne ciosy nieprzyjacielowi, ubiegać go lub udaremniać mu zajmowanie dogodnych pozycji, a także przeprowadzać wyprzedzające uderzenia na jego odwody: Z chwilą gdy to wielkie zwycięstwo wywalczono, nie może być mowy o jakimkolwiek wypoczynku, o jakimkolwiek zaczerpnięciu tchu, o jakimkolwiek zastanawianiu się, o żadnym stwierdzeniu, a tylko o pościgu, o nowych ciosach, tam gdzie konieczne, ( ) 69. Przerwę w walce traktował jako szansę dla nieprzyjaciela odtworzenia jego zdolności bojowej oraz dokonania niezbędnego przegrupowania. Manewr, według C.Clausewitza, jest nieodzowną cechą bitwy, w której upatrywał szansy na uprzedzenie nieprzyjaciela w zajęciu dogodnych pozycji. Uważał, że natarcie na dzielnego przeciwnika znajdującego się na dobrej pozycji jest zawsze sprawą niepewną 70, przez co nakazywał niejako poszukiwanie sukcesu w obejściach, uderzeniach na skrzydła itp. Nie był zwolennikiem szukania i wydawania bitwy w sytuacji, gdy nieprzyjaciel źle odczytał zamiary strony przeciwnej, przez co przyjął niekorzystne położenie. Uważał, że bitwa, do jakiej i tak dążyć będzie obrońca, w terenie nieprzygotowanym jest lepsza dla nacierającego niż natarcie na złe, ale jednak przygotowane pozycje. Analizując treść opisanych w dziele C.Clausewitza zasad, można doszukać się wielu podobieństw, do tych obowiązujących we współczesnej sztuce wojennej, a przecież opisane zostały prawie dwieście lat temu w całkowicie odmiennych warunkach prowadzenia wojny niż obecne. 68 Tamże, s Tamże, s Tamże, s

54 Aktualność klasycznych zasad walki C. Clausewitza we współczesnej sztuce wojennej Tabela 1. Uwarunkowania prowadzenia wojen PRZYCZY- NY KON- FLIKTÓW (PRZED- MIOT SPO- RU) CEL MILI- TARNY SPOSÓB OSIĄGANIA CELU MILI- TARNEGO przeł. XVIII XIX w. do II dekady XX w. Panowanie nad innymi Powiększanie terytorium Nowe rynki zbytu Źródła surowców Wyzwolenie narodowe Pobić armię przeciwnika, zabrać jej wolę walki i zająć terytorium Przeprowadzenie wielu kampanii i operacji w celu zniszczenia sił zbrojnych przeciwnika oraz jego zaplecza gospodarczego II połowa XX w. przeł. XX i XXI w. Wyzwolenie narodowe Poszerzenie strefy politycznej i ekonomicznej Pobić armię przeciwnika i zająć terytorium Przeprowadzenie jednej kampanii lub jednej operacji w celu zniszczenia SZ p-ka oraz jego zaplecza gospodarczego PRZY- SZŁOŚĆ Zróżnicowanie społeczne pomiędzy cywilizacjami Zapewnienie stabilności i bezpieczeństwa w kluczowych regionach dla gospodarki światowej Wymuszenie oczekiwanych zachowań politycznych Przeprowadzenie jednej kampanii lub jednej operacji - wykonanie uderzeń na źródła siły przeciwnika Groźba użycia siły lub incydentalne akcje bojowe (tzw. cięcia chirurgiczne wzrost znaczenia Sił Specjalnych) 52

55 Sławomir Drumowicz MOŻLI- WOŚĆ DE- STRUK- CYJNEGO ODDZIA- ŁYWANIA GŁÓWNE CZYNNIKI ZAPEWNIA- JĄCE PO- WODZENIE W WALCE ZBROJNEJ SIŁY CZAS DZIA- ŁAŃ MILI- TARNYCH przeł. XVIII XIX w. do II dekady XX w. ok. 20 km broń m artyleria 1-2 km Narodowe armie z poboru II połowa XX w. przeł. XX i XXI w. PRZY- SZŁOŚĆ Nieograniczona zasięgiem środków walki (glob ziemski), ale ograniczana co do obiektów i użytych środków rażenia determinowanych prawem międzynarodowym Informacja, nowoczesne środki walki, mobilność operacyjna Narodowe armie zawodowe i z poboru Możliwość manewru i rażenia ogniowego Informacja, precyzja rażenia, mobilność operacyjna i strategiczna Narodowe armie zawodowe (NAZ) Do kilku lat Do kilku lat Do kilku miesięcy (Do kilku lat) Informacja, czas i precyzja rażenia, mobilność strategiczna Wielonarodowe siły zadaniowe na bazie NAZ Do kilku tygodni Oprac. własne na podst. wykładu CZUPRYŃSKI A., Geneza i ewolucja sztuki wojennej Dla sprawdzenia aktualności zasad z klasycznej listy C.Clausewitza, z uwzględnieniem występujących obecnie uwarunkowań, analizie poddano doktryny wojenne wybranych państw na świecie. W armii Stanów Zjednoczonych kraju, który w ostatnim stuleciu stoczył najwięcej wojen i jest liderem w wojnie z terroryzmem oraz głównym członkiem NATO - klasyczna lista C.Clausewitza pojawiła się już w 1921 roku, w wydanych przez Departament Wojny Training Regulations No. 10-5, aby zniknąć z regulaminów już po 1930 roku. Pojawiła się ponownie po II wojnie światowej w 1949 roku w Army Field Manual 100-5, Field Se- 53

56 Aktualność klasycznych zasad walki C. Clausewitza we współczesnej sztuce wojennej rvice Regulations: Operations i przetrwała do 1976 roku, tj. do zakończenia wojny w Wietnamie. Powrócono jednak do niej już w 1980 roku, w doktrynie walki powietrzno-lądowej, a później w FM Obecna lista zawiera dwanaście zasad walki i ujęta jest w Joint Publication 3-0: Joint Operations 71. Należą do nich w kolejności: Objective (cel) kierowanie każdej operacji zgodnie z jasno określonym, wyznaczonym i osiągalnym celem (tłum. autora). Offensive (natarcie) przejęcie, utrzymanie i rozwijanie inicjatywy. Mass (zmasowanie) skupienie siły bojowej 72 w najbardziej korzystnym miejscu i czasie dla osiągnięcia założonych celów. Maneuver (manewr) ustawienie przeciwnika w niekorzystnym położeniu poprzez elastyczne użycie posiadanej siły bojowej. Economy of force (ekonomia sił) użycie minimum siły bojowej na kierunku pomocniczym w stosunku do skupienia maksymalnie dostępnych sił na kierunku głównego wysiłku. Unity of command (jedność dowodzenia) zapewnienie jedności wysiłku pod jednym dowódcą dla wszystkich wyznaczonych celów. Security (ubezpieczenie) zapobieganie przed nieoczekiwanym działaniem nieprzyjaciela poprzez ograniczanie jego swobody działania. Surprise (zaskoczenie) uderzanie w czasie albo w miejscu, albo w sposób, na który nieprzyjaciel jest nieprzygotowany. Simplicity (prostota) zwiększenie prawdopodobieństwa realizacji planu i osiągnięcia zamierzonego celu operacji poprzez jasne i nieskomplikowane plany oraz zwięzłe rozkazy. Restraint (powściągliwość) ograniczenie strat wśród ludności cywilnej i zapobieganie przed nieuzasadnionym użyciem siły. Perseverance (niezmienność, a raczej wytrwałość) zapewnienie zaangażowania koniecznego dla osiągnięcia narodowego, strategicznego stanu końcowego. Legitimacy (zasadność, zgodnie z prawem) utrzymanie legalności, prawości i moralnej władzy w czasie prowadzenia operacji. W armii amerykańskiej pełna lista C.Clausewitza jest nadal aktualna, a w swoich regulaminach Amerykanie podkreślają, że zasady walki powinny być stosowane na wszystkich poziomach dowodzenia. W Wielkiej Brytanii kraju prowadzącym politykę globalną, który jest głównym sojusznikiem USA w wojnie z terroryzmem oraz członkiem NATO 71 Join Publication 3-0: Joint Operations, wyd , Annex A Siła bojowa obejmuje nie tylko liczbę żołnierzy, lecz także zdolności i umiejętności bojowe, możliwości rażenia przy użyciu różnych środków itp., przyp. autora 54

57 Sławomir Drumowicz - zasady walki opisane zostały w rozdziale drugim doktryny obronnej 73. Brytyjska lista składa się z dziesięciu zasad i obejmuje w kolejności (zasady podkreślone odnoszą się do listy klasycznej): Selection and maintenance of aim (wybór i utrzymanie celu- tłum. autora) cel pojedynczy, jednoznacznie określony cel ma kluczowe znaczenie dla sukcesu operacji wojskowej; zasada ta jest najważniejsza. Maintenance of morale (utrzymanie morale) pozytywny stan umysłu żołnierzy, na który wpływ ma przywództwo polityczne i wojskowe, wyrażający się w odczuwaniu własnej wartości i dobrego samopoczucia oraz postrzeganiu wartości i spójności grupy. Offensive action (działania zaczepne) natarcie praktyczne sposoby, poprzez które dowódca poszukuje zdobycia przewagi, utrzymania tempa działań i przejęcia inicjatywy. Security - ubezpieczenie zabezpieczenie i utrzymanie środowiska walki zapewniające niezbędną swobodę działania, w wymaganym czasie i miejscu, dla osiągnięcia celu działań. Obejmuje ochronę wysokowartościowych środków własnych, w tym: personelu, wyposażenia, informacji i infrastruktury, jak również posiadanych zdolności bojowych, niezbędnych dla osiągnięcia sukcesu. Surprise zaskoczenie planowe lub przypadkowe wprowadzenie zamieszania w szeregach niespodziewającego się takiego działania nieprzyjaciela. Dla osiągnięcia zaskoczenia niezbędne jest: utrzymanie tajemnicy, maskowanie działań, stosowanie podstępu, oryginalność i szybkość działania, które powodują zamieszanie, osłabienie lub zakłócenie efektywności procesu decyzyjnego nieprzyjaciela oraz rozbicie jego zwartości i morale. Concentration of force (skupienie sił) zmasowanie - zamierzone i zsynchronizowane użycie przeważającej sił bojowej, w odpowiednim miejscu i czasie, dla osiągnięcia zamierzonych efektów działań. Economy of effort (ekonomia wysiłku) ekonomia sił rozsądne użycie sił i środków oraz czasu w odniesieniu do osiągnięcia celu działań. Flexibility (elastyczność) umiejętność szybkiego dostosowania się do zmieniających się okoliczności i warunków działania, na którą składają się: zwinność, zdolność do szybkiej reakcji, bystrość oraz łatwość przystosowania. 73 Joint Doctrine Publication 0-01: British Defense Doctrine, The Development, Concepts and Doctrine Centre, Ministry of Defense 2008, rozdz.2, s

58 Aktualność klasycznych zasad walki C. Clausewitza we współczesnej sztuce wojennej Cooperation (współdziałanie) łączy ze sobą pracę zespołową oraz wspólne dzielenie niebezpieczeństw, wysiłku i ryzyka we wszystkich aspektach działań bojowych. Sustainability (zachowanie zdolności) wytwarzanie i zapewnienie środków, przy pomocy których utrzymywane są zdolności bojowe i swoboda działania. W polskim rozumieniu znaczy zabezpieczenie logistyczne. Brytyjska armia w swoich działaniach wykorzystuje sześć z dziewięciu zasad z listy klasycznej. Należy zwrócić uwagę, że angielskie maintenance of morale można porównać z wielkościami moralnymi 74 C. Clausewitza. W Izraelu - państwie, które od początku swojego powstania zmuszone jest prowadzić ciągła walkę o przetrwanie oraz posiadającym największe doświadczenie w prowadzeniu działań asymetrycznych - również stosowane są zasady walki. Podobnie jak w armii brytyjskiej, w armii izraelskiej zdefiniowano dziesięć następujących zasad sztuki wojennej 75 : Mission and aim (zadanie i cel) cel zasada ta jest główna dla wszelkich działań bojowych. Cel musi być jasno określony i zrozumiały dla wszystkich, a realizacja zadania całkowicie podporządkowana jego osiągnięciu. Optimal utilization of forces ekonomia sił osiągnięcie maksimum zdolności aktualnie dostępnych sił poprzez właściwe wykorzystanie i połączenie ich możliwości bojowych przeciwko zdefiniowanym obiektom działań. Pozwala także na uniknięcie strat wśród ludności cywilnej. Initiative and offensive (inicjatywa i aktywność działań) natarcie poszukiwanie kontaktu z nieprzyjacielem kiedykolwiek i gdziekolwiek to możliwe dla eliminacji nieprzyjaciela. Ta zasada ma większe znaczenie w wojnie asymetrycznej niż w regularnych działaniach bojowych. Stratagem (przebiegłość) zaskoczenie terminologia izraelska określa zaskoczenie jako konieczny element stratagem obok zdolności do zidentyfikowania i uderzenia w słabe punkty nieprzyjaciela w celu rozbicia jego punktu ciężkości. Concentration of efforts (skupienie wysiłku) - zmasowanie każdy wysiłek, działanie i ich efekty muszą być podporządkowane zadaniu głównemu i celowi działania. 74 C.CLAUSEWITZ, op.cit., s Y.AMIDROR, Winning Counterinsurgency War: The Israeli experience, dostęp online pobrano grudzień

59 Sławomir Drumowicz Continuity of action (ciągłość działania) niezmienny nacisk na nieprzyjaciela uniemożliwiający mu dokonanie reorganizacji i odtwarzania zdolności bojowej, zapewniający własnym wojskom efektywność działań. Depth and reserves (głębokość i odwody) - odsunięcie zagrożenia w stosunku do niemożności utrzymania ciągłości działań w sytuacjach kryzysowych. Zasada ściśle związana z ochroną izraelskiej ludności cywilnej w strefach przygranicznych. Security ubezpieczenie unikanie odkrywania skrzydeł i słabych stron w czasie działań oraz ukrywanie działań wojsk własnych. Maintenance of morale and fighting spirit (utrzymanie morale i ducha bojowego) wpływanie na żołnierzy i ochrona ich zdolności psychofizycznych w działaniach bojowych w stanach napięcia. Niezbędna w działaniach prowadzonych przez małe pododdziały, mobilizująca do działania przy ograniczonych możliwościach wsparcia i zabezpieczenia bojowego. Simplicity prostota każdy element stratagem musi być prosty do wykonania, nawet jeśli ogólny plan i całe zadanie jest skomplikowane. Armia izraelska w wojnie asymetrycznej wykorzystuje sześć z dziewięciu klasycznych zasad walki. Wynikałoby z tego, że teorie C.Clausewitza można uznać za uniwersalne dla różnych form prowadzenia działań bojowych. W NATO podstawowymi zasadami walki odnoszącymi się do sojuszniczych operacji połączonych i wielonarodowych są 76 : Definition of objectives (zdefiniowanie celu) cel działania muszą być skupione na jasno określonych i zrozumiałych celach, niezbędnych do osiągnięcia oczekiwanego stanu końcowego. Unity of purpose (jedność zamiaru) jedność dowodzenia uzyskanie maksymalnej skuteczności operacji wielonarodowych zależy od właściwego współdziałania i koordynacji. Osiągnąć to można poprzez jedność dowodzenia, która gwarantuje niezbędne zgranie w czasie planowania i prowadzenia operacji. Do takiego stanu można jedynie dojść poprzez przekazanie uprawnień w zakresie kierowania i koordynowania działaniami wszystkich sił i środków bojowych pod jedno dowództwo. Sustainment (zabezpieczenie logistyczne)- podobnie jak w armii brytyjskiej. Concentration of force - zmasowanie siła bojowa powinna być skupiona we wcześniej wybranym miejscu i czasie, aby osiągnąć zamierzone efekty działań. 76 AJP-01(D) Allied Joint Doctrine, NATO Standardization Agency 2010, s. 1-6;7;8 57

60 Aktualność klasycznych zasad walki C. Clausewitza we współczesnej sztuce wojennej Economy of effort ekonomia sił planowe skoncentrowanie sił na kluczowym kierunku działań ze świadomym i koniecznym podjęciem ryzyka osłabienia w obszarze drugorzędnym. Flexibility (elastyczność) plany powinny być wystarczająco elastyczne, aby reagować na nieoczekiwane zmiany sytuacji i zapewnić dowódcom swobodę działania. Wymaga to: zrozumienia zamiaru przełożonego, elastyczności umysłu, szybkiego podejmowania decyzji, dobrej organizacji działań i łączności. Initiative (inicjatywa) - uzyskanie i utrzymanie przewagi oraz samodzielne rozwiązywanie problemów z podjęciem skalkulowanego ryzyka dla osiągnięcia zwycięstwa i pokonania przeciwnika, niż tylko prowadzenie działań zapobiegawczych dla ochrony wojsk własnych przed uderzeniami przeciwnika. Zasada opiera się na wzajemnym zaufaniu i zrozumieniu rozwijanym podczas wspólnych szkoleń i ćwiczeń, a w czasie prowadzenia działań bojowych na delegowaniu uprawnień na możliwie najniższy szczebel dowodzenia. Maintenance of morale (utrzymanie morale) dowódca swoim działaniem powinien u podległych żołnierzy wzmacniać ich poczucie własnej wartości, poprzez jednoczenie ich wokół wspólnego, osiągalnego celu działania i wykorzystania efektów pracy zespołowej. Surprise zaskoczenie oparte jest na szybkości, zachowaniu tajemnicy, wprowadzeniu przeciwnika w błąd dla uzyskania założonych efektów działań przy jak najmniejszym wysiłku własnym. Security ubezpieczenie zapewnienie własnej swobody manewru poprzez zabezpieczenie wojsk przed wrogim oddziaływaniem i zagrożeniem. Simplicity prostota proste plany i treściwe rozkazy pozwalają zmniejszyć niezrozumienie i zamieszanie w czasie działań. Multinationality (wielonarodowość) dowodzenie wielonarodowymi siłami powinno uwzględniać zrozumienie dla różnych narodowych punktów widzenia i umiejętne ich powiązanie dla osiągnięcia określonego celu. Siły i struktury dowodzenia NATO będą zawsze wielonarodowe. W Doktrynie Sojuszu znajduje się siedem z dziewięciu klasycznych zasad sztuki wojennej. Doktryna wskazuje, że wymienione zasady stosuje się do wszystkich operacji z jednoczesnym zaznaczeniem, że do operacji innych niż wojna można użyć dodatkowych zasad, wśród których wymienione są: impartiality (bezstronność), consent (zgoda/pozwolenie), restraint in the use of force (ograniczenie użycia siły), perseverance/long-term view (niezmienność), legitimacy (zasadność), credibility (wiarygodność), mutual 58

61 Sławomir Drumowicz respect (wzajemny szacunek), transparency (przejrzystość, przystępność), freedom of movement (swoboda manewru). Polski Regulamin działań Wojsk Lądowych (DD/3.2.) zawiera jedenaście następujących zasad walki 77 : Czynnik ludzki, w tym: przywództwo, morale, inicjatywa, kreatywność, wytrzymałość. Celowość działań cel - w każdym rodzaju działań najważniejszym zadaniem dowódcy jest określenie i jasne zdefiniowanie jego celu. ( ). Swoboda działania - dowódca potrzebuje określonego zakresu kompetencji dowodzenia, aby energicznie i odważnie wykorzystać możliwości i sprzyjające okoliczności na polu walki.( ). Aktywność działań natarcie - oznacza nieustanne dążenie do narzucenia swojej woli przeciwnikowi. We wszystkich rodzajach działań bojowych i na wszystkich poziomach dowodzenia należy poszukiwać okazji do przejęcia inicjatywy i pokonania przeciwnika.( ). Skupienie wysiłku zmasowanie - Sukces w walce będzie wynikał ze skupienia niezbędnych sił i środków w decydującym miejscu i czasie.( ). Ekonomia sił - racjonalne dysponowanie wojskami i środkami walki odpowiednio do zadań, gwarantujące osiągnięcie celu walki przy najmniejszych stratach własnych. Manewrowość manewr - poszukiwanie optymalnego położenia wojsk własnych w stosunku do przeciwnika.( ). Manewrowanie na polu walki w celu stworzenia przewagi w decydującym miejscu i czasie lub uchylenia się od starcia w niekorzystnych warunkach jest czynnikiem decydującym o powodzeniu( ). Zaskoczenie - wyraża się w nieoczekiwanym i gwałtownym działaniu, wskutek którego przeciwnik zostaje pozbawiony inicjatywy oraz możliwości zorganizowanego prowadzenia walki. Środkami do uzyskania zaskoczenia są: zachowanie tajemnicy, ukrywanie własnych zamiarów, wprowadzanie przeciwnika w błąd (dezinformowanie), nieszablonowość, śmiałość i szybkość działania. Prostota - Jednym z warunków odniesienia sukcesu w walce są prostota działania i logiczne plany. Skomplikowane i trudne w realizacji plany mogą przyczynić się do powstania chaosu i niepowodzenia działań. Zachowanie zdolności bojowej wojsk ( ) konieczność efektywnego wykorzystania wojsk, niedopuszczenie do nadmiernego ich wyczerpania i takiej organizacji działań, aby zapewnić sukcesywne 77 DWLąd, Regulamin Działań Wojsk Lądowych, Warszawa 2007, rozdział 2, s

62 Aktualność klasycznych zasad walki C. Clausewitza we współczesnej sztuce wojennej odtwarzanie zdolności bojowej przez odpowiednie zabezpieczenie logistyczne. Elastyczność Plany działania muszą być elastyczne tak, aby ich realizacja umożliwiała reakcję na nieprzewidziane sytuacje ( ). Regulamin DD/3.2. zawiera siedem z dziewięciu zasad C.Clausewitza, w tym także zasadę nie ujętą w klasycznej liście czynnik ludzki, która w treści jest odpowiednikiem wielkości moralnych. Dla porównania, informacyjnie przedstawiono zasady walki obowiązujące w Rosji, kraju o wpływach globalnych, stojącym na czele Wspólnoty Niepodległych Państw, prowadzącym aktywną wojnę z terroryzmem. Wśród dwunastu rosyjskich zasad walki znajdują się 78 : Wysoka gotowość bojowa. Zaskoczenie. Natarczywość i stanowczość natarcie. Uporczywość i inicjatywa. Koordynacja działań i operacji połączonych. Zdecydowane skupienie sił zmasowanie. Walka w głębi i operacje głębokie. Walka informacyjna. Rozwijanie czynników moralno-politycznych. Stanowcze i ciągłe dowodzenie i kontrola jedność dowodzenia. Wszechstronne wsparcie bojowe. Terminowe odtwarzanie odwodów i zdolności bojowej wojsk. Na rosyjskiej liście zasad znalazły się cztery z dziewięciu zasad klasycznych, chociaż można się jeszcze doszukać podobieństw: uporczywość i inicjatywa z wytrwałością C. Clausewitza oraz rozwijanie czynników moralno-politycznych z wielkościami moralnymi. Przy okazji omawiania zasad walki należy wspomnieć, że C. Clausewitz w latach służył w armii rosyjskiej i walczył w całej kampanii rosyjskiej, był oficerem łącznikowym przy kwaterze Bluchera, a później dowódcą legionu rosyjskopruskiego. Z powyższej analizy wynika, że klasyczna lista zasad walki C.Clausewitza lub jej elementy znajdują się w doktrynach obrony wszystkich rozpatrywanych państw. W pełni wykorzystywana jest w armii amerykańskiej, gdzie teoria pruskiego generała wykładana jest, dość szczegółowo, w akademiach wojskowych. W zasobach bibliotek, w tym także 78 Ze względu na ograniczoność źródeł, wymieniono jedynie zasady bez podania ich definicji (przyp.autora), Źródło: Wikipedia; dostęp online en.wikipedia.org/wiki/ Principles_of_War, dostęp

63 Sławomir Drumowicz internetowych, tych uczelni można znaleźć wiele prac dotyczących oceny współczesnych konfliktów zbrojnych w odniesieniu do listy klasycznej. Pomimo upływu lat od wydania dzieła O wojnie zawarte w niej treści nadal są aktualne, co widoczne jest w definicjach zasad walki, analizowanych państw, chociaż niektóre różnią się nazwami. Gwarantują także skuteczne prowadzenie działań asymetrycznych, czego wyraźnym przykładem jest ciągłe istnienie państwa Izrael. Można się tutaj pokusić o stwierdzenie, że natura wojny jest niezmienna, zmienia się tylko otoczenie, w jakim jest prowadzona oraz wykorzystywane środki walki. W odniesieniu do państw - członków NATO zauważalne jest narodowe podejście do zasad walki, które są różne w każdej armii. Na ile więc pozostaje aktualna klasyczna lista C.Clausewitza? Aby odpowiedzieć na to zadane pytanie posłużono się analizą ilościową, przyjmując, że pełna klasyczna lista jest równa 100%. Tabela 2. Aktualność klasycznej listy Clausewitza PAŃSTWO % WYKORZYSTANIA LISTY KLASYCZNEJ CLAUSEWITZA USA 100 % WIELKA BRYTANIA 70 % IZRAEL 70 % POLSKA 80 % ROSJA 40 % NATO 80 % AKTUALNOŚĆ 73 % Oprac. własne Dodatkowo, w oparciu o rozważane zasady walki, podjęto próbę orientacyjnego określenia wpływu teorii Clausewitza na sztukę wojenną, poprzez sprawdzenie procentowego udziału analizowanych zasad w obowiązujących listach wybranych państw (stan w 2012 roku). Do obliczeń wykorzystano także zasady C.Clausewitza nie ujęte w klasycznej liście. Przyjęto, że wpływ: >90% - bardzo duży; 70-90% - duży; 50-69% - średni; 30-49% - niski; <30% - bez wpływu. 61

64 Aktualność klasycznych zasad walki C. Clausewitza we współczesnej sztuce wojennej Tabela 3. Wpływ teorii Clausewitza, w oparciu o stosowanie zasad walki, na sztukę wojenną wybranych państw PAŃ- STWO % UDZIAŁ LISTY KLA- SYCZNEJ % UDZIAŁ WSZYST- KICH ZA- SAD CLAU- SEWITZA % ŚREDNI UDZIAŁ WPŁYW TEORII CLAUSEWITZA NA SZTUKĘ WOJENNĄ PAŃSTW USA 75 % 75 % 75 % Duży WIELKA BRYTANIA 60 % 70 % 65 % Średni IZRAEL 60 % 90 % 75 % Duży POLSKA 60 % 70 % 65 % Średni ROSJA 30 % 50 % 40 % Niski NATO 60 % 70 % 65 % Średni Źródło: opracowanie własne Po przeprowadzonych analizach, na podstawie uzyskanych wyników okazuje się, że myśli pruskiego generała wciąż pozostają aktualne. Wielokrotnie nazywano je przestarzałymi, jednak nadal można się w nich doszukać cech świadczących o ich ponadczasowości, co widać m.in. w poniższych cytatach: ( ) wojnę stworzyła polityka. Polityka jest inteligencją, wojna zaś tylko narzędziem, a nie odwrotnie. Pozostaje więc jedynie konieczność podporządkowania wojskowego punktu widzenia politycznemu 79. ( ) cel, który postawi sobie wszczynający wojnę, środki, których on użyje, będą się kształtowały całkowicie według indywidualnych cech położenia, że będą jednak nosiły na sobie właśnie charakter czasu i ogólnych stosunków i wreszcie, że będą podporządkowane ogólnym wnioskom, które z istoty wojny muszą być wyciągnięte 80. ( ) polityka wytworzyła inne środki, inne siły i przez to doprowadziła do takiej energii prowadzenia wojny, która bez tego nie była nawet do pomyślenia 81. Armie współczesne są tak do siebie podobne uzbrojeniem, ekwipunkiem i wyszkoleniem, że pomiędzy najlepszymi a najgorszymi spośród nich zachodzą pod tym względem zaledwie dostrzegalne różnice. Poziom wy- 79 C. Clausewitz, op.cit., s. 80 Tamże, s Tamże, s

65 Sławomir Drumowicz kształcenia w tzw. broniach uczonych może mieć wyraźne różnice, ale sprowadzają się one przeważnie do tego, że jedne stosują najnowsze wynalazki i celują w lepszej organizacji, drugie zaś szybko tamte naśladują 82. Dokąd nieprzyjaciel prowadzi swe kolumny w bitwie, stwierdzić można tylko naocznie; gdzie będzie przekraczał rzekę z niewielu poczynań, które ujawniają się niedługo przedtem; natomiast, z której strony napadnie na nasze państwo, o tym piszą zwykle wszystkie gazety, zanim padnie pierwszy strzał z pistoletu 83. Należy zatem, zgłębiać wiedzę zawartą w dziele O wojnie, aby skutecznie wykorzystywać ją między innymi w wysiłkach i w walce o utrzymanie pokoju na świecie. Validity of Clausewitz s Classical Principles of Fighting in Contemporary Art of War Abstract: Man has always looked for effective methods and ways to dominate others and possess more and more land and riches. Apart from politics, war has served this purpose and it has undergone the same law of evolution as civilization itself. Except applying more and more effective assets, a remedy was searched for in order to achieve an outright victory, at the lowest cost. This remedy was supposed to be the principles of fighting, also called principles of the art of war that many military theoreticians have discussed for many centuries. One of them was Carl von Clausewitz ( ), a Prussian general, a Napoleonic war veteran regarded as one of the most outstanding theoreticians of the art of war at that time. His work entitled On War has been recognized as a classic handbook of the art of war and has been translated in dozens of languages. Are the principles in this work still valid? 82 Tamże, s Tamże, s

66 AUTOR mgr Magdalena El Ghamari RECENZENT dr hab. Andrzej Czupryński ANALIZA DYNAMIKI PRZEMIAN KULTUROWYCH W IRAKU Globalizacja odnosi się do procesu integracji różnych społeczeństw i gospodarek. Zjawisko to obejmuje przepływ produktów, usług, pracy, finansów, informacji i swobodnego przemieszczania się ludzi. Istnieje powszechny pogląd, że wzrost globalizacji nastąpił na początku 1980 roku. Jednakże porównanie lat 1870, 1914 z tymi tuż po II wojnie światowej wskazuje większy stopień globalizacji w pierwszej niż w drugiej połowie XX wieku. Podobne relacje wskaźników dostrzega się w stosunku do rozwoju handlu międzynarodowego i przepływów kapitałowych, a także migracji ludności do Stanów Zjednoczonych 84. Pomijając okres pierwszej i drugiej wojny światowej, era globalizacji rozpoczyna się po 1945 roku na początku zimnej wojny. Kierowała nią rosnąca przewaga globalnej integracji gospodarczej, która zaczęła doprowadzać do większej współzależności między narodami. Dlatego też ogólny kierunek globalizacji po 1945 roku posiada tendencję wzrostową. Wzrost ten był nierównomierny, coraz bardziej pogłębiał przepaść pomiędzy bogatymi i biednymi krajami. Spowodowało to marginalizację niektórych państw, ich podmiotów prawnych oraz coraz większą przepaść społeczną. Na kontynencie europejskim oraz amerykańskim globalizacja objęła również obszar społeczno kulturowy, w ramach którego zaczęły pojawiać się konflikty na tle narodowym, społecznym oraz międzykulturowym. Natomiast odmiennie wygląda dynamika przemian globalizacyjnych narodów arabskich oraz ich przemian społeczno - kulturowych. Stąd też celem niniejszego artykułu w kontekście sytuacji problemowej jest określenie zmian pod wpływem przemian polityczno militarnych w Iraku od objęcia władzy w 1979 roku przez Saddama Husajna do końca 2011r. Wnioski z analizy założeń prowadzonej operacji Iracka Wolność były podstawą sformułowania problemu wyrażonego w pytaniu: jaki kierunek zmian społeczno kulturowych wyznaczają operacje reagowania kryzysowego w kontekście zmian w metodach działań politycznych i militarnych? Wnioski z analizy współczesnych operacji i uwarunkowania ich prowadzenia udowadniają, że na ich charakter wpływają zmiany w stosunkach 84 Zob., S. Stevenson, Culture and Citizenship, A Theory, Culture and Society series, University of Cambridge 2001, p

67 Magdalena El Ghamari międzynarodowych oraz dynamika przemian kulturowych i społecznych. Nieodłącznym czynnikiem współistniejącym z uwarunkowaniami wielokulturowymi jest polityka zapewnienia zbiorowego poziomu bezpieczeństwa. We współczesnych konfliktach dąży się przede wszystkim do rozwiązywania wszelkich sytuacji kryzysowych na drodze innej niż wojna. Jednak przykład Iraku pokazał, że wizja humanitarnych oraz dyplomatycznych działań się nie powiodła. Nadal stosuje się siły i środki walki zbrojnej do wspierania zamierzeń politycznych, które mają tworzyć warunki do zakończenia konfliktu. Zakłada się, że współczesne operacje, poprzez uzyskane efekty militarne, powinny powodować oczekiwany skutek polityczny lub społeczny. Natomiast cel operacji reagowania kryzysowego, którym było spowodowanie zmian w dotychczasowych systemach prawnych przeciwnika, by siłą dostosować przeciwnika do warunków współistnienia we współczesnym świecie staje się już nieaktualny 85. W idei operacji reagowania kryzysowego zapomniano o tym, by najpierw zrozumieć i poznać swojego przeciwnika spróbować zrozumieć jego wartości, tradycje oraz świat, w którym funkcjonuje, a nie siłą ingerować i zmieniać. Efektem takich działań jest obecna sytuacja w Iraku, w którym przeważała tylko jedyna - zachodnia wizja przebiegu działań. W teorii współczesnych operacji często podkreśla się, że w działaniach zbrojnych zmierza się do osiągnięcia zwycięstwa, które ma stworzyć podstawy do pokojowego współistnienia, co wymaga minimalnych strat po obydwu walczących stronach. Ale zapominamy, że to światowi gracze polityki międzynarodowej dyktują warunki oraz zasady pokojowego współistnienia. Ponadto ich polityka ze względu na posiadaną siłę nie przyjmuje do wiadomości innego sposobu rozwiązania konfliktu. W 2003r. rozpoczęto wojnę w Iraku, która wzbudziła kontrowersje na całym świecie. Na arenie międzynarodowej doszło między państwami do konfrontacji dotyczących celu i zasadności konfliktu. Przykładem może być stanowisko Wielkiej Brytanii, która przekonuje swych obywateli do wojny w imię spłaty długów. Czy takie motywy powinny kierować demokratycznym i nowoczesnym państwem? W wielu państwach tworzenie i utrzymanie lojalności politycznej stało się konkurencją dla idei wspólności, lojalności oraz wizji wielokulturowego państwa. Uczestnictwo w koalicji zaprzeczyło założeniom lojalności etnicznej, religijnej i społecznej obywateli brytyjskich. Nastąpił konflikt interesów, który wywarł wpływ na zmiany w społeczeństwie brytyjskim. Akty przemocy oraz przestępstwa na tle rasistowskim nasiliły się w Wielkiej Brytanii w ciągu ostatnich pięciu lat, co potwierdza Europejska Komisja Przeciw Rasizmowi i Nietolerancji Rady Europy 85 Zob., A, Czupryński (red.), Przyszłe operacje OPERNOW, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa, 2009, s

68 Analiza dynamiki przemian kulturowych w Iraku w najnowszym raporcie opublikowanym w Strasburgu 86. Z drugiej strony każdego roku w Londynie ponad 3 tysiące dziewczynek zostaje obrzezanych, co ma miejsce w rodzinach imigranckich i jest związane z obyczajami i zwyczajami plemiennymi 87. Jest to fakt wzbudzający kontrowersję również w parlamencie brytyjskim 88.Wydaje się, że w naszym kraju polityka przyzwala na wszelkie ataki na chrześcijaństwo - krytykę czy przeklinanie imienia Chrystusa - byleby nie obrażano islamu 89. Czołowi politycy Europy Zachodniej przyznawali wielokrotnie w ostatnich miesiącach upadek polityki multikulturalizmu. Wynika to z faktu, iż rzeczywiście, Niemcy, Francuzi i Anglicy otwarcie deklarowali, iż nie są w stanie poradzić sobie z integracją imigrantów i tak zwanych gastarbeiterów 90. Zaś napięcia społeczne, mimo postępu, globalizacji oraz proklamowanych idei pokojowych, zamiast obniżać się, rosną 91. Debata trwająca wśród społeczeństw europejskich jest niejednoznaczna. Na podstawie prowadzonych obserwacji można postawić tezę, iż ludzie wpadli w naiwny zachwyt nad różnorodnym i kolorowym światem, jednak nie ma to nic wspólnego ze świadomą polityką wielokulturowości 92. W Europie Zachodniej mimo proklamowania wielokulturowości funkcjonuje jedynie polityka asymilacji, która akcentując różnice, spowodowała wzrost dezintegracji społecznej, nienawiść religijną oraz brak dialogu. Zapomniano o istocie multikulti 93, będącej przejawem uznania dla pluralizmu jako wartości samej w sobie oraz wielokulturowości, która zakłada harmonijny i uporządkowany pluralizm, czyli pojednaną różnorodność. Największe napięcia dotyczą sfery arabskiej religijności oraz europejskiego wyzwolenia, które nie mogą się porozumieć i zamykają się wzajemnie na jakiekolwiek próby dialogu i uzyskania kompromisu. Obecna sytuacja została zdeterminowana działaniami stabilizacyjnymi w Iraku i Afganistanie, wizją wprowadzenia demokracji na Bliskim Wschodzie oraz 86 Por., (dostęp: ). 87 Por., (dostęp: ). 88 Wypowiedź jednego z członków parlamentu Wielkiej Brytanii. 89 David Simpson polityk demokratycznej partii UK (tłumaczenie własne na podstawie: (dostęp: ). 90 Słowo zostało zaczerpnięte z języka niemieckiego, oznacza pracownika gościnnego. Pojęcie to zaczęło być powszechne stosowane od lat 50, gdy RFN sprowadzało pracowników z zagranicy, jako tańszą siłę roboczą. 91 Zob., Merkel says German multicultural society has failed". BBC Retrieved Ewenementem na skalę światową jest przykład Australii oraz Kanady, które wprowadziły rzeczywistą politykę wielokulturowości. 93 Hasło oznaczające wielokulturowość oraz otwarte podejście do polityki. Po raz pierwszy pojawiło się wraz z niemieckimi ruchami w latach 1970 i Zostało spopularyzowane przez niemiecką Partię Zielonych, w późniejszym czasie zyskało popularność w całej Europie. 66

69 Magdalena El Ghamari ciągłymi incydentami na tle religijno-kulturowym między muzułmanami a chrześcijanami w krajach europejskich. Istotne jest, by pokazać, jak operacje reagowania kryzysowego wpłynęły na zmiany w Iraku. Zjawisko globalizacji, powszechny dostęp do Internetu, jak i migrujące społeczeństwa stanowią całokształt doświadczeń oraz opinii kształtujących arabską percepcję globalizacji, demokracji i zmian społeczno - kulturowych. Operacja Iracka Wolność skoncentrowała wiele tysięcy wojsk różnej narodowości o różnych wartościach kulturowych. Do podstawowych celów operacji należało: obalenie reżimu Saddama Husajna oraz ukonstytuowanie proamerykańskiego rządu w Bagdadzie. Zasadność oraz istota postawionych celów operacji nie jest przedmiotem niniejszych rozważań, lecz kanwą wielu pytań. Jakie zmiany kulturowe dokonały się w efekcie irackiej wojny? Jaka była sytuacja społeczno kulturowa Irakijczyków za panowania Saddama i po jego obaleniu? Czy można zauważyć determinanty tych zmian w kontekście prowadzonych działań? W 2000 roku szacowano, że ludności Iraku wynosi osób. Arabowie stanowili około trzech piątych ludności, Kurdowie jedną piątą, a pozostałość to grupy społeczne podzielone na kilka grup etnicznych: Asyryjczyków, Turkmenów Irackich, Ormian, Persów, Żydów. Kulturę narodu utożsamiają jej instytucje, wartości i normy zachowań, zakorzenione w historii i pamięci zbiorowej. Działania Stanów Zjednoczonych oraz sił koalicyjnych, wprowadziły zmiany w społeczeństwie irackim. Jednak zasady oraz normy postępowania, które zaczęły pojawiać się wraz z nowymi kontyngentami nie powodowały euforii ani zachwytu wśród Irakijczyków. Przeciwnie - Irakijczycy, poczuli zagrożenie i atak na swoją tożsamość, wartości oraz wolność. Dlatego też charakter irackiej tożsamości i kultury jest istotny nie tylko dla antropologów i archeologów, ale również dla polityków, wojskowych oraz badaczy tych zjawisk. Tym bardziej, że jest to obszar, gdzie od zawsze funkcjonowała kultura arabska i nigdy nie musiała walczyć o swoją pozycję w regionie. Na pytania związane z tożsamością oraz kulturą, wielu Irakijczyków odpowiada, że ich kultura oraz tradycje stanowią kolebkę cywilizacji. Nawiązują swoją wypowiedzią do historii starożytnego dziedzictwa Iraku jako środka cywilizacji. W miarę występujących zagrożeń tradycja, historia oraz kultura na nowo odżywa i zdobywa licznych bardziej radykalnych zwolenników. Obecnie wiele reklam telewizyjnych i billboardów w Bagdadzie odnosi się do starożytnego dziedzictwa Iraku. Wybitny historyk i socjolog iracki Ali Al - Wardi twierdził, że kultura Beduinów stanowiła podstawę społeczeństwa irackiego. Kulturę Beduinów cechują trzy zasadnicze elementy: plemiona, najazdy, rycerskość. Każdy z tych elementów jest określony przez pojęcie taghalub, czyli przewaga. Mentalność beduińska nakazuje, by pokazać siłę swojego plemienia, siłę 67

70 Analiza dynamiki przemian kulturowych w Iraku osobistą oraz poczucie wyższości nad innymi narodami. Wynikało to również z braku określonych zasad rozstrzygania konfliktów. Wielokrotnie używano przemocy, by pomścić jakieś przestępstwo. Mimo to Beduini nigdy nie uważali, że te zjawiska to zagrożenia, konflikty czy też stan wojny 94. W kulturze Beduinów funkcjonuje pewna mądrość, mówiąca o tym, iż wojna na pustyni jest rzeczywistością zaś pokój to zjawisko ulotne i nietrwałe. Myśl ta wyjaśnia w pewnym stopniu obydwa zjawiska. Zatem jest to stan, który nie jest utożsamiany z wojną, a naturalnym stanem rzeczy. Na podstawie analizy materiałów źródłowych można skonstatować, iż społeczeństwo irackie przeżywa kryzys intelektualny, który przejawia się rozłamem struktur oraz relacji w społeczeństwie oraz ich stosunkiem do władz państwowych 95. Powoduje to powrót do korzeniu oraz mentalności plemiennej, to prawda, że zmienił się tryb naszego życia od nomadów do miejskiego stylu życia, migrujemy ze wsi do miast, ale nie prowadzi to do zmian w naszych umysłach oraz wartości koczowniczych 96. Istotny wpływ na dynamikę zmian kulturowych w Iraku w trakcie operacji miało porównanie do systemu, jaki panował przed i za czasów dyktatury Saddama Husajna. W starożytności na terenach dawnego Iraku istniały państwa o wysoko rozwiniętej kulturze materialnej i duchowej, ze swoimi głównymi ośrodkami: Sumer, Babilonia i Asyria. Od XIII wieku Irak był centrum politycznym i kulturowym cywilizacji arabsko-muzułmańskiej ze stolicą w Bagdadzie. Dlatego też historia oraz starożytne dziedzictwo Iraku tak silnie wpłynęło na rozwój społeczno kulturowy Irakijczyków. Zmiana kulturowa była bardzo stopniowa i rozpoczęła się od 1979 roku, gdy kierownictwo irackiego skrzydła partii Al-Baas i przywództwo w kraju objął Saddam Husajn at-takriti. Już gdy Saddam był wiceprezydentem, odgrywał kierowniczą rolę w państwie. Od początku lat 70. był prawdziwym przywódcą dzięki niemu dochodziło do podpisywania najważniejszych umów międzynarodowych (na przykład 1975 z Iranem) i rozwiązywania problemów wewnętrznych, w tym z Kurdami. Jednocześnie był jednym z głównych konstruktorów irackich służb bezpieczeństwa. Te i inne aspekty sprawiły, że jego imię budziło przerażenie u wielu Irakijczyków, zanim jeszcze Saddam objął stanowisko prezydenta. Saddam przejął władzę w Iraku w 1979 roku, a jego zadaniem było utrzymanie jedności państwa, w którym dominowała niejednorodność etniczna oraz ciągła rywalizacja szyicko - sunnicka. Saddam utrzymywał stan 94 Zob., Ali al-wardi, Lamahat Ijtima'yyay Fi Tarikh al-iraq al-hadith, (tłumaczenie w własne) Beirut, Dar Ar-Rashed, 2005, s Zob., Al-Jandul, Al-Qadisiya, październik Por., Al-Ghad, Baghdad, marzec

71 Magdalena El Ghamari stabilności Iraku tak, jak potrafił - siłą oraz terrorem, lecz były to metody akceptowane przez światową opinię publiczną przez większość okresu rządów Saddama. W okresie panowania byłego dyktatora ukształtowała się w pewnym stopniu iracka kultura oraz społeczeństwo. Reformy S. Husajna objęły program nauczania, w którym największy nacisk położono na naukę historii. Wymagano od uczniów szkoły średniej, by zapamiętywali przemówienia z VII wieku gubernatora Iraku - Al-Hajjaj bin Yusuf ath-thaqafi dygnitarza z Kufy Oh, Ludu Iraku, Oh, Ludzie z Hipokryzji, Nazywam się Al-Hajjaj bin Yusuf ath-thaqafi. Kiedy zdejmę turban, będziecie mnie znali. Widzę głowy, że dojrzały i muszą być zebrane, a ja je zbiorę. Były dyktator Iraku przyjął model siłowy panowania nad państwem oraz jego społeczeństwem. Mimo to od początku jego rządów istniała ambiwalencja w ocenie Saddama. Można z całkowitym przekonaniem stwierdzić, że był uwielbianym tyranem, wypowiedział walkę analfabetyzmowi i przyznał kobietom wiele praw, które w innych krajach odebrał im islam. Poza tym wspierał produkcję ropy, a zyski z jej sprzedaży pomnożyły bogactwo narodu 97. Mikhael Ramadan, sobowtór Saddama napisał, że ludzie Zachodu nie potrafią zrozumieć popularności, jaką Saddam cieszy się wśród znacznej części społeczeństwa Iraku i podejrzewają, że jest to efekt irackiej propagandy. Częściowo mają rację, aby jednak w pełni zrozumieć to zjawisko, należy sięgnąć w głąb tragicznej historii tego regionu. Okaże się wtedy, że narody arabskie potrzebują silnych przywódców, a nie współczucia 98. Utwierdzeniem polityki siły oraz przemocy były publiczne gesty społeczności międzynarodowej oraz pochwała zachowań prodyktatorskich społeczeństwa dla Saddama Husajna. Saddam publicznie objął ojca, który zabił własnego syna za nielojalność wobec prezydenta. Dyktator upolitycznił kulturę. Zaś reżim tłumił każde wrażenie ludzkiej kreatywności oraz chęci działania, które nie stały w zgodzie z charakterem prowadzonej polityki S. Husajna. Tych, którzy złamali te zasady spotykała kara, za którą zapłacili życiem. Lojaliści partii Baas nadzorowali wszystkie aktywności kulturalne. Pół roku po upadku reżimu Saddama Husajna, Sayyar al-jamil wyraził swoją opinię w gazecie Az- Zaman, w związku z wpływem dziesięcioletniej, ścisłej kontroli nad społeczeństwem oraz jego kulturą i tradycją. Okazuje się, że rozwój życia kulturalnego był sztucznie wyprodukowaną scentralizowaną propagandą. Większość irackich intelektualistów, pisarzy, poetów i artystów znalazła się na marginesie życia społecznego przez prawie cztery dekady. Iracka twórczość została zdominowana przez skromne fragmenty nieistniejącej kultury, propagandę, sztuczne ogniste wiersze, 97 Por., L. Jahja, K. Wendl, Bejrut, 2005, s Zob., M. Ramadan, W cieniu Saddama, VideografII, Katowice 2001, s

72 Analiza dynamiki przemian kulturowych w Iraku które wychwalały i czciły spotkania polityczne, rząd w służbie dyktatu prezydenta 99. To w skrócie uzasadnia tezę Kanan Makiya zawartą w dziele Pomnik: Sztuka i Wulgarność w Iraku Saddama Husajna. Dzieło opublikowane w 1991 roku przedstawia wysiłki Saddama ukierunkowane na pokazanie bohaterskich postaci islamu, roli schizmy między sunnitami i szyitami oraz postaci Saad`a bin Abi Waqqas, wczesnego arabskiego wojownika, który przyniósł islam do Iranu 100. Autor dzieła zastosował przewrotne podejście, by w podtekście pochwały kultu dla dyktatora pokazać słabości systemu. Istotny wpływ na życie kulturalne Iraku miały sankcje Organizacji Narodów Zjednoczonych za rządów Saddama. W praktyce narzucone ograniczenia przyczyniły się do braku materiałów drukarskich w Iraku. Irak importował ton papieru rocznie, jednak wskutek ograniczeń ONZ ilość ta spadła o 90% 101. Polityczna izolacja oraz polityka rządu irackiego zawęziła możliwości irackich pisarzy, dziennikarzy, artystów jedynie do spotkań oraz twórczości poza ojczyzną. Przyczyniło się to do utworzenia tak zwanej kultury wygnania - thaqafat al-kharij oraz kultury krajowej - thaqafat ad-dakhil. Wydzielenie to spowodowało, iż przywiązanie Irakijczyków do zakorzenionych w nich niegdyś przekonań oraz wartości uległo marginalizacji. Kultura wygnania była bogatsza oraz krytyczna w stosunku do władz. Zaś kultura krajowa wygasła. Jedyne przejawy kultury oraz rozwoju zostały ograniczone do twórczości na potrzeby pochwały dyktatora oraz jego rządu. Historycznie - poziom wykształcenia oraz twórczość Irakijczyków odzwierciedlały się w poezji, dramatach oraz literaturze pięknej. Dziedzictwo tradycji plemiennych ujawniała spontaniczność czy też publiczne odmawianie różańca. Niestety rządy Saddama Husajna oraz sankcje ONZ nie aktywizowały Irakijczyków do spontaniczności oraz rozwoju twórczości, czy aktywności obywatelskiej. Często pochwała władcy była najlepszym sposobem zdobycia nagrody finansowej oraz utrzymania rodziny w ciężkich czasach. Reżim Saddama nagradzał poetów, którzy chcieli chwalić Saddama jako przywódcę, uosabiającego chwałę, heroizm, dobroć, wspaniałomyślność, a nawet prorocze postrzeganie przyszłości. Wojskowa przenikliwość Saddama stała się głównym tematem tak zwanej kultury domu 102. Często nawiązywano do wojny irańsko-irackiej Al-Qadisiya lub Qadisiyat Saddama, w której Arabowie pokonali Imperium Perskie. Iracka prasa używała w kontekście tej bitwy terminu umm al-ma'arik, czyli matka wszyst- 99 Zob., Az-Zaman, Baghdad, październik Zob., K. Makiya, The Monument: Art and Vulgarity in Saddam Hussein's Iraq (tłumaczenie własne) 101 Zob., N. Omran, Al-Mashhad ath-thaqafi fi al-iraq-dhid al-hisar, (tłumaczenie własne), Bagdad, październik Ibidem. 70

73 Magdalena El Ghamari kich bitew. Była ona wielokrotnie przypominana jako wyznacznik heroicznej walki armii Saddama przeciwko międzynarodowej koalicji również w stosunku do wojny w Umm al-hawasum oraz wielu innych. Wszystkie walki stały się fundamentem twórczości epickiej, a ich przebieg ukazywał wspaniałość, waleczność oraz siłę armii Saddama. Abbas al-harbi, iracki pisarz, który został wygnany z kraju w 1997r. wystawił sztukę The Renaissance (Al-Nahda), gdzie porównał reżim Saddama do ideologicznego młotu, który uderzył w głowę irackiej kreatywności 103. Zmiany społeczno - kulturowe miały na nowo szanse do odtworzenia się dopiero po upadku dyktatury S. Husajna. Wybuch kreatywności oraz eskalacja nadziei na powrót do przeszłości sprzed Saddama nastąpiły w kwietniu 2003 roku. Pomimo przemocy wielu intelektualistów wyszło z ukrycia. Inni, którzy milczeli przez dziesięciolecia z powodów politycznych, etnicznych, religijnych, zaczęli na nowo wyrażać się otwarcie. Otwarcie społeczne przeplatało się z przemocą oraz stratami. Należy podkreślić, iż brak wolnej kultury oraz twórczości był tożsamy ze względnym spokojem oraz stanem stabilności społecznej, w której wszyscy obywatele byli równi. Wszyscy opowiadali się po jednej słusznej stronie i ufali jedynemu przywódcy narodu. Sytuacja po 2003 roku nie była jednak tak optymistyczna. Ludzie poczuli strach i obawę przed nieznanym. Irakijczycy nie zostali nigdy nawet przyzwyczajeni do myśli, iż mogą żyć, jak chcą, robić, co chcą i mają sami o siebie zadbać. Naród iracki z jednej strony się cieszył, lecz nikt nie był w stanie odpowiedzieć na fundamentalne pytania co dalej? Społeczeństwo wyraża swoje opinie na forach internetowych oraz blogach, w których pojawiają się informacje: Bagdad się pali, śmieci na ulicach, zwłoki są rozrzucone, wszystko jest pokryte czarnym dymem; Bagdad jedno z najpiękniejszych miast jest zjadane przez wilki i węże; Jesteśmy splamieni krwią i łzami 104. Zjawisko to świadczy o swobodnym przepływie informacji. Eskalacja przemocy doprowadziła do introspekcji wśród wielu czołowych intelektualistów irackich. Salah Hasan al-silawi, który opisuje siebie jako specjalistę od mediów, napisał w gazecie codziennej As-Sabah, że przemoc charakteryzuje iracką osobowość i że Irakijczycy nie różnią się od siebie niczym innym jak akceptowalną ilością przemocy, która charakteryzuje zachowanie każdego z nich 105. Można zaryzykować twierdzenie, że najswobodniejszy w historii okres dla Iraku przypada na czasy po upadku Saddama. Jednak po przeprowadzonych badaniach należy postawić tezę, że od 2003 roku rozpoczyna się jeden z najgorszych okresów oraz nieodwracalne zmiany zachowań spo- 103 Zob., Alefyaa.com, (tłumaczenie własne) lipiec Por., Alefyaa.com, (tłumaczenie własne) luty Zob., As-Sabah, Baghdad, wrzesień

74 Analiza dynamiki przemian kulturowych w Iraku łeczno kulturowych Irakijczyków, które negatywnie odbijają się na ich podejściu do polityki, rządów oraz jakichkolwiek zmian społecznych. Od tego czasu rośnie rozczarowanie i frustracja z powodu upadku rządu irackiego oraz wzrost niechęci do koalicji wielonarodowej, która miała z założenia zapewnić bezpieczeństwo oraz stabilność w Iraku. Ludzie otwarcie przyznają, że Saddam Husajn był twardym dyktatorem i bezwzględnym ale kochał swój kraj i swój lud robił to dla ich dobra 106. Zaś demokratyczne aspiracje są coraz częściej przedstawiane jako wzniosłe ideały zapisane krwią. Irakijczycy nie widzą żadnych pozytywnych zmian, jakie nastały po obaleniu Saddama. Co gorsze zarzucają koalicji, że nikt nie liczył się z ich zdaniem i nie wziął pod uwagę racji irackiej. Stany Zjednoczone oraz koalicja są postrzegane jako najeźdźcy oraz okupanci Iraku, nie zaś jako pomoc oraz szansa na lepsze życie. Dynamika zmian społeczno kulturowych w tym trudnym okresie jest również znacząca, Irakijczycy zwracają się w stronę swoich narodowych frontów wyzwolenia, które niegdyś nie były popularne, a propagowany przez nie sposób życia przypominał styl koczowniczy. Na nowo kochają byłego dyktatora, dostrzegają różnice w swoim codziennym życiu i widzą, jak ich życie się pogorszyło. Co więcej ludzie wracają do najprostszych i najbardziej dostępnych form buntu przeciw okupantowi. Tą formą staje się religia, która nie stoi w zgodzie z zachodnimi demokratycznymi ideami oraz niesionymi wartościami. Następuje powrót do religijności, w nadziei na to, że to wiara rzuci choć cień światła na zaistniałą sytuację. Co więcej, najszerszym poparciem cieszą się radykalne odłamy szyickiego islamu, które bardzo poważnie i krytycznie odnoszą się do interwencji świata zachodniego. Ludzie uciekają w nacjonalizm, fanatyzm. Fanatycy religijni na nowo zdobywają wyznawców wśród Irakijczyków. Nauczają o moralności, jak powinno wyglądać prawdziwe muzułmańskie życie w zgodzie z Bogiem. W swoich publikacjach odnoszą się do kobiet oraz ich zachowań. Opisują cnotliwe kobiety, które dzięki zasłonie chronią swoją czystość i honor. Podkreślają kulturę małżeństwa i udowadniają, że w złych małżeństwach rodzą się zdeformowane i chore dzieci, zaś współżycie w godzinach popołudniowych może nieść ryzyko poczęcia zezowatych dzieci, zwłaszcza dziewczynek. Co ciekawe, nie dotyczy to chłopców. Syn poczęty w piątek w godzinach popołudniowych może być mówcą lub stać się sławny 107. Za czasów Saddama ruchy ekstremistyczne oraz fanatyzm religijny nie mogły się rozwijać, a co więcej, powyższe informacje nigdy się by nie ukazały. W obecnej sytuacji każdy pisze, co chce, a co gorsza, ludzie z braku motywacji, chęci oraz perspektyw na poprawę swojego życia wstępują do populistycznych organizacji i w dalszej perspektywie dają 106 M. Ramadan, W cieniu Saddama, Videograf II, Katowice 2001, s Ibidem. 72

75 Magdalena El Ghamari się oszukać i wykorzystać. Ciągle aktualny pozostaje cytat nędza religijna jest jednocześnie wyrazem rzeczywistej nędzy i protestem przeciw nędzy rzeczywistej. Religia jest westchnieniem uciśnionego stworzenia, sercem nieczułego świata, jest duszą bezdusznych stosunków. Religia jest opium ludu 108. Fanatyzm religijny staje się substytutem rzeczywistego życia. Duża część ludzi emigruje do krajów europejskich, gdzie swoimi sposobami przekazuje prawdę o tym, co się dzieje w Iraku, jak wygląda dążenie do wolności oraz demokracji. Powrót do religijności oraz sekularyzm ujawnia się w głównych ośrodkach Iraku, takich jak: Nadżafa, Shi'i, Karbala, Kufa, czy też Kadhimiya. Odnaleźć tam można powrót do dzieł oraz twórczości, które upamiętniają męczeństwo imama Husajna oraz ideał władcy Saddama Husajna. W 2009 roku media doniosły, że irackie władze chcą otworzyć muzeum poświęcone ich byłemu dyktatorowi. Interwencja w Iraku dokonała jeszcze jednej istotnej zmiany w zachowaniach oraz w umysłach Irakijczyków. Jest nią strach,obawa. Ze względu na panujący klimat na Bliskim Wschodzie styl życia opierał się głownie na aktywności w nocy. Życie towarzyskie oraz handlowe odbywało się w nocy oraz wczesnych godzinach porannych. Irakijczycy ze wszystkich klas społecznych zbierali się wzdłuż rzeki Tygrys, aby cieszyć się masguf, czyli daniami ze świeżo pieczonej ryby, która jest jednym z przysmaków w Iraku. Z powodu zakazów i obaw związanych z bezpieczeństwem, wszystkie aktywności społeczne, takie jak wesela, pogrzeby, zakupy oraz imprezy kulturalne odbywają się w ciągu dnia 109. Munathamat Bint ar-rafidayn, czyli Organizacja Sióstr Mezopotamii publikuje również czasopisma, w których kobiety mogą wyrazić siebie bez żadnych ograniczeń oraz nacisków. Zachęca kobiety do udziału w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym w celu przyspieszenia przemian demokratycznych i rozwoju wolnego społeczeństwa obywatelskiego 110. Szansa ta nie jest jednak wykorzystywana, bowiem Irakijczycy obawiają się wypowiadać na głos swoje przekonania z uwagi na radykałów oraz ekstremistów, dla których mogliby stać się celem. Wcześniej Irakijczycy obserwowali Egipt i podziwiali hollywoodzkie filmy. Szczególnie popularne były egipskie filmy akcji. Od upadku Saddama obawy związane bezpieczeństwem, nieregularność dostępu do energii elektrycznej oraz islamistyczna presja ekstremistów doprowadziły do zamknięcia kin w całym Iraku 111. Mimo iż od 2008r. trwały starania, by ożywić 108 K. Marks i F. Engels, Wybrane pisma filozoficzne , Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa, KiW Zob., Al-Kauthar, Ahl al-beit Foundation (tłumaczenie własne), Najaf, styczeń Zob., Munathamat Bint ar-rafidain, at (dostęp ) 111 Por., Shakir al-anbari, Al-Hayat, (tłumaczenie własne) luty

76 Analiza dynamiki przemian kulturowych w Iraku kino irackie, to niestety z dziewięćdziesięciu dziewięciu filmów wyprodukowanych w Iraku pozostało niewiele. Dobrym przykładem zmian społeczno kulturowych w Iraku jest film Fitna wa-husn, czyli Urok i Piękno. Pokazuje on jak społeczeństwo zmieniło się w okresie stabilizacji. W wielu filmach porównuje się złotą przeszłość czasy panowania Saddama z dramatem teraźniejszości, pełnej krwi oraz obrazów wojennych. Birhan Shawi, Irakijczyk, pisarz, wskazuje na ciekawą zależność czas politycznych idoli skończył się wraz z Saddamem, zaś kulturowymi idolami pozostają ich duchy, które są zagrożeniem dla dusz i umysłów. Pozostawiają cień na kreatywności i myśleniu Irakijczyków. Łączy się to z faktem, iż irackie stacje telewizyjne są w dużej mierze związane lub finansowane przez partie polityczne lub inne kraje. Iracka telewizja w odczuciach społeczeństwa pokazuje wystawę historycznych mumii oraz złotych czasów, które nigdy nie wrócą 112. Ukazują się informacje o utraconych dziełach, symbolach, czy artefaktach kulturowych, które łączyły przeszłość z teraźniejszością. Obecnie tego brakuje, a sami ludzie nie do końca mogą się odnaleźć w nowych warunkach życia, pozostawieni własnym wyborom oraz przyglądając się obrazom katastrofy narodowej, brakowi kultury oraz pęknięciu cywilizacyjnemu. Każdy przejaw aktywności artystycznej to przejaw bólu, gniewu, zarzutu, okrucieństwa 113. Pomimo zagrożeń dla bezpieczeństwa, pojawiły się pewne formy aktywizacji społeczeństw. Pojawiły się wystawy w Iraku, sponsorowane przez Ministerstwo Kultury w Bagdadzie. Są to wystawy poświecone kaligrafii 114. Zaczęto organizować Iracki Fashion House, który wystawiał tkaniny i ubrania 115. Ministerstwo Kultury zorganizowało także wystawę fotografii pod nazwą Aspiracje dla Pokoju". Eksponowane fotografie ukazują różne aspekty życia Irakijczyków. Uwidaczniają miłość Irakijczyków do swojego kraju, pomimo wyzwań politycznych, które codziennie w nich uderzają 116. Dynamika przemian społeczno kulturowych w Iraku stanowi paradoks. Z jednej strony, powołuje się na osiągnięcia wielkich cywilizacji, a z drugiej strony współczesna historia Iraku naznaczona jest przez przemoc, wojnę oraz niezgodę. Być może rozwiązaniem tej dynamiki jest wyjaśnienie Al-Ward`i, który stwierdza, że iracka kultura jest w istocie kulturą Beduinów, że chodzi o pokój jako tymczasowe zjawisko oraz o konflikt wpi- 112 Burhan Shawi, Fi Mulabasat ath-thaqafa al-iraqiya Al-Asnam as-siyasiya Wa al- Asnam Althqafiya, as provided by from sources in Baghdad. There is no date or publisher provided, but it is clearly written after the March-April 2003 invasion. 113 Por., Al-Mada, (tłumaczenie własne) styczeń Kaligrafia jest jedną z najważniejszych form sztuki islamskiej, co odzwierciedla się nie tylko w druku Koranu, ale także w meczetach, zabytkach, budowlach, dywanach i różnych dziełach sztuki. W mediach, logo telewizji Al-Jazeera satelitarną, w kształcie kuli, jest dobrym przykładem pięknej kaligrafii. 115 Ministry of Culture, Republic of Iraq, news release, May 3, Zob., Al-Mada, (tłumaczenie własne) luty

77 Magdalena El Ghamari sany na stałe w życie codzienne. Abd al-khaliq Husajn uznał, że Irakijczycy są ludźmi niezgody i dwulicowości, różnią się od innych ludzi skłonnością do nadmiernej przemocy 117. Niestety, wiele z tych aktów przemocy jest widocznych współcześnie. Przemoc i terror wykorzystują islamscy ekstremiści oraz fanatycy wobec intelektualistów i ludzi aktywizujących się społecznie i kulturowo. Niemniej jednak, pomimo przemocy i trzydziestu pięciu lat totalitarnej władzy partii Baas, iraccy artyści, poeci, pisarze nadal tworzą zarówno wewnątrz, jak i poza Irakiem. Walka o przetrwanie kultury cały czas trwa, choć nie jest tak intensywna jak skierowana przeciwko niej przemoc. Jak w takim razie można zdiagnozować obecne problemy w Iraku, czy można rozgraniczać sprawy polityczne społeczne i gospodarcze? Możemy postawić tezę, że jest to niewykonalne, a co więcej, wszystkie te komponenty istotnie się uzupełniają. Do obecnych problemów Iraku, znacząco wpływających na zmiany społeczno kulturowe, można zaliczyć: znaczący stopień bezrobocia, przemoc, korupcję, napięcia pomiędzy Arbami a Kurdami, konflikty między sunnitami a szyitami, impas polityczny, zły stan gospodarki, destabilizację państwa, wpływy partii Baas, działalność uchodźców irackich 118, rozwój organizacji rebelianckich i terrorystycznych, wiele innych czynników, trudnych do sklasyfikowania. Przykładem wszechobecnej destabilizacji świadczącym o porażce operacji jest m.in. nakaz aresztowania wiceprezydenta Iraku - Tariqa al- Hashimiego. Został oskarżony o stworzenie tzw. szwadronu śmierci, który miał za zadanie mordować pracowników rządowych oraz oficerów służb bezpieczeństwa. Problem się pogłębił, gdy okazało się, iż wiceprezydent jest sunnitą, zaś większość parlamentu stanowią szyici. Kolejno pojawiały się wzajemne oskarżenia, którym nie ma końca. Al Hashimi oskarża z kolei rząd o użycie służb bezpieczeństwa do zwalczania grup religijnych, czyli sunnitów oraz opozycjonistów. Opozycjoniści zostali uznani przez większość rządu za organizacje terrorystyczne. Jedna i druga strona oskarżają się o zamachy bombowe, prześladowania wyznaniowe etc. Pro- 117 A. Khaliq Husayn, Al-kharab al-bashari fil-iraq, Elach (tłumaczenie własne), marzec Zob., T.Gustavsberg tłum. Ewa Cylwik, Le monde diplomatique: Zapomniani uchodźcy, (dostęp ). 75

78 Analiza dynamiki przemian kulturowych w Iraku blematyczne wydaje się nawet funkcjonowanie Irackich Sił Bezpieczeństwa. W tej sytuacji prawdopodobny jest ich rozłam z uwagi na podziały wyznaniowe: Kurdów, Sunnitów, Szyitów. Według oczekiwań członków koalicji sytuacja powinna się zacząć stabilizować od momentu jej wejścia na terytorium Iraku w 2003r. Okazało się jednak, że było to tylko pogorszenie sytuacji Irakijczyków, ponieważ poziom życia obniżył się w stosunku do ich oczekiwań. Mimo niestabilnej sytuacji w Iraku wojska amerykańskie zaczęły się wycofywać od 31 sierpnia 2010 roku. Liczba amerykańskich żołnierzy ze 112 tys. została zredukowana do około 50 tys. Data ta stanowiła również wyznacznik zakończenia misji bojowej w Iraku 119. Kolejnym etapem misji były tzw. zadania doradcze. Armia amerykańska miała szkolić irackie siły, wspierać działania niemilitarne, zapewniać bezpieczeństwo cywilom i zespołom odbudowy Iraku. Jedynie akcje antyterrorystyczne w praktyce miały charakter bojowy. Pod koniec 2011r. roku Stany Zjednoczone zadeklarowały koniec amerykańskiej operacji w Iraku 120. Prezydent Stanów Zjednoczonych oznajmił, że w Iraku udało się zrealizować strategię USA, by zakończyć wojnę. Nie oznacza to jednak całkowitej rezygnacji USA z interesów na terytorium Iraku. W dalszym ciągu w Bagdadzie znajduje się największa ambasada na świecie. Pracuje w niej około 18 tysięcy ludzi. Większość z pracowników to służba cywilna, niewielkim odsetkiem są dyplomaci. Ponadto około 5000 osób znajduje się w Bagdadzie, gdzie funkcjonują tak zwane armed private security contractors, czyli prywatne organizacje wojskowe, takie jak Triple Canopy, Global oraz Academi 121 (byłe Blackwater). Ponadto Departament Obrony USA utworzył Biuro Współpracy w Dziedzinie Bezpieczeństwa w Iraku. Biuro będzie działać w Bagdadzie pod auspicjami USA. Zatrudni około 150 osób, których zadaniem będzie szkolić irackie lotnictwo wojskowe. Ponadto iracki rząd zakupi od USA broń i wyposażenie wojskowe. Interwencja międzynarodowa w Iraku miała być kolejnym po kampanii afgańskiej ogniwem w walce z terroryzmem globalnym. Kryzys iracki narastał już od 1991 roku. Nie udało się go opanować na drodze dyplomatycznej, środkami politycznymi. Porażkę poniosła ONZ, która nie potrafiła podjąć jednolitych i zdecydowanych działań na rzecz rozwiązania kryzysu. W rezultacie doszło do utworzenia koalicji ad hoc i zastosowania środków 119 Ceremonia wyjścia żołnierzy amerykańskich z Iraku com/slideshow(dostęp: ) grudnia 2011 roku prezydent USA Barack Obama zadeklarował, że amerykańska misja w Iraku dobiegła końca 121 Spółka wcześniej znana jako Blackwater - najbardziej niesławna prywatna korporacja ochroniarska postanowiła się przemianować. Teraz jest "dostawcą rozwiązań bezpieczeństwa", chce zmyć skazy (między innymi z 2007r.), przyjmując nową nazwę "Academi". 76

79 Magdalena El Ghamari militarnych, które spowodowały znaczące zmiany dla całego narodu irackiego. W 2005r. zmiany w Iraku były nazywane purpurową rewolucją 122. Czy rewolucja się powiodła, czy z perspektywy czasu można określić to, co się zmieniło w Iraku? Od 2003 roku w Iraku można określić następujące obszary społeczno kulturowe, w których doszło do zmian: feminizm, religia, aktywizacja społeczna, twórczość (poezja, sztuka), rola państw Zachodu, postrzeganie demokracji, rola USA. Zmiana społeczna, jaka nastąpiła w Iraku, jest niezwykle łatwo dostrzegalna. Zachowania społeczne, uznawane kiedyś na niemoralne, niedozwolone i niegodne, obecnie należą do codzienności. Można stwierdzić, ze Irakijczycy zrobili się bardziej tolerancyjni i wyrozumiali z uwagi na biedę, jaka ich spotkała oraz skutki wojny. Ulice miast Iraku są obecnie pełne biedoty, żebraków, głodnych dzieci oraz prostytutek. Jeszcze nie tak dawno było to w Iraku nie do pomyślenia - haram. Natomiast teraz okazuje się, że sankcje gospodarcze nie tylko zniszczyły gospodarcze zaplecze, ale także poważnie zdeformowały stosunki społeczne, w tym tradycyjną, iracką rodzinę. Z powodu braku pieniędzy wiele samotnych matek, podejmuje się prostytucji. Ludzie na ulicach sprzedają ostatnie wartościowe przedmioty w nadziei, że utrzymają swoją rodzinę. Irakijczycy nie myślą już o zapewnieniu swoim dzieciom właściwej edukacji, o książkach, o uczeniu wrażliwości na piękno i dobro został jedynie instynkt samozachowawczy, często brutalny i nieznający litości. Zubożenie społeczeństwa jest również wynikiem ogromnej dewaluacji, jaka miała miejsce w Iraku. W 1990 roku za jeden dinar płacono trzy dolary amerykańskie, zaś obecnie trzeba wydać 1500 dinarów, by kupić jednego dolara. Dewaluacja doprowadziła do bankructwa nie tylko większość prywatnych firm irackich, ale także w stosunkowo krótkim czasie pozbawiła oszczędności iracką klasę średnią: nauczycieli, inżynierów, techników, naukowców, drobnych przedsiębiorców itd. Dziś zdecydowana większość nauczycieli pracuje obecnie na dwóch etatach, rano uczą w szkołach, a wieczorami jeżdżą taksówkami, sprzątają biura itd Określenie "purpurowa" pochodzi od koloru tuszu, jaki pozostawał na kciukach Irakijczyków jako dowód, iż brali oni udział w pierwszych demokratycznych wyborach parlamentarnych w Iraku w 2005 roku. 123 Zbyszek Koreywo, Irak samotna śmierć, Warszawa 2007, s

80 Analiza dynamiki przemian kulturowych w Iraku Skutki tego stanu rzeczy są oczywiste. Niedouczone pokolenie, wyrywane z tradycyjnej rodziny, często bez ojca lub matki, zmuszone do poszukiwania źródeł dochodu. Nie tak dawno Irak nie znał problemów kryminalnych zachowań nastolatków, prostytucji młodych dziewcząt, a obecnie są one codziennością. Osoby, które nie widzą już nadziei na lepsze życie, starają się emigrować do innych krajów. Blokada gospodarcza spowodowała zanik przedsiębiorczości oraz aktywizacji społecznej. Już teraz jest to jedno z potencjalnych zagrożeń dla Iraku. Ponadto w Iraku produkuje się jedynie 40% tego, co wytwarzano przed 1990 rokiem. Powoduje to poważne utrudnienia w pracy we wszystkich sektorach gospodarki oraz finansów. W perspektywie pojawia się kolejna wizja państwa okupanta Iraku, którym jest Iran. Teheran zaczął ingerować w iracką politykę wewnętrzną, sponsoruje milicję, wspiera podziały partii politycznych i wysłał swoje własne siły do tego kraju. Irański Oddział Quds może mieć pełne pole manewru oraz możliwość. Wnioski ze wstępnej analizy przemian społeczno kulturowych w Iraku wskazują, że Irakijczycy nie są zadowoleni ze skutków operacji Iracka Wolność. Zarówno poziom ich życia, jak i bezpieczeństwa obniżyły się. Społeczeństwo jest niezadowolone ze zmian, które nastąpiły. Dzisiejszy poziom życia Irakijczyków okazał się niższy od ich oczekiwań. Analysis of Cultural Transformation Dynamics in Iraq Abstract: Due to the common use of mass media, such as the Internet and mobile phones, transformations taking place in Arab countries can be seen. The Arab Spring is one of their current examples, as well as its consequences, opportunities and threats. The conclusions drawn from contemporary operations and conditions in which they are conducted show that their character is influenced by changes in international relations, as well as the dynamics of cultural and social transformations. The policy to ensure the common security level is an inseparable factor coexisting with multicultural conditions. At the same time, cultural transformations are also one of the effects of crisis response operations. Therefore, 12 years after the end of Operation Iraqi Freedom, it is justifiable to carry out the assessment of effects brought about in Iraq in the context of cultural and political transformations in the modern world. 78

81 AUTOR mgr Maja JASIŃSKA RECENZENT płk prof. dr hab. inż. Jarosław WOŁEJSZO Mamy ogromnie rozwinięte granice, a w stosunku do nich za mało wojska. Przy tym wszystkim mamy do czynienia w społeczeństwie z tak niskim poziomem myślenia o rzeczach wojska i obrony, że mówiąc do ludzi o tych trudnych zagadnieniach, mówi się jak w próżnię - tak trudne zadania stawiając, nie znajduje się odzewu. Jest to jeszcze jedna dziedzina, w której triumf święci u nas specjalnego rodzaju analfabetyzm. O sprawach strategicznych, sprawach obrony, wojska, ogół nasz nie nauczył się jeszcze myśleć, a nawet słuchać 124. Marszałek Józef Piłsudski ROLA I ZADANIA SIŁ ZBROJNYCH RP W SYSTEMIE OBRONNYM PAŃSTWA Wstęp Od zarania dziejów ludzie dążą do zaspokojenia swoich potrzeb. Aby człowiek mógł funkcjonować należy zadbać o ich realizację. Według amerykańskiego psychologa Abrahama Maslowa najważniejszymi potrzebami człowieka są potrzeby fizjologiczne. Na drugim miejscu słynnej piramidy potrzeb znajduje się potrzeba bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo w literaturze przedmiotu definiowane jest, jako: gwarancja nienaruszalnego przetrwania podmiotu bezpieczeństwa oraz swobodnego jego rozwoju 125 ; stan pewności, spokoju, brak zagrożenia oraz ochrony przed nim 126 ; integralność terytorialna, suwerenność, swobodny wybór drogi politycznego rozwoju, osiągnięcie dobrobytu i rozwoju społecznego 127 ; J. Stańczyk (red. nauk.), Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, ISP PAN, Warszawa,1996, s R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, wyd. Scholar, Warszawa, 2007, s J. Czaputowicz, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego - aspekty teoretyczne [w: ] red.: S. Dębski, B. Górska-Winter, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, PISM, Warszawa, 2003, s

82 Rola i zadania Sił Zbrojnych RP w systemie obronnym państwa stan uzyskany w rezultacie odpowiednio zorganizowanej obrony i ochrony przed wszelkimi zagrożeniami militarnymi i pozamilitarnymi przy użyciu sił i środków pochodzących z różnych dziedzin działalności państwa 128. Obowiązkiem państwa zgodnie z Konstytucją RP jest zapewnienie bezpieczeństwa swoim obywatelom, co gwarantuje Polakom zapis umieszczony w rozdziale I, art. 5 - Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju 129. Na bezpieczeństwo Polski ma wpływ wiele czynników, głównie procesy i zjawiska znajdujące się w jej regionie, w Europie oraz dotyczące NATO. Istotny wpływ na bezpieczeństwo RP ma szybkość i zmienność stosunków oraz relacji pojawiających się w Sojuszu Północnoatlantyckim oraz w Unii Europejskiej. Członkostwo Polski w UE powoduje, że nasz kraj rozwija się gospodarczo, następuje duży postęp cywilizacyjny, ale także zwiększa się poczucie bezpieczeństwa kraju. Można pokusić się o sformułowanie, że rozwój sprawnego, korzystnego i spełniającego pozostałe zasady prakseologii systemu bezpieczeństwa państwa powinien stanowić zasadnicze zadanie polskiej polityki w kwestii bezpieczeństwa. Zgodnie ze Strategią Bezpieczeństwa Narodowego na system bezpieczeństwa składają się wszystkie odpowiedzialne za bezpieczeństwo w świetle Konstytucji RP i właściwych ustaw organy oraz instytucje należące do władz ustawodawczych, wykonawczych i sądowniczych, w tym Parlament, Prezydent RP, Rada Ministrów i centralne organy administracji rządowej 130. System Bezpieczeństwa Narodowego RP składa się z Podsystemu kierowania bezpieczeństwem narodowym oraz Podsystemów wykonawczych. Podsystem kierowania bezpieczeństwem narodowym tworzą organy władzy publicznej, kierownicy jednostek organizacyjnych, wykonujących zadania na rzecz bezpieczeństwa oraz organy dowodzenia Sił Zbrojnych RP. Podsystem wykonawczy to siły i środki, będące w dyspozycji ministrów kierujących działami administracji rządowej, centralnymi organami administracji rządowej, wojewodów, organy samorządu terytorialnego. Do Podsystemów wykonawczych wchodzą również inne podmioty, które są odpo- 128 T. Szubrycht, Współczesne aspekty bezpieczeństwa państwa, ZN AMW nr 4, Gdynia, 2006, s Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej; pl/files/sbn_rp.pdf 80

83 Maja Jasińska wiedzialne za realizację ustawowo określonych zadań w zakresie bezpieczeństwa narodowego. System bezpieczeństwa, by wypełniać skutecznie i sprawnie swoją rolę, musi nie tylko dysponować siłą zdolną do podejmowania odpowiednich decyzji, ale także być dysponentem sił, które umożliwią realizację tych decyzji. Wiąże się to z posiadaniem odpowiednio przygotowanych i zorganizowanych Sił Zbrojnych. Niezwykle istotnym elementem systemu bezpieczeństwa i systemu obronnego są siły zbrojne. Dlatego też obarczone są pewnymi obowiązkami wynikającymi z ich służebnej roli w stosunku do omawianych systemów. Dlatego też przedmiotem badań w niniejszym opracowaniu będą Siły Zbrojne RP w Strategii Obronności Rzeczypospolitej Polskiej z 2009 roku. Celem badań jest określenie miejsca i roli Sił Zbrojnych RP w systemie obronnym kraju. Zastosowane zostaną metody badawcze, takie jak: analiza, synteza, uogólnienia oraz wnioskowanie. Problem główny dociekań sprowadza się do pytania: Jaka jest rola i jakie są zadania Sił Zbrojnych RP w Systemie Obronnym Państwa? Aby udzielić odpowiedzi na powyższe pytanie, należy rozważyć następujące kwestie: 1. Czym jest obronność i Strategia Obronności RP? 2. Czym jest System Obronny Polski i z czego się składa? 3. Jaka jest rola organów dowodzenia Sił Zbrojnych RP w podsystemie kierowania obronnością? 4. Jakie są rodzaje Sił Zbrojnych RP i jakie mają zadania w podsystemie militarnym? W odniesieniu do sformułowanych problemów badawczych, zakładam, że Siły Zbrojne są nieodłącznym i najważniejszym elementem Systemu Obronnego Polski. Obronność i strategia obronności RP Obronność jest dziedziną bezpieczeństwa narodowego, stanowiącą sumę wszystkich cywilnych i wojskowych przedsięwzięć mających na celu zapobieganie i przeciwstawienie się wszelkim potencjalnym zagrożeniom bezpieczeństwa państwa, zarówno militarnym, jak i pozamilitarnym, mogącym doprowadzić do kryzysu polityczno-militarnego 131. Strategia Obronności RP prezentuje zasady funkcjonowania obronności państwa. Nakreśla zadania oraz strukturę systemu obronnego państwa, a także identyfikuje główne kierunki rozwoju poszczególnych jego podsystemów. Zasadnicze kwestie regulowane przez Strategię Obronności RP wynikają z zapisów umieszczonych w Konstytucji RP oraz z dokumentów strategicznych obowiązujących w Polsce, takich jak Stratega Bezpieczeństwa Narodowego 131 Strategia Obronności Rzeczypospolitej Polskiej; index.php?pid=5 81

84 Rola i zadania Sił Zbrojnych RP w systemie obronnym państwa oraz Polityczno-Strategiczna Dyrektywa Obronna RP. Strategia obronności RP jest strategią sektorową do Strategii BN RP, co oznacza, że jest uszczegółowieniem zapisów dotyczących obronności. Wytyczne zapisane w Strategii Obronności RP są źródłem wytycznych dla dokumentów z obszaru obronności tworzonych na niższych szczeblach. System obronny Polski Interesy narodowe dzielimy na żywotne, istotne i ważne. Polska, aby móc zapewnić obywatelom realizację tych interesów, musi organizować i udoskonalać zintegrowany system bezpieczeństwa narodowego. W skład tego systemu wchodzi system obronny, który został powołany dla przeciwstawienia się wszelkim zagrożeniom żywotnych interesów narodowych. System ten jest zintegrowany z sojuszniczym systemem bezpieczeństwa poprzez wspólne procedury działania w sytuacjach kryzysowych i w czasie wojny oraz udział w sojuszniczym planowaniu obronny 132. Z kolei system obronny w myśl Strategii Obronności RP definiowany jest jako skoordynowany zbiór elementów kierowania i elementów wykonawczych, a także realizowanych przez nie funkcji i procesów oraz zachodzących między nimi relacji 133. Tworzony jest przez wszystkie siły i środki przeznaczone do realizacji zadań obronnych, odpowiednio do tych zadań zorganizowane, utrzymywane i przygotowywane 134. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego określa system obronny państwa jako skoordynowany wewnętrznie zbiór elementów ludzkich, materiałowych i organizacyjnych zapewniających możliwości przeciwstawienia się zagrożeniom wojennym, zgodnie z celami i zamiarem obrony. Tworzą go podsystemy: militarny, niemilitarny oraz kierowania. Jego strukturę przedmiotową tworzą zadania realizowane przez poszczególne elementy i ogniwa we wszystkich sferach działalności w ramach przygotowań obronnych w czasie pokoju, a także w czasie zagrożenia i wojny 135. System Obronny Polski składa się z trzech podsystemów. Przedstawia to rysunek nr 1. Podsystem kierowania obronnością państwa obejmuje: organy władzy; organy administracji publicznej wraz z obsługującymi urzędami, infrastrukturą; organy dowodzenia Sił Zbrojnych RP. Podsystemy wykonawcze tworzą: podsystem militarny; 132 Strategia Obronności Rzeczypospolitej Polskiej; index.php?pid=5 133 Tamże 134 Tamże 135 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa, AON,

85 Maja Jasińska podsystem niemilitarny. Podsystem militarny tworzą Siły Zbrojne RP, a podsystem niemilitarny struktury wykonawcze administracji publicznej, przedsiębiorcy. Źródło: Wykład prof. Stanisława Kozieja, Uniwersytet Łódzki, Łódź Rysunek 1. Struktura Systemu Obronnego RP Wspólną dziedziną integrującą podsystemy wykonawcze SOP jest planowanie obronne. Obejmuje ono planowanie operacyjne i programowanie obronne oraz jest ukierunkowane - odpowiednio - postanowieniami Polityczno-Strategicznej Dyrektywy Obronnej RP i Wytycznymi Rady Ministrów do Programowania Przygotowań Obronnych RP 136. System Obronny Polski powinien być zorganizowany i utrzymywany w sposób gwarantujący: zdolność do odstraszania, ochrony i obrony oraz realizacji zadań obrony kolektywnej; zdolność do współpracy ze strukturami sojuszniczymi, przy zachowaniu zdolności do skutecznego działania samodzielnego; efektywną współpracę wszystkich organów władzy i administracji publicznej, przedsiębiorców realizujących zadania obronne, organizacji pozarządowych i poszczególnych obywateli na rzecz obronności państwa; sprawne działanie w każdych warunkach poprzez odpowiednią or- 136 Wykład prof. Stanisława Kozieja, Uniwersytet Łódzki, Łódź

86 Rola i zadania Sił Zbrojnych RP w systemie obronnym państwa ganizację, wyposażenie i obieg informacji; zdolność do monitorowania i przeciwdziałania zagrożeniom oraz reagowania na pojawiające się zagrożenia w ich wczesnej fazie, a także do usuwania ich skutków; wykorzystanie kompetencji, umiejętności i wiedzy osób uczestniczących w pracach poszczególnych podsystemów 137. Podsystem kierowania obronnością państwa Podsystem kierowania obronnością państwa składa się z organizacyjnych i informacyjnych organów władzy i administracji publicznej (wraz z obsługującymi urzędami i niezbędną infrastrukturą) oraz kierowników jednostek organizacyjnych, które wykonują zadania związane z obronnością, a także organów dowodzenia Sił Zbrojnych RP, odpowiednio do ich hierarchicznego podporządkowania i prawnie określonych kompetencji. Celem tego podsystemu jest zapewnienie odpowiednich warunków w czasie pokoju, kryzysu i wojny do sprawnego podejmowania decyzji oraz nieustannego koordynowania działań przez organy władzy, organy wszystkich szczebli administracji publicznej oraz organy dowodzenia Sił Zbrojnych RP. Naczelnymi organami kierowania obronnością są Prezydent RP i Rada Ministrów. Prezydent RP: odpowiada za suwerenność i bezpieczeństwo kraju; odpowiada za nienaruszalność i niepodzielność terytorium; jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych RP. Natomiast Rada Ministrów: prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną; zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne kraju; sprawuje ogólne kierownictwo w obszarze obronności 138. Istota kierowania obroną państwa polega na podejmowaniu przez właściwe organy władzy państwowej decyzji i działań mających na celu uruchamianie potencjału obronnego państwa poprzez wprowadzanie wyższych stanów gotowości obronnej państwa oraz uruchamianie realizacji zadań operacyjnych, w celu przeciwstawienia się zaistniałym zagrożeniom 139. Prezydent RP przy współpracy z Radą Ministrów kierują obroną państwa adekwatnie do swoich kompetencji zapisanych w Konstytucji RP oraz ustawach. W cyklu decyzyjnym dotyczącym obrony państwa, zważa się na relacje pomiędzy organami RP i organami państw członkowskich NATO 137 Strategia Obronności Rzeczypospolitej Polskiej; index.php?pid=5 138 Strategia Obronności Rzeczypospolitej Polskiej; index.php?pid=5 139 Tamże 84

87 Maja Jasińska i UE. Dotyczy to także organów dowodzenia Sił Zbrojnych RP wraz z odpowiednimi dowództwami NATO, które są sprecyzowane w przyjętych traktatach i protokołach. Właściwi ministrowie, kierownicy urzędów centralnych, wojewodowie oraz organy samorządu terytorialnego są realizatorami zadań w ramach kierowania obroną państwa. Organy te posiadają właściwe przygotowane urzędy i przy ich pomocy wykonują zadania związane z obroną państwa. Organy dowodzenia Sił Zbrojnych RP na szczeblu strategicznym są nieodłącznym elementem systemu kierowania obronnością we wszystkich stanach gotowości obronnej państwa. Dowodzenie Siłami Zbrojnymi RP polega na utrzymywaniu ich w ciągłej gotowości i zdolności bojowej oraz stworzeniu właściwych warunków do przygotowania dowództw i jednostek wojskowych do sprawnej realizacji misji i zadań w czasie pokoju, kryzysu i wojny, zarówno w systemie narodowym, sojuszniczym, jak i koalicyjnym 140. Zadania i funkcje Sił Zbrojnych RP w podsystemie kierowania obronnością przedstawia tabela poniżej. Tabela 1. Zadania i funkcje Sił Zbrojnych RP w podsystemie kierowania obronnością POKÓJ WOJNA KRYZYS 1. Prezydent RP sprawuje zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi RP za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej 2. Siłami Zbrojnymi RP w czasie pokoju w imieniu Ministra Obrony Narodowej dowodzi Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, który pod względem pełnionej funkcji jest żołnierzem o najwyższym stopniu wojskowym w czynnej służbie wojskowej 4. Zasadniczymi organami systemu dowodzenia Siłami 1. W czasie wojny Minister Obrony Narodowej kieruje podległymi jednostkami organizacyjnymi ze Stanowiska Kierowania MON oraz spełnia rolę organu planistycznego i koordynującego wsparcie i zabezpieczenie działań Sił Zbrojnych RP i wojsk sojuszniczych, uczestniczących w operacji przeciwdziałania i przeciwstawienia się agresji zbrojnej przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej. 2. W operacji obronnej siłami zbrojnymi dowodzi Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych ze Stano- 1. W razie zaistnienia sytuacji kryzysowych nie stwarzających bezpośredniego zagrożenia dla bezpieczeństwa Polski, nie przewiduje się wprowadzania istotnych zmian w systemie dowodzenia Sił Zbrojnych RP. 2. Wojskami wydzielonymi do międzynarodowych zgrupowań, wykonujących zadania w ramach reagowania kryzysowego poza obszarem państwa dowodzić będą operacyjni dowódcy tych zgrupowań. 3. W czasie kryzysu 140 Tamże 85

88 Rola i zadania Sił Zbrojnych RP w systemie obronnym państwa POKÓJ WOJNA KRYZYS wiska Dowodzenia Naczelnego Dowódcy SZ, który: dowodzi Siłami Zbrojnymi RP w celu odparcia zbrojnej agresji na terytorium RP; zapewnia współdziałanie podległych mu sił zbrojnych z siłami sojuszniczymi w planowaniu i prowadzeniu działań wojennych; określa, w ramach swojej właściwości, potrzeby sił zbrojnych w zakresie wsparcia ich przez niemilitarną część systemu obronnego państwa, wyznacza organy wojskowe do realizacji zadań administracji rządowej i samorządowej w strefie bezpośrednich działań wojennych. Zbrojnymi RP w czasie pokoju są: Sztab Generalny Wojska Polskiego, Dowództwo Operacyjne Sił Zbrojnych, Dowództwa Rodzajów Sił Zbrojnych, Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych, Inspektorat Wojskowej Służby Zdrowia, Komenda Główna Żandarmerii Wojskowej i Dowództwo Garnizonu Warszawa. kierowanie i dowodzenie Siłami Zbrojnymi RP odbywa się według zasad przyjętych w czasie pokoju z wykorzystaniem sił, środków i procedur systemu zarządzania kryzysowego Ministerstwa Obrony Narodowej. Jest on w pełni zintegrowany z krajowym i sojuszniczym systemem zarządzania kryzysowego. Źródło: opracowanie własne na podstawie Strategii Obronności Państwa. Podsystem militarny rodzaje i zadania Sił Zbrojnych RP Podsystem militarny tworzą Siły Zbrojne RP. Wykonują one zadania wynikające z Konstytucji RP, Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP i Strategii Obronności RP, które są uszczegółowione w Polityczno- Strategicznej Dyrektywie Obronnej RP oraz narodowych i sojuszniczych planach operacyjnych. Siły Zbrojne RP dzielą się na wojska operacyjne i wojska wsparcia. I) WOJSKA OPERACYJNE - obejmują siły i środki rodzajów sił zbrojnych, które są przygotowane do prowadzenia działań połączonych w kraju i poza jego terytorium, w strukturach Sojuszu i w ramach innych organizacji bezpieczeństwa międzynarodowego oraz doraźnie tworzonych koalicji. 86

89 Maja Jasińska Ze względu na charakter wykonywanych zadań dzielimy wojska operacyjne na: 1. Jednostki bojowe: ogólnowojskowe; aeromobilne; specjalne; lotnictwa taktycznego; rakietowe obrony powietrznej; zespoły okrętów uderzeniowych. 2. Jednostki wsparcia bojowego: rozpoznania; wywiadu; walki elektronicznej; działań psychologicznych; rakietowe i artylerii; obrony przeciwlotniczej; chemiczne; inżynieryjne; radiotechniczne OP; okręty obrony przeciwminowej; zwalczania okrętów podwodnych; zabezpieczenia hydrograficznego. 3. Jednostki zabezpieczenia bojowego: dowodzenia; łączności i informatyki; logistyczne; medyczne; współpracy cywilno-wojskowej; inne pomocnicze jednostki pływające. II) WOJSKA WSPARCIA są przeznaczone do wspierania wojsk operacyjnych i wykonywania zadań obronnych głównie na terytorium kraju we współdziałaniu z pozamilitarnymi elementami systemu obronnego państwa. Ze względu na charakter wykonywanych zadań dzielimy wojska operacyjne na: 1. Jednostki obrony terytorialnej; 2. Jednostki Żandarmerii Wojskowej; 3. Organy administracji wojskowej oraz jednostki logistyki stacjonarnej; 4. Stacjonarne placówki medyczne i inne zabezpieczające w systemie stacjonarny; Rodzaje Sił Zbrojnych RP są następujące: 87

90 Rola i zadania Sił Zbrojnych RP w systemie obronnym państwa I) WOJSKA LĄDOWE zapewniają obronę przed uderzeniami lądowopowietrznymi w dowolnym rejonie, na każdym kierunku działania i w obliczu każdej formy zagrożenia militarnego. Ich struktura oparta jest na związkach taktycznych, oddziałach i pododdziałach. Wojska Lądowe składają się z następujących rodzajów wojsk: pancernych i zmechanizowanych; aeromobilnych; rakietowych i artylerii; obrony przeciwlotniczej; inżynieryjnych; chemicznych; łączności i informatyki. oddziałów i pododdziałów rozpoznania i walki elektronicznej; oddziałów i pododdziałów logistycznych i zabezpieczenia medycznego; pododdziałów działań psychologicznych i współpracy cywilnowojskowej. II) SIŁY POWIETRZNE zapewniają obronę przestrzeni powietrznej kraju. Główny potencjał Sił Powietrznych tworzą skrzydła lotnictwa taktycznego i lotnictwa transportowego, brygady rakietowe OP, Brygada Radiotechniczna. Siły Powietrzne składają się z następujących rodzajów wojsk: lotniczych; obrony przeciwlotniczej; radiotechnicznych; jednostki wsparcia i zabezpieczenia; jednostki szkolnictwa wojskowego. III) MARYNARKA WOJENNA zapewnia bezpieczeństwo na obszarach morskich. Bierze udział w lądowej ochronie wybrzeża. Głównym zadaniem Marynarki Wojennej jest obrona i utrzymanie morskich linii komunikacyjnych. Trzon struktury Marynarki Wojennej tworzą: flotylle okrętów; Brygada Lotnictwa Marynarki Wojennej; brzegowe jednostki wsparcia i zabezpieczenia działań; ośrodki szkolne. IV) WOJSKA SPECJALNE- odpowiadają za prowadzenie operacji specjalnych w kraju i za granicą. Ich struktura oparta jest na samodzielnych oddziałach, pododdziałach złożonych ze specjalnie wyszkolonych żołnierzy o dużym stopniu specjalizacji. 88

91 Maja Jasińska Dodatkowo do składu Sił Zbrojnych RP zaliczamy: I) INSPEKTORAT WSPARCIA SIŁ ZBROJNYCH Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych jest odpowiedzialny za: organizowanie i kierowanie systemem wsparcia logistycznego sił zbrojnych, w tym zabezpieczenie jednostek wojskowych użytych lub przebywających poza granicami państwa; kierowanie procesem planowania i realizacji zadań wynikających z pełnienia funkcji państwa-gospodarza (HNS) i państwa wysyłającego; zarządzanie obroną terytorialną; zarządzanie wydzielonymi siłami inżynierii wojskowej i obrony przed bronią masowego rażenia; kierowanie terenowymi organami wykonawczymi Ministra Obrony Narodowej w sprawach operacyjno-obronnych i rządowej administracji niezespolonej. II) DOWÓDZTWO OPERACYJNE SIŁ ZBROJNYCH Dowództwo Operacyjne Sił Zbrojnych odpowiada za planowanie operacyjne i dowodzenie operacyjne częścią Sił Zbrojnych RP, wydzieloną z Wojsk Lądowych, Sił Powietrznych oraz Marynarki Wojennej i przekazaną w jego podporządkowanie dla przeprowadzenia operacji, w tym poza granicami kraju. III) INSPEKTORAT WOJSKOWEJ SŁUŻBY ZDROWIA zarządza systemem zabezpieczenia medycznego Sił Zbrojnych RP. Inspektorat Wojskowej Służby Zdrowia realizuje zadania związane z: kierowaniem wojskową służbą zdrowia; programowaniem rozwoju systemu zabezpieczenia medycznego; współpracą cywilno-wojskową w sektorze medycznym. IV) DOWÓDZTWO GARNIZONU WARSZAWA wykonuje zadania związane z: kompleksowym przygotowaniem warunków zapewniających sprawne rozwinięcie i funkcjonowanie stanowisk dowodzenia szczebla strategicznego w czasie pokoju, kryzysu i wojny; ochroną i obroną obiektów oraz zabezpieczeniem funkcjonowania Ministerstwa Obrony Narodowej i jednostek organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony Narodowej. V) ŻANADARMERIA WOJSKOWA jest wyodrębnioną i wyspecjalizowaną służbą, która odpowiada za: ochranianie porządku publicznego na terenach i obiektach jednostek wojskowych oraz w miejscach publicznych; udział w narodowym systemie reagowania kryzysowego; 89

92 Rola i zadania Sił Zbrojnych RP w systemie obronnym państwa udział w akcjach poszukiwawczych, ratowniczych i humanitarnych; realizację zadań wsparcia działań wojsk operacyjnych. Ponadto, po ogłoszeniu mobilizacji, w skład Sił Zbrojnych RP wchodzą: Służba Kontrwywiadu Wojskowego i Służba Wywiadu Wojskowego. Podsystem niemilitarny pozamilitarne struktury obronne Pozamilitarne struktury obronne tworzą: administracja rządowa; samorząd terytorialny; inne podmioty i instytucje państwowe; przedsiębiorcy, na których nałożono obowiązek realizacji zadań na rzecz obronności państwa. Podsystem niemilitarny realizuje zadania związane z zapewnieniem sprawnego i bezpiecznego funkcjonowania państwa oraz związane z zasilaniem zasobami ludzkimi, materiałowymi Sił Zbrojnych RP oraz jednostek organizacyjnych odpowiedzialnych za bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Ponadto zajmuje się realizacją zadań wynikających z pełnienia funkcji państwa-gospodarza. Siły Zbrojne RP w systemie obronnym państwa Siły Zbrojne RP zgodnie ze Strategią Obronności Państwa są głównym elementem systemu obronnego państwa, przeznaczonym do skutecznej i sprawnej realizacji polityki bezpieczeństwa i obronnej. Biorąc pod uwagę przyjętą w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP ocenę zagrożeń bezpieczeństwa państwa, a także cele strategiczne w obszarze obronności, Siły Zbrojne RP utrzymują gotowość do: 1. ZAGWARANTOWANIA OBRONY PAŃSTWA I PRZECIWSTAWIE- NIA SIĘ AGRESJI. Siły Zbrojne RP utrzymują gotowość do realizacji zadań związanych z: obroną i ochroną nienaruszalności granic RP; udziałem w działaniach antyterrorystycznych w kraju i poza nim; udziałem w rozwiązywaniu lokalnego lub regionalnego konfliktu zbrojnego na obszarze odpowiedzialności NATO lub poza nim; udziałem w operacji obronnej poza obszarem kraju odpowiednio do zobowiązań sojuszniczych w ramach artykułu 5 TP; prowadzeniem strategicznej operacji obronnej na terytorium RP. 2. UDZIAŁU W PROCESIE STABILIZACJI SYTUACJI MIĘDZYNA- RODOWEJ ORAZ W OPERACJACH REAGOWANIA KRYZYSO- WEGO I HUMANITARNYCH. Siły Zbrojne RP utrzymują gotowość do realizacji zadań związanych z: udziałem w operacjach pokojowych i reagowania kryzysowego prowadzonych przez NATO, UE, ONZ oraz innych operacjach wynikających z porozumień międzynarodowych; 90

93 Maja Jasińska udziałem w operacjach humanitarnych prowadzonych przez organizacje międzynarodowe, rządowe i inne; współpracą wojskową w zakresie rozwoju i stosowania środków budowy zaufania i bezpieczeństwa. 3. WSPIERANIA BEZPIECZEŃSTWA WEWNĘTRZNEGO ORAZ POMOCY SPOŁECZEŃSTWU. Siły Zbrojne RP utrzymują gotowość do realizacji zadań związanych z: monitorowaniem i ochroną przestrzeni powietrznej; wspieraniem ochrony granicy lądowej i wód terytorialnych; prowadzeniem działalności rozpoznawczej i wywiadowczej; monitorowaniem skażeń promieniotwórczych, chemicznych i biologicznych na terytorium kraju; oczyszczaniem terenu z materiałów wybuchowych i przedmiotów niebezpiecznych pochodzenia wojskowego; prowadzeniem działań poszukiwawczo-ratowniczych; pomocą władzom państwowym, administracji publicznej oraz społeczeństwu w reagowaniu na zagrożenia. Do głównych celów strategicznych Rzeczypospolitej Polskiej w dziedzinie obronności należą: zapewnienie niepodległości i suwerenności Rzeczypospolitej Polskiej, jej integralności i nienaruszalności granic; obrona i ochrona wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej; tworzenie warunków do zapewnienia ciągłości realizacji zadań przez organy administracji publicznej oraz inne pomioty właściwe w obszarze bezpieczeństwa narodowego, w tym odpowiedzialne za funkcjonowanie gospodarki i innych obszarów istotnych dla życia i bezpieczeństwa obywateli; tworzenie warunków do podwyższania zdolności obronnych państwa, jak też zapewnienie gotowości do realizacji obrony w układzie narodowym i sojuszniczym; rozwijanie partnerskiej współpracy wojskowej z innymi państwami, zwłaszcza sąsiednimi; realizacja zobowiązań wynikających z członkostwa Polski w NATO i Unii Europejskiej; zaangażowanie w międzynarodowe operacje reagowania kryzysowego, prowadzone w pierwszej kolejności przez NATO i UE, a także przez ONZ czy w ramach doraźnych koalicji 141. Tabela przedstawia zadania realizowane przez Siły Zbrojne RP w czasie pokoju, kryzysu i wojny. 141 Wykład prof. Kozieja, Uniwersytet Łódzki, Łódź

94 Rola i zadania Sił Zbrojnych RP w systemie obronnym państwa Tabela 2. Zadania realizowane przez Siły Zbrojne RP w czasie pokoju, kryzysu i wojny POKÓJ KRYZYS WOJNA Prezydent RP sprawuje zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi RP za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej. Całokształtem działalności sił zbrojnych w czasie pokoju kieruje Minister Obrony Narodowej. Swoje zadania minister wykonuje przy pomocy Ministerstwa Obrony Narodowej, w skład którego wchodzi Sztab Generalny Wojska Polskiego. Siłami Zbrojnymi RP w czasie pokoju w imieniu Ministra Obrony Narodowej dowodzi Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. W czasie pokoju Siły Zbrojne RP: są w stanie zapewnić integralność terytorialną oraz nienaruszalność granic oraz ochronę i obronę przestrzeni powietrznej kraju są gotowe do realizacji zadań w wypadku konfliktu zbrojnego; posiadają możliwość zaangażowania w operacje międzynarodowe zgodnie z podjętymi zobowiązaniami. Kierowanie i dowodzenie Siłami Zbrojnymi RP realizowane jest według zasad przyjętych w czasie pokoju. Kryzys poza granicami kraju: gdy dojdzie do zaangażowania NATO lub UE, Rzeczpospolita Polska na mocy decyzji uprawnionych organów, będzie gotowa do uczestniczenia w działaniach sojuszniczych. Zaangażowanie Sił Zbrojnych RP w operacje reagowania kryzysowego będzie odbywać się zgodnie z priorytetami i zasadami określonymi w Strategii udziału Sił Zbrojnych RP w operacjach międzynarodowych. Kryzys na terytorium Polski: wprowadzony zostanie, adekwatny do skali zagrożenia, stopień alarmowy oraz/lub wyższy stan gotowości obronnej państwa. Organy administracji publicznej oraz Siły Zbrojne RP wprowadzą wybrane środki zarządzania kryzysowego oraz realizują zadania wynikające z planów operacyjnych. W sytuacji pogłębiającego się kryzysu uprawnione organy podejmą decyzję o wprowadzeniu stanu gotowości obronnej państwa czasu wojny. W dalszej kolejności wprowadzony będzie stan wojenny, podniesiona gotowość bojowa Sił Zbrojnych RP oraz ogłoszona częściowa lub powszechna mobilizacja i powołany Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych. Minister Obrony Narodowej kieruje podległymi jednostkami organizacyjnymi ze Stanowiska Kierowania MON oraz spełnia rolę organu planistycznego i koordynującego wsparcie i zabezpieczenie działań Sił Zbrojnych RP i wojsk sojuszniczych, uczestniczących w operacji przeciwdziałania i przeciwstawienia się agresji zbrojnej przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej. Obrona przed agresją zbrojną: realizowane będą zadania wynikające z narodowych i sojuszniczych planów operacyjnych, które obejmują: uruchomienie systemu mobilizacyjnego rozwinięcia Sił Zbrojnych RP, przegrupowanie ich do rejonów operacyjnego przeznaczenia oraz zademonstrowanie determinacji społeczeństwa i politycznej woli państwa do przeciwstawienia się agresji zbrojnej. przeciwdziałanie agresji, odparcie napaści zbrojnej oraz uniemożliwienie rozwinięcia działań ofensywnych. W razie udziału Polski w operacji obronnej z art. 5 TP poza obszarem państwa, Siły Zbrojne RP mogą wydzielić ze swojego składu siły zadeklarowane w ramach planowania obronnego Sojuszu. 92

95 Maja Jasińska Źródło: opracowanie własne na podstawie Strategii Obronności Polski i wykładów prof. Kozieja. Podsumowanie Najważniejszą rolą Sił Zbrojnych RP jest obrona państwa i udział w obronie sojuszników. Aby móc sprostać tym wymaganiom realizowany jest nieustanny proces transformacji Sił Zbrojnych RP, który obejmuje ich profesjonalizację i modernizację techniczną. Wprowadzane usprawnienia są ukierunkowane na zwiększanie potencjału militarnego oraz możliwości operacyjnych sił oraz wzmacnianie ich obronno-ekspedycyjnego charakteru. Przez transformację rozumiemy ciągły i proaktywny ich rozwój poprzez integrację innowacyjnych koncepcji i doktryn, które sprzyjają dostosowaniu sił zbrojnych do zmian zachodzących w środowisku bezpieczeństwa 142. Powyższe konstatacje udzielają odpowiedzi na pytanie postawione na początku artykułu: Jaka jest rola i jakie są zadania Sił Zbrojnych RP w Systemie Obronnym Państwa? Uogólniając, należy podkreślić, że bez właściwego funkcjonowania sił zbrojnych trudno sobie wyobrazić bezpieczne funkcjonowanie państwa. Autor dzieła O wojnie Carl von Clausewitz pisał, że wojna jest kontynuacją polityki, prowadzoną jedynie za pomocą innych środków. Na podstawie tego stwierdzenia można sformułować wniosek, że siły zbrojne są instrumentem polityki państwa. Siły zbrojne stanowią narzędzie, za pomocą którego realizowane są konkretne cele. Te konkretne cele i zadania Sił Zbrojnych RP opisane zostały w Strategii Obronności Polski, która jest uszczegółowieniem Strategii Bezpieczeństwa. The Polish Armed Forces Role and Tasks in the Defence System of the State Abstract: The article describes problems connected with the Polish Armed Forces role and tasks in the Defence System of the State and is mainly based on the analysis of Poland s Defence Strategy of 2009, as well as materials from Prof. Stanisław Koziej s lectures. The detailed tasks of the article are as follows: interpretation of the defence notion; identification of the defence system of the state; determining the role of the Polish Armed Forces Command s bodies in the defence command sub-system; 142?pid=5 Strategia Obronności Rzeczypospolitej Polskiej; 93

96 Rola i zadania Sił Zbrojnych RP w systemie obronnym państwa defining the Polish Armed Forces and their role in the military subsystem. 94

97

98 AUTOR ppłk mgr Tomasz Kacała RECENZENT płk dr hab. Marek Wrzosek PORÓWNANIE JAKO METODA BADAWCZA W NAUKACH O OBRONNOŚCI Wstęp Nauki o obronności stanowiące dyscyplinę z dziedziny nauk społecznych posługują się szerokim spektrum metod badawczych. Do najbardziej rozpowszechnionych w naukach społecznych zalicza się metody: systemową, strukturalną, funkcjonalną, dialektyczną, historyczną oraz porównawczą 143. Zanim jednak omówiona zostanie interesująca z punktu widzenia analizowanej problematyki, metoda porównawcza, należy zastanowić się nad relacją pomiędzy szeroko rozumianym porównaniem a poznawaniem. Zgodnie z poglądem Romana Andrzeja Tokarczyka wszelka wiedza ludzka opiera się na porównaniu i można wnioskować, iż każde poznawanie wiąże się de facto z porównaniem 144. Poznawanie oparte na porównaniu polega na zestawieniu ze sobą tego, co jest znane, z tym, co nieznane, starego z nowym i wkomponowaniu pozyskanej w ten sposób wiedzy w postrzeganie spójnej koncepcji świata. Innymi słowy za pewnik przyjąć można, iż porównanie to ogólnie przyjęta praktyka epistemologiczna, a jej celem jest nabycie nowej wiedzy, czyli poznawanie 145. Tego rodzaju podejście do porównania, będącego w istocie zasadą poznania jako takiego, doprowadziło z czasem do wyodrębnienia gałęzi nauki zwanej komparatystyką. Polega ona na selekcji identycznych, podobnych i różnych cech co najmniej dwóch porównywalnych przedmiotów 146. Komparastyka rozwinęła się w niektórych obszarach naukowych w stopniu umożliwiającym nazwanie jej dziedziną - np. komparatystyka prawnicza, która stanowi dziedzinę prawoznawstwa i bywa także określana mianem prawa porównawczego 147. Biorąc pod uwagę porównanie obecne w naukach o obronności, 143 J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych. Wydanie 5, zmienione, uzupełnione, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 1999, s R. A. Tokarczyk, Komparastyka prawnicza, Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE s. c., Kraków - Lublin 1997, s. 28 za A. Kuhnem, La fonction de la methode comparative dans l historie et la philosophie du droit [w:] Introduction a l etude du droit compare, Paris 1938, s. 315 oraz J. Hall, Comparative Law and Social Theory, Baton Rouge Tamże. 146 R. R. Ludwikowski, Prawo konstytucyjne porównawcze, TNOIK Dom organizatora, Toruń 2000, s B. Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE - oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych sp. z o. o., Kraków 2004, s

99 Tomasz Kacała należy stwierdzić, iż bywa ono interpretowane jako proces myślowy lub logiczna metoda badawcza polegająca na wykrywaniu cech podobieństwa i odmienności w badanym przedmiocie, zjawisku, procesie, przez odniesienie go do innych przedmiotów, zjawisk, procesów. Pozwala to na ustalenie podobieństw i różnic między badanymi zjawiskami (przedmiotami itp.) 148. Na uwagę zasługuje tu duża rozpiętość porównywanych elementów. Jest to kolejna istotna do rozważenia kwestia związana z faktem, iż kryteria wyboru wiedzy podlegającej porównaniu (przedmiotu porównania) charakteryzują się dużą różnorodnością. Należy tutaj wprowadzić dwa kolejne pojęcia z zakresu komparastyki, mianowicie comparandum i comparatum. Pierwsze z pojęć odnosi się do rezultatu porównania, natomiast drugie to wiedza uzyskana wcześniej, materiał do porównania. Istotą porównania (komparatystyki) jest naukowa kreatywność, osiąganie nowej jakości i dochodzenie do nowej wiedzy. Chodzi tu o to, aby pozornie nowe treści (comparandum) nie wyrażały się jedynie w odtwórczym, odpowiednim zestawieniu znanych już treści (comparatum) 149. Wspomniane zestawienia związane są z przyjęciem określonej skali porównawczej. Według Jerzego Apanowicza taką skalą odniesienia mogą być normatywy i standardy obowiązujące w danej dyscyplinie naukowej, modele teoretyczne oraz fizyczne określonych cech i wartości, normy określające pożądany stan i natężenie danego zjawiska albo właściwości lub też metody i zasady postępowania kierowniczego oraz szereg innych elementów (parametrów) wyrażanych w badaniach ilościowych i jakościowych 150. Aby uniknąć błędów, stosując metodę porównania w trakcie tych badań, należy przestrzegać kilku kluczowych zasad, które obejmują: porównywanie zjawisk podobnego rodzaju pozostających ze sobą w określonych związkach oraz współmierzalnych, ujawnianie nie tylko podobieństw, lecz także różnic w zjawiskach stanowiących przedmiot porównań oraz porównywanie przede wszystkim właściwości (cech) istotnych z punktu widzenia badanych zjawisk 151. Wykorzystanie metody badawczej do porównania potencjałów działań psychologicznych Dobrym przykładem zastosowania porównania jako metody badawczej w naukach o obronności jest zestawienie ze sobą potencjałów działań psychologicznych sił zbrojnych wybranych państw. Aby zilustrować wykorzystanie wspomnianej metody wybrane zostały cztery grupy państw. Pierw- 148 E. Wiśniewski, Metodyka wojskowych badań naukowych, ASG WP, Warszawa 1988, cz. 1, z. 1, s R. A. Tokarczyk,, s J. Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej. Prace doktorskie. Prace habilitacyjne, Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o. o., Warszawa 2005, s M. Cieślarczyk (red.), Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, wyd. AON, Warszawa 2006, s

100 Porównanie jako metoda badawcza w naukach o obronności sza grupa to kraje posiadające ugruntowane, sprawdzone i rozwinięte struktury przeznaczone do prowadzenia działań psychologicznych (Stany Zjednoczone, Niemcy, Wielka Brytania i Izrael). Druga grupa to kraje posiadające ograniczony potencjał (Hiszpania, Francja, Rumunia i Włochy). Trzecią grupę stanowią kraje rozwijające swoje zdolności w sferze działań psychologicznych (Belgia, Węgry, Grecja). Do czwartej grupy zaliczono kraje inicjujące swoją aktywność w tym zakresie (Austria, Dania i Szwecja). Aby dokonać porównania należało przyjąć określone kryteria. Na potrzeby porównywanych potencjałów działań psychologicznych przyjęto następujące kryteria: 1. Definicja działań psychologicznych wraz z istniejącym oprzyrządowaniem doktrynalnym; 2. Miejsce jednostek (jednostki) działań psychologicznych w strukturze sił zbrojnych danego państwa oraz jej (ich) struktura; 3. Obsada stanowisk żołnierzami w służbie czynnej oraz rezerwistami; 4. Korzystanie z zaplecza eksperckiego reprezentowanego przez środowisko cywilne (naukowe, akademickie); 5. Wykorzystywany sprzęt i stosowane technologie; 6. Koncepcja reachback. Pierwszym z przyjętych kryteriów jest definicja działań psychologicznych wraz z odpowiednim oprzyrządowaniem doktrynalnym. Rozpatrując grupę państw charakteryzujących się ugruntowanym potencjałem działań psychologicznych, można zauważyć jasno sprecyzowaną definicję tego typu działań. Dla sił zbrojnych USA są to planowe działania mające na celu przekazanie wyselekcjonowanych informacji i wskazówek zagranicznym obiektom oddziaływania z zamiarem wpłynięcia na ich emocje, motywację, rozumowanie i w efekcie zachowanie obcych rządów, organizacji, grup i jednostek. Celem działań psychologicznych w tym ujęciu jest wywołanie lub wzmocnienie zachowań obiektów oddziaływania korzystnych z punktu widzenia celów podmiotu realizującego tego typu działania 152. Z kolei Bundeswehra definiuje je jako oddziaływanie na siły zbrojne, strony konfliktu lub grupy ludności wrogich państw w celu zmiany zachowań i postaw, uzyskania zaufania i wsparcia dla wypełnienia własnych zadań 153. Dodatkową funkcją niemieckich działań psychologicznych jest prowadzenie działań w odniesieniu do własnych żołnierzy (wojskowe radio Andernach). Natomiast brytyjskie działania psychologiczne to planowe, uwzględniające aspekt kulturowy, zgodne z prawdą i charakteryzujące się określonym, 152 Ch. Golek, United States Psychological Operations (PSYOP) Overview (ppt), SETAF PSYOP, 02 March 2009, s G. Nowacki, Działania informacyjne w operacjach połączonych. Rozprawa habilitacyjna, Zeszyty Naukowe AON, Warszawa 2004, s

101 Tomasz Kacała konkretnym źródłem pochodzenia działania skierowane do zatwierdzonych obiektów oddziaływania w połączonym obszarze operacji realizowane z zamiarem osiągnięcia określonych celów politycznych i militarnych poprzez wpływanie na postawy i zachowania 154. Jedynym państwem z tej grupy, które nie upubliczniło swojego sposobu postrzegania działań psychologicznych jest Izrael. Uzyskane wyniki analizy treści informacyjnych zawartych w definicjach upoważniają do wniosku, że powyższe definicje są do siebie zbliżone w kwestii prowadzenia celowych i planowych działań skierowanych do określonych obiektów oddziaływania, aby wywołać pewną reakcję. Natomiast już samo określenie obiektów oddziaływania bywa odzwierciedleniem poziomu realizowanych zadań (rządy i organizacje, siły zbrojne lub grupy ludności oraz zatwierdzone obiekty oddziaływania). Sam przekaz bywa też różnie postrzegany (wyselekcjonowane wskazówki oraz uwzględniające aspekt kulturowy i zgodne z prawdą). Zwraca uwagę przytaczany już zakres zadań nałożonych na niemieckie działania psychologiczne. Drugą grupę państw reprezentuje Hiszpania, która jednakże nie stosuje własnej definicji działań psychologicznych, a jedynie stosuje zakres zadań realizowany przez działania psychologiczne. Definicja, którą można odnaleźć w doktrynie francuskiej stwierdza, że działania psychologiczne obejmują wszelkie działania, których celem jest wywarcie wpływu na zachowania jednostek, grup lub organizacji (obiektów oddziaływania) z zamiarem wsparcia osiągnięcia celów politycznych i militarnych 155. Francuskie siły zbrojne unikają określenia tego typu działań jako działań psychologicznych. Zamiast tego używają pojęcia działania w sferze wpływu. Z kolei Rumunia definiuje działania psychologiczne jako działania (operacje) prowadzone na szczeblu strategicznym, operacyjnym i taktycznym, których celem jest stworzenie korzystnych warunków w rejonie operacji, pozwalających na wzrost potencjału wspieranych wojsk, zwalczanie wrogiej propagandy oraz realizację przedsięwzięć z zakresu ochrony wojsk, zarówno w czasie kryzysu, jak i działań wojennych. Działania psychologiczne są, według poglądów rumuńskich, prowadzone zarówno na rzecz rumuńskich sił zbrojnych, jak i sił Unii Europejskiej oraz NATO, zależnie od aktualnego zaangażowania państwa 156. Z kolei siły zbrojne innego z państw dysponujących określonym potencjałem w zakresie prowadzenia działań psychologicznych, Włoch, również nie posługują się wyodrębnioną definicją działań psychologicznych. W grupie tej widać wyraźnie mniejsze znaczenie 154 M. Pattinson, 15 (UK) Psychological Operations Group (ppt), 15 (UK) Psychological Operations Group, 2009, s H. Kirsch, French PSYOPS. Operations Militaires d Influence (ppt), Groupment Information Operationnelle, 2008, s L. Lancu, Romanian PSYOPS Centre (ppt), Centrul de Operatii Psihologice, 18 March 2009, s

102 Porównanie jako metoda badawcza w naukach o obronności przypisywane definiowaniu przedsięwzięć. Natomiast działania psychologiczne, ich istota i charakter, przejawiają się w zakresie zadań stawianych przed tego typu jednostkami. W przypadku opracowania własnej definicji działań psychologicznych, jak to jest w przypadku Francji czy Rumunii, dostrzec można podobieństwo w bardzo szerokim spektrum zadań realizowanych przez działania psychologiczne. Różne jest natomiast ujęcie poziomów prowadzenia tego typu działań (operacji) - Francuzi nie wskazują konkretnych poziomów, podczas gdy rumuńskie siły zbrojne wyraźnie mówią o szczeblu strategicznym, operacyjnym i taktycznym. Istotną różnicą jest też podmiot/przedmiot wsparcia. Francuska koncepcja nie określa podmiotu wsparcia, natomiast wymienia przedmiot (cele polityczne i militarne). Rumuńskie działania psychologiczne natomiast wyraźnie wskazują podmiot, którym mogą być rumuńskie siły zbrojne, siły zbrojne NATO lub Unii Europejskiej. Do grupy państw rozwijających swoje zdolności w zakresie prowadzenia działań psychologicznych należą Belgia, Węgry oraz Grecja. Badania przeprowadzone w tej grupie w praktyce nie pozwalają na zidentyfikowanie jakichkolwiek indywidualnych założeń doktrynalnych (definicji), albowiem podawany jest jedynie zakres zadań przewidzianych do wykonywania przez formowane jednostki (ośrodki) działań psychologicznych. Cechą szczególną, wartą zaznaczenia, jest tu usytuowanie działań (operacji) psychologicznych w rodzaju działań (operacji) głębokich przez przedstawicieli sił zbrojnych Grecji. Wyniki obserwacji i analizy porównawczej wskazują, że odmienne podejście zaobserwować można w grupie państw inicjujących rozwój swojego potencjału działań psychologicznych. Dobrym tego przykładem jest Austria, której siły zbrojne określają działania psychologiczne (de facto komunikację operacyjną) jako planowe, skoordynowane z innymi rodzajami działań, przedsięwzięcia z zakresu komunikacji prowadzone z zamiarem wpłynięcia na postawy i zachowania obiektów oddziaływania. Odmienność definicyjna wynika z faktu, iż Austria jako jeden z niewielu analizowanych krajów nie jest członkiem NATO. Natomiast w przypadku pozostałych dwóch państw zakwalifikowanych do tej grupy - Danii i Szwecji - należy stwierdzić, że ostateczny kształt narodowej koncepcji działań psychologicznych jeszcze się nie skrystalizował. Drugim istotnym kryterium porównania poszczególnych narodowych koncepcji prowadzenia działań psychologicznych jest miejsce jednostek (jednostki) działań psychologicznych w strukturze sił zbrojnych danego państwa oraz jej (ich) struktura. I tu również prawdziwa wydaje się teza, iż im bardziej rozbudowane struktury działań psychologicznych, tym bardziej złożona jest kwestia ich podporządkowania. Argumentem za przedstawioną tezą jest amerykański potencjał psychologiczny. W toku 98

103 Tomasz Kacała badań stwierdzono, że w przypadku sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych jednostki działań psychologicznych podlegają dwom pionom wojsk lądowych: 4 Grupa Operacji Psychologicznych - Dowództwu Operacji Specjalnych oraz 2 i 7 GOP Dowództwu Spraw Cywilnych i Operacji Psychologicznych. Uzyskane wyniki wskazują, że niemieckie struktury działań psychologicznych (Centrum Działań Informacyjnych wraz z 950 batalionem działań psychologicznych) podlegają Połączonemu Dowództwu Wsparcia G3. Z kolei 15 brytyjska Grupa Działań Psychologicznych podlega 1 Brygadzie Rozpoznania Wojskowego, która jest jednostką wojsk lądowych. Izraelskie Centrum Operacji w Sferze Świadomości podporządkowane jest Zarządowi Operacyjnemu Sztabu Generalnego Izraelskich Sił Zbrojnych (Obronnych). Nasuwa się wniosek, iż każde z wymienionych państw umieszcza struktury działań psychologicznych w miejscu umożliwiającym ich optymalne wykorzystanie. W grupie państw, dysponujących już określonym potencjałem z zakresu działań psychologicznych, sytuacja jest nieco inna. Jednostka hiszpańska jest pododdziałem 1 pułku rozpoznawczego podległego Dowództwu Wojsk Lądowych, francuska GIO oraz włoski 28 pułk Pavia także podlegają Dowództwu Wojsk Lądowych. Podległość rumuńskiego centrum działań psychologicznych nie została upubliczniona. Widać tu wyraźnie tendencję do umieszczania jednostek działań psychologicznych w strukturach wojsk lądowych. W procesie badań ustalono, że państwa rozwijające swój potencjał we wspomnianej dziedzinie, takie jak Belgia, Węgry czy Grecja podchodzą do kwestii podporządkowania działań psychologicznych podobnie. Belgia oraz Grecja sformowały swoje jednostki psychologiczne w ramach wojsk lądowych, natomiast Węgry podporządkowały swoje centrum Połączonemu Dowództwu Sił Zbrojnych. Można więc ponownie zaobserwować, iż preferowaną strukturą nadrzędną dla formacji działań psychologicznych jest w tej grupie państw Dowództwo Wojsk Lądowych. W przypadku państw rozpoczynających swoją aktywność w sferze działań psychologicznych, czyli Austrii, Danii czy Szwecji, były to odpowiednio Połączone Dowództwo Sił Zbrojnych oraz wojska lądowe (chociaż nie zostało to jeszcze wyraźnie określone przez żadne z wymienionych państw skandynawskich). Przeanalizowane rozwiązania pozwalają stwierdzić, iż państwa, wdrażające proceduralno-strukturalne rozwiązania w zakresie działań psychologicznych, wzorują się na propozycjach zweryfikowanych przez podmioty dysponujące bogatszym rozwiązaniem w tym zakresie. W kategorii struktury działań psychologicznych grupa państw o sprawdzonych i ugruntowanych rozwiązaniach z zakresu działań psychologicznych zajmuje miejsce szczególne. Amerykańskie działania psychologiczne 99

104 Porównanie jako metoda badawcza w naukach o obronności są reprezentowane przez trzy grupy operacji psychologicznych. Struktura każdej z grup obejmuje pięć regionalnych batalionów działań psychologicznych, batalion rozpowszechniania, komórkę zajmującą się sprawami cywilnymi oraz kompanię dowodzenia. Ponadto, dowódcy grupy podlega oddział studiów strategicznych i element edytorski. Oznacza to, że struktury amerykańskich działań psychologicznych dysponują pododdziałami charakteryzującymi się zdolnością do samodzielnego prowadzenia działań psychologicznych w wybranym teatrze działań na całym świecie. Natomiast struktury działań psychologicznych Niemiec, czyli Centrum Działań Informacyjnych wraz z 950 batalionem działań psychologicznych to przykład sił zdolnych do przerzutu oraz ośrodka zabezpieczającego ich działania. W tym przypadku również można mówić o strukturze umożliwiającej w pełni autonomiczne funkcjonowanie wydzielanych z jej składu elementów wsparcia psychologicznego, które realizują zadania poza granicami kraju. Z kolei 15 Grupa Działań Psychologicznych to jednostka o zdecydowanie mniejszym potencjale organizacyjnym. Jest w stanie wydzielić dwa elementy wsparcia psychologicznego, wspierane przez taktyczne zespoły działań psychologicznych, obsadzane przez personel pochodzący z innych jednostek wojsk lądowych oraz pozostałych rodzajów sił zbrojnych. Niewiele wiadomo na temat Centrum Operacji w Sferze Świadomości. Jedynie w przybliżony sposób określono jego liczebność - kilkadziesiąt osób. Można więc stwierdzić, iż w tej grupie państw możliwość samodzielnej realizacji zadań z zakresu działań psychologicznych jest czynnikiem kluczowym, determinującym strukturę jednostek (centrów). Rozważając grupę państw dysponujących pewnym potencjałem w tej dziedzinie, stwierdzić należy, że możliwość samodzielnej realizacji zadań również odgrywa tu istotne znaczenie. Hiszpańska jednostka działań psychologicznych składa się ze sztabu, zespołu planowania, zespołu produkcji materiałów psychologicznych oraz elementu rozpowszechniania. Struktura ta umożliwia wydzielenie jednego korpuśnego elementu wsparcia psychologicznego lub jednego dywizyjnego i jednego brygadowego elementu wsparcia psychologicznego albo też trzech brygadowych elementów wsparcia psychologicznego. Struktura francuskiej jednostki jest zbliżona do struktury elementu działań psychologicznych. Składa się więc z elementu dowodzenia kierującego działaniami dwóch podstawowych pionów: planistyczno-operacyjnego oraz produkcji materiałów psychologicznych. Jednostka etatowo składa się z 36 żołnierzy i pracowników cywilnych oraz 14 rezerwistów, dlatego trudno mówić tu o wydzielaniu większej liczby kompletnych elementów wsparcia psychologicznego. Natomiast rumuńskie Centrum Operacji Psychologicznych składa się z dowództwa, sztabu, dywizyjnego elementu wsparcia psychologicznego oraz zespołu produkcji materiałów psychologicznych. Tutaj także zauważalna jest tendencja do stosun- 100

105 Tomasz Kacała kowo ograniczonego (jeden element wsparcia psychologicznego) zakresu realizacji działań psychologicznych. Z kolei strukturę włoskiego pułku działań psychologicznych tworzą: dowództwo i sztab, kompania dowodzenia i zaopatrzenia, batalion działań psychologicznych oraz centrum produkcji materiałów psychologicznych. Pułk jest w stanie zapewnić wsparcie psychologiczne sił (zespołów) zadaniowych wielkości korpusu/dywizji (zespół zadaniowy działań psychologicznych), brygady (taktyczne centrum działań psychologicznych) oraz pułku (taktyczny zespół działań psychologicznych). W tej grupie państw włoskie siły zbrojne charakteryzują się najbardziej rozwiniętymi możliwościami w zakresie wydzielenia odpowiedniej ilości sił i środków działań psychologicznych do realizacji zadań. Stosunkowo duży potencjał posiadają też Hiszpanie, natomiast Rumuni i Francuzi są w stanie organizacyjnie zabezpieczyć kompleksowo jedną operację w danym momencie. Kraje rozwijające się w dziedzinie działań psychologicznych prezentują nieco inny poziom zabezpieczenia realizacji zadań z tego zakresu. Pomimo deklarowanej przez belgijskie siły zbrojne możliwości wydzielenia czterech elementów wsparcia psychologicznego, w tym jednego zdolnego do przerzutu drogą powietrzną, potencjału strukturalnego w zakresie produktów psychologicznych oraz tzw. analizy czynnika ludzkiego (HFA), a także personelu do składu Połączonego Dowództwa Działań Psychologicznych wyposażonego w rozbudowane instalacje drukarskie oraz element nadawczy, należy krytycznie podejść do rzeczywistych zdolności, którymi dysponują belgijskie działania psychologiczne. Oddział działań psychologicznych, stanowiący komponent grupy działań informacyjnych, liczył w 2009 roku 25 osób i składał się z czterech wydziałów: planistyczno-operacyjnego, analizy obiektów oddziaływania i testowania oraz oceny skuteczności działań, drukarskiego oraz radiowego. Dodatkowo planowane było uzupełnienie personelu działań psychologicznych o czterech funkcyjnych wchodzących w skład sztabu wspieranej brygady oraz 24 żołnierzy oddelegowanych z jednostki artylerii naziemnej do wykonywania zadań w ramach taktycznych zespołów działań psychologicznych 157. Na szczeblu brygady planowane było wydzielenie brygadowego elementu wsparcia psychologicznego charakteryzującego się potencjałem radiowym oraz drukarskim. Na szczeblu batalionu wsparcie miały zapewniać trzy taktyczne zespoły działań psychologicznych. Deklaracje belgijskich działań psychologicznych należy więc traktować bardziej jako poziom aspiracji niż realne możliwości organizacyjne. Dodatkowym czynnikiem wydaje się niezwykle istotne zagadnienie zgrywania funkcjonowania poszczególnych elementów w ramach systemu działań psychologicznych, czego przedstawiciele belgijskich działań psy- s P. Hast, BE National PSYOPS Capabilities, Information Operations Group, 2009, 101

106 Porównanie jako metoda badawcza w naukach o obronności chologicznych zdają się nie uwzględniać. Brak też szczegółowych i wiarygodnych danych na temat struktury ośrodków działań psychologicznych Węgier oraz Grecji. Oba te kraje dysponują deklarowanym potencjałem jednostek działań psychologicznych w sile kompanii. Dodatkową informacją dotyczącą węgierskich działań psychologicznych jest, podobnie jak w przypadku belgijskich sił zbrojnych, korzystanie z zasobów ludzkich niezwiązanych bezpośrednio z problematyką działań psychologicznych. Ostatnia z analizowanych grup państw, Austria, Dania i Szwecja, charakteryzuje się brakiem istniejących i funkcjonujących struktur działań psychologicznych. Potencjał działań psychologicznych tych państw pozostaje na różnych etapach opracowania koncepcji i projektowania (dopasowywania) struktur organizacyjnych. Naturalnie w przypadku każdego z nich można zaobserwować generalną tendencję w kształtowaniu wspomnianych struktur (komórka planowania, komórka analizy, komórka produkcji materiałów psychologicznych oraz taktyczne zespoły działań psychologicznych), jednakże są to jedynie teoretyczne rozważania nie mające odzwierciedlenia w rzeczywistości. Trzecim kryterium porównania działań psychologicznych poszczególnych państw jest obsada stanowisk żołnierzami w służbie czynnej oraz rezerwistami. Pierwsza z omawianych grup państw obrazuje znaczenie zaangażowania żołnierzy rezerwy w prowadzenie działań psychologicznych. Aż dwie z trzech amerykańskich grup operacji psychologicznych składają się z żołnierzy rezerwy. Istotnym czynnikiem jest w tym przypadku analizowane już podporządkowanie jednostek działań psychologicznych. Amerykańska 2 i 7 Grupa Operacji Psychologicznych (złożone z rezerwistów) podlegają Dowództwu Spraw Cywilnych i Operacji Psychologicznych Wojsk Lądowych, podczas gdy 4 GOP (składająca się z żołnierzy służby czynnej) podporządkowana jest Dowództwu Operacji Specjalnych Wojsk Lądowych. W przypadku niemieckich sił zbrojnych przyjęte zostało inne rozwiązanie - pewną część stanowisk zajmują żołnierze zasadniczej służby wojskowej 158. Większość stanowią jednak żołnierze zawodowi. Z kolei personel brytyjskiej jednostki działań psychologicznych to w ponad 40% żołnierze rezerwy. Brytyjskie taktyczne zespoły działań psychologicznych to z kolei żołnierze oddelegowani z innych rodzajów sił zbrojnych i rodzajów wojsk lądowych. Natomiast izraelskie siły zbrojne nie ujawniają danych na ten temat, jednakże przeprowadzona analiza uwzględniająca powszechny obowiązek służby wojskowej oraz posiadane przeszkolone rezerwy osobowe, wskazuje, że zarówno żołnierze zasadniczej służby wojskowej, jak i rezerwiści, szczególnie podczas prowadzonych przez Izrael działań wo- 158 Stan na 2009 rok. 102

107 Tomasz Kacała jennych, mogą stanowić istotny odsetek personelu działań psychologicznych. Reasumując przedstawione powyżej dane, można stwierdzić, iż w grupie państw dysponujących sprawdzonym potencjałem działań psychologicznych istotne znaczenie, poza żołnierzami zawodowymi, mają żołnierze rezerwy oraz żołnierze zasadniczej służby wojskowej (do czasu zawieszenia lub zniesienia poboru). W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzono, że większość państw posiadających określony potencjał psychologiczny (Hiszpania, Rumunia i Włochy) opiera swoje działania na żołnierzach zawodowych. Francja wspiera ich działania znaczną ilością żołnierzy rezerwy (stanowią oni prawie 1/3 stanu etatowego). Z kolei państwa rozwijające swój potencjał w analizowanej dziedzinie bazują na oddelegowaniu w razie potrzeby żołnierzy zawodowych z innych rodzajów wojsk (Belgia i Węgry) oraz wykorzystaniu żołnierzy zawodowych i żołnierzy zasadniczej służby wojskowej (Grecja). Natomiast państwa inicjujące budowę potencjału działań psychologicznych, zakładają prowadzenie działań psychologicznych w oparciu o żołnierzy służby czynnej (bez wskazania czy są to żołnierze zawodowi czy żołnierze służby zasadniczej) oraz rezerwistów (Austria, Dania, Szwecja). Można tu zaobserwować pewną zależność - im bardziej dane państwo jest zaawansowane w procesie rozwijania własnego potencjału działań psychologicznych, tym wyższy jest stopień uzawodowienia związanego z tymi działaniami personelu (w odniesieniu do relacji żołnierze zawodowi - żołnierze zasadniczej służby wojskowej) oraz tym wyższy jest odsetek rezerwistów w stosunku do żołnierzy zawodowych. Czwartym kryterium jest wykorzystywanie zaplecza eksperckiego (naukowego, akademickiego) w przygotowaniu i prowadzeniu działań psychologicznych. Państwa zaawansowane w prowadzeniu tego typu działań korzystają z rozbudowanych struktur odpowiedzialnych za doradztwo w szerokim spektrum dziedzin związanych z działaniami psychologicznymi. Amerykańskie działania psychologiczne dysponują komórkami studiów strategicznych odpowiedzialnymi za analizy zagadnień obejmujących takie dziedziny, jak: antropologia, historia, stosunki międzynarodowe, lingwistyka, literatura, politologia, nauki techniczne oraz socjologia. Podobnie niemieckie struktury działań psychologicznych, w skład których wchodzą różnego rodzaju przedstawiciele środowiska akademickiego oraz eksperci z szeregu dziedzin, którzy analizują środowisko kulturowe i zachodzące w nim relacje oraz prowadzą badania wpływów natury politycznej, społecznej i psychologicznej wywieranych na obiekty oddziaływania. Na podstawie wiedzy specjalistycznej z szerokiego spektrum dyscyplin (nauki polityczne, socjologia, psychologia, historia, nauki o poszczególnych regionach, orientalistyka, islamistyka, afrykanistyka) realizowane jest doradztwo na rzecz 103

108 Porównanie jako metoda badawcza w naukach o obronności niemieckich działań psychologicznych. Szczególną rolę odgrywa tu komórka doradztwa kulturowego (CULAD), która odpowiada za przygotowanie żołnierzy Bundeswehry do realizacji zadań w odmiennym kulturowo środowisku oraz do właściwego prowadzenia komunikacji interpersonalnej i wchodzenia w interakcje z lokalną społecznością. Centrum Działań Informacyjnych kieruje swoich doradców ds. kulturoznawstwa do wsparcia kontyngentów niemieckich sił zbrojnych wykonujących zadania poza granicami kraju. Dysponujący mniejszym potencjałem Brytyjczycy nie posiadają tak rozbudowanego zaplecza eksperckiego stanowiącego integralną część struktur działań psychologicznych. Niewiele wiadomo również o potencjale izraelskim w tym zakresie, poza kryteriami naboru do jednostki działań psychologicznych (znajomość języka arabskiego) oraz efektami wdrażania wniosków wyciągniętych z doświadczeń zdobytych w czasie kolejnych konfliktów zbrojnych z udziałem Izraelskich Sił Obronnych (Liban 2006 i Strefa Gazy 2008). W omawianej grupie większość stanowią kraje dostrzegające szczególną wagę tego rodzaju zabezpieczenia działań psychologicznych. Kraje z grupy drugiej (posiadające określony potencjał działań psychologicznych) nie deklarują wykorzystywania zinstytucjonalizowanego zabezpieczenia eksperckiego. Podobnie państwa z grupy rozwijającej swoje możliwości w tym zakresie, chociaż pewne sygnały związane z dostrzeganiem rangi tej kwestii można zauważyć, analizując dogłębnie strukturę wspomnianych jednostek (belgijska komórka analizy czynnika ludzkiego, oddelegowane na potrzeby działań psychologicznych węgierskie zespoły specjalistów). Ostatnia grupa państw pozostaje na etapie rozwijania własnych koncepcji, w tym określania sposobu prowadzenia działań psychologicznych. Wyjątkiem jest tu Austria, która zdecydowanie chce wesprzeć swoje działania psychologiczne liczącym kilkadziesiąt osób panelem eksperckim reprezentującym różne dziedziny nauki. Piątym kryterium przyjętym na potrzeby prowadzonej analizy porównawczej jest wyposażenie działań psychologicznych. Wyniki badań wskazują, że ponownie najbardziej rozbudowany potencjał w tym zakresie jest charakterystyczny dla państw rozwiniętych w sferze działań psychologicznych. Stany Zjednoczone dysponują praktycznie wszelkimi dostępnymi środkami produkcji materiałów psychologicznych, rozpowszechniania oraz zbierania danych. Są w stanie prowadzić działania (operacje) psychologiczne na lądzie, w powietrzu i na wodzie oraz wykorzystywać do ich prowadzenia przestrzeń kosmiczną, głownie w sferze przesyłania danych i produktów psychologicznych. Siły zbrojne USA z powodzeniem wykorzystują zarówno tradycyjne środki oddziaływania oparte na druku i systemach elektroakustycznych, środki masowego przekazu (radio i telewizja) oraz tak uniwersalnie wykorzystywane obecnie medium, jakim jest Internet. Zgromadzone informacje stanowią podstawę do tezy, że dzięki posiadanemu 104

109 Tomasz Kacała potencjałowi Stany Zjednoczone są w stanie nadawać programy radiowe i telewizyjne, praktyczne bez przerwy, z samolotów działań psychologicznych krążących nad terytorium przeciwnika lub obszarem wystąpienia kryzysu. Niemieckie działania psychologiczne nie dysponują tak zróżnicowanym spektrum środków technicznych wykorzystywanych do prowadzenia działań psychologicznych, ale mają do swojej dyspozycji wspomniane już tradycyjne środki oddziaływania, środki masowego przekazu, w tym możliwości w zakresie wykorzystania Internetu, a także taktyczne systemy prezentacji produktów wizualnych oparte na technologii LED oraz potencjalną możliwość wykorzystania telefonii komórkowej (w fazie badań). Środkiem rozpowszechniania, wyróżniającym niemieckie działania psychologiczne, jest stosowanie prostego, ale w określonych sytuacjach bardzo skutecznego elementu wyposażenia działań psychologicznych, jakim jest balon ulotkowy. Kolejny z krajów tej grupy, Wielka Brytania, skupia swoje wysiłki w zakresie działań psychologicznych na nadawaniu audycji radiowych i telewizyjnych, produkcji i rozpowszechnianiu materiałów drukowanych oraz emisji komunikatów elektroakustycznych. Ten bardzo podstawowy zakres stosowanych środków rozpowszechniania znajduje swoje odzwierciedlenie w wyposażeniu 15 Grupy Działań Psychologicznych. Z kolei ostatnie z państw o ugruntowanym potencjale działań psychologicznych charakteryzuje zarówno zmasowane użycie tradycyjnych środków rozpowszechniania, mediów, takich jak radio czy telewizja, oraz najnowszych osiągnięć w dziedzinie technologii działań psychologicznych, czego najlepszym przykładem jest stosowanie e-ulotki, portali internetowych, telefonii komórkowej (sms, nagrane wiadomości). Podsumowując, można więc stwierdzić, że w powyższej grupie państw obecne są zróżnicowane trendy w zakresie stosowanego wyposażenia działań psychologicznych - od tradycyjnych sposobów dotarcia do obiektów oddziaływania po zastosowanie w tym celu najnowszej technologii. W grupie państw posiadających określony potencjał w dziedzinie działań psychologicznych zróżnicowanie w tym zakresie nie jest już tak duże. Hiszpańskie działania psychologiczne dysponują sprzętem umożliwiającym przygotowanie produktów audiowizualnych, drukowanych i komunikatów elektroakustycznych. Organiczne wyposażenie pozwala na emisję audycji radiowych, drukowanie produktów psychologicznych oraz nadawanie komunikatów elektroakustycznych. Rumuńskie, francuskie i włoskie działania psychologiczne dysponują podobnym potencjałem wzbogaconym o możliwość przygotowania produktów internetowych. W grupie państw rozwijających potencjał działań psychologicznych możliwości techniczne również nie są rozbudowane. Belgijskie działania psychologiczne dysponują możliwością przygotowania produktów audiowizualnych i drukowanych oraz możliwością zbierania danych za pomocą 105

110 Porównanie jako metoda badawcza w naukach o obronności elektronicznych zestawów do tego przeznaczonych. W zakresie emisji mają możliwość nadawania programów radiowych oraz komunikatów elektroakustycznych. Węgierskie działania psychologiczne wykorzystują produkty drukowane, programy radiowe oraz komunikaty elektroakustyczne. Mają także możliwość zbierania danych przy wykorzystaniu specjalistycznych zestawów. Nic nie wiadomo na temat wyposażenia greckiej kompanii działań psychologicznych. Grupa państw rozwijających się w sferze działań psychologicznych jest na etapie budowania swojego potencjału technicznego. Dania jest na etapie testowania systemów elektroakustycznych i elektronicznych zestawów zbierania danych, natomiast Austria i Szwecja opracowuje założenia technicznego zabezpieczenia prowadzenia działań psychologicznych. Szóste kryterium to stosowanie przez poszczególne kraje koncepcji wsparcia elementów przez jednostkę macierzystą, czyli reachback. Siły działań psychologicznych USA dysponują systemem dystrybucji produktów psychologicznych składającym się z podsystemu dystrybucji materiałów video oraz zmniejszonego mobilnego terminala satelitarnego. Ponadto, w razie potrzeby, amerykańskie działania psychologiczne mają możliwość wnioskowania o tradycyjnie rozumiane wsparcie ze strony jednostki macierzystej (produkty działań psychologicznych oraz wsparcie eksperckie). Podobnie realizują wspomniane wsparcie niemieckie i brytyjskie działania psychologiczne. Natomiast izraelskie działania psychologiczne z racji operowania z własnego terytorium nie muszą zapewniać swoim elementom tego typu wsparcia. Spośród państw o istniejącym potencjale działań psychologicznych, Hiszpania i Włochy deklarują wspieranie swoich elementów w ramach funkcjonowania procedury reachback. Natomiast występowanie na wyposażeniu rumuńskich działań psychologicznych zarówno stacjonarnych, jak i mobilnych ośrodków produkcji materiałów psychologicznych również pozwala sądzić, iż tego typu wsparcie jest przewidywane. Relatywnie mniejszy potencjał prezentują w tym zakresie francuskie działania psychologiczne, jednakże nie można tego rodzaju wsparcia realizowanego przez GIO wykluczyć. Spośród pozostałych krajów jedynie Węgry wyraźnie deklarują realizację tego przedsięwzięcia, a przewidywanie przez Austriaków funkcjonowania panelu eksperckiego także może wskazywać na budowanie takiej zdolności. Zakończenie Podsumowując przeanalizowane metodą porównawczą podobieństwa i różnice, występujące pomiędzy działaniami psychologicznymi poszczególnych państw, stanowiących w trakcie niniejszych rozważań swoiste comparatum, należy w ramach przyjętych kategorii i według założonych 106

111 Tomasz Kacała kryteriów dokonać wnioskowania pozwalającego na pozyskanie zupełnie nowej jakości, całkowicie nowej wartości poznawczej (comparandum). Biorąc pod uwagę pierwsze kryterium, przyjętą przez dany kraj definicję działań psychologicznych wraz z jej oprzyrządowaniem doktrynalnym, należy stwierdzić, że dominuje w tej materii trend zasadzający się na założeniu, że im bardziej rozwinięty jest potencjał działań psychologicznych, tym dokładniejsze jest definicyjne określenie tego, czym w istocie są działania psychologiczne. Każdy z krajów zwraca uwagę na inny aspekt tego typu działań, eksponując odpowiedzialność wszystkich szczebli dowodzenia, bądź też wskazując grupy potencjalnych obiektów oddziaływania. Wszyscy podkreślają jednak planowe i celowe działanie zmierzające do kształtowania postaw oraz zachowań odbiorcy w sposób pożądany dla podmiotu realizującego tego typu działania. Wyniki analizy w oparciu o drugie kryterium, miejsce i struktura narodowych działań psychologicznych, wskazują, że większość państw sytuuje działania psychologiczne w sferze odpowiedzialności wojsk lądowych. Następnymi w kolejności organami dowodzenia, któremu podporządkowane są struktury działań psychologicznych to pewna forma połączonego dowództwa oraz sztab generalny (główny). Struktura jednostki (centrum) działań psychologicznych, również została poddana analizie. W wyniku uzyskanych rezultatów można stwierdzić, że dominującą tendencją jest w tej kwestii, takie skonstruowanie struktur działań psychologicznych, aby elementy wydzielane do realizacji zadań w teatrze działań były w pełni samowystarczalne i można było zapewnić wsparcie psychologiczne kilku prowadzonym jednocześnie operacjom. Z przeprowadzonych badań wynika jednak, że jest to uzależnione od odpowiedniego potencjału organizacyjnotechnicznego sił i środków działań psychologicznych danego kraju. Mniej niż połowa państw jest w praktyce zdolna do osiągnięcia zakładanego poziomu aspiracji w tym zakresie. Kryterium trzecie, zaangażowanie żołnierzy służby czynnej (zawodowej i zasadniczej) a powoływanie żołnierzy rezerwy do realizacji zadań z zakresu działań psychologicznych, nasuwa następujący wniosek: stopień zaawansowania danego państwa w proces rozwijania własnego potencjału działań psychologicznych jest wprost proporcjonalny do stopnia uzawodowienia zaangażowanego personelu (w odniesieniu do relacji żołnierze zawodowi - żołnierze zasadniczej służby wojskowej) oraz odwrotnie proporcjonalny w stosunku ilości żołnierzy zawodowych do rezerwistów. Nie można przy tym zapominać o bieżącej tendencji odchodzenia od obowiązkowej i powszechnej służby wojskowej. Rozważając kryterium czwarte, wsparcie środowiska eksperckiego (naukowego, akademickiego), stwierdzić należy, że jest to dynamicznie rozwijająca się sfera działań psychologicznych. Oczywiście, jest to też ob- 107

112 Porównanie jako metoda badawcza w naukach o obronności szar wymagający określonych nakładów finansowych, stąd w przypadku zaledwie dwóch państw (USA, Niemcy) możliwe jest zdefiniowanie organicznych możliwości w tym zakresie. Pozostałe kraje, dostrzegając wagę odpowiedniego przygotowania działań psychologicznych, korzystają z zasobów zewnętrznych. Ilustracją trendu rozwojowego jest z pewnością fakt deklarowania przez austriackie siły zbrojne zamiaru korzystania z tego typu wsparcia działań psychologicznych w przyszłości. Natomiast w odniesieniu do kryterium piątego, wyposażenia jednostek działań psychologicznych, stwierdzić należy, że jest ono odzwierciedleniem sytuacji budżetowej poszczególnych państw, dostępu do nowoczesnych technologii oraz stopnia zaawansowania w rozwijaniu potencjału w zakresie działań psychologicznych. Jednocześnie wdrażanie najnowszych rozwiązań technicznych wcale nie oznacza rezygnacji z tradycyjnych form i sposobów dystrybucji produktów psychologicznych, czego dowodem są wyniki analizy działania izraelskiego Centrum Operacji w Sferze Świadomości. Przeanalizowanie wyników porównania działań psychologicznych wybranych państw pod kątem kryterium szóstego, stosowanie procedury reachback we wsparciu prowadzonych w obszarze operacji (odpowiedzialności), pozwoliło na sformułowanie wniosku, iż ponad połowa przedstawionych tutaj narodowych sił i środków działań psychologicznych deklaruje zastosowanie tego rodzaju wsparcia w prowadzonych operacjach (działaniach). Dodatkowo struktury lub koncepcje działań psychologicznych części pozostałych krajów wskazują na dążenie do tworzenia tego typu zdolności. Przedstawione powyżej efekty poznawcze pozwalają na sformułowanie kilku zasadniczych wniosków dotyczących zastosowania metody porównawczej w naukach o obronności: 1. Metoda porównawcza do pewnego stopnia porządkuje naturalną skłonność umysłu ludzkiego do identyfikowania podobieństw pomiędzy analizowanymi przedmiotami i zjawiskami. Pozwala to na uzyskanie wiedzy o prawidłowościach rządzących istnieniem i rozwojem badanych zjawisk lub przedmiotów Określone fakty (zjawiska, zdarzenia) mogą zostać ocenione właściwie jedynie wtedy, gdy zastosuje się porównanie z innymi podobnymi lub niepodobnymi pod jakimś względem zjawiskami lub faktami Por. J. Sztumski,, s Zob. M. Cieślarczyk (red.),, s

113 Tomasz Kacała 3. Porównanie parametrów lub faktów z reprezentatywnymi wartościami umożliwia ich dokładne rozpoznanie, ale nie pozwala stwierdzić, czy otrzymane rozwiązanie jest optymalne Dzięki tej metodzie można także dotrzeć do syntezy tego, co wspólne danym przedmiotom badań, czyli dokonać różnych uogólnień i ustalić istniejące zależności 162. Reasumując powyższe wnioski, należy stwierdzić, iż metoda porównawcza może stanowić niezwykle przydatny sposób dochodzenia do nowej wiedzy, czyli do budowania nowej jakości poznawczej na bazie już pozyskanych danych. Zastosowanie tej metody wymaga jednakże wsparcia innymi metodami badawczymi, albowiem współczesne nauki o obronności wykazują tendencję do kompleksowego stosowania środków potencjału badawczego. Comparison as a Research Method in Sciences of Defence Abstract: The sciences of defence belong to social sciences discipline that uses a wide spectre of research methods. One of them is the comparative method that is based on an assumption that comparison is a form of cognition. The two key notions referring to the mentioned above method are comparatum and comparandum. The notion of comparatum relates to the currently possessed knowledge, whereas comparandum makes up new knowledge and new cognitive quality. A perfect illustration of the comparative method is to compare psychological operations potential of selected countries. Several, mainly European countries, have been divided into four categories and compared due to six criteria. The following countries have been compared: the USA, Great Britain, Germany, Israel, Spain, France, Rumania, Italy, Belgium, Hungary, Greece, Austria, Denmark and Sweden. 161 J. Apanowicz,, s J. Sztumski,, s

114 AUTOR mgr Kinga Krupcała RECENZENT płk prof. dr hab. inż. Jarosław Wołejszo EUROPEJSKA INICJATYWA OBRONNA - STAN I PERSPEKTYWY Niniejszy artykuł poświęcony jest zaangażowaniu państw Unii Europejskiej, a w szczególności Polski, w kształtowanie i rozwój Europejskiej Inicjatywy Obronnej. Wyrazem tego jest wprowadzenie w życie idei Europejskiej Agencji Obrony, Grup bojowych czy Eurokorpusu. Polska zaprezentowała także swoje zaangażowanie w obronę UE, biorąc czynny udział w misjach wojskowych prowadzonych pod egidą Unii. Opracowanie zawiera także bilans kosztów i korzyści płynących z wkładu Polski w Europejską Inicjatywę Obronną. 1. Wstęp Temat polityki bezpieczeństwa i obrony w Zjednoczonej Europie pojawił się przeszło pół wieku temu. Istotnie wpłynął on na kształtowanie świadomości europejskiej polityki, a sam problem od wielu lat zastanawia zarówno polityków, wojskowych, jak również ekspertów z dziedziny bezpieczeństwa i obrony. Sprawy będące przedmiotem niniejszego opracowania wchodzą w zakres dawnego II filaru Unii Europejskiej Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa 163. Jednym z jej elementów są zagadnienia Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (EPBiO), a w szczególności zagadnienia dotyczące Europejskiej Inicjatywy Obronnej. Na szczycie Unii Europejskiej w Kolonii (3-4 czerwca 1999r.) używano zamiennie określeń: Wspólna Europejska Polityka w Dziedzinie Bezpieczeństwa i Obrony (Common European Policy on Security and Demence) oraz Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony (Common Security and Demence Policy). 2. Zaangażowanie państw Unii w rozwój Europejskiej Inicjatywy Obronnej Państwa Członkowskie w chwili powołania do życia idei wspólnej obrony rozpoczęły żmudną pracę nad jakościowym podniesieniem zakresu swoich działań. Ponadto, wyznaczając coraz to nowe cele i koncepcje, realizują żywotny interes całej wspólnoty, która w pewnym momencie swojego rozwoju może poczuć zagrożenie w zupełnie nowej zglobalizowanej rzeczywistości. 163 Traktat lizboński, który wszedł w życie 1 grudnia 2009 roku, podział UE na filary został zniesiony. 110

115 Kinga Krupcała a) Europejska Agencja Obrony Powstanie w lipcu 2004r. Europejskiej Agencji Obrony otworzyło nowy rozdział współpracy w dziedzinie uzbrojenia w Unii Europejskiej. Agencja ma być centrum uzgadniania polityki państw UE w kwestii zwiększenia potencjału ich sił zbrojnych, uczestniczących w operacjach EPBiO, oraz badań i zakupów uzbrojenia. Może ona przyczynić się do zmniejszenia różnicy poziomów zdolności wojskowych państw europejskich i USA pod warunkiem podtrzymania przez członków Unii politycznej woli wspólnego działania 164. Utworzenie Agencji ds. Rozwoju Zdolności Obronnych, Badań, Zakupów i Uzbrojenia (Europejskiej Agencji Obrony) przewidywał Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy (art. I-41 ust. 3 oraz art. III-311) 165. Państwa członkowskie zdecydowały jednak nie czekać na wejście w życie Traktatu i utworzyć Agencję wcześniej. Na spotkaniu Rady Europejskiej w Salonikach czerwca 2003r. zainicjowano odpowiednie działania. W lutym 2004r. powstał Zespół ds. utworzenia Agencji, na czele którego stanął urzędnik brytyjski Nick Whitney. Na podstawie raportu zespołu opracowano akt prawny Wspólne działanie w sprawie ustanowienia Europejskiej Agencji Obrony przyjęty przez Radę Unii Europejskiej 12 lipca 2004r. 166 Funkcjonowanie Agencji potwierdza także Traktat lizboński (art oraz 45). Agencja podlega kompetencji Rady UE, która sprawuje nad nią nadzór i wydaje wytyczne dotyczące jej działalności. Organ ten jednak ma za zadanie także wspomagać Radę w ocenie poprawy zdolności wojskowych. Do pozostałych zadań EDA 167 należą: wspomaganie rozwoju zdolności obronnych państw członkowskich dla celów prowadzenia wspólnych operacji zarządzania kryzysowego w ramach EPBiO, określenie wymogów operacyjnych i wpieranie środków ich realizacji, promowanie i wzmacnianie europejskiej współpracy w dziedzinie uzbrojenia, działanie w celu wzmocnienia europejskiego przemysłu obronnego i bazy technologicznej oraz utworzenia europejskiego rynku uzbrojenia, konkurencyjnego w skali światowej, 164 Wg Biura Analiz Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, r. 165 Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy (Wspólnoty Europejskiej) to umowa międzynarodowa podpisana przez państwa członkowskie Unii Europejskiej 29 października 2004 w Rzymie. W związku z brakiem ratyfikacji przez wszystkie strony umowa nie weszła w życie. 166 W czerwcu 2004 roku przyjęto Cel operacyjny UE, który to również postanawia o powołaniu do życia Europejskiego Agencji Obrony. Por. wojskowych, zdolności, UE,29516.html (dostęp z r.). 167 ang. European Defence Agency Europejska Agencja Obrony 111

116 Europejska inicjatywa obronna - stan i perspektywy zwiększenie wydajności europejskich badań naukowych i rozwoju technologii obronnych i wojskowych, wypracowanie spójnego i systematycznego podejścia przy definiowaniu i realizacji Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony. b) Grupy Bojowe Pomysłodawcami utworzenia europejskich grup bojowych w 2003 r. stały się Wielka Brytania i Francja, które to, na dwustronnym spotkaniu w Le Toquet, rozpoczęły przygotowania do realizacji tej koncepcji. 168 Efektem tych prac stała się, zatwierdzona przez Radę UE w 2004r. Koncepcja Grup Bojowych UE (European Union Battlegroups Concept) 169. Z definicji zamieszczonej w tym dokumencie wynika, że Grupa Bojowa (GB) jest szczególną formą sił szybkiej odpowiedzi, która zapewnia UE zdolności niezbędne do podjęcia operacji zarządzania kryzysowego (Crisis Management Operations CMOs) w bardzo krótkim czasie. Z drugiej strony koncepcja powinna zapewnić zdolności militarne, niezbędne do interwencji zgodnie z artykułem VII Karty ONZ i na podstawie mandatu zezwalającego na użycie siły. Grupa Bojowa ma stanowić pakiet efektywnych, wiarygodnych, mobilnych i spójnych sił, zdolnych do prowadzenia operacji samodzielnie lub w składzie większych sił. Struktura GB oparta jest na batalionie piechoty, wzmocnionym elementami wsparcia bojowego i zabezpieczenia logistycznego. Towarzyszy jej Dowództwo Sił (FHQ- Forward Headquarters) oraz środki wsparcia szczebla strategicznego. Grupa Bojowa tworzona jest w oparciu o zasadę wielonarodowości. Oznacza to, że główną rolę w jej formowaniu odgrywa państwo ramowe lub koalicja państw członkowskich. Zasadniczym kryterium GB jest interoperacyjność i efektywność. W przyjętych dla GB Ogólnych Standarach i Kryteriach wyszczególnia się 9 podstawowych zdolności. Są to: dostępność, zdolność do wykorzystania i rozmieszczenia, gotowość, elastyczność, współzależność, zdolność do podtrzymywania działań, zdolność do przetrwania, ochrona medyczna wojsk i interoperacyjność. W Koncepcji założono, że UE powinna być zdolna do przeprowadzenia równocześnie dwóch niezależnych operacji siłami szybkiej odpowiedzi wielkości grupy bojowej. Ustalono, że UE powinna dysponować co najmniej siedmioma - dziewięcioma 170 grupami bojowymi. Wielkość każdej GB powinna wynosić około 1500 żołnierzy, a ich 168 Ostateczna decyzja w tej sprawie zyskała miano Celu Operacyjnego 2010 (Headline Goal 2010), który stanowił uzupełnienie i uaktualnienie wcześniejszego programu Europejskiego Celu Operacyjnego, zakładającego utworzenie Europejskich Sił Szybkiego Reagowania. Częścią Celu Operacyjnego 2010 stała się Koncepcja Grup Bojowych UE. Por. (dostęp z r.). 169 Wiadomości uzyskane od Polskiego Narodowego Przedstawicielstwa Wojskowego przy SHAPE. 170 Niektóre źródła określają nawet liczbę grup bojowych na

117 Kinga Krupcała zdolności operacyjne powinny być podobne do Sił Odpowiedzi NATO (NRF - NATO Response Force). Państwa członkowskie ponosić mają również odpowiedzialność za szkolenie wydzielanych przez siebie sił, ich certyfikację oraz zapewnienie im środków przerzutu strategicznego i mobilnych elementów zabezpieczenia logistycznego. GB mają posiadać najwyższy stopień ukompletowania i gotowości. Muszą być one zdolne do przerzutu w rejon operacji w ciągu 15 dni od chwili zidentyfikowania zagrożenia (sytuacji kryzysowej) i określenia przez Radę UE opcji reagowania kryzysowego. Mogą one być użyte w operacjach zarządzania kryzysowego w każdym rejonie świata, jednak dla celów planistycznych oraz w celu zapewnienia możliwości szybkiej reakcji przyjęto obszar położony w promieniu 6000 km od Brukseli. GB osiągnęły zdolność bojową do działania operacyjnego z dniem 1 stycznia 2007 roku. Aktualnie w plan budowy 15 GB zaangażowanych jest 21 państw. Zgodnie z założeniami siły UE przeznaczone są do realizacji zadań wynikających z Rozdziału VII Karty Narodów Zjednoczonych, zapewnienia szybkiej reakcji w warunkach narastania kryzysu oraz realizacji innych zadań militarnych określonych w Traktacie o Unii Europejskiej oraz Europejskiej Strategii Bezpieczeństwa. Wyzwania stojące przed siłami UE określono Misjami Petersberskimi. Ich celem jest rozdzielenie stron konfliktu, zapobieganie zbrodniom ludobójstwa oraz udzielanie pomocy humanitarnej. c) Eurokorpus Eurokorpus (Korpus Europejski) to siły szybkiego reagowania, powstałe r. 171 W 1993r. do struktur Eurokorpusu dołączyła Belgia, w 1994 r. Hiszpania oraz Luxemburg w 1996r. Państwa te wraz z Francją i Niemcami stały się tzw. państwami ramowymi, które wspólnie decydują o zadaniach, strukturze i rozwoju tej formacji (istnieją dwie formy członkowska: pełnoprawne i ograniczone). Jego struktura pozostała otwarta dla wszystkich członków Unii. Struktura kierowania Eurokorpusem zbudowana jest na zasadzie piramidy. Na jej szczycie znajduje się Komitet Wspólny, w którego skład wchodzą Szefowie Obrony / Sztabów tzw. państw ramowych oraz dyrektorzy polityczni resortów spraw zagranicznych. Ciału temu przewodniczy rotacyjnie (co rok) inne państwo w osobie Sekretarza Eurokorpusu. Komitetowi Wspólnemu podlega jego organ roboczy - Komitet Eurokorpusu, który zbiera się raz na kwartał. Składa się on ze starszych oficerów sztabów generalnych / obrony państw ramowych i dowództwa Eurokorpusu. W posiedzeniach Komitetu mogą również uczestniczyć przedstawiciele państw stowarzyszonych, w przypadku omawiania zagadnień ich dotyczących. W kompetencjach Komitetu Eurokorpusu leży nadzór 171 Utworzona w 1992 przez Niemcy i Francję, w ramach Traktatu Elizejskiego z 1963 r., na mocy tzw. Raportu La Rochelle, w celu zainspirowania tożsamość obronną UE. Źródło: (dostęp ). 113

118 Europejska inicjatywa obronna - stan i perspektywy nad praktyczną realizacją decyzji Komitetu Wspólnego w obszarze zagadnień polityczno-wojskowych, będących w sferze zainteresowania Korpusu (m.in. przygotowanie sił, organizacja, finansowanie, obsada etatowa, szkolenia i ćwiczenia, zabezpieczenie logistyczne, aspekty powietrzne i morskie oraz kontakty międzynarodowe). Początkowo Eurokorpus miał stanowić zalążek przyszłych sił zjednoczonej Europy. W maju 1999r. wszedł w skład unijnych sił szybkiego reagowania, a w grudniu 1999r. uzyskał status korpusu szybkiego reagowania w dyspozycji UE i NATO. Do głównych zadań Eurokorpusu należy udział w operacjach kryzysowych, prowadzenie misji humanitarnych i ratowniczych, misji przywrócenia i utrzymania pokoju, zarówno w ramach NATO, jak i UE. Eurokorpus posiada również zdolność prowadzenia operacji i działań w ramach art. 5 Paktu Północnoatlantyckiego. Pierwszą operację bojową Eurokorpus realizował w 1998r. w ramach sojuszniczej misji SFOR w Bośni i Hercegowinie. W 2000r. przejął dowództwo nad siłami pokojowymi w Kosowie (KFOR) a od sierpnia 2004r. do lutego 2005r. przejął dowodzenie nas misją stabilizacyjną w Afganistanie (ISAF). Eurokorpus został poddany certyfikacji NATO, uzyskując w 2002 r. status Sił Wysokiej Gotowości (High Readiness Force) i Sił Odpowiedzi NATO (NATO Response Force). Dopiero w maju 2006r. osiągnął pełną zdolność operacyjną. 3. Zaangażowanie Polski w tworzenie Europejskiej Inicjatywy Obronnej Polska, przystępując do Unii Europejskiej, zgodziła się przestrzegać zasad i prawa europejskiego, ponadto wzięła udział w tworzonym projekcie europejskiej obronności. Zaangażowanie Polski można ocenić jako znaczące, co wynika z chęci pogłębiania relacji i stosunków z europejskimi partnerami w celu wypracowania spójnej wizji przyszłych sił zbrojnych Unii. Rzeczpospolita współkształtuje rozwój Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony m.in. poprzez udział w misjach (polski kontyngent w operacji w Czadzie był drugi co do wielkości), uczestnictwo w Eurokorpusie i w procesie tworzenia grup bojowych UE, a także dużą aktywność w Europejskiej Agencji Obrony 172. Zaangażowanie to Polska powinna wykorzystać do aktywnego włączenia się do dyskusji nad przyszłością sił zbrojnych Unii. W interesie Polski leży popieranie projektów wzmacniających EPBiO. Polska powinna być gotowa do włączenia się w inicjatywy budowy określonych zdolności woj- 172 Decyzję o udziale Wojska Polskiego w misji UE w Czadzie Minister Obrony Narodowej podpisał 23 listopada 2007 r. (Decyzja MON nr 538/MON w sprawie przygotowania Polskiego Kontyngentu Wojskowego do operacji UE w Republice Czadu i Republice Środkowoafrykańskiej). Następnie, na wniosek Rady Ministrów z dnia 22 stycznia 2008 r., Prezydent RP podpisał Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 stycznia 2008 r. o użyciu Polskiego Kontyngentu Wojskowego w operacji wojskowej Unii Europejskiej w Republice Czadu i Republice Środkowoafrykańskiej. 114

119 Kinga Krupcała skowych UE tak, aby nie utracić możliwości wpływu na procesy ważne dla kształtu EPBiO. Należy przy tym jednak pamiętać o projektach już realizowanych w ramach NATO lub samodzielnie. Jednocześnie należy dążyć do skonkretyzowania zasad partnerstwa strategicznego Unii i NATO, idącego w kierunku ściślejszej współpracy tych organizacji. Polska nie powinna natomiast popierać utworzenia dowództwa operacyjnego Unii Europejskiej, gdyż grozi to rozpoczęciem bardzo kontrowersyjnego procesu dublowania struktur NATO, co w ostateczności może doprowadzić do osłabienia struktur obu tych podmiotów. Jak już zaznaczono, istnieją dwie formy członkowstwa w Eurokorpusie: pełnoprawne (tzw. framework nation, czyli posiadanie przez państwo swoich przedstawicieli w Dowództwie i udostępnianie jednostek wojskowych) oraz ograniczone (tzw. sending nation, czyli posiadanie własnych przedstawicieli wyłącznie w Dowództwie). Obecnie Polska uczestniczy w Eurokorpusie jako sending nation i obsadza w Kwaterze Głównej Eurokorpusu 18 stanowisk, w tym jedno stanowisko tzw. flagowe zastępcy szefa sztabu ds. wsparcia. W grudniu 2007r. zadeklarowaliśmy zwiększenie udziału w tej formule o 15 stanowisk (w tym jedno stanowisko generała brygady). W styczniu 2008 r. zapadła decyzja o ubieganiu się przez Polskę o status ramowego (pełnoprawnego) państwa Eurokorpusu i od tego czasu toczą się negocjacje w tej sprawie. Pełne członkostwo miało być możliwe najwcześniej w 2010 roku. Jednakże dopiero w listopadzie 2011r. Polska dostała zaproszenie do negocjacji w sprawie przystąpienia do Eurokorpusu w charakterze państwa ramowego. 1 grudnia 2011r. szef Sztabu Generalnego WP uczestniczył w ceremonii wręczenia zaproszenia politycznego do przystąpienia Polski do Eurokorpusu jako szóstego Państwa Ramowego. Podczas spotkania, które miało miejsce w Federalnym Ministerstwie Obrony w Berlinie, podpisano Wspólną Deklarację Intencji, zawierającą harmonogram działań zmierzających do osiągnięcia przez Polskę pełnej gotowości operacyjnej jako Państwo Ramowe Eurokorpusu od dnia 1 stycznia 2016r. Wspólna Deklaracja Zamiaru precyzuje udział przedstawicieli Polski w gremiach kierowniczych Eurokorpusu, udział w szkoleniach i ćwiczeniach, obejmowanie stanowisk służbowych w strukturze Eurokorpusu przez polski personel wojskowy, etapy stopniowego wydzielania wkładu materiałowo-technicznego oraz aspekty finansowe związane ze zmianą statusu Polski. Pełnoprawne członkostwo w Eurokorpusie wiązać się będzie z wydzieleniem do jego składu stosownych sił. Potencjał Polski predestynuje nas do zadeklarowania do tego składu sił na poziomie brygady, czyli docelowo w dowództwie Eurokorpusu służyć będzie 120 polskich oficerów, podoficerów i szeregowych żołnierzy Por. (dostęp z ). 115

120 Europejska inicjatywa obronna - stan i perspektywy Warunkiem zwiększenia zdolności Unii Europejskiej do prowadzenia operacji zarządzania kryzysowego (Crisis Management Operations) jest posiadanie skutecznych sił, zdolnych do prowadzenia autonomicznych działań 174. Celowi temu ma służyć realizacja Koncepcji Grup Bojowych UE, która jest obecnie priorytetowym przedsięwzięciem realizowanym w ramach ESDP. Z uwagi na znaczącą skalę zaangażowania Sił Zbrojnych RP w Grupy Bojowe UE, w resorcie obrony narodowej powołany został, pod przewodnictwem I Zastępcy Szefa SG WP, Zespół MON ds. koordynacji zaangażowania Sił Zbrojnych RP w Grupy Bojowe UE. W jego skład wchodzą przedstawiciele 22 instytucji resortu. Polska zaangażowała się w kilka wielonarodowych grup bojowych. Pierwszą z nich jest niemiecko-łotewsko-litewsko-polsko-słowacka Grupa Bojowa UE. Podczas konferencji planistycznej w listopadzie 2004 r. w Brukseli ministrowie obrony Polski, Niemiec i Słowacji podpisali Deklarację intencji w sprawie polsko-niemiecko-słowackiej współpracy w ramach Grup Bojowych UE. Dokument zakładał utworzenie wspólnej Grupy Bojowej, w której Polska pełniłaby rolę państwa ramowego. Wkłady do niej zgłosiły także Litwa i Łotwa. Podczas pierwszej Konferencji Koordynacyjnej Grup Bojowych UE (Battlegroup Co-ordination Conference) w maju 2005r. jednostka ta została zgłoszona do dyżuru w I półroczu 2010r. Dnia 23 maja 2005r. ministrowie obrony pięciu państw podpisali w Brukseli List Intencyjny (Letter of Intent), wyrażający wolę współpracy w powyższym zakresie. Formalną podstawą do sformowania niemiecko-łotewsko-litewsko-polskosłowackiej Grupy Bojowej UE jest Porozumienie Ogólne (Memorandum of Understanding) podpisane 13 listopada 2006 r. w Brukseli. Zgodnie z Koncepcją Grup Bojowych UE państwo ramowe ponosi odpowiedzialność za uzupełnienie braków w zakresie deklarowanych przez państwa uczestniczące zdolności. W związku z tym należało mieć na uwadze konieczność uzupełnienia przez Siły Zbrojne RP braków w zakresie: śmigłowców bojowych; śmigłowców ewakuacji medycznej; zdolności SIGINT (rozpoznanie i wywiad), PSYOPS (walka psychologiczna) i UAV (bezzałogowy aparat latający). Polska, zgodnie z postanowieniami, pełniła dyżur w Grupie Bojowej w I połowie 2010 roku. GBUE I/2010 składała się z żołnierzy Litwy, Łotwy, Niemiec, Polski i Słowacji (pod dowództwem polskim, które wydzieliło ponad połowę składu GB). Grupa działała na bazie 17 Brygady Zmechanizowanej, a także innych dowództw i elementów. Jej szkolenie zakończono w listopadzie 2009r. Grupa była zdolna do podjęcia działań bojowych w ciągu 15 dni (pierwsze 5 dni przeznaczone są na podjęcie decyzji o użyciu sił i zaplanowanie operacji, następnych 10 na rozmieszczenie w rejonie mandatowym), po których miała rozpocząć misję trwającą od jednego do czterech miesięcy, zgodną z rozdziałami VI i VII Karty Narodów Zjednoczo- 174 Wg materiału informacyjnego Sztabu Generalnego WP, r. 116

121 Kinga Krupcała nych (dodatkowo mogła współdziałać z siłami ONZ i NATO, gdyby zaszła taka konieczność). Jednak GB UE I/2010, podobnie jak poprzednie grupy bojowe Unii Europejskiej, nie została użyta. Kolejną grupą jest francusko-niemiecko-polska Grupa Bojowa UE. W trakcie spotkania ministrów obrony państw Trójkąta Weimarskiego w Wieliczce 25 lipca 2006 r. zgodzono się, co do potrzeby utworzenia w perspektywie roku 2013 wspólnej Grupy Bojowej UE. Dnia 7 grudnia 2006r. Szefowie Sztabów państw Trójkąta Weimarskiego ustalili, że Weimarska Grupa Bojowa UE (EU Weimar Battlegroup) będzie gotowa do objęcia dyżuru w pierwszej połowie 2013r. Pomimo wstępnych deklaracji ze strony Francji w sprawie gotowości do pełnienia funkcji państwa ramowego ostatecznie ustalono, iż w pierwszej kolejności rolę taką pełnić będzie Polska. Rozmowy na temat struktury, wkładu państw i zadań Grupy rozpoczęły się w styczniu 2009r., a zakończyły 5 lipca 2011r. podpisaniem porozumienia przez przedstawicieli państw Trójkąta Weimarskiego przy NATO i UE. Zgodnie z nim Polska będzie państwem ramowym, w związku z czym wystawi: Dowództwo Operacji, Dowództwo Sił oraz batalion manewrowy; Niemcy będą państwem wiodącym w zakresie zabezpieczenia logistycznego, a Francja będzie państwem wiodącym w zakresie zabezpieczenia medycznego. Trzon WGB, czyli batalion piechoty zmotoryzowanej na KTO Rosomak, wystawi 17 Brygada Zmechanizowana. Zgodnie z porozumieniem Francja, Niemcy i Polska zapewnią dla GB niezbędne siły, elementy wsparcia bojowego oraz wymaganą liczbę personelu potrzebnego do utworzenia Dowództwa Sił i Dowództwa Operacji. Porozumienie reguluje również zasady i zadania Grupy Koordynacyjnej, która będzie działała w okresie przygotowawczym oraz w czasie dyżuru GB. Do jej najważniejszych zadań należy: doradzanie uczestnikom w kwestiach prawnych, finansowych i innych dotyczących działalności GB oraz doradzanie wyznaczonemu Dowódcy Sił we wszelkich kwestiach związanych z GB 175. Trzecią grupą, w którą zaangażuje się Polska, jest czesko-polskosłowacko-węgierska Grupa Bojowa UE. Inicjatywa utworzenia Grupy Bojowej UE państw Grupy Wyszehradzkiej (V4) pojawiła się podczas spotkania Szefów Sztabów Generalnych Czech, Słowacji, Polski i Węgier, które odbyło się w Sliaciu (Słowacja) stycznia 2007r. Podczas spotkania ministrów obrony państw V4 opowiedziano się za kontynuacją dyskusji na temat utworzenia wspólnej Grupy Bojowej UE w perspektywie 2016 roku. Ponadto, strona słowacka zobowiązała się do zorganizowania 18 października 2007 r. eksperckich konsultacji państw Grupy Wyszehradzkiej i Ukrainy, które pozwolą na uszczegółowienie ram ewentualnej współpracy w tym zakresie. Podjęcie ostatecznej decyzji o przystąpieniu Polski do Wyszehradzkiej Grupy Bojowej UE uzależnione było od akceptacji Prezydenta 175 Por. (dostęp z dnia ). 117

122 Europejska inicjatywa obronna - stan i perspektywy RP i Prezesa Rady Ministrów, a także od możliwości Sił Zbrojnych RP oraz od podjętych wcześniej na forum UE i NATO zobowiązań międzynarodowych. W maju 2011 roku, podczas kolejnego spotkania Grupy Wyszehradzkiej, uzgodniono, że Polska po raz kolejny przewodniczyć będzie GB V4 (plus Ukraina, która zdeklarowała swój udział) w pierwszej połowie 2016 roku. Biorąc pod uwagę wszelkie aspekty, można przyjąć, że Koncepcja GB jest najważniejszym przedsięwzięciem realizowanym w ramach Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (ESDP). Realizacja Koncepcji przez państwa UE ma duże znaczenie dla rozwoju zdolności operacyjnych Unii Europejskiej. Wynika to z ambitnych wymagań wojskowych, które są sformułowane w tym dokumencie. Grupy Bojowe UE to również priorytetowy obszar z punktu widzenia Sił Zbrojnych RP. Udział Polski w realizacji tej Koncepcji jest źródłem cennych doświadczeń oraz stanowi jeden z elementów transformacji Sił Zbrojnych RP pozwalający na pozyskiwanie nowych zdolności i nowoczesnego uzbrojenia. Kolejnym kierunkiem współpracy jest udział Rzeczypospolitej w misjach wojskowych, realizowanych pod auspicjami UE. Obecnie Polska wydziela jedynie niewielki kontyngent EUFOR/MTT 176 w ramach misji w Bośni i Hercegowinie (50 osób), jednakże do 2010 roku Polska aktywnie uczestniczyła w dwóch misjach prowadzonych przez Unię Europejską w Bośni i Hercegowinie oraz w Czadzie. Biorąc pod uwagę misję PKW EUFOR (Bośnia i Hercegowina), obecność wojskowa Polski w rejonie Bałkanów rozpoczęła się w połowie kwietnia 1992r. w związku z przyjęciem przez Polskę zaproszenia Sekretarza Generalnego ONZ do udziału w Siłach Ochronnych ONZ w Jugosławii (UNPROFOR). Wraz z rozwojem sytuacji kontyngent był wzmacniany kolejnymi żołnierzami, a następnie, w miarę wzrostu stabilizacji, redukowany. W szczytowym okresie, w lutym 1995 r. liczył 1245 żołnierzy 177. W czerwcu 2004 r. na szczycie w Stambule NATO podjęło decyzję o przekazaniu misji Unii Europejskiej. Od grudnia 2004 r. w związku z rozpoczęciem przez EUFOR 178 operacji ALTHEA w Republice Bośni i Hercegowiny, PKW realizował zadania w składzie Wielonarodowych Sił Zadaniowych Północ MNTF(N) EUFOR, a od lipca 2006r. w ramach Wielonarodowego Elementu Manewrowego (razem z Hiszpanią, Turcją i Węgrami). W ramach operacji UE na terenie BiH, do grudnia 2010 roku, pełniła służbę XII zmiana PKW. Zasadnicze zadania PKW EUFOR przedstawiały się następująco: zapewnienie władzom lokalnym bezpiecznych warunków do wprowadzenia ustaleń porozumienia po- 176 MTT ang. Mobile Training Teams 177 Na podstawie danych z materiału informacyjnego do przygotowania wizyty Prezydenta RP na Ukrainie, r. 178 ang. European Forces 118

123 Kinga Krupcała kojowego; zapewnienie swobody ruchu w strefie odpowiedzialności; prowadzenie patroli i inspekcji składów i fabryk uzbrojenia; podejmowanie i niszczenie broni, amunicji i środków walki, nadzór nad lokalnymi zespołami rozminowania oraz likwidacja nielegalnych składów broni; pomoc w organizowaniu pomocy humanitarnej. Widoczna poprawa bezpieczeństwa i stabilizacja regionu pozwoliły jednak na zmianę charakteru misji ze stabilizacyjnej na doradczo-szkoleniową. Stąd też znaczące zmniejszenie udziału polskich żołnierzy. Drugą misją realizowaną przez SZ RP w ostatnich latach był PKW Czad. Pod koniec stycznia 2008 r. Unia Europejska podjęła ostateczną decyzję o wysłaniu do Republiki Czadu i Republiki Środkowoafrykańskiej wojskowej misji pokojowej z dziedziny ESDP. Misja została powołana na mocy rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1778 z dnia 25 września 2007r. W lipcu 2007 r. Francja zwróciła się do strony polskiej z prośbą o wydzielenie kontyngentu do planowanej misji Unii Europejskiej w Republice Czadu i Republice Środkowoafrykańskiej. Odpowiadając na inicjatywę, początkowo zadeklarowaliśmy udział w operacji ok. 150 żołnierzy. Jednak w następstwie bilateralnych i wielostronnych uzgodnień podjęto decyzję o powiększeniu polskiego zaangażowania do 350 osób. Ostatecznie Polska wydzieliła do tej operacji 400 żołnierzy i pracowników wojska. Zwiększenie kontyngentu wyniknęło z konieczności wysłania w rejon działania dwóch śmigłowców Mi-17 i ich obsługi. Polska brała udział w operacji przez rok, a polski kontyngent był drugim co do wielkości po siłach Francji. Polscy żołnierze wydzieleni byli z jednostek Wojsk Lądowych, Żandarmerii Wojskowej i Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych. W skład polskiego kontyngentu wchodziło dowództwo batalionu, któremu podlegały: dwie kompanie manewrowe składające się z żołnierzy ŻW oraz żołnierzy 11 Dywizji Kawalerii Pancernej w Żaganiu. Ponadto do misji skierowano dwa śmigłowce Mi-17, pododdział inżynieryjny, tzw. narodowy element zaopatrywania odpowiedzialny za zabezpieczenie logistyczne, oraz sekcję kontrwywiadu wojskowego. PKW brał udział w działaniach z tzw. ograniczeniami narodowymi, co oznacza m.in., iż operacje prowadzone były tylko z jednej bazy kwatery batalionu manewrowego oraz jednostek logistyki i zabezpieczenia. Żołnierze wykonywali zadania wyłącznie na terenie Czadu. Zadania polskiego kontyngentu kształtowały się następująco: przygotowanie infrastruktury niezbędnej dla funkcjonowania polskiej części misji; patrolowanie terenu, w tym zwłaszcza granicy czadyjsko-sudańskiej; ochrona konwojów z pomocą humanitarną; zapewnienie bezpieczeństwa personelowi ONZ oraz NGO-s; udzielanie pomocy lokalnej ludności; zbieranie informacji o stanie bezpieczeństwa; ochrona obiektów stałych o szczególnym znaczeniu, np. pasów startowych; pośrednia ochrona obozów uchodźców i przesiedleńców; w ekstremalnych przypadkach, interwencje w obozach 119

124 Europejska inicjatywa obronna - stan i perspektywy uchodźców i reagowanie na przypadki łamania praw człowieka oraz popełnianie przestępstw. 15 marca 2009r. EUFOR Tchad/RCA oficjalnie zakończył swoją misję i Wielonarodowy Batalion Północ, jako dowództwo Sektora Północnego, przeszło pod kontrolę MINURCAT. Faktycznie oznaczało to tylko zmianę nazwy i przyjęcie błękitnych zamiast lazurowych beretów. Ostatnia zmiana MINURCAT ( II a III całego PKW) podczas służby pod flagą ONZ kontynuowała dotychczasowe działania, lecz mimo to w rejonie misji sytuacja stawała się coraz trudniejsza. PKW Czad zakończył działalność 6 grudnia 2009r. w związku z wycofywaniem polskich wojsk z misji oenzetowskich i przekazał obowiązki MONBAT-owi - batalionowi mongolskiemu. Zgodnie z decyzją Rady Ministrów z 6 lipca 2004 r. Polska stała się członkiem Europejskiej Agencji Obrony od momentu wejścia w życie ustanawiającego ją aktu prawnego Wspólnego działania Rady UE. Odpowiada on Polsce, bowiem państwa UE mają swobodę prowadzenia polityki zakupów uzbrojenia, co umożliwi kontynuowanie bez przeszkód współpracy z firmami amerykańskimi i izraelskimi. Według tego aktu również decyzje o przeznaczeniu funduszy na poprawę wspólnych zdolności obronnych podejmować będą, podobnie jak dotychczas, państwa członkowskie UE. Agencja może koordynować prace w tej dziedzinie, a także mobilizować państwa członkowskie do wypełnienia swoich zobowiązań, ale jej skuteczność będzie uzależniona od politycznej woli państw pogłębiania współpracy wojskowej w ramach UE. W 2006r. Polska zadeklarowała docelowo wkład 10 milionów euro do budżetu programu EDA. Program ten ma na celu współpracę nad nowymi technologiami w wojsku, mającymi w rezultacie doprowadzić do wzmocnienia tzw. force protection, czyli ochrony wojsk przed bronią masowego rażenia, ochrony przeciwminowej oraz zdalnego wykrywania skażeń. Dla Polski EDA ma więc bardzo duże znaczenie. Szczególnie wyraźnie widać to było pod koniec 2010 roku, kiedy to Ministrowie Krajów Trójkąta Weimarskiego zaapelowali do wysokiego przedstawiciela UE ds. wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa z prośbą o wzmocnienie EDA i przyczynienie się do lepszej współpracy Agencji z Dowództwem Sił Sojuszniczych NATO do spraw Transformacji. Sygnałem, że Polsce zależy na EDA jako miejscu łączącym programy zbrojeniowe różnych państw, było podpisanie listu intencyjnego w sprawie wejścia do programu zdjęć satelitarnych MUSIS 179, który to jest prowadzony w ramach EDA oraz podpisanie listu intencyjnego w sprawie bezzałogowych morskich systemów przeciwdziałania zagrożeniom minowym 180. Zainteresowanie Polski wynika z głównych programów prowadzonych przez Agen- 179 ang. MUSIS - Multinational Space-based Imaging System for Surveillance, Reconnaissance and Observation 180 ang. UMS - Unmanned Maritime Systems 120

125 Kinga Krupcała cję. Są to takie programy jak MARSUR - program integracji narodowych sieci nadzoru obszarów morskich (cywilnych i wojskowych), APSS (Active Protection Systems Study) - system aktywnej ochrony opancerzonych wozów bojowych oraz program Europejskiej Floty Transportu Powietrznego, w którym chodzi głównie o duże samoloty transportowe zapewniające niezakłócone dostawy sprzętu i ludzi na misje zagraniczne. EDA prowadzi także interesujące Polskę prace nad Europejskim Bezzałogowym Morskim Systemem Przeciwdziałania Zagrożeniom Minowym (EUMS), który poprawi bezpieczeństwo okrętów, oraz nad tak zwaną bronią nieśmiercionośną 181. Dla Polski ważne są również prace nad mobilnym laboratorium poziomu 2. Świetnie radzono by sobie w nim z improwizowanymi urządzeniami wybuchowymi (IED), które są codziennością dla polskich żołnierzy służących w misji ISAF. Lepszemu przygotowaniu żołnierzy, szczególnie po to, by radzili sobie w sytuacji izolacji na polu walki, służy także program Personnel Recovery Equipment, prowadzony właśnie przez EDA. Wszystkie te programy mają pomóc Polsce w jeszcze lepszej obronie kraju. 4. Zmiana charakteru i wielkości zaangażowania naszego kraju na tle funkcjonowania i przekształceń zachodzących w całych siłach Unii Europejskiej. Udział w misjach pokojowych, zaangażowanie w tworzenie grup bojowych, chęć nawiązania współpracy z Europejskimi Siłami Żandarmerii świadczą o rosnącym zainteresowaniu Polski Europejską Polityką Bezpieczeństwa i Obrony, co zostało już docenione przez elity europejskie, w tym prezydenta Francji - Nicolasa Sarkozy ego i kanclerz Niemiec Angelę Merkel 182. Ważne jest również wzmocnienie współpracy na rzecz stworzenia tożsamości obronnej z głównymi aktorami sceny europejskiej: Francją, Niemcami i Wielka Brytanią. Kolejnym aspektem, niezwykle często przewijającym się w dyskusji o polskich misjach zagranicznych, jest obecność na kontynencie afrykańskim. Pomimo że Afryka nie należy do priorytetowych kierunków polskiej polityki zagranicznej, poparcie dla wybranych afrykańskich misji ugruntuje pozycję Polski jako godnego zaufania partnera i z pewnością ułatwi realizację niektórych polskich inicjatyw na forum unijnym. Rzeczpospolita zyskała opinię sojusznika, na którym można polegać nawet w trudnych operacjach, czego najlepszym potwierdzeniem było zwiększenie polskiego kontyngentu wysłanego na misję do Czadu. Udział polskich oddziałów w misjach zagranicznych stopniowo wzrasta, co świadczy o coraz większej profesjonalizacji polskich sił zbrojnych. Polska pragnie wspierać i rozwijać Europejską Politykę Obronną, tworzyć jej struktury. 181 Non-Lethal Capability to priorytetowy obszar badawczy techniki i technologii obronnych w polskich siłach zbrojnych, wynikający także ze zobowiązań wobec NATO. 182 Por. D. Jankowski, Udział Polski w misjach Unii Europejskiej zbędne ryzyko czy niezbędne działanie?, Pulawski Policy Papers, r. 121

126 Europejska inicjatywa obronna - stan i perspektywy Zmiana charakteru służby wojskowej odbywanej w naszym kraju sprzyja tym przekształceniom. Coraz większe zaangażowanie Polski w dużą liczbę misji sprzyja rozwojowi naszej armii, kształci żołnierzy bardziej wyspecjalizowanych i doświadczonych, przynosząc tym samym niewymierne korzyści dla kraju. Przekształcenia te, jak widać, odnoszą skutek, bowiem Siły Zbrojne RP są coraz lepiej przygotowane do wojny na każdym obszarze działań, armia jest bardziej profesjonalna, a kraj zaczyna odgrywać znaczącą rolę na forum międzynarodowym. 5. Wpływ udziału w misjach Unii Europejskiej na przekształcenia w Siłach Zbrojnych RP. Obszary funkcjonowania zmian i ich konsekwencje dla przyszłości polskiej armii. Udział w misjach Unii Europejskiej znacząco wpłynął na przekształcenia w Siłach Zbrojnych RP. Jak już wspomniano, armia stała się bardziej doświadczona i profesjonalna. Żołnierze mogą czynnie wykorzystywać posiadaną wiedzę, kształcić swoje umiejętności, uczyć się walczyć nawet w zróżnicowanych warunkach terenowych czy klimatycznych. To wszystko sprawia, że Polska rozwija się, staje się sojusznikiem, na którego zawsze mogą liczyć inne państwa. Prestiż ten motywuje jednocześnie do dalszego rozwoju. Z drugiej strony misje uświadomiły nam nasze wady. Brak sprzętu na misjach lub jego niedociągnięcia, przestarzałość skłoniły nasz kraj do szeregu zmian. Polska próbuje, z coraz lepszym skutkiem, zmodernizować swoją armię, a więc również i uzbrojenie. Doświadczenia zdobyte podczas poprzednich misji sprawiły, że znamy swoje słabe strony i wiemy, jak je naprawić. Misje jednocześnie uświadomiły nam konieczność szybkiej profesjonalizacji, w którą Polska już wkroczyła. Wykorzystano przeświadczenie, że żołnierze, którzy idą do wojska z własnej, nieprzymuszonej woli, są przeważnie dużo bardziej efektywni i zaangażowani niż żołnierze zasadniczej służby wojskowej i dotychczas to założenie potwierdza się. 6. Bilans kosztów i korzyści płynących z naszego udziału w misjach Unii Europejskiej z perspektywy: a) politycznej Pozycja Polski, jako konsekwencja zaangażowania się w wojnę w Czadzie oraz udziału w tworzeniu GB czy Eurokorpusu, uzależniona była i nadal jest od tego, czy uda się osiągnąć zamierzone cele. Jeśli Polska spełni postawione przed nią oczekiwania, to jej pozycja w UE wzrośnie. Z całą pewnością można stwierdzić, że status armii polskiej sukcesywnie podnosi się do roli jednego z ważniejszych sojuszników. Biorąc udział w misjach UE, stajemy się także partnerem strategicznym dla Stanów Zjednoczonych. Polska, angażując się w misje UE, podniosła jej pozycję w świecie, gdyż pokazała, jak bardzo Unia może się zjednoczyć. Można przypuszczać, że Rzeczpospolita zyskała również w Unii pozycję kraju, który potrafi być lojalny zarówno wobec Europy, jak i wobec USA. Przyszła 122

127 Kinga Krupcała pozycja Polski we wspólnocie europejskiej zależy obecnie od tego, jak bardzo aktywny udział będziemy brali w budowaniu wspólnej polityki zagranicznej UE. b) militarnej Dzięki realizacji misji nasza armia zdobywa nowe doświadczenia, staje się profesjonalna i wyszkolona. Wojsko zdobywa nowe uzbrojenie, które jest elementem niezbędnym do prowadzenia operacji. Obserwując inne państwa, może ulepszać swoją technikę, sposób walki. c) ekonomicznej Analizując misje przeprowadzone w ramach UE, można dojść do wniosku, iż władze Polski nie zakładały wymiany gospodarczej z tymi krajami. Zaangażowanie wojskowe miało mieć charakter czysto polityczny. Pod względem ekonomicznym zatem polskie korzyści można uznać za zerowe. 7. Udoskonalenie mechanizmów wykorzystywania w kraju i w pozostałych misjach doświadczeń nabytych w trakcie udziału w operacjach pod egidą Unii Europejskiej. Misje pod egidą UE dały nam możliwość zwiększenia bezpieczeństwa i udoskonalenia procesów transformacji w naszym kraju. Dzięki nim znamy swoje możliwości oraz potrafimy je usprawniać tak, aby stały się one jeszcze lepsze, wydajniejsze. Wiemy również, jak dbać o bezpieczeństwo narodowe, aby nikt nie mógł mu zagrozić. Uzyskane doświadczenia usprawniają proces profesjonalizacji armii, zwiększają nasze możliwości obronne, pokazują, w jaki sposób możemy udoskonalać sprzęt wojskowy. Niebywałe doświadczenia zwiększają możliwość poprawy taktyki i procesu decyzyjnego w trudnych sytuacjach. Ukazują, jak należy dbać o ludność cywilną, jak rozpoznawać jej potrzeby i w jaki sposób bezpiecznie dostarczać niezbędną żywność i inne materiały. Poprzez współdziałanie z innymi państwami uczymy się pełnej współpracy, możemy wymieniać doświadczenia i uczyć się, jak inaczej można rozwiązywać pewne kwestie. 8. Podsumowanie Deklaracje rządu zdają się potwierdzać tezę, że Polska będzie kontynuować swoje zaangażowanie w tworzenie skutecznej europejskiej obrony. Z dzisiejszej perspektywy, decyzja polskich decydentów o podjęciu aktywnej polityki zaangażowania się w rozwiązywanie konfliktów wydaje się słuszna. Obecnie udział Rzeczypospolitej w kreowaniu tożsamości obronnej Unii Europejskiej należy zatem ocenić pozytywnie. Ponadto doświadczenia zebrane podczas operacji zagranicznych na pewno przyczynią się do lepszego wyszkolenia polskich oddziałów. Tylko dzięki zmianom jakościowym polskie siły zbrojne będą w stanie nadążyć za dynamiką rozwoju Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony. 123

128 Europejska inicjatywa obronna - stan i perspektywy European Defence Initiative Current State and Prospects Abstract: The article discusses the European Union s countries engagement, Poland s in particular, in the shape and development of the European Defence Initiative. This engagement resulted in implementing the idea of the European Defence Agency, Combat Groups and Eurocorps. Poland also showed its involvement in the EU defence taking active part in military missions led by the EU and trying to take advantage of the experience it gained to use it in its current and future operations. The article contains the balance of costs and advantages that Poland gained contributing to the European Defence Initiative. The paper also attempts to predict consequences of Polish activities undertaken in order to create the EU defence. 124

129 AUTOR mgr Małgorzata Lasota RECENZENT płk dr hab. Andrzej Polak CZYNNIKI MOTYWUJĄCE SPRAWCÓW SAMOBÓJCZYCH ATAKÓW TERRORYSTYCZNYCH Rozważania zawarte w artykule poświęcono problematyce czynników motywujących samobójczych zamachowców do wykonywania ataków. Zdarzenia z 11 września 2001 roku, a także udaremnione próby zamachów na wielką skalę, jak np. w Londynie, gdzie 11 sierpnia 2006 roku planowano porwać siedem samolotów pasażerskich lecących do Stanów Zjednoczonych, które miały tam uderzyć w obiekty publiczne; 23 grudnia 2009 roku, kiedy samobójczy zamachowiec próbował zdetonować ładunek wybuchowy w samolocie nad Detroit, w którym znajdowało się 278 pasażerów i 11 członków załogi, a spadające części miały dodatkowo spowodować jeszcze więcej ofiar na ziemi 183, przekonują, że problem jest wciąż aktualny. Z ogólnego przeglądu literatury wynika, że terroryzm samobójczy w wąskim ujęciu (wg Marthy Crenshaw z Uniwersytetu Stanford), oznacza: akty terroryzmu, w których śmierć sprawcy jest koniecznym warunkiem ich przeprowadzenia 184. Inna definicja (Yorama Schweitzera, izraelskiego eksperta w dziedzinie terroryzmu samobójczego), opisuje to zjawisko, jako: politycznie motywowany akt przemocy popełniany przez samoświadomą jednostkę (lub jednostki), która aktywnie i z premedytacją powoduje własną śmierć z zamiarem zniszczenia określonego celu. Śmierć sprawcy jest przy tym koniecznym warunkiem powodzenia misji 185. Z powyższych definicji wynika, że śmierć sprawcy jest koniecznością, a nie efektem ubocznym działalności terrorystycznej. Samobójczy zamachowiec zdaje sobie sprawę i jest świadomy faktu, że zginie w czasie przeprowadzania ataku, czyli samobójczy atak terrorystyczny nie zaistnieje, jeśli zamachowiec nie zginie podczas jego wykonywania. Samobójczymi zamachami terrorystycznymi nie są więc te, podczas których terroryści ponieśli śmierć z powodu nie dość sprawnego opuszczenia strefy rażenia, stawiali opór czy zdetonowali ładunki wybuchowe rozmieszczone na ciele bądź w pobliżu, z powodu niepowodzenia danej akcji terrorystycznej. Samobójcze ataki terrorystyczne to skuteczna broń i strategia działania. Powoduje bowiem: ogromne szkody w liczbie osób zabitych, a także 183 K. Dobija, Współczesne i przyszłe zagrożenia terroryzmem lotniczym, Bellona, 2010, nr 2, s Ibidem. 125

130 Czynniki motywujące sprawców samobójczych ataków terrorystycznych szkody materialne i psychologiczne w postaci paniki i histerii ludności cywilnej 186. Jednym z przykładów skuteczności samobójczych ataków terrorystycznych jest pierwsza intifada, gdzie zamachy te stanowiły 1% wszystkich zamachów, a spowodowały 50% wszystkich ofiar 187. Na początku XXI wieku samobójcze ataki terrorystyczne, podczas których zginęło tysiące ofiar, (a jeszcze więcej odniosło rany), przeniesione zostały na teren Stanów Zjednoczonych i Europy: 11 września 2001r. w zamachach na World Trade Center w Nowym Jorku zginęły 2973 osoby 188 ; 11 marca 2004r. w czasie ataku w Madrycie zginęło 191 osób, a 1858 zostało rannych 189 ; 21 lipca 2005r. podczas zamachu w Londynie śmierć poniosły 52 osoby, a ponad 700 zostało rannych 190. W latach odnotowano 1200 ataków samobójczych, w których zginęło osób, co stanowi 32% wszystkich ofiar terroryzmu 191. Tylko w Iraku w latach zginęło z powodu samobójczych terrorystów cywili, 200 żołnierzy sił koalicyjnych, a zostało rannych 192. Wyżej wymienione dane zawierają jedynie liczbę ofiar śmiertelnych i osób, które zostały ranne fizycznie, nie uwzględniają one psychologicznych i emocjonalnych skutków zamachów. Przykładem na diametralną zmianę życia tych, którzy przeżyli, są słowa Anat Berko, (pułkownika armii izraelskiej), która uzyskała tytuł doktora za badania przypadków samobójczych terrorystów: Są tysiące ludzi, którzy każdego ranka tylko w ułamku chwili między snem, a nawrotem wspomnień zaznają spokoju. Są dzieci bez matek albo bez rodzeństwa, ojcowie pozbawieni synów [ ] owdowiałe kobiety, uczniowie, którzy stracili kolegów, żołnierze pozbawieni towarzyszy broni wszelkie możliwe kombinacje grozy 193. W związku z powyższym należałoby postawić pytanie: Kim są terroryści decydujący się popełniać masowe mordy i co motywuje ich do wysadzania się razem z ofiarami? Początkowo, w latach 80. XX wieku, profil samobójczego terrorysty kojarzony był z młodym, biednym mężczyzną, wyalienowanym i słabo wykształconym nieudacznikiem. W późniejszych latach profil ten został pod- 186 B. Hołyst, Terroryzm, Warszawa 2011, Tom 1, s Dostęp pl.wikipedia.org/wiki/zamach_z_11_wrzesnia_2001. Dostęp pl.wikipedia.org/wiki/zamach_z 11_marca_2004. Dostęp pl.wikipedia.org/wiki/zamach_w_londynie_(21_lipca_2005). Dostęp yaleglobal.yale.edu/content(what-motivates-suicide-bombers-0). Dostęp Dostęp A. Berko, Droga do raju. Świat wewnętrzny zamachowców samobójców, Poznań 2010, s

131 Małgorzata Lasota ważony. Okazało się, że samobójczymi zamachowcami są osoby dobrze wykształcone, pochodzące z klasy średniej, nie tylko mężczyźni, również kobiety i dzieci 194. Wśród terrorystów spotyka się wielu studentów. Samobójczy zamachowcy nie są niepoczytalni, nie są też psychopatami. Zdaniem Johna Horgana, psychopaci eliminowani są już w początkowym etapie rekrutacji do organizacji terrorystycznej. Ich działania mogłyby być nieprzewidywalne i mogliby (na przykład) nie dochować tajemnicy, czy czerpać przyjemność ze stosowania przemocy, przez co mogliby się przyczynić do niepowodzenia ataku lub zdekonspirowania siatki terrorystycznej 195. Samobójczy terroryści nie muszą być fanatykami religijnymi, choć religia może być poważnym motywatorem. Nie mają najczęściej zaburzeń osobowości, a ataki wykonują z powodów politycznych, z chęci osiągnięcia specyficznych celów strategicznych (np.: zmuszenie do ustępstwa czy osiągnięcie większego wsparcia). Motywacja podejmowania działania w zakresie przeprowadzania samobójczych ataków terrorystycznych jest bardziej złożona, a próby jej wyjaśnienia i zrozumienia spowodują, że będzie można skuteczniej zapobiegać tego rodzaju agresji lub całkowicie ją wyeliminować. Aby przejść do dalszych rozważań, należy przybliżyć termin motywacji. Motywacja to zjawisko wielowymiarowe. Opis poszczególnych teorii motywacji przekracza zakres artykułu. Niezbędne wydaje się jednak zdefiniowanie terminu motywacja i określenie jej funkcji. W Encyklopedii Pedagogicznej określono motywację jako ogół procesów w systemie nerwowym, które: a) przejawiają się tendencją lub przeciwtendencją do ukierunkowanej aktywności; b) wywołują i pobudzają tę aktywność, tłumiąc inne tendencje; c) sygnalizują satysfakcję lub dyssatysfakcję, stopień zaspokojenia potrzeb lub realizacji zadań 196. Tymczasem w Wolnej Encyklopedii Wikipedia zdefiniowano motywację jako: stan gotowości istoty rozumnej do podjęcia określonego działania, to wzbudzony potrzebą zespół procesów psychicznych i fizjologicznych określający podłoże zachowań i ich zmian 197. Zachowanie jednostki jest ukierunkowane na osiągnięcie istotnych dla niej celów i prowadzi do zamierzonych wyników poprzez proces motywacyjny, który składa się z pojedynczych motywów, określanych jako przeżycie pobudzające człowieka do działania lub powstrzymujące go, przeszka- 194 politoloigia.dl.interia.pl/uam/fii/zamachysamobojcze.pdf. Dostęp Ibidem. 196 W. Pomykało (red.), Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1993, s pl.wikipedia.org/wiki/motywacja. Dostęp

132 Czynniki motywujące sprawców samobójczych ataków terrorystycznych dzające jego wykonaniu 198. W istocie więc, mamy do czynienia z wieloma motywami, posługujemy się pojęciem systemu motywacji, który stanowią wzajemnie powiązane motywy ludzkiego działania 199. Z powyższych definicji wynikają funkcje motywacji, takie jak: 1. Zmiana gotowości do działania - jednostka staje się bardziej aktywna, dzięki czynnikom motywacyjnym (np. emocjom); 2. Percepcja jednostki zostaje ukierunkowana na wybiórczy odbiór informacji, zgodnie z nastawieniami, oczekiwaniami i dążeniami motywującego; 3. Ukierunkowanie działań 200. Wywoływanie, ukierunkowanie, podtrzymywanie chęci do wykonywania samobójczych ataków terrorystycznych, dla osiągnięcia dwojakiego rodzaju celu: materialnego (np. środków na utrzymanie rodziny) i niematerialnego (np. osiągnięcie odkupienia i pójście do raju po śmierci) powoduje, że system społeczny, w którym samobójczy zamachowiec żyje, można wymienić jako pierwszy czynnik motywujący terrorystów do podejmowania samobójczych zamachów. Według Brunona Hołysta, terroryści samobójcy wyrastają w zamkniętych społecznych systemach, pielęgnujących nienawiść i przemoc 201. Ten system społeczny, pobudzający w określony sposób do działania, to świat islamu, nie cały, ale ten zamknięty na Zachód, nie chcący kontaktu, pragnący zachować tożsamość religijną i etniczną, interpretujący Koran, jako źródło zachęcające do agresji, nienawiści i męczeństwa, którego nie wyznaczają granice państw. Nawet dzieci imigrantów z krajów islamskich wychowane i żyjące w demokratycznych, zachodnich społeczeństwach, czują się tam wyobcowane i reagują agresją. Wielu spośród nich popiera akty terroru (w Wielkiej Brytanii zamachy popiera 13% muzułmanów) 202. Według danych tajnej amerykańskiej depeszy (ujawnionej przez Wikileaks) 32 % muzułmanów z brytyjskich kampusów uważa, iż zabijanie w imię religii jest uzasadnione, zaś 40 % spośród nich chce, by muzułmanie żyjący w Wielkiej Brytanii podlegali prawu koranicznemu szariatowi 203. Z analizy literatury wynika, że następnym czynnikiem motywującym terrorystę samobójcę jest wychowanie i edukacja w rodzinie, placówkach dydaktycznych, meczetach, medresach, w których czci się samobójczych zamachowców, uważając ich za męczenników i bohaterów. Uwagę skupio- 198 Ibidem Dostęp Ibidem. 201 B. Hołyst, op.cit., s Ibidem, s ow/. Dostęp

133 Małgorzata Lasota no, tylko na ośrodkach, mających powiązania z organizacjami terrorystycznymi, nie wolno uogólniać skali występowania zjawiska na wszystkie rodziny, szkoły, wyższe uczelnie, meczety. Rozważania zawężono do tych środowisk, które nie zgadzają się z oświadczeniem tureckiego przywódcy duchowego Fethullaha Gulena, który po zamachach na WTC stwierdził że, terror nie może być nigdy stosowany w imię islamu [ ] terrorysta nie może być muzułmaninem, a muzułmanin nie może być terrorystą. Muzułmaninowi wolno być jedynie przedstawicielem i symbolem pokoju, dobrobytu oraz pomyślności 204. Rodzina odgrywa ważną rolę w procesie kształcenia i wychowania dziecka. Jej pozytywne nastawienie do terroryzmu samobójczego ma wpływ na dziecko i w ten sposób motywuje je do takiego samego nastawienia. Opinie i działania rodziców kształtują charaktery dzieci. I tak, rodzice ozdabiają zdjęciami osób, które z sukcesem przeprowadziły samobójcze ataki terrorystyczne, ściany mieszkań. Kultywują pamięć o terrorystach, przekazując opowiadania o nich z pokolenia na pokolenie. Rodziny zamachowców otrzymują pomoc finansową - nie tylko współmałżonek, ale też dzieci, rodzice i rodzeństwo. Działania te silnie motywują do akceptowania i chęci wykonania zamachu. Dobrym przykładem jest Mirjam Farhat kandydatka Hamasu do Palestyńskiej Rady Legislacyjnej. Zdobyła mandat, a do kampanii wyborczej przystąpiła z rozpoznawalnym nazwiskiem, jako matka syna męczennika. Wystąpiła u jego boku na nagraniu video, chwaląc decyzję syna o wykonaniu zamachu samobójczego. Terminy: wychowanie i edukacja mają asocjację pozytywną, kojarzone są z oddziaływaniem na jednostkę, w celu wywołania trwałych, pozytywnych zmian w różnych sferach funkcjonowania: umysłowej, kulturowej, społecznej, ale mogą mieć także konotacje negatywne, kiedy zmiany te nie są pozytywne dla jednostki. Aby stać się wyznawcą radykalnego islamu i bojownikiem w świętej wojnie, należy przejść proces indoktrynacji, nazywany w systemie hamasowskim procesem dydaktycznym. Program kształcenia organizacji terrorystycznych np. Hamasu (Islamski Ruch ru) 205, partii politycznej Autonomii Palestyńskiej, uznanej przez większość państw za organizację terrorystyczną, cały czas kontroluje i nadzoruje swojego ucznia. Edukacja rozpoczyna się już w przedszkolach (tych finansowanych przez terrorystów), gdzie podczas uroczystej promocji rozpoczętej od recytacji wersetów Koranu i złożenia przysięgi kontynuowania dżihadu, oporu i intifady 206 dzieci występują w strojach zamachowców 204 E. Capan (red.), Terroryzm i zamachy samobójcze. Muzułmański punkt widzenia, Warszawa 2007, s M. Levitt, HAMAS polityka, dobroczynność i terroryzm w służbie dżihadu, Kraków 2008, s Ibidem, s

134 Czynniki motywujące sprawców samobójczych ataków terrorystycznych samobójców, jedno z nich odgrywa rolę szejka Ahmada Jassina (założyciela Hamasu), inne szejka Hassana Nasrallaha (przywódcy Hezbollahu). Jeszcze inne dziecko zanurza ręce w czerwonej farbie, żeby wyglądały na zakrwawione. Dzieci odgrywają sztukę, która podkreślała obowiązek walki i kontynuowania oporu i intifady 207. W szkołach podstawowych i średnich rozdawane są zdjęcia zamachowców samobójców z Hamasu, zabitych podczas dokonywania zamachów, mające zachęcić młodzież, by poszła w ich ślady. Duży wpływ na dzieci i młodzież mają także celebryci znani z mediów: telewizji, radia, Internetu np. piosenkarze lub zespoły muzyczne, które również mogą motywować do aprobowania terroryzmu poprzez wychwalanie samobójczych terrorystów swoich utworach. W czasie wiecu zorganizowanego dla uczczenia śmierci jednego z terrorystów, odbywającego się w tym samym czasie co konferencja prasowa Centralnego Palestyńskiego Komitetu Wyborczego pięcioosobowy chór śpiewał: O samobójco, owiń się pasem z materiałami wybuchowymi i napełnij scenę krwią 208. Z totalną indoktrynacją związany jest też wypoczynek dzieci. Na obozach organizowanych bądź finansowanych przez organizacje terrorystyczne poddawane są one nie tylko lekcjom skrajnej formy islamu, ale także szkoleniu paramilitarnemu, a nawet treningowi posługiwania się bronią palną. W kwietniu 2001 roku Uniwersytet Islamski w Gazie przeprowadził badanie, z którego wynikało, że 49% dzieci w wieku od dziewięciu do szesnastu lat twierdziło, że brały udział w intifadzie, a 73% powiedziało, że ma nadzieję zostać męczennikiem 209. Dane te świadczą o wysokiej skuteczności prowadzonego procesu motywującego do wykonywania ataków samobójczych. Uniwersytety i szkoły wyższe również nie są wolne od radykalizującej działalności organizacji terrorystycznych. Indoktrynacja Hamasu w szkolnictwie wyższym polega na: drukowaniu i rozdawaniu ulotek i plakatów z wizerunkami samobójczych zamachowców, czczeniu ich pamięci jako męczenników w imię dobrej sprawy; drukowaniu zdjęć przywódców Hamasu i tekstów ich wypowiedzi (np.: zdjęcie Jassina i jego życzenie, aby Bóg pozwolił nam umrzeć z honorem zarezerwowanym dla każdego, kto walczy w świętej wojnie, czyli dla mudżahedina) 210 ; odgrywaniu scen zamachów samobójczych podczas uroczystości np. wyborów studenckich, 207 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s

135 Małgorzata Lasota uczestniczeniu głównych przywódców ugrupowań terrorystycznych w życiu studentów, poprzez spotkania na wiecach studenckich; prowadzeniu prohamasowskiej polityki wśród studentów, co ma spowodować popieranie przez nich zamachów samobójczych, jak też zachęcać do brania w nich udziału. Następnym czynnikiem motywującym człowieka do popełnienia samobójczego ataku terrorystycznego jest działalność prowadzona przez meczety, finansowane przez członków i sympatyków organizacji terrorystycznych. Świątynie takie nie występują jedynie na obszarze krajów muzułmańskich, ale wszędzie tam, gdzie są diaspory muzułmańskie. Ekstremistyczny imam Abu Hamza al Masri stanął przed londyńskim sądem za prowadzenie działalności podburzającej do zamachów terrorystycznych w meczecie w Finsbury Park w Londynie. Znane są przykłady radykalizmu również z meczetu Abu Bakr w Madrycie, czy Al-Quds w Hamburgu oraz Islamskiego Centrum Kulturalnego w Mediolanie 211. Nie tylko radykalne kazania motywują wiernych, ale także gloryfikacja samobójczych zamachowców, poprzez umieszczanie ich zdjęć na ścianach i traktowanie ich jako idoli i wzorów do naśladowania. Zawiła indoktrynacja organizacji terrorystycznych tworzy w umysłach tych, do których jest kierowana, uproszczony model świata i wroga 212, co stanowi następny czynnik motywacyjny do chęci wykonania samobójczego zamachu terrorystycznego. Wrogiem jest zachodnia cywilizacja wymagająca unicestwienia w ramach rewolucji islamistycznego dżihadu (świętej wojny). Muzułmanie dzielą dżihad na większy i mniejszy. Dżihad większy to starania i dążenie wyznawcy islamu do stania się dobrym muzułmaninem, żyjącym zgodnie z wolą Boga. Ten rodzaj dżihadu składa się z pięciu części: odbycia pielgrzymki do Mekki, zachowania postu w czasie ramadanu, dobroczynności, wyznania wiary i regularnej modlitwy. Dżihad mniejszy to walka przemocą za wiarę, atak na terytorium niewiernych, w celu utworzenia państwa islamskiego, rozciągającego się od Maroka po Filipiny 213. Można łatwo zauważyć, że fundamentaliści islamscy interpretują świętą wojnę jako walkę zbrojną, prowadzącą do pozbawiania życia w celu zniszczenia wartości świata zachodniego i wprowadzenie przez to islamskiej kultury, moralnej czystości oraz wiary na całym świecie. Kolejnym czynnikiem motywującym podejmowanie samobójczych ataków terrorystycznych jest potrzeba wzięcia udziału w walce dla wprowadzenia prawa boskiego na całym globie, nie tylko w krajach muzułmań- 211 M. Tomczak, Ewolucja terroryzmu sprawcy-metody-finanse, Poznań 2010, Instytut Zachodni, s K. Kowalczyk, W. Wróblewski, Oblicza współczesnego terroryzmu, Toruń 2010, s M. Sageman, Sieci terroru, Kraków 2008, s

136 Czynniki motywujące sprawców samobójczych ataków terrorystycznych skich. Jednak studiując życiorysy samobójczych zamachowców, jak też tych, których atak nie doszedł do skutku z różnych powodów, zauważa się, że motyw religijny zdaje się mniej istotny od politycznego, który polega na postrzeganiu dżihadu jako obrony przed okupacją amerykańską (np.: w Iraku czy Afganistanie), a także izraelską okupacją Palestyny. Jeszcze innym czynnikiem motywującym do działania terrorystę samobójcę jest chęć zemsty, nienawiść i marzenie, aby zostać męczennikiem 214. Według Brunona Hołysta zamachowiec samobójca był świadkiem śmierci, bądź upokorzenia jego bliskiego. Motyw nienawiści i chęci zemsty dotyczy często kobiet samobójczych zamachowczyń, które poprzez atak pragną zemścić się np. na ojcach nie wyrażających zgody na małżeństwo z ukochanym mężczyzną lub nie mają perspektyw życiowych w nieudanym małżeństwie. Upokorzenie, zemsta, ale też altruizm zdają się odgrywać kluczową rolę na poziomie, nie tylko osobistym, lecz także organizacji terrorystycznej w kształtowaniu subkultury promującej zamachy samobójcze. Upokorzenie emocjonalnie atakuje i obniża samoocenę jednostki, jak też wiarę w prawo do życia w szacunku i miłości. Altruizm natomiast jest aktem samobójczej misji, nie tylko związanej z zabiciem siebie samego, ale ma szersze znaczenie: poprzez swoją śmierć samobójczy zamachowiec osiąga wielorakie cele (osobisty i wspólny dla organizacji). To oznacza, że ma poparcie społeczeństwa akceptującego ataki terrorystyczne, więc odnosi polityczny sukces, bo walczy o wolność. Samobójczy terrorysta osiąga odkupienie, idąc do raju. Używa martyrologii, aby zapewnić przeżycia społeczeństwu. Mści się za osobiste i społeczne upokorzenie. Przekazuje religijne bądź nacjonalistyczne przekonania. Wyraża winę i wstyd. Otrzymuje nagrody religijne i materialne. Ucieka od codziennego życia pod okupacją. Zapewnia środki na utrzymanie rodziny. Ostatnim etapem przygotowania terrorysty samobójcy przez organizację jest zwiększenie jego motywacji do wykonania tego czynu. Polega to na podejmowaniu następujących działań: 1. Złożenie publicznej deklaracji o tym co nastąpi. Zamachowiec wyraża przed kamerą swoją wolę poniesienia śmierci za Allaha i teraz najkorzystniejsze jest dla niego podjęcie działania, zgodnego z tym co zapowiedział. Jeżeli nie wykona zadania, ucierpi jego samoocena, jak też ocena jego osoby przez członków organizacji i społeczeństwa. 2. Zaplanowanie nagrody za wykonanie zadania. Samobójczy terrorysta odkupuje winy i idzie do raju. Jego bliscy otrzymują pomoc finansową od organizacji oraz szacunek społeczny. 3. Analiza negatywnych konsekwencji niezrealizowania celu. Osoba przeznaczona do wykonania zamachu nie ma możliwości wycofania 214 B. Hołyst, op.cit. s

137 Małgorzata Lasota się, jeżeli związana jest z Hezbollachem, w przypadku rezygnacji ładunek odpala członek organizacji. W przypadku Hamasu znane są rezygnacje, jednak zamachowcy rzadko wycofują się z obawy przed wstydem i uznaniem za tchórza i nieudacznika. 4. Wizualizacja celu, przekształcanie celu abstrakcyjnego w żywy, realny. Tu duże znaczenie mają zdjęcia i plakaty samobójczych zamachowców na ścianach przedszkoli, szkół, meczetów 215. Motywacja poszczególnych samobójczych zamachowców do podejmowania ataku różni się, ale zawsze przyczyny są uwikłane w specyficzne okoliczności konfliktu politycznego, wykorzystującego samobójcze ataki terrorystyczne jako taktykę i broń. Prawie w 100% zamachy wykonują osoby mające powiązania z organizacjami terrorystycznymi. Zostały przez ich członków zrekrutowane, zindoktrynowane, otrzymały też materiały wybuchowe i informację o miejscu i czasie ataku. Nasuwa się wniosek, że przyczyny podejmowania samobójczych zamachów leżą nie w indywidualnych osobach, ale mają umocowanie w szerszych społecznych uwarunkowaniach, których zrozumienie jest priorytetowe dla rozwijania odpowiedniej polityki bezpieczeństwa. Tak więc, ważniejsze zdaje się zrozumienie działalności i celów organizacji terrorystycznych oraz systemu społecznego popierającego terroryzm, niż motywacji pojedynczych samobójczych terrorystów, służących jedynie jako symbol walki, pozyskiwaniu wsparcia finansowego dla organizacji, a również jako przykład dla nowych rekrutów w przyszłych misjach. Liczba samobójczych ataków terrorystycznych utrzymuje się wciąż na wysokim poziomie ze względu na medialność zjawiska i jego najbardziej zabójczą formę przy niewielkich nakładach. Należy pamiętać, że 75% wszystkich znanych ataków samobójczych na świecie miało miejsce po atakach z 11 września 2001 roku. Powinno się zwrócić uwagę również na oddziaływanie skutków ataków samobójczych na społeczeństwo, gospodarkę, czy środowisko naturalne, nawet jeśli dochodzi do nich poza Europą. W październiku 2002 roku sprawcy ataku terrorystycznego uderzyli łodzią wypełnioną ładunkami wybuchowymi w supertankowiec Limburg. Nastąpił wówczas wyciek 90 tysięcy baryłek ropy naftowej, co spowodowało gwałtowny skok cen ropy naftowej pl.wikipedia.org/wiki/motywacja. Dostęp Dostęp

138 Czynniki motywujące sprawców samobójczych ataków terrorystycznych Factors Motivating Perpetrators of Suicide Terrorist Attacks Abstract: Suicide terrorist attacks cause unimaginable destruction and massive human losses and due to media, they generate enormous publicity for terrorists in an international dimension. Therefore, they are an attractive tool, weapon and strategy of terrorists activity, who decide to commit these acts. In order to counteract this phenomenon effectively, it is necessary to learn and understand the motivation of suicide bombers to undertake these acts. The article explains the reasons that lead a man to make a decision of a suicide terrorist attack. Due to the fact that the article touches on a current problem, the identification of factors motivating suicide bombers will allow determining an appropriate security policy. 134

139 AUTOR ppłk mgr Wiesław Lewicki RECENZENT płk dr hab. Jan Posobiec POSTERUNKI ZEWNĘTRZNE (COP COMBAT OUT POST) ELEMENT SYSTEMU MONITOROWANIA STREFY Ciągłe zmiany sytuacji społecznych i militarnych w rejonach misji pokojowych powodują, że rola i zadania sił stabilizacyjnych ulegają różnorodnym zmianom. Transpozycje te implikują również przeobrażenia modelu operacji militarnych. Wojsko coraz częściej uczestniczy w operacjach wymuszających czy stabilizujących pokój w różnych regionach naszego globu, aktywnie prowadzi procesy mediacyjne i procedury negocjacji, a w sytuacjach kryzysowych często jest jedynym instrumentem oraz gwarantem szybkiego rozwiązania problemu. Pomimo wielu misji w zróżnicowanym środowisku nie ma jednolitego wzorca funkcjonowania posterunków zewnętrznych (COP Combat Out Post). W zależności od misji, zmiany, a nawet pory roku występuje wiele specyficznych warunków mających wpływ na funkcjonowanie baz (posterunków) zewnętrznych 217. Jednak występują pewne niezmienne zasady, które mają zastosowania w misjach wydawałoby się bezpiecznych jak KFOR ale również w misji w Afganistanie. Batalion w misjach pokojowych spełnia rolę zasadniczego modułu, któremu przydziela się rejon odpowiedzialności, wykonującego większość zadań samodzielnie 218. Batalion, a w misji pokojowej Zgrupowanie Bojowe, realizuje te zadania z bazy głównej FOB (Forward Operation Base), a także z posterunków zewnętrznych COP-ów. Posterunek zewnętrzny z założenia zaszeregowany jest do I kategorii ochrony ze względu na położenie, sytuację polityczno-militarną panującą w regionie oraz oddalenie od głównych baz Sił Koalicji. Przedsięwzięcia realizowane w ramach ochrony wojsk (ang. Force Protection) mają na celu zminimalizowanie oddziaływania wszelkich czynników zagrażających personelowi, technice wojskowej, sprzętowi, infrastrukturze oraz prowadzonym operacjom i działaniom, a także mają zapewnić ciągłość i efektywność operacyjną w czasie działań bojowych. 217 Na postawie obserwacji uczestniczącej. Autor był dowódcą zgrupowania bojowego odpowiedzialnego m.in. za obsadzenie trzech COP-ów. 218 Regulamin działań taktycznych pododdziałów wojsk pancernych i zmechanizowanych DWLąd 134/09 pkt

140 Posterunki Zewnętrzne (COP Combat Out Post) element systemu monitorowania strefy Rozważając kwestię sposobu organizacji oraz zadań, jakie powinien wypełniać COP, czyli posterunek zewnętrzny Polskich Sił Zadaniowych wykonujących zadania mandatowe poza granicami kraju, należy rozpocząć od kryteriów, które powinny zostać wzięte pod uwagę podczas jego lokalizacji. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń misji w Iraku oraz w Afganistanie rejon, gdzie COP może zostać umiejscowiony, powinien charakteryzować się poniższymi cechami: odpowiednie warunki do ochrony i obrony posterunku (wgląd w teren, sektory obserwacji i ognia wykorzystujące w pełni walory bojowe posiadanego sprzętu oraz uzbrojenia); zapewniający dostęp do sieci dróg pozwalających zapewnić dowóz żywności, paliwa, wody oraz innych materiałów, a także ewakuację uszkodzonego sprzętu bez względu na panujące warunki pogodowe; zaopatrywanie drogą lotniczą przez śmigłowce jest bardzo zawodne ze względu na panujące zazwyczaj w rejonie misji warunki pogodowe oraz limitowaną ilość dostępnych śmigłowców i z założenia powinno być traktowane jako wariant zapasowy; położenie posterunku na szlaku przemieszczania się sił rebelianckich, przerzutu broni i materiałów wybuchowych, gdyż tylko wtedy będzie on pozytywnie wypełniał swoją rolę w skali taktycznej; odpowiednie oddalenie od okolicznych miejscowości tak, aby z jednej strony zapewnić warunki wymagane do spełnienia w ramach Force Protection, a z drugiej, aby posterunek miał odpowiednią siłę oddziaływania na miejscową społeczność, zapewniając jej ochronę przed rebeliantami. Z kolei rebeliantom powinien utrudniać działalność poprzez przecięcie ich linii komunikacyjnych oraz zaopatrzenia, a także możliwości wpływania na społeczność lokalną. Ważne także jest, aby w przypadku ewentualnego ataku rebeliantów na COP uniknąć lub maksymalnie ograniczyć straty wśród ludności cywilnej. Należy także maksymalnie ograniczyć możliwość wykorzystania ludności cywilnej jako żywe tarcze lub zakładników ograniczających możliwości sił koalicyjnych. anomalie terenowe i pogodowe utrudniające utrzymanie stałej łączności KF i UKF z nadrzędną bazą Zgrupowania Bojowego. Skład obsady posterunku zależy od jego wielkości, wykonywanych zadań oraz możliwości Zgrupowania Bojowego, z którego jest on wydzielony. Na podstawie doświadczeń z udziału w misjach można stwierdzić, że w optymalnych warunkach powinien składać się z: 2 x plzmot; elementu Grupy Wsparcia Ogniowego (obsługa moździerza 120mm); 136

141 Wiesław Lewicki elementu Grupy Inżynieryjnej (2 x zespół saperów); elementu zabezpieczenia logistycznego z kompanii logistycznej (dr. gosp, dr. rem); elementu zabezpieczenia medycznego z sekcji medycznej (2 x zespół medyczny); elementu sekcji łączności (obsługa śr. łączn); elementu optoelektronicznego posterunku obserwacyjnego (min 4 żoł.). Główną siłą bojową COP są plutony zmotoryzowane, których liczba zapewnia możliwość wykonywania zadań operacyjnych w strefie odpowiedzialności. Inną stanowią Siły Szybkiego Reagowania (QRF), które są w gotowości do jego wsparcia w uzasadnionych przypadkach. Takie rozwiązanie zapewnia szybkość reakcji na działanie przeciwnika oraz ma bardzo pozytywny wpływ na sposób wykonywania zadań przez żołnierzy, którzy są świadomi, że w sytuacji zagrożenia na wsparcie nie trzeba będzie długo czekać. Niestety może się to przydarzyć w sytuacji, gdy QRF dla plutonu działającego z posterunku, stacjonuje w głównej bazie ((FOB) Forward Operation Base) lub jest on na śmigłowcach, których działanie często ograniczają warunki pogodowe lub posiadane limity (resursy). W zależności od przyjętego wariantu rotacja plzmot powinna odbywać się w cyklu miesięcznym, natomiast elementy wzmocnienia stacjonujące w COP mogą realizować zadania przez całą zmianę. Ochrona wojsk to zespół przedsięwzięć organizacyjnych i technicznych mających zapewnić ochronę żołnierzy i pracowników cywilnych. Osiąga się ją poprzez: właściwą organizację służb dyżurnych oraz sił wydzielonych do ochrony; efektywną identyfikację własnego personelu oraz żołnierzy i funkcjonariuszy lokalnej armii i policji, kontrolę wejść do posterunku oraz wybranych stref i budynków; efektywną rozbudowę inżynieryjną posterunku, a w szczególności ogrodzenia, bram, punktów obserwacyjnych; aktywną i pasywną ochronę stref mieszkalnych, miejsc pracy i pozostałej infrastruktury, a także monitorowanie obszaru poza bazą; szczególną ochronę bramy i ogrodzenia uniemożliwiających wejście na teren posterunku osób niepożądanych; właściwe zaplanowanie i rozbudowę punktu wjazdowego do posterunku i stosowanie właściwych procedur wejścia Joint Forward Operations Base Force Protection Handbook 6 33 tłumaczenie własne autora. 137

142 Posterunki Zewnętrzne (COP Combat Out Post) element systemu monitorowania strefy Działające w rejonie prowadzonej operacji sojuszniczej pododdziały narażone są na szerokie spektrum zagrożeń. W okolicy posterunku zazwyczaj działają grupy rebeliantów w składzie od kilku do kilkudziesięciu osób. Najbardziej prawdopodobne warianty ich działania przeciw siłom stabilizacyjnym to: zbieranie informacji; ostrzał rakietowy, artyleryjski lub moździerzowy posterunku 220 ; ataki na patrole i konwoje przy użyciu IED oraz z broni strzeleckiej i RPG; ataki samobójcze. Przeciwnik zazwyczaj posiada bardzo dobrze rozwiniętą sieć informatorów w wybranych miejscowościach Istnieje duże prawdopodobieństwo, że również wśród żołnierzy i policjantów sił lokalnych stacjonujących na posterunku, a także tłumaczy, przez co może śledzić proces przygotowania patroli do działania oraz trasy ich przemieszczania. Taktyka sił rebelianckich opiera się przede wszystkim na: atakach na siły koalicyjne oraz lokalne pododdziały armii i policji; dążeniu do uzyskania poparcia starszyzn plemiennych; stosowaniu metody przymusu: zastraszanie, przemoc i uprowadzenia; organizowaniu posterunków kontrolnych checkpoint na całej długości głównych dróg, których działalność polega na pobieraniu nielegalnych podatków (haraczu) oraz sprawdzaniu przejeżdżających osób; wykorzystywaniu zachęty w postaci: argumentacji religijnej (męczeństwo drogą do zbawienia), ochrony lokalnych interesów, ochrony upraw maku i dystrybucji narkotyków, wypłat dla rodzin ochotników walczących przeciwko siłom koalicyjnym i rządowym; zamachach samobójczych; dyskredytacji legalnych władz z jednoczesnymi próbami ukazania siebie w najkorzystniejszym świetle. W związku z ograniczonymi możliwościami rebeliantów do prowadzenia otwartych działań, najbardziej prawdopodobnym wariantem ich działania będzie ostrzał posterunku przy użyciu moździerzy lub RPG. Ze względu na mały obszar posterunku prawdopodobieństwo wykonania ataku przy użyciu rakiet jest niewielkie z powodu trudności trafienia w niego. Należy natomiast brać pod uwagę możliwość bezpośredniego ataku na posterunek, którego powodzenie byłoby bardzo dużym sukcesem militarnym, a przede wszystkim propagandowym. Na osobny komentarz zasługuje 220 płk dr Robert Kosowski, mjr Tomasz Żebrowski, Osłona baz przed zagrożeniami (artykuł dyskusyjny), PWL nr 8 z

143 Wiesław Lewicki również umiejscowienie działania przeciwnika nieregularnego w ramach szerszych niż tylko pojedyncze starcie. Niewątpliwie z upływem czasu działania te staną się częścią większego planu, a poszczególne epizody będą częścią swoistej linii operacyjnej działań przeciwnika nieregularnego 221. W celu zminimalizowania skuteczności działań przeciwnika oraz zapewnienia odpowiedniego poziomu ochrony i obrony wojsk własnych niezbędne jest: podjęcie działań mających na celu wprowadzenie przeciwnika w błąd, co do własnego działania - czasu jego realizacji oraz ilości, składu i wyposażenia zaangażowanych sił i środków; utrzymywanie w gotowości wydzielonych sił i środków, które będą zdolne zapewnić zdecydowaną reakcję na zaistniały incydent w krótkim czasie; zabezpieczenie bramy wjazdowej do posterunku poprzez zamontowanie odpowiedniego szlabanu, ustawienie spowalniaczy przy drodze dojazdowej oraz wyposażenie żołnierzy pełniących służbę na posterunku w odpowiednie uzbrojenie (poczynając od ZU-23 lub 12,7 WKM NSW) a także wyposażenie do obserwacji w warunkach ograniczonej widoczności, sprzęt łączności i sygnalizacji; przestrzeganie procedur sprawdzających przy wjeździe na posterunek, szczególnie w stosunku do lokalnego wojska i policji; stosowanie zasady ograniczonego zaufania w czasie pełnienia służby wartowniczej z żołnierzami i policjantami sił lokalnych na posterunkach oraz w czasie wspólnego wykonywania zadań; egzekwowanie ograniczenia używania telefonów komórkowych oraz innych urządzeń rejestrujących dźwięk i obraz przez lokalnych tłumaczy na terenie posterunku; zakaz wchodzenia do sekcji dowodzenia (TOC Tactical Operation Center) i innych pomieszczeń o szczególnym znaczeniu (magazyn amunicji, żywności) dla tłumaczy. Na system ochrony posterunku powinny składać się następujące elementy: ogrodzenie zewnętrzne Hesco (grubość około 2m, wysokość 4 m, dookoła posterunku w odległości 50 m od Hesco na zewnątrz rozstawiona koncertyna z minami sygnalizacyjnymi; system czterech posterunków obserwacyjnych na wieżach betonowych lub drewnianych wzmocnionych workami z piaskiem; brama wjazdowa posiadająca wspólny kierunek wjazdowy i wyjazdowy z ustawionymi spowalniaczami. Fortyfikacje na bramie wy- 221 Por.: W. Więcek, Zasady działania przeciwnika nieregularnego, PWL nr 4 z 2010r. 139

144 Posterunki Zewnętrzne (COP Combat Out Post) element systemu monitorowania strefy konane są z Hesco Bastions. Wjazd do posterunku chroniony jest przez szlaban; schrony zbudowane z Hesco dla całego stanu osobowego posterunku; stacjonarny system obserwacji terenu (SSOT) lub system Rapid Aerostat Initial Deployment (RIAD). System ochrony może być wspierany w przypadku zaistnienia sytuacji szczególnych przez patrole piesze oraz obsadzenie dodatkowych stanowisk ogniowych (zarówno przez obsługi broni zespołowej, jak i KTO RO- SOMAK). Budowę umocnień fortyfikacyjnych prowadzi się poza ich konserwacją wręcz nieprzerwanie. Służy to po pierwsze eliminowaniu tzw. najsłabszych ogniw w rozbudowie fortyfikacyjnej, po drugie dotyczy inżynieryjnych aspektów ochrony wojsk (force protection FP) 222. Celem uporządkowania kwestii związanych z ochroną i obroną należy dokonać podziału rejonu posterunku na strefy: strefa ochrony peryferyjnej - teren na zewnątrz posterunku poza jego zewnętrznym ogrodzeniem; informacje o zbliżających się osobach postronnych przekazują posterunki do TOC; strefa nie posiada technicznych urządzeń sygnalizacyjnych; strefa administracyjna - teren położony pomiędzy ogrodzeniem zewnętrznym COP, a budynkami (namiotami); strefa ochrony wewnętrznej rejon mieszkalny, TOC, węzeł łączności i miejsce służby operatora SSOT/RAID otoczony umocnieniami Hesco. Każdy system bez odpowiednio wyszkolonych żołnierzy oraz prawidłowej organizacji jest nieefektywny i nie spełnia wymagań. Poniżej zaproponowany jest wariant sposobu organizacji systemu ochrony i obrony posterunku zapewniający prawidłową realizację zadań Force Protection. Służba ochronna na posterunku pełniona jest 24 godziny na dobę. Za przygotowanie i właściwe funkcjonowanie służby ochronnej posterunku odpowiada Komendant ochrony posterunku, który odpowiedzialny jest za sporządzanie grafiku pełnienia służby ochronnej. Komendant ochrony podlega Dowódcy posterunku. Pod względem operacyjnym służba ochronna podlega szefowi zmiany TOC, który kieruje oraz nadzoruje systemem ochrony na posterunku. Służba pełniona jest w systemie: TOC: 12h służba / 24h odpoczynku; Posterunki ochronne: 4h służba / 12-16h odpoczynku; Obsługa SSOT/RAID: 6h służba / 12-16h odpoczynku. 222 W Kawka, Rozbudowa inżynieryjna rejonu w działaniach taktycznych, PWL nr 4 z 2010r. 140

145 Wiesław Lewicki Tactical Operation Centre (TOC) koordynuje działania związane z ochroną posterunku w zakresie utrzymania należytego poziomu bezpieczeństwa, a także właściwego reagowania na zaistniałe sytuacje szczególne 223. Utrzymuje stałą łączność z posterunkami oraz z operatorem SSOT. Utrzymuje również łączność radiową z TOC szczebla nadrzędnego oraz z elementem wydzielonym z obsady posterunku w przypadku prowadzenia przez niego działalności operacyjnej (patrol, konwój itd.). W oparciu o rozkazy i polecenia przełożonych, a także o informacje pochodzące ze źródeł rozpoznawczych oraz na podstawie zaistniałych zdarzeń szef zmiany TOC na polecenie Dowódcy posterunku ma prawo do zmiany poziomu bezpieczeństwa na terenie posterunku. Na podstawie meldunków i ostrzeżeń otrzymanych z TOC przełożonego oraz pochodzących z innych źródeł (na przykład od dowódców lokalnego wojska lub policji) na polecenie Dowódcy posterunku ogłasza sygnały alarmowe, ostrzegając personel posterunku przed zagrożeniem, a także uruchamia określone procedury przeciwdziałania. Ponadto: prowadzi ewidencję informacji, zadań (meldunków) otrzymywanych z TOC przełożonego, posterunków oraz od operatora SSOT/RAID w dzienniku działań bojowych; w przypadku zmiany poziomu bezpieczeństwa, kodów ubioru, broni lub ruchu pojazdów powiadamia dowódców wszystkich pododdziałów (elementów) znajdujących się na posterunku. Komendant ochrony w określonym czasie przed zmianą żołnierzy na posterunkach wykonuje zbiórkę nowej zmiany i sprawdza wyposażenie żołnierzy oraz ich znajomość obowiązków i procedur operacyjnych,a także znajomość zasad użycia/stopniowania siły (ang. ROE Rules Of Engagement, Escalation Of Force EOF), Następnie udziela krótkiego instruktażu w zakresie działania na poszczególnych posterunkach oraz stawia dodatkowe zadania na czas pełnienia służby wynikające z oceny sytuacji. Ponadto w wypadku ostrzału wzmacnia obsadę TOC celem koordynowania biernej i czynnej reakcji. Bardzo ważne jest by stanowisko komendanta ochrony było etatowe, a nie jak się to często zdarza na misjach, nieetatowe, gdyż pełni ono kluczową rolę w systemie Force Protection posterunku. Operator SSOT/RAID prowadzi obserwację terenu przylegającego do posterunku za pomocą SSOT/RAID, utrzymuje stałą łączność z TOC i melduje o zaobserwowanych zdarzeniach oraz prowadzi dziennik obserwacji. Posterunek przy bramie wjazdowej melduje do TOC o wjazdach i wyjazdach patroli wojsk koalicyjnych, lokalnych pododdziałów wojska i policji, 223 Joint Forward Operations Base Force Protection Handbook 7 4 tłumaczenie własne autora. 141

146 Posterunki Zewnętrzne (COP Combat Out Post) element systemu monitorowania strefy ponadto o wszystkich osobach wychodzących poza teren posterunku oraz wykazujących zamiar wejścia do niego. Ponadto: reaguje na symptomy ataków samobójczych na posterunek, doprowadza wszelkimi możliwymi środkami do uniemożliwienia osiągnięcia celu przez ludzi/pojazdy atakujących posterunek; jest w gotowości do sprawdzenia pojazdów i ludzi pod względem posiadania: 1) materiałów wybuchowych, 2) innych przedmiotów niebezpiecznych, 3) urządzeń do nagrywania obrazu i dźwięku, 4) telefonów komórkowych, 5) nośników informacji (płyt CD, pendrieve itp.); sprawdza wszystkich żołnierzy Sił Koalicji wychodzących z posterunku pod względem ukompletowania oporządzenia. Obsada posterunków ochronnych prowadzi obserwację w wyznaczonym sektorze w gotowości do otwarcia ognia zgodnie z obowiązującymi zasadami użycia siły (Rules of Engagement ROE). Ponadto: utrzymuje łączność z TOC i melduje o aktualnej sytuacji w sektorze w wyznaczonych okresach czasu lub natychmiast po wykryciu zagrożenia; w wypadku ostrzału moździerzowego lub ataku bezpośredniego pozostaje na posterunku, melduje o zaobserwowanych wybuchach/strzałach, podając ich lokalizację do TOC; melduje o osobach nieupoważnionych przebywających w odległości mniejszej niż 100 m (w dzień) oraz 200 m (w nocy), jak również o wszelkich podejrzanych ruchach w pobliżu posterunku, a w szczególności o zauważonych próbach zakopywania przedmiotów (możliwe podłożenie IED), próbach robienia zdjęć, szkiców, filmów itp. rejonu COP (brama wjazdowa, posterunki, ogrodzenie, itp.). Na każdym posterunku powinny zostać opracowane poniższe procedury postępowania służb i sił ochronnych oraz całego stanu osobowego w następujących sytuacjach kryzysowych: Alarm dla QRF; Bezpośredni ostrzał posterunku (z broni strzeleckiej lub RPG); Ostrzał posterunku ogniem pośrednim (moździerzowym lub rakietowym); Zmasowany atak na COP połączony z próbą wtargnięcia na teren posterunku; Sprawdzenie terenu w celu znalezienia ewentualnych ofiar ataku oraz zniszczeń (uszkodzeń) infrastruktury; 142

147 Wiesław Lewicki Wystąpienie dużej liczby ofiar wymagające skoordynowanej akcji ratunkowej; Zaginięcie żołnierza; Znalezienie niewybuchów, niewypałów (UXO); Reagowanie na próby inwigilacji terenu COP przez osoby nieupoważnione; Działanie w przypadku ataku chemicznego/biologicznego; W odniesieniu do kontroli pojazdów - każdy pojazd wjeżdżający oraz wyjeżdżający z posterunku musi być poddany szczegółowej kontroli z wyjątkiem pojazdów sił koalicji oraz pododdziałów lokalnego wojska i policji. Samochody muszą być zatrzymane i kontrolowane w wyznaczonym miejscu w taki sposób, aby zapewnić właściwe ubezpieczenie żołnierza sprawdzającego pojazd. Pojazdy lokalnego wojska oraz policji nie podlegają przeszukaniu. Należy jednak dokonać dyskretnej wzrokowej kontroli pojazdu i osób w nich siedzących tak, aby nie wzbudzić wrażenia kontroli u tych osób. Ponadto TOC musi zostać wcześniej poinformowany o ich przybyciu lub wyjeździe. Pojazdy te mogą zostać wpuszczone na teren posterunku po uprzednim rozładowaniu broni. Zabezpieczenie logistyczne posterunku wymaga również dostawy sprzętu i towarów realizowanych przez firmy lokalne. Wpływa to negatywnie na poziom bezpieczeństwa posterunku i dlatego musi być szczegółowo unormowane. Aby zmniejszyć ryzyko ataku należy przestrzegać następujących reguł: żołnierz pełniący służbę na posterunku wjazdowym informuje każdorazowo TOC o każdym przyjeździe i wyjeździe; TOC zobowiązany jest do przyjęcia dokumentów przewozowych od pojazdów przybyłych w miejsce wyczekiwania oraz wpisania daty i godziny przybycia; w miejscu wyczekiwania Komendant Ochrony dopuszcza pojazdy do szczegółowej kontroli. Sprawdza zgodność dokumentów przewozowych, plomby oraz dane pojazdów i kierowców. Wyjście do kontroli odbywa się pod eskortą, co najmniej dwóch żołnierzy wraz z tłumaczem; pojazdy muszą zostać poddane kontroli/przeszukaniu 2 razy (pierwszy natychmiast po przyjeździe do COP przez lokalną policję; drugi w miejscu wyczekiwania przez obsadę posterunku); kierowca otrzymuje pozwolenie na wjazd nie wcześniej jednak niż 24 godziny od momentu przedstawienia, (złożenia) dokumentów przewozowych; kierowca znajduje się pod stałą eskortą aż do opuszczenia posterunku. 143

148 SO BRAMA WJAZDOWA Posterunki Zewnętrzne (COP Combat Out Post) element systemu monitorowania strefy Ilość budynków/namiotów stanowiących zabezpieczenie logistyczne posterunku powinna być taka, aby zabezpieczyć potrzeby mieszkalne, sanitarne oraz pozostałe obsady COP. Minimalne potrzeby to: 3 x B-Hut (1 x mieszkalny, 1 x stołówka i zaplecze kuchenne, 1 x siłownia i magazyn żywnościowy); 8 x namiot mieszkalny; 3 x namiot na sprzęt; 3 x namiot dla celów technicznych (MPS, obsługa broni); 5 x kontener sanitarny (3 x kabina prysznicowa, 2 x umywalka); 2 x kontener sanitarny (4 x WC, 2 x umywalka)); zbiornik na nieczystości (zawarcie umowy na wywóz nieczystości z kontraktorem lokalnym); 2 x zbiornik na paliwo 1 x 10 tys. galonów, 1 x 3 tys. galonów; 4 x agregat 220 V (1x 20KW; 3x10 KW) 4 x kontener na amunicję. Przykładowe rozmieszczenie poszczególnych elementów posterunku przedstawia rysunek 1. P P ANP BRAMA ALARMOWA SO PARKING K K K K MAGAZYN AMUNICJI C LĄDOWISKO ANA STACJONARNY SYSTEM OBSERWACJI TERENU SO SANITARIATY MPS AGREGATY REJON ZAKWATEROWANIA OS T O C REJON ZAKWATEROWANIA STOŁÓWKA SO MOŹDZIERZY P P LEGENDA POSTERUNEK WŁ P STANOWISKO OGNIOWE (stale obsadzone) STANOWISKO OGNIOWE (obsadzane na wypadek zagrożenia) SZLABAN SCHRON Źródło: opracowanie własne 224. Rys.1. Schemat rozmieszczenia elementów posterunku zewnętrznego (COP) wariant 224 Wariant został praktycznie sprawdzony na bazie jednego z COP w Afganistanie. 144

149 Wiesław Lewicki Niezwykle ważne w organizacji i rozmieszczeniu poszczególnych elementów posterunku jest lądowisko dla śmigłowców (HELIPAD). Powino znajdować się na terenie posterunku, gdyż umiejscowienie go na zewnątrz posterunku (na przykład na drodze lub innym dogodnym miejscu do lądowania jednak poza bazą) stwarza duże zagrożenie związane z możliwością przeprowadzenie ataku samobójczego z wykorzystaniem samochodu pułapki skierowanego przeciwko lądującemu śmigłowcowi. Ponadto, generuje to kolejne utrudnienia służby na COP, gdyż duża ilość materiałów niezbędnych do funkcjonowania, tj. woda, żywność, paliwo do agregatów i pojazdów, dostarczanych drogą lotniczą jest stosunkowo bardzo ciężka (dostawa realizowana przy pomocy śmigłowca CH-47 CHINOOK może wynosić kilka ton) i wymaga sprzętu, (ciągnik, przyczepy, wózki widłowe), który nie zawsze jest dostępny w COP. W sytuacji, kiedy cargo z przyczyn technicznych musi być rozładowywane poza COP, niezbędne jest przeniesienia całości ładunku do wewnątrz bazy siłami żołnierzy. Jest to newralgiczny element funkcjonowania COP, ponieważ angażuje znaczną ilość żołnierzy, co powinno skrócić czas przeładunku, jednak na zewnątrz COP nie może wtedy działać żaden patrol (obowiązek utrzymania w COP QRF-u skutecznie ogranicza możliwość wydzielenia sił do realizowania patrolu poza COP). Zwiększa się wówczas ryzyko wykonania w tym newralgicznym czasie ataku na COP. Dlatego dostawy realizowane drogą powietrzną powinny być zachowane w tajemnicy, podobnie jak stan zapasów bazy, który w przypadku złej sytuacji taktycznej (blokowanie dróg dojazdowych) wymusiłby ten sposób zaopatrywania bazy. Wnioski: posterunki zewnętrzne pełnią bardzo ważną rolę w systemie kontroli monitorowania strefy; należy zakładać dalsze ich wykorzystywanie; funkcjonowanie COP-ów pozwala na szybkie reagowanie na powstałe sytuacje w strefie ( w bardzo szerokim spektrum działań od wypadków komunikacyjnych poprzez ataki na administrację rządową i monitorowanie konwojów do poszukiwań katastrof lotniczych) do czasu przybycia większych sił; ze względu na ich położenie, a także na niewielki stan osobowy, COP-y powinny korzystać w maksymalnym stopniu z najnowszych urządzeń poprawiających poziom bezpieczeństwa bazy (SSOT, termowizja, radary pola walki, łączność satelitarna itp.); struktura kolejnych zmian PKW powinna uwzględniać, jako etatowe, stanowiska osób funkcyjnych COP-u, które w kraju powinny przejść kompleksowe szkolenie; bardzo ważne jest szkolenie ratowników medycznych, którzy powinni być wyposażeni i przygotowani nie tylko do udzielenia pomocy 145

150 Posterunki Zewnętrzne (COP Combat Out Post) element systemu monitorowania strefy przedlekarskiej w podstawowym zakresie, lecz także po telekonsultacji z lekarzem do znacznie większego zakresu opieki medycznej oraz kucharzy, umiejących niejednokrotnie z posiłków MRE (Meat Ready to Eat) potrafią przygotować pożywny i smaczny gorący posiłek; służba na COP szczególnie mocno obciąża fizycznie i psychicznie żołnierzy, dlatego żołnierze kierowani do służby na nich powinni przejść gruntowny trening psycho-fizyczny; po powrocie z COP żołnierze powinni odbyć rozmowy z psychologiem który dokładnie określi ich stan psychiczny, by w razie potrzeby już na wczesnym etapie rozpocząć terapię. Problemy poruszone w tym artykule jedynie zarysowują specyfikę funkcjonowania COP, stanowią materiał do dalszej dyskusji. Mogą być także wykorzystane w trakcie szkolenia kolejnych zmian przygotowujących się do wykonywania zadań poza granicami kraju, gdyż specyfika służby w COP nie jest szeroko znana i nie jest objęta dodatkowym systemem przygotowań kolejnych kontyngentów do wykonywania zadań. Często żołnierze dopiero na miejscu dowiadują się o specyfice służby w COP, a osobiste doświadczenia wskazują, że bez odpowiedniego treningu zarówno fizycznego, taktycznego, jak i psychicznego może to skutkować wieloma urazami psychicznymi określanymi jako stres pola walki. Combat Outposts as an Element of Monitoring the Area of Responsibility System Experiences and Conclusions Abstract: The article features basic assumptions concerning combat outpost (COP) functioning in missions outside Poland in all main aspects. Both tasks conducted by COPs crews and threats during the task completion have been presented. The course of service in the COP and duties of staff responsible for its proper functioning have been described. In addition, the basic installations necessary for the COP to function have been shown, as well as logistic supply problems have been outlined. Moreover, the procedures have been briefly touched on how to act during performing operational tasks, as well as during the cooperation with the Afghan Army soldiers and Afghan police officers. Finally, the author presents conclusions drawn during his service in COP that may be treated as a problem material for discussion in the process of preparing subsequent rotations. 146

151 AUTOR mgr Grzegorz MAŁECKI RECENZENT prof. dr hab. Michał HUZARSKI MIĘDZY WOJNĄ A POKOJEM DZIAŁANIA STABILIZACYJNE W IRAKU PO ZAKOŃCZENIU OPERACJI IRACKA WOLNOŚĆ Bardzo łatwo jest wzniecić wojnę, jednak o wiele trudniej jest ją zakończyć, jako że początek i koniec jest pod kontrola innych osób Salustiusz, 86r.p.n.e 1 września 2010 roku w Gabinecie Owalnym Białego Domu czterdziesty czwarty Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki - Barack Hussein Obama ogłosił, w czasie największej oglądalności telewizyjnej w ponad dwudziestominutowym wystąpieniu do narodu, oficjalne sfinalizowanie misji Iracka Wolność 225. Oznaczało to jednocześnie zakończenie wszelkich operacji bojowych na terenie Iraku oraz przejście z amerykańskiego zaangażowania militarnego w kolejną fazę. Działania pozamilitarne otrzymały nowy kryptonim pod nazwą Operation New Down, co w tłumaczeniu na język polski oznacza Nowa Jutrzenka. Naród iracki przejmuje odpowiedzialność - tymi słowami Barack Obama potwierdzał wcześniejsze założenia całkowitego wycofania wojsk amerykańskich z Iraku do końca 2011 roku. Przejęcie w pełni odpowiedzialności przez Irakijczyków oznacza otworzenie się nowych kart w historii tego narodu. Prezydent podkreślał ogrom odpowiedzialności, jaki spoczywać będzie na obecnych i przyszłych władzach. W swoim wystąpieniu jednocześnie dziękował wszystkim wojskowym oraz pozostałym osobom, biorącym udział we wcześniejszych działaniach za poświęcenie i przede wszystkim poniesione ofiary w walce z reżimem Saddama Husajna. Wystąpienie oznajmiające wycofanie się oddziałów frontowych nie oznaczało całkowitego opuszczenia Iraku przez żołnierzy amerykańskich. Pozostało tam jeszcze ok. 50 tys. wojsk. Głównym ich zadaniem stało się szkolenie armii i służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo, które miały przejąć odpowiedzialność i zadbać o nowy ład publiczny w kraju. Bardzo istotnym elementem okazało się również doradztwo Amerykanów i ich koalicjantów nowo formującym się władzom. 225 Na podstawie wiadomości z portali internetowych: /swiat/obama-oglosil-zakonczenie-operacji-bojowych-w-irak,1, ,wiadomosc.html orazhttp://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114881, ,_nowy_rozdzial_usa_ oficjalnie_koncza_operacje_bojowe.html z dnia r. 147

152 Między wojną a pokojem działania stabilizacyjne w Iraku po zakończeniu operacji Iracka Wolność B. Obama wezwał główne siły polityczne w Iraku do podjęcia działań mających na celu pojednanie pomiędzy zwaśnionymi grupami wewnątrz państwa oraz jak najszybszego utworzenia rządu, zastępującego ówczesny gabinet premiera Nura al-malikiego. Zaniepokojenie Prezydenta Stanów Zjednoczonych wynikało z faktu, iż po upływie ponad sześciu miesięcy od wyborów parlamentarnych w Iraku rząd nie ukonstytuował się. Pomimo obaw prezydent w swoim wystąpieniu wyraził opinie, iż Irakijczycy poradzą sobie z samodzielnym rządzeniem swoim krajem. Analiza psychologiczna tekstu tego spektakularnego wystąpienia ukazuje nam pełen optymizm i wiarę w samodzielny rozwój Iraku. Optymizmu tego jednak nie podzielają eksperci w dziedzinie stosunków międzynarodowych, czy spraw związanych z bezpieczeństwem i obronnością. Znawcy tamtego regionu i funkcjonowania mechanizmów udziału żołnierzy w misjach pokojowych i stabilizacyjnych twierdzą, iż Amerykanie, pozostając w Iraku, w naturalny sposób zostaną zmuszeni do udziału w działaniach zbrojnych. Starcia militarne są nieuniknione, a działania armii jedynie ograniczające się do szkolenia i doradztwa - niemożliwe. Obawy innych ekspertów po całkowitym wycofaniu się wojsk armii amerykańskiej związane są ze wznowieniem walk pomiędzy zwaśnionymi frakcjami etnicznoreligijnymi. Prezydent USA w wystąpieniu poinformował opinie publiczną, iż był w kontakcie telefonicznym ze swoim poprzednikiem Georgem W. Bushem, który w 2003 roku rozpoczął wojnę w Iraku. Obama podkreślał, że nie zgadzaliśmy się, co do wojny od samego początku. Nikt jednak nie mógł wątpić w poparcie prezydenta Busha dla naszych wojsk, w miłość do naszego kraju i oddanie sprawie jego bezpieczeństwa. Obama uważał Busha za wielkiego patriotę. Wystąpienie telewizyjne Prezydenta USA z 1 września 2010 roku stało się ostatecznym potwierdzeniem wcześniej zakładanych celów politycznomilitarnych Stanów Zjednoczonych w Iraku. Amerykanie już wcześniej stopniowo zaczęli oddawać w irackie ręce odpowiedzialność za poszczególne prowincje łącznie z polską strefą odpowiedzialności. 16 lipca 2008 wojska polskie i amerykańskie przekazały Irakijczykom Diwaniyę (Qasidiyę). 1 września 2010 roku Amerykanie przekazali Anbar, wcześniej jedną z najniebezpieczniejszych prowincji irackich i pierwszą zwróconą prowincję sunnicką. W październiku w ręce irackie oddano kolejne 2 prowincje. W tamtym momencie z 18 prowincji irackich 13 znajdowało się już pod kontrolą władz państwowych. Zmniejszenie się liczby ofiar, wśród biorących udział w misji, spowodowało powolną redukcję żołnierzy amerykańskich, którą już ogłaszał wcześniej G.W. Bush. Słynne również stały się słowa, głównodowodzącego generała sił koalicji w Iraku D. H. Petraeusa, który powiedział Financial 148

153 Grzegorz Małecki Times, że jeśli utrzyma się obecny niski poziom przemocy, Amerykanie będą mogli opuścić Bagdad do lipca 2009 roku. 16 listopada 2008 roku rząd Iraku, głosując 27-1 (przy 9 nieobecnych), zatwierdził porozumienie o współpracy z USA w sferze bezpieczeństwa tzw. SOFA 226, zawierające zobowiązanie do wycofania wojsk amerykańskich z miast irackich do 30 czerwca 2009 roku i z całego terytorium Iraku do końca 2011 roku 227. To zobowiązanie znalazło potwierdzenie w rzeczywistości. Dnia 19 sierpnia 2010 roku Irak opuściły również jednostki bojowe. Tego typu działania nie oznaczają całkowitego zaprzestania jakichkolwiek działań w Iraku. Nieustanna wojna domowa lub powrót kolejnego reżimu w innym wydaniu byłyby totalną katastrofą. Oznaczałoby to niezliczone dziesiątki kolejnych ofiar po wszystkich stronach kolejnego konfliktu. Poza tym zmarnowano by dotychczasową pracę i wysiłek włożony w odbudowę kraju. Zastąpienie operacji Iracka Wolność Nową Jutrzenką stało się wręcz próbą stworzenia nowego mechanizmu wpływania na zmiany zachodzące w Iraku. Generał Lloyd J. Austin III naczelny dowódca USF-I 228 za główny cel operacji Nowa Jutrzenka uważa Poprzez nasze akcje zademonstrowaliśmy nasze narodowe zaangażowanie i poświęcenie dla społeczności irackiej. Ustanowiliśmy kondycje, w których zacieśniamy i utwardzamy relacje partnerskie, które są suwerenne, nieuzależniające, stałe i unifikujące. Stany Zjednoczone zamierzają realizować założony cel w następujących punktach 229 : 1) Budowa - budowa cywilnej jakości życia poprzez tworzenie zdrowego i bezpiecznego środowiska o charakterze politycznym, ekonomicznym, przemysłowym. Nasze pomysły skutkują sukcesem. 2) Partnerstwo - utrzymywanie partnerstwa z ambasadą amerykańską w Bagdadzie pozwala na zwiększenie skutecznej wymiany międzysektorowej gospodarki i operacji (działań) administracyjnorządowych. 3) Wzmacnianie - wspieranie irackich siły bezpieczeństwa poprzez udzielanie rad, treningi, asystowanie przy operacjach oraz wyposażanie ich armii naszym sprzętem. 4) Wywieranie presji (Robienie PR) na ekstremistyczne ugrupowania i siatki przestępcze poprzez partnerstwo w operacjach przeciwterrorystycznych 226 SOFA - Status of Forces Agreement wspolpracy_w_sferze_bezpieczenstwa_?_q_and_a z dnia r. 228 United States Forces Iraq Siły Wojskowe Stanów Zjednoczonych w Iraku z dnia r. 149

154 Między wojną a pokojem działania stabilizacyjne w Iraku po zakończeniu operacji Iracka Wolność Realizacja założonych celów poprzez przyjęte sposoby działania jest przedsięwzięciem niesamowicie skomplikowanym i wymagającym poświęcania dużej ilości sił i środków oraz zaangażowania wielu środowisk społecznych w tę długookresową pracę. Zmiany w sposobie prowadzenia działań były konieczne, a wprowadzenie nowego sposobu stabilizacji Iraku - bardzo dobrym rozwiązaniem. Wyniki prowadzonych prac oraz osiągane rezultaty wynikają z ciężkiej pracy u podstaw oraz przede wszystkim z ogromnego zaangażowania finansowego Amerykanów w pomoc i chęć odbudowy Iraku. Nowa Jutrzenka przyniosła lepsze perspektywy i ukazała nową, inną twarz USA. Wierzyć jedynie należy, iż wszelkie podejmowane działania mają na celu bezinteresowną pomoc narodowi irackiemu, a nie mają ukrytych celów politycznych, czy gospodarczych, jak np. wydobycie i import ropy naftowej. Jaki będzie ostateczny bilans operacji Nowa Jutrzenka przekonamy się po całkowitym opuszczeniu wojsk amerykańskich z Iraku i analizie stanu pozostawionego kraju. Działania stabilizacyjne w aspekcie politycznym, społecznym oraz gospodarczym Misja stabilizacyjna w Iraku wyznaczyła szerokie spectrum działań wojsk państw koalicji. Obejmowały one swoim obszarem zarówno zakres bezpieczeństwa międzynarodowego, jak i wewnętrznego, stanowiły o różnych procesach i przemianach politycznych, militarnych, gospodarczych oraz społeczno-kulturowych. Termin stabilizacja Iraku używany jest także, jako: zbiorcze określenie dla wszystkich podjętych przez NATO 230 i ONZ 231 czynności mających na celu przywrócenie bezpieczeństwa, a także normalnego funkcjonowania demokratycznego w Iraku 232. Ważnym aspektem stabilizacji stała się okupacja pokojowa. Kraj podzielono na 4 strefy okupacyjne. W każdej ze stref oddziaływały wojska USA i ich sojuszników 233. Amerykanie określili działania stabilizacyjne w Iraku w trzech następujących punktach: 1) stabilizacja sytuacji w państwie po okresie działań zbrojnych; 2) tworzenia tymczasowej administracji oraz pobudzanie rozwoju gospodarczego; 3) wyłonienie irackiego rządu, co ma być podstawą planowanej demokratyzacji Iraku. 230 Oznacza Sojusz Północnoatlantycki 231 Oznacza Organizację Narodów Zjednoczonych 232 J. Kiwierska, Świat w latach , Wyd. Poznańskie, Poznań 2005, s Jako pierwsza poparła działania USA Wielka Brytania. Oprócz Polski działania zostały wsparte przez państwa, takie jak: Francja, Niemcy, Rosja, Arabia Saudyjska, Izrael, Kuwejt, Katar, Bahrajn. 150

155 Grzegorz Małecki Scena polityczna Po 6 latach zaangażowania Stanów Zjednoczonych w Iraku nadeszła chwila opuszczenia tego kraju. Chociaż pojawiają się zapewnienia o dalszej pomocy ze strony państw koalicji, to faktem jest że działania stabilizacyjne dobiegają końca. Misja iracka była dużym wyzwaniem. Działania kinetyczne obejmowały wszelką działalność bojową. Rozumie się przez to konwoje, patrole, eskorty, operacje przeszukania i czyszczenia, wsparcie lotnicze, rozpoznanie z powietrza, organizowanie punktów kontrolnych, a także operacje specjalne. Wszystko to miało zapewnić stabilizację sytuacji na arenie politycznej wewnątrz kraju, ale także z państwami sąsiadującymi. Wzbraniano się przed nadaniem jakiejkolwiek strefy wpływów. Okazuje się jednak, że sytuacja polityczna skrzętnie utrzymywana przez państwa koalicji może ulec zmianie. W rezultacie wojny do władzy w Iraku doszły bliskie Iranowi ugrupowania szyickie. Na początku marca 2008 roku jasne stało się, że Irak zacieśnił więzy z państwem, z którym w latach toczył krwawą wojnę. Sytuację unaoczniła przyjacielska wizyta ówczesnego prezydenta Iranu Mahmuda Ahmadinejada w Bagdadzie. Irak obecnie znajduje się pod wpływem irańskich władz. Powszechnie mówi się, że szyici są górą. Relacje i stosunki pomiędzy tymi krajami przeniosły się z areny konfliktu zbrojnego na scenę polityczną. Obydwa kraje wcześniej zajęte toczeniem wojen, prowadzą rywalizację polityczną. Rozpatruje się także możliwość, że Irak na stałe przyjmie ustrój demokratyczny, który mógłby stanowić przykład dla zdominowanego przez monarchie, autokracje i dyktatury regionu Bliskiego Wschodu. Zakorzenienie się demokracji, ustanowienie pierwszego wolnego społeczeństwa obywatelskiego na arabskim Bliskim Wschodzie i stabilizacyjny wpływ Iraku na inne państwa mógłby zasadniczo zmienić obraz postrzegania arabskiej części świata. W 2004 roku przyjęto tymczasową konstytucję, a w 2005 roku miała miejsce pierwsza elekcja po obaleniu reżimu Saddama Husajna byłego dyktatora państwa. Przeprowadzona bez politycznej pomocy ze strony Stanów Zjednoczonych i aktywnej obecności sił międzynarodowych. Wybory przebiegły w ujęciu całościowym, bez większych sporów. Jednak konflikt polityczny pomiędzy szyitami a sunnitami opóźnił elekcję. Sukcesem organizacyjnym okazała się działalność młodej irackiej demokracji. Z perspektywy czasu świat uznaje te wybory za przełomowe w historii życia Iraku. Z pozoru jednak łagodna sytuacja polityczna uzyskała swe apogeum. Miejsca w irackim parlamencie miały być rozdzielone dla grup politycznych sunnitów, szyitów, a także Kurdów. Aktualnie oczywiste jest, że wszystkie te ugrupowania mają swoje dążenia i roszczenia co do ilości miejsc i wpływów w kraju. Sytuacja wskazuje na to, iż koalicja Państwo Prawa sojusz wyborczy dotychczasowego pre- 151

156 Między wojną a pokojem działania stabilizacyjne w Iraku po zakończeniu operacji Iracka Wolność zydenta zyska przewagę, na co formalnie nie zgadzają się inni. Dodatkowo podziały etniczne, wyznaniowe oraz uwarunkowania klanowo-plemienne zaogniają skalę sporu. Źródło: portal internetowy: stosunkimiedzynarodowe.pl z dn Rysunek nr 1Podział wpływów w Iraku pomiędzy szyitów, sunnitów a Kurdów Dotychczasowa władza większości szyickiej za cel obrała osłabienie politycznego znaczenia i pozycji irackich sunnitów. Zasadniczymi elementami tych działań były masowe czystki w szeregach irackich formacji bezpieczeństwa i instytucjach państwowych, które głównie objęły mniejszość sannicką, opóźniono także proces uznawania i legalizowania paramilitarnych formacji, np. Sahwy Synów Iraku, i włączania ich w struktury administracji i sił bezpieczeństwa państwa. Kulminacją była dyskryminacja sunnitów w wyborach parlamentarnych. Spowodowało to konsekwentną odpowiedź ze strony irackich sunnitów, popartą ostrzeżeniami Stanów Zjednoczonych i wielu sunnickich państw regionu. Nie przyniosło to wymiernych rezultatów, wręcz doprowadziło do eliminacji przeciwstawnych organizacji i ugrupowań politycznych. Taka polityka spowodowała nie tylko zniszczenie konkurencji, lecz także obfitowała w inne negatywne skutki. Przyczyniło się to do osłabienia zdolności irackich sił bezpieczeństwa w walce z rosnącą siłą islamskich radykałów. Zarysowująca się perspektywa pokazuje, że iraccy sunnici nie będą stanowić politycznego zagrożenia dla szyitów. Dodatkowo ich społeczność od samego początku kształtowania się nowego państwa jest bardzo po- 152

157 Grzegorz Małecki dzielona. Nie jest silna w wymiarze ekonomicznym, ani nawet politycznym. Większość sunnitów żyje na jałowych ziemiach, pozbawionych surowców naturalnych. Iraccy szyici natomiast zajmują bogatą część kraju i posiadają dostęp do złóż ropy naftowej, co dodatkowo wspiera ich działania na tle politycznym. Posiadanie bogactw naturalnych w wielu przypadkach jest kartą przetargową. Iraccy szyici zostali znacznie wzmocnieni. Faktem jest, że koalicje szyickie przedstawiają się jako ogólnonarodowe, co dodatkowo zwiększa ich siłę. Twierdzą, że fundamentem ich budowy była jedność i ponadpodziałowość etniczna, która wykorzystywana w myśl demokratycznego państwa, staje się rezultatem przewagi wobec sunnitów. Podsumowując, szyici prowadzą swoją politykę w sposób wygodny tylko dla koalicji, zastrzegając sobie przestrzeganie politycznej poprawności i demokratycznej wzorowości. Swoimi działaniami jednak marginalizują mniejszość sannicką, budząc tym samym napięcia i spory polityczne o przywództwo w Iraku. Życie społecznego-kulturowe Obecny stan bezpieczeństwa w Iraku, mimo że przez państwa sojuszu określany jako stabilny, jest zakłócany poprzez powtarzające się ataki zbrojne wymierzone w siły militarne, ale przede wszystkim w ludność cywilną. Zachowanie bezpieczeństwa to faktycznie trudny element współczesnej polityki, a wykrywanie zagrożeń jest niemożliwe z uwagi na ich asymetryczny charakter. Życie w ciągłym strachu sprawia, że wielu Irakijczyków odczuwa stratę po wyzwoleniu się z reżimu. Rodzi się uczucie tęsknoty za starą dyktaturą, a tym samym niechęć do wojsk koalicji. Sytuacja nabiera odwrotnego tempa i państwa, które prowadziły misję stabilizacyjną zyskały status okupanta. W obliczu takiej sytuacji niezbędne stało się zdobycie szerokiego uznania i głębokiego poparcia pośród Irakijczyków. Osiągnięcie tego celu okazało się, tym trudniejsze, iż wymagało podniesienia stanu bezpieczeństwa i obrony ludności cywilnej, która bywa łatwym łupem dla ugrupowań ekstremistycznych i zorganizowanych grup przestępczych. Innym aspektem stały się problemy socjalne i społeczne mieszkańców Iraku. Działania ofensywne w imię stabilizacji pogorszyły, już i tak niską, jakość życia. Ekstremiści stali się przyczyną wzrostu kradzieży, wysiedleń i konfiskaty posiadanych dóbr. Powszechnym problemem stały się nieregularne dostawy podstawowych usług, w tym medycznych, a także mediów i prądu. Trudno także jednoznacznie stwierdzić, że istnieje sprawny system bezpieczeństwa i wymiar sprawiedliwości. Nie funkcjonują tam także instytucje finansów publicznych, a statystyki ukazują, że bezrobocie sięga 60-70%, a tylko 24 % ludności Iraku żyje z regularnych płac 234. Państwo ubożeje, wzrasta prostytucja i przestępczość, a także obniża się jakości życia. Brakuje żywności, szerzą się choroby, brak jest sprawnego systemu 234 D. Waugh, Geography, An Integrated Approach, Third Edition, London 2006, s

158 Między wojną a pokojem działania stabilizacyjne w Iraku po zakończeniu operacji Iracka Wolność edukacji, co powoduje, iż połowa dzieci w wieku szkolnym nie chodzi do szkół. Następstwem takiej sytuacji społecznej stały się masowe migracje inteligencji, ponad 40% osób wykształconych uciekło z Iraku do Syrii 235. W Bagdadzie brakuje lekarzy, pielęgniarek, nauczycieli, informatyków, a także rzemieślników. Szacuje się, że w Iraku jest ok. 2,2 mln osób zmuszonych do opuszczenia swoich miejsc zamieszkania oraz ok. 41 tys. osób, które ze względu bezpieczeństwo potrzebują pomocy i ochrony na szczególnych warunkach 236. Dodatkowo ocenia się, że ok. 2 mln irackich uchodźców jest rozproszonych w krajach Bliskiego Wschodu. Napływ ludności irackiej można zaobserwować m.in. w Syrii, Jordanii, Iranie, Libanie, Turcji i rejonie Zatoki Perskiej 237. Pomimo zaangażowania wielu państw w proces pomocy a także samych irackich władz, to skala problemu nie pozwala na określenie realnej daty rozwiązania tej sytuacji. Międzynarodowe organizacje, zajmujące się działalnością humanitarną na rzecz państw ELDC 238, a także ONZ i inne uznają, że sytuacja humanitarna w Iraku jest znacznie gorsza niż przed pierwszym konfliktem w Zatoce Perskiej. Po tych zdarzeniach, ludność stała się bardziej podatna na zagrożenia zdrowotne, dodatkowo poziom dochodów, od tego momentu utrzymuje się na bardzo niskim poziomie i nie zanotowano wzrostów. Załamanie gospodarcze i niski poziom życia powodują, że realizacja podstawowych potrzeb społeczeństwa jest uzależniona od międzynarodowej pomocy. Takie działania mają tylko nieznaczny, choć systematyczny wpływ na krótkotrwałą poprawę jakości życia ludności lokalnej 239. Przykładami takiej współpracy są: odbudowa infrastruktury lokalnej, pomoc humanitarna, medyczna, przesyłka żywności i materiałów niezbędnych do życia koców, czy materiałów medycznych oraz wsparcie polityki agrarnej i samego rolnictwa. Wojska państw sojuszu organizują szkolenia dla irackiej armii i policji. Pomoc Irakijczykom, pomimo iż wymaga kompleksowości i intensywności na każdym polu, ma na celu zmianę trudnej sytuacji tego narodu i zniwelowanie utworzonych różnic. 235 Dane z ONZ, na rok Ibidem. 237 Iraq Situation Supplementary Appeal, 2008, UNHCR - United Nation High Commissioner for Refugees. 238 j. ang. economicly less developed countries tł. j. pol. kraje ekonomicznie słabiej rozwinięte; na podst.: D. Waugh, Geography, An Integrated Approach, Third Edition, London 2006, s K. Hołak, A. Konarzewska, Afganistan, Irak, Czad, co mamy z misji? Bilans zysków i strat. Perspektywy, Bezpieczeństwo Narodowej 2008, nr

159 Grzegorz Małecki Ekonomiczne konsekwencje Dnia 22 kwietnia 2008r. podpisano koncesję na wydobycie naturalnych surowców mineralnych, w tym złóż ropy naftowej przez rząd Iraku. Wśród instytucji, które przeszły proces eliminacji, znalazło się kilkadziesiąt koncernów różnych państw 240. Głównym celem sprzedaży złóż było poprawienie sytuacji gospodarczej i politycznej kraju, a także zacieśnienie więzi industrialnych z krajami zainteresowanymi. Dodatkowo, stanowiło to fundamentalny punkt zwrotny dla sytuacji ekonomicznej Iraku. Moment ten spowodował tendencję zwyżkową w państwie. Podpisanie z 41 zagranicznymi koncernami umów na wydobywanie ropy naftowej z północnej i południowej części kraju zaowocowało zmianą poziomu finansów i polepszeniem relacji międzynarodowych. Komentatorzy i specjaliści z dziedzin ekonomicznych zauważyli, że jest to powrót do Iraku firm zagranicznych po 36 latach od wyrzucenia ich przez byłego dyktatora Saddama Husajna. Przewiduje się także, że w najbliższym czasie wydobycie ropy naftowej przez zagranicę ma zwiększyć się do 3 mln baryłek dziennie 241. Nowy impet 242 Iraku będzie wyznacznikiem zmian i nadania stosunkom ekonomicznym przyszłościowego kierunku. Z punktu widzenia obserwatorów, i głównych koalicjantów obecna, a także przyszła sytuacja ekonomiczna Iraku, nie generuje ryzyka podjęcia przez administrację amerykańską radykalnych posunięć, ponieważ czerpie ona z tego zbyt duże korzyści 243. Sytuacja gospodarcza Iraku, jako jedyna, w notowaniach i prognozach wydaje się stabilizować i zaczyna odgrywać w szczególności na rynkach regionalnych coraz to większą rolę. Prognoza rozwoju Iraku po opuszczeniu wojsk koalicji Prognoza rozwoju sytuacji w Iraku po całkowitym opuszczeniu wojsk koalicji zgodnie z założonym celem i oświadczeniem Prezydenta Baracka Obamy z końcem 2011 roku jest bardzo trudna do oceny. Niestabilność polityczna, spory społeczne, konflikty etniczno-religijne sprawiają, iż konstruowanie wizji przyszłości w tym kraju jest niezmiernie trudne, a właściwie niemożliwe do zrealizowania. Można jedynie wyznaczać kierunki, którymi Irakijczycy powinni zmierzać ku demokratyzacji ojczyzny i szybszemu rozwojowi. Zasadne wydaje się stworzenie Irakijczykom korzystnych warunków oraz powiązań gospodarczych i politycznych z państwami świata zachodniego. Jak określa to A. Jonas to byłaby prawdziwa wolność 240 Stany Zjednoczone, Chiny, Japonia, Korea Południowa, Indie, Malezja, Indonezja, Wielka Brytania, Włochy, Rosja, Dania, Hiszpania, Holandia, Norwegia, Francja, Niemcy; źródło: The Economist, Where does this end?, wyd. 26 marca Artykuł Irak podpisze kontrakt na wydobycie ropy naftowej, zaczerpnięty z portalu: money.pl., z dn Termin określający nową politykę naftową Iraku. 243 Biuletyn nr 38, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, wyd. 29 sierpnia,

160 Między wojną a pokojem działania stabilizacyjne w Iraku po zakończeniu operacji Iracka Wolność i jutrzenka. Zadanie takie niewątpliwie posiadałoby bardzo wysoki współczynnik trudności realizacji. Obecnie szanse na zaprzepaszczenie dotychczasowego wkładu pracy w odbudowę i demokratyzację Iraku wydają się realne. Wielu uczonych, ekonomistów, polityków zadaje sobie pytanie, czy Irak wykorzysta swoją szansę na odbudowę i normalne funkcjonowanie swojego państwa? A inni twierdzą, iż przyszłość Iraku jest mroczna lub mglista. Zbudowanie państwa od podstaw nie należy do zadań łatwych. Bez wsparcia zewnętrznego, zarówno państw ościennych, jak i zachodnich, Irak może mieć poważne problemy ze stworzeniem silnej ojczyzny. Niewątpliwym atutem, dającym szanse na lepszy rozwój, jest ropa naftowa, której chęć posiadania tak wielu podaje za główny powód interwencji amerykańskiej w Iraku. Wydobycie i eksport tego surowca w przyszłości może znacząco podnieść poziom życia społeczeństwa. Tendencja spadku zagrożenia wynikającego z ataków i zamachów terrorystycznych skłania nas do optymistycznego patrzenia w przyszłość. Reasumując, kluczem do zapewnienia pewnej przyszłości dalszemu demokratycznemu rozwojowi Iraku powinno stać się pojednanie sunnitów i szyitów, determinując wszelkie inne działania. Between War and Peace. Stabilization Operations in Iraq after Completing Operation Iraqi Freedom Abstract: Saddam Husseinn s regime has collapsed; the Coalition s war operations have come to an end. However, has the war for peace and democracy ended? The article entitled Between War and Peace contains the description of political, economic and social situation in Iraq after ending all combat operations within the Iraqi Freedom Operation. It also outlines stabilization operations performed in a new chapter of the Iraqi mission, which are introduced within the framework of Operation New Dawn. The paper also includes polemology and irenology forecast of Iraq s development after coalition forces withdraw from Iraq completely. The article is a synthesis of nonmilitary operations describing the Iraqis democratic course of action to establish peace. 156

161 AUTOR mgr Helena Marek RECENZENT prof. dr hab. Stanisław Śladkowski ŹRÓDŁA ZAGROŻEŃ RUROCIĄGÓW TRANSPORTOWYCH ROPY NAFTOWEJ I GAZU ZIEMNEGO W POLSCE Wstęp Celem artykułu jest charakterystyka źródeł zagrożeń rurociągów przesyłowych ropy naftowej i gazu ziemnego w dynamicznie zmieniających się warunkach środowiska bezpieczeństwa zarówno Polski, jak i Unii Europejskiej. Opisywaną infrastrukturę stanowią lądowe rurociągi transportowe (inaczej: przesyłowe), biegnące w ogromnej większości pod ziemią lub pod wodą, na długich dystansach, także pomiędzy różnymi krajami. Tworzą główną strukturę istniejących systemów przesyłowych 244. Są jednym ze sposobów dostarczania substancji płynnych i gazowych od producenta do sieci dystrybucyjnych lub do odbiorców końcowych przyłączonych do systemu przesyłowego 245. Do substancji, o których mowa, należą gaz ziemny oraz ropa naftowa, będące pierwotnymi nośnikami energii chemicznej. Mają one duże znaczenie strategiczne dla gospodarki Polski oraz całej Unii Europejskiej, o czym świadczy zakwalifikowanie systemu przesyłowego ropy naftowej i gazu ziemnego jako potencjalnego elementu europejskiej infrastruktury krytycznej (EIK), stanowiącej zgodnie z definicją zespół powiązanych ze sobą systemów, urządzeń czy usług, mających kluczowe znaczenie zarówno na szczeblu krajowym, jak i unijnym. Uszkodzenie lub zniszczenie któregokolwiek z elementów EIK miałoby poważne skutki dla bezpieczeństwa, gospodarki oraz dla prawidłowego funkcjonowania rządów, co najmniej dwóch Państw Członkowskich 246. Zarówno ropa naftowa, jak i gaz ziemny są surowcami eksploatowanymi z wnętrza ziemi za pomocą odwiertów, a następnie kierowanymi do sieci przesyłowych, co powoduje, że sposób ich transportu również wiąże się z podobną technologią. Transport niebezpiecznych substancji lądowymi rurociągami może potencjalnie tworzyć poważne ryzyko. Zagrożenie zwią- 244 Por., M. Borysiewicz, S. Potempski, Ryzyko poważnych awarii rurociągów przesyłowych substancji niebezpiecznych. Metody oceny. Centrum Doskonałości UE MANHAZ, Świerk 2002 r., Źródło: s Pobrano: r. 245 Zgodnie z art. 3 ustawy z dn r. Prawo energetyczne. 246 Komunikat Komisji Europejskiej pt. Ochrona Infrastruktury krytycznej w walce z terroryzmem ( r.), 13979/04, COM (2004) 702 final. 157

162 Źródła zagrożeń rurociągów transportowych ropy naftowej i gazu ziemnego w Polsce zane jest głównie z łatwopalnością lub toksycznością przesyłanego surowca. Uszkodzenie rurociągów może spowodować uwolnienie substancji poprzez wyciek lub ulatnianie, co w konsekwencji prowadzi do zagrożeń w postaci pożarów, wybuchów lub skażenia środowiska, mogących mieć katastrofalne skutki. Autor tej pracy przyjął roboczą definicję określenia system ochrony przed uszkodzeniami jako wszelkie działania zmierzające do zapewnienia funkcjonalności, ciągłości działań i integralności danej infrastruktury w celu zapobiegania zagrożeniom, ryzykom i słabym punktom 247. Termin uszkodzenie będzie zastosowany w artykule dla zdarzeń obejmujących poważne awarie jak i mniej znaczące incydenty, w przypadku, gdy opisywana będzie geneza zdarzeń, a nie ich skala. Charakterystyka systemu przesyłowego gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce Właścicielem infrastruktury transportowej ropy naftowej na terenie Polski jest Przedsiębiorstwo Eksploatacji Rurociągu Naftowego Przyjaźń S. A. Stanowi ona istotny element środkowoeuropejskiego systemu przesyłowego o nazwie Źródło: PERN Przyjaźń S.A., pobrano: r. Rysunek 1. System rurociągów ropy naftowej w Polsce 247 Na podstawie definicji ochrony infrastruktury krytycznej, zawartej w ustawie z dn. 17 lipca 2009 r. o zmianie ustawy o zarządzaniu kryzysowym. 158

163 Helena Marek Drużba, zaliczanego do jednego z największych na świecie, zaopatrującego w ropę, oprócz Polski również kraje, takie jak: Białoruś, Ukraina, Litwa, Łotwa, Węgry, Słowacja, Czechy oraz Niemcy 248. Polski odcinek rurociągu odgrywa znaczącą rolę w eksporcie rosyjskiej ropy naftowej, transportując obecnie około 30 procent tego paliwa z Rosji. System przesyłowy, o którym mowa, składa się trzech zasadniczych odcinków. Pierwszy, tzw. Odcinek Wschodni, biegnie od Adamowa do Płocka; drugi to Odcinek Zachodni pomiędzy Płockiem a miejscowością Schwedt w Niemczech; trzeci odcinek to tzw. Rurociąg Pomorski, łączący Płock z Gdańskiem 249. System połączonych ze sobą rurociągów transportujących gaz ziemny na obszarze Polski tworzy sieć przesyłową, za której ruch, zgodnie z ustawą Prawo energetyczne, odpowiedzialny jest operator systemu przesyłowego, powoływany przez Urząd Regulacji Energetyki (URE) 250. Kontrolę nad systemem transportowym gazu ziemnego pełni od roku 2006 Operator Gazociągów Przesyłowych Gaz-System S. A. Na mocy decyzji Prezesa URE spółka ta została wyznaczona na operatora do roku Zarządza ona siecią rurociągów o łącznej długości ok km 251. Źródło: Operator Gazociągów Przesyłowych Gaz-System S.A., pobrano: r. Rysunek 2. System przesyłowy gazu ziemnego w Polsce 248 Zob., PERN Przyjaźń S.A., Usługi. Transport ropy naftowej. Źródło: Pobrano: r. 249 Ibidem. 250 Zgodnie z art. 9 ustawy z dn r. Prawo energetyczne. 251 Zob., OGP Gaz-System S.A. Stan na r. Źródło: Pobrano: r. 159

164 Źródła zagrożeń rurociągów transportowych ropy naftowej i gazu ziemnego w Polsce Ponadto, spółka Gaz-System jest operatorem Systemu Gazociągów Tranzytowych na terytorium Polski, będącego częścią tzw. gazociągu jamalskiego, biegnącego z Rosji przez Białoruś i Polskę do Europy Zachodniej. Rurociąg przebiega na terenie Polski przez 5 województw, od granicy z Białorusią do granicy polsko-niemieckiej. Spółka została wyznaczona na operatora polskiego odcinka gazociągu jamalskiego do roku 2025 zgodnie z decyzją Prezesa URE 252. Charakterystyka źródeł zagrożeń rurociągów przesyłowych Dokładna identyfikacja oraz analiza potencjalnych zagrożeń, a w dalszej kolejności określenie najlepszych środków zapobiegawczych, możliwych do zastosowania w praktyce, stanowi podstawowe założenie odpowiedzialnego zarządzania bezpieczeństwem 253. Punktem wyjścia dla określenia sposobów ochrony rurociągów powinno więc być rozpoznanie zjawisk powodujących uszkodzenia sieci przesyłowych, a także określenie ich źródeł 254. W zależności od przyczyn uszkodzeń, zagrożenia dzieli się na wewnątrz- oraz zewnątrzsystemowe 255. Główne źródła wewnątrzsystemowe są związane z nieprawidłową technologią wykonania bądź naprawy rurociągów. Zalicza się do nich wady materiałowe, korozję oraz niestabilność położenia rurociągów w gruncie. W opracowaniach naukowych można spotkać się z bardziej szczegółowym podziałem tych kategorii, w zależności od przeprowadzonych analiz awarii oraz dostępnych danych. Wyróżnia się zatem: pęknięcie z przeciążenia, błędy spawania, wewnętrzna lub zewnętrzna korozja, pęknięcia, naruszenia, złamania itp. Do przyczyn zewnętrznych, powodujących uszkodzenia mechaniczne, zalicza się awarie w systemach współpracujących oraz działanie osób trzecich, polegające na niezamierzonej lub celowej ingerencji, takiej jak przypadkowe uszkodzenie rurociągu przy wykonywaniu prac budowlanych, drogowych czy melioracyjnych, upadki obiektów latających, a także działania dewastacyjne lub sabotażowe, akty terrorystyczne oraz próby kradzieży surowca poprzez niele- 252 Zob., OGP Gaz-System S.A. Stan na r. Źródło: Pobrano: r. 253 Por., M. Borysiewicz i in., Analizy podatności rurociągów przesyłowych na zagrożenia związane z aktami terroru oraz działaniem stron trzecich. VIII Krajowa Konferencja Techniczna, 2005 r., Płock. Źródło: s. 2. Pobrano r. 254 Zob., P. Stańczak, Analiza Ryzyka w PGNiG. W: Rurociągi, nr 2-3/36/2004, s.1. Również: M. Borysiewicz i in., Wytyczne dotyczące bezpieczeństwa dla rurociągów paliw ciekłych. Warsztaty MANHAZ, 2004 r., Świerk. Źródło: s. 3. Pobrano r. 255 Zob., M. Borysiewicz, S. Potempski, Ryzyko poważnych awarii rurociągów, s Również: A. Matkowski, Z. Budziński, Krajowa infrastruktura rurociągowa wobec nieprzewidzianych zagrożeń. W: Rurociągi, nr 2-3/36/2004, s.13-14; P. Janik, R. Porowski, Nieproste bezpieczeństwo prostych rurociągów. W: Przegląd Pożarniczy, 2/2008, s

165 Helena Marek galne nawierty. Wpływ działania osób trzecich staje się coraz większy, gdyż rurociągi przebiegają na obszarach, gdzie rozwija się urbanizacja. Do grupy przyczyn zewnątrzsystemowych należą także działania sił przyrody (powodzie, ekstremalne, zwłaszcza niskie temperatury, susze prowadzące do pożarów oraz wstrząsy sejsmiczne). Uszkodzenia rurociągów transportowych na świecie Informacje o uszkodzeniach rurociągów transportowych, przyczynach uszkodzeń oraz ich skutkach, dostarczane są przez kilka organizacji, uznanych na forum międzynarodowym 256. Ograniczając się do Europy, jedna z najważniejszych to European Gas Incident Group (EGIG) 257 założona w 1982 roku. Jest to grupa piętnastu operatorów systemów przesyłowych, gromadzących dane o zdarzeniach związanych z uwolnieniem się gazu z rurociągów na terenie następujących krajów: Wielka Brytania, Dania, Hiszpania, Francja, Holandia, Niemcy, Belgia oraz Włochy. Kolejna organizacja, powstała w 1963 roku, o nazwie Conservation of Clean Air and Water in Europe (CONCAWE) 258, jest stowarzyszeniem europejskich firm przemysłu naftowego, prowadzącym badania mające na celu ochronę środowiska naturalnego oraz zachowanie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy wydobyciu, transporcie, magazynowaniu oraz wykorzystaniu ropy naftowej i jej produktów. CONCAWE pozyskuje informacje naukowe i techniczne o zachowaniu się międzynarodowych rurociągów w Europie Zachodniej. Należy zaznaczyć, że bazy danych o awariach gromadzone przez poszczególne organizacje wykazują wiele różnic, gdyż pozyskiwane są na podstawie różnych kryteriów, w zależności od celów danej organizacji 259. Z dostępnych informacji o awariach rurociągów transportowych wynika, że zarówno w przypadku sieci przesyłowych gazu ziemnego, jak i ropy naftowej główne źródła uszkodzeń pochodzą z zewnątrz systemu 260. Warto w tym miejscu dodać, iż działania osób trzecich zostały uznane przez przemysł rurociągowy za przyczyny niezależne od czynności czy środków bezpieczeństwa, zastosowanych przez operatora lub właściciela sieci przesyłowej. W transporcie ropy naftowej istotne zagrożenie stanowi także korozja, która atakuje głównie starzejące się rurociągi 261. Z wieloletnich badań wynika również, że w ciągu ostatnich 15 lat nastąpiła stopniowa poprawa w zapobieganiu awariom rurociągów, przy czym 256 Por., M. Borysiewicz, S. Potempski, Ryzyko poważnych awarii rurociągów, s Informacje EGIG dostępne są na stronie internetowej organizacji: Informacje CONCAWE dostępne są na stronie internetowej: be/content/default.asp. 259 Por., M. Borysiewicz, S. Potempski, Ryzyko poważnych awarii rurociągów, s Ibidem, s Por., M. Borysiewicz, S. Potempski, Ryzyko poważnych awarii rurociągów, s

166 Źródła zagrożeń rurociągów transportowych ropy naftowej i gazu ziemnego w Polsce rozmiary skutków uwolnień transportowanych substancji pozostają bez zmian 262. Analiza uszkodzeń rurociągów transportowych w Polsce Informacji na temat uszkodzeń rurociągów transportowych ropy naftowej i gazu ziemnego na terenie Polski dostarczają rejestry zdarzeń, określanych początkowo jako zdarzenia o znamionach nadzwyczajnych zagrożeń dla środowiska, a od roku 2003 jako zdarzenia o znamionach poważnej awarii, prowadzone przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ), za pośrednictwem Departamentu Przeciwdziałania Poważnym Awariom. Obowiązek prowadzenia tychże rejestrów wynika z ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska 263. Informacje o uszkodzeniach, począwszy od IV kwartału 1997 roku, są powszechnie dostępne na stronie internetowej GIOŚ. Poważna awaria to według ustawy Prawo ochrony środowiska 264 zdarzenie, odbiegające od stanu normalnego, w szczególności emisja, pożar lub eksplozja, z udziałem co najmniej jednej substancji niebezpiecznej 265. Ma ono miejsce w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu. Ilość substancji biorącej udział w zdarzeniu prowadzi do natychmiastowego powstania zagrożenia życia lub zdrowia ludzi czy też środowiska lub prowadzi do powstania takiego zagrożenia z opóźnieniem. Przeprowadzona analiza danych, obejmujących okres r., pozwoliła określić przyczyny uszkodzeń rurociągów transportowych ropy naftowej i gazu ziemnego. Należy jednak pamiętać, że w rejestrach opisane są te zdarzenia, których cechy według ustawy mają znamiona poważnej awarii. Można zatem założyć, że głównym kryterium umieszczenia w rejestrze jest charakter przebiegu zdarzenia, jego skala oraz skutki, w mniejszym stopniu natomiast źródło zajścia. Tak więc nie ma pewności, czy w opisywanym przedziale czasowym nie zaszły na terenie naszego kraju inne, poza zawartymi w rejestrach GIOŚ (które wykorzystał do analizy autor pracy), zdarzenia będące wynikiem uszkodzenia rurociągów transportowych ropy oraz gazu. Na terenie Polski w latach miało miejsce 30 zdarzeń o znamionach poważnej awarii, polegających na wycieku ropy naftowej 262 Ibidem, s Zob. art. 31 ust.2 ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska z dn r. 264 Zob. art. 3 pkt. 23 ustawy Prawo ochrony środowiska z dn r. 265 Zgodnie z art. 3 pkt. 37 ustawy Prawo ochrony środowiska: substancja niebezpieczna to jedna lub więcej substancji albo mieszaniny, które ze względu na swoje właściwości chemiczne, biologiczne lub promieniotwórcze mogą, w razie nieprawidłowego obchodzenia się z nimi, spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi lub środowiska; substancją niebezpieczną może być surowiec, produkt, półprodukt, odpad, a także substancja powstała w wyniku awarii. 162

167 Helena Marek z uszkodzonego rurociągu. W ciągu poszczególnych lat ich liczba wynosiła od 1 do 4, natomiast w roku 1997 brak było takich zdarzeń, a w roku 2002 zarejestrowano ich 6. We wszystkich przypadkach właścicielem rurociągów był PERN Przyjaźń S.A. Z przeprowadzonej analizy wynika, że źródłem zagrożeń ropociągów były głównie działania osób trzecich w celu kradzieży surowca, stanowiące 73,3% uszkodzeń. Najczęstszą przyczyną awarii było dokonanie nielegalnego nawiertu rurociągu (19 zdarzeń). Dla tych samych celów zakładane były nielegalne przyłącza do sieci przesyłowych. W dwóch przypadkach doszło do rozszczelnienia tychże przyłączy i wycieku ropy naftowej. Kolejne zdarzenie zaszło w wyniku uszkodzenia nielegalnego zaworu podczas prac konserwatorskich prowadzonych w pobliżu rurociągu. Warto wspomnieć, że w roku 2002, w którym nastąpiło stosunkowo najwięcej uszkodzeń, ich źródłem były głównie kradzieże surowca (5 na 6 zdarzeń). Do grupy przyczyn zewnętrznych należało również przypadkowe uszkodzenie rurociągu przez pracowników firmy wynajętej do remontu jego izolacji. Źródło zagrożeń wewnątrzsystemowych to głównie korozja rurociągu ropy naftowej, która była powodem trzech zdarzeń zawartych w rejestrze GIOŚ. W dwóch innych przypadkach uszkodzenie było spowodowane wadą lub zmęczeniem materiału, jednak te przyczyny zostały określone w rejestrze jako prawdopodobne. Dla pozostałych dwóch awarii, powodujących wyciek surowca, nie podano powodów rozszczelnienia. Widoczna jest prawidłowość w lokalizacji źródła zagrożenia, jakim jest kradzież surowca. Najwięcej zdarzeń miało miejsce w województwie pomorskim (12), następnie w mazowieckim (8) i kujawsko - pomorskim (2). Ich występowanie w zależności od lokalizacji oraz czasu przedstawiono na diagramie (Wykres 1). W województwie pomorskim, gdzie uszkodzeń ropociągów było najwięcej, ostatnie wystąpiło w 2010 r. W mazowieckim ostatnie zdarzenie związane z działaniem osób trzecich miało miejsce w roku Warto jednak zauważyć, że na obszarze tego województwa wystąpiły w 2002 r. aż 4 uszkodzenia spowodowane kradzieżą surowca. Aby zaproponować sposoby usprawnienia systemu ochrony przed uszkodzeniami, autor zamierza w toku dalszych badań ustalić czynniki wpływające na rozmieszczenie i częstość występowania opisanych zdarzeń. Jest to istotne w aspekcie planów rozbudowy sieci rurociągów transportowych na ternie Polski tym bardziej, że źródła zagrożeń związane są głównie z celowym działaniem. 163

168 Źródła zagrożeń rurociągów transportowych ropy naftowej i gazu ziemnego w Polsce Wykres 1. Ilość uszkodzeń ropociągów w wyniku kradzieży surowca w poszczególnych województwach, w latach r. Analizując zdarzenia wywołane uszkodzeniem gazociągów, należy brać pod uwagę ich podział na rurociągi dystrybucyjne oraz na transportowe, których to źródła zagrożeń są przedmiotem tego artykułu. Zgodnie z art. 3 ustawy Prawo energetyczne, gazociągi transportowe (inaczej przesyłowe) są jednym ze sposobów dostarczania surowca od producenta do sieci dystrybucyjnych lub do odbiorców końcowych przyłączonych do systemu przesyłowego. Rejestry GIOŚ wskazują, że źródła zagrożeń sieci przesyłowej gazu ziemnego na terenie Polski pochodzą głównie z zewnątrz systemu, nie są jednak związane z celowym działaniem, lecz nieostrożnością podczas prowadzenia prac naziemnych. Lokalizacje zdarzeń są przypadkowe. W badanym przedziale czasowym zanotowano 7 zdarzeń prowadzących do uwolnienia gazu ziemnego. Główną przyczyną emisji substancji było uszkodzenie rurociągu podczas prac ziemnych lub polowych (3 zdarzenia), co wiąże się prawdopodobnie z niedostatecznym rozpoznaniem lokalizacji instalacji podziemnych na danym terenie. Do uszkodzenia doszło również w jednym przypadku podczas prac związanych z konserwacją gazociągu. Kolejne zdarzenie, polegające na emisji skroplin gazu, miało miejsce w czasie czyszczenia rurociągu. Jego przyczyna według informacji zawartych w rejestrze GIOŚ nie jest znana. W dwóch innych przypadkach źródła rozszczelnienia gazociągu nie zostały podane w rejestrze GIOŚ. 164

169 Helena Marek Największa liczba opisywanych zdarzeń miała miejsce w województwie opolskim (pierwsze w 2000 r., kolejne w 2002 r., ostatnie w 2005 r.), co związane jest prawdopodobnie ze stosunkowo dużym zagęszczeniem sieci przesyłowej na tym obszarze. Nie można tu jednak wykazać zależności pomiędzy liczbą uszkodzeń a ich lokalizacją po pierwsze ze względu na zbyt małą liczbę zarejestrowanych awarii, po drugie z powodu różnych źródeł zagrożeń, co wskazuje na przypadkowość zdarzeń. Warto jednak brać pod uwagę znaczenie problemu występowania awarii gazociągów na terenach dużego zagęszczenia sieci w aspekcie planów rozbudowy infrastruktury przesyłowej, gdyż może on świadczyć o niewydolności systemu ochrony rurociągów. Hipotezę tę należy jednak sprawdzić. Pozostałe 4 uszkodzenia miały miejsce w różnych częściach Polski (województwa: mazowieckie, lubelskie oraz małopolskie), w latach: 2000, 2002, 2005 i Analizując dane zawarte w rejestrach GIOŚ, autor chce zwrócić uwagę na znaczenie skutków uszkodzeń rurociągów transportowych ropy naftowej i gazu ziemnego w aspekcie oceny ryzyka wystąpienia zagrożeń będących wynikiem celowego działania osób trzecich. Skutki bezpośrednie, zależne głównie od rodzaju uwolnionej substancji, to wybuch, pożar lub skażenie środowiska. Wybuch lub pożar mogą mieć miejsce w wyniku ulatniania się gazu. Zjawiska te zachodzą gwałtownie, w krótkim czasie, stanowią bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka, jego mienia oraz występującej w pobliżu zdarzenia infrastruktury. Mogą też prowadzić do poważnych szkód w środowisku naturalnym. W przypadku wycieku ropy naftowej skutki mogą nastąpić gwałtownie, kiedy dojdzie do pożaru z udziałem uwolnionej substancji, częściej jednak mamy do czynienia ze skażeniem środowiska, głównie gleby i wody. Zdarzenie takie nie zachodzi gwałtownie, natomiast powoduje długotrwałe szkody trudne do usunięcia, wymagające często skomplikowanych działań i znacznych nakładów finansowych. Należy tu również pamiętać o znaczeniu zagrożenia, jakie dla gospodarki państwa mogą wywołać straty substancji będących strategicznymi surowcami oraz możliwość przerwania ciągłości dostaw ropy lub gazu. Opis szerokiego spektrum skutków uszkodzeń ma więc na celu ukazanie potrzeby skupienia się na analizie zależności pomiędzy charakterem zdarzenia, jego przebiegiem, skalą i negatywnymi efektami a motywem działania stron trzecich. W szczególności mowa tu o zagrożeniu, jakim jest terroryzm, nastawiony na zmaksymalizowanie szkód oraz łatwość dostępu do danego celu. Atak terrorystyczny na sieci transportowe ropy naftowej i gazu ziemnego nie miał do tej pory miejsca na terenie Polski, jednakże w opinii autora taka analiza jest istotnym elementem w tworzeniu systemu ochrony rurociągów przed uszkodzeniami. 165

170 Źródła zagrożeń rurociągów transportowych ropy naftowej i gazu ziemnego w Polsce Zakończenie Dokładna identyfikacja źródeł zagrożeń jest pierwszym krokiem do wyznaczenia i zaproponowania zmian formalno-prawnych umniejszających ryzyko wystąpienia uszkodzeń sieci przesyłowych ropy i gazu, co stanowi cel pracy badawczej autora. Z przeprowadzonej analizy wynika, że główne przyczyny uszkodzeń pochodzą z zewnątrz systemu, a biorąc pod uwagę częstotliwość zdarzeń oraz znaczny udział działań celowych, można wysunąć hipotezę, iż obecne prawne oraz proceduralne środki ochrony rurociągów zawodzą i wymagają usprawnień. Argumentem, przemawiającym za tym założeniem, jest dynamiczny rozwój sektora energetycznego zarówno Polski, jak i Unii Europejskiej, a co za tym idzie, rozbudowa sieci przesyłowych na terenie naszego kraju oraz połączeń z systemami transportowymi innych Państw Członkowskich. Plany rozbudowy stanowią jeden z elementów polityki zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego Polski i Unii Europejskiej. Fakt, iż w Polsce podobnie jak w innych krajach Europy, przyczyny zewnętrzne są głównym źródłem zagrożeń rurociągów, może wpłynąć korzystnie na proces wdrażania dyrektyw oraz standardów unijnych do polskich uregulowań prawnych i proceduralnych, dotyczących zapobiegania uszkodzeniom sieci przesyłowych. W tym miejscu należy wspomnieć, iż system transportowy ropy naftowej i gazu ziemnego stanowi element europejskiej infrastruktury krytycznej, do której należy wprowadzić i stosować szczególne środki ochrony. Na końcu autor pragnie ponownie zwrócić uwagę na potrzebę uwzględnienia w tworzeniu systemu ochrony rurociągów tych zdarzeń, których skala i ewentualne skutki wystąpienia nie miały do tej pory miejsca na terenie Polski, a których prawdopodobieństwo zajścia w opinii autora istnieje. Takie zdarzenia to przede wszystkim działania terrorystyczne mające na celu zdezorganizowanie normalnej działalności struktury państwa. Na konieczność przeciwdziałania nowym, cywilizacyjnym źródłom zagrożeń zwrócono uwagę w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, gdzie czytamy: Pojawienie się nowych form zagrożeń, w szczególności zagrożeń asymetrycznych oraz związanych z rozwojem cywilizacyjnym, napięciami politycznymi i społecznymi, wymusza bardziej zdecydowane poszukiwanie nowych rozwiązań celem sprawniejszej realizacji zadań z zakresu zarządzania kryzysowego i ochrony ludności, w tym obrony cywilnej Strategia Bezpieczeństwa Narodowego. Warszawa, 2007 r., s

171 Helena Marek Sources of Threat for Crude Oil and Natural Gas Transmission Pipelines in Poland Abstract: The aim of the article is to characterize the sources of threat for crude oil and natural gas transmission pipelines in dynamically changing conditions of security environment in Poland and the European Union. The identification of the source of threat is the first step to establish and improve the pipeline protection system against damage. How needed this protection is shows the fact that the transmission system makes up an element of the European critical infrastructure. The available data, collected by international organizations that deal with resources transport, shows that the main reasons for the pipeline damage come from outside of the system. In addition, the analysis of the Main Inspectorate for Environmental Protection records shows that the most frequent cause of damage is the third party s activity that includes deliberate human activity (stealing oil) or the lack of maintaining appropriate safety measures during the maintenance and groundwork, etc. Pipeline damage is a significant threat for people and environment. Apart from disrupted delivery of energy resources, it could substantially affect the proper functioning of the state. 167

172 AUTOR mgr Marek Nowakowski RECENZENT dr hab. Lech Kościelecki SŁUŻBA CYWILNA Funkcje administracji publicznej, którą w rozumieniu formalnym jest cała działalność wykonywana przez podmioty administracji 267, wykonuje aparat administracyjny. Stanowi on zbiór różnych jednostek organizacyjnych, takich jak: organy administracji rządowej, zakłady publiczne bądź przedsiębiorstwa użyteczności publicznej. Zadania stawiane przed administracją publiczną wymusiły jej rozwój i zatrudnienie stałych zawodowych urzędników - członków korpusu służby cywilnej. Konstrukcja systemu służby cywilnej w Polsce kształtowała się prawie sto lat, wielokrotnie ulegając przemianom. Współczesną strukturę organizacyjną polskiej służby cywilnej określiła ustawa o służbie cywilnej z 2008 r. 268, której zapisy zaczęły obowiązywać w marcu 2009 r. Struktura organizacyjna polskiej służby cywilnej Szef Służby Cywilnej jest centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach służby cywilnej i podlega bezpośrednio Prezesowi Rady Ministrów. Zgodnie z tą ustawą, służba cywilna została powołana w celu zapewnienia zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie neutralnego wykonywania zadań państwa. Prezes Rady Ministrów, po zasięgnięciu opinii Rady Służby Cywilnej, spośród urzędników powołuje i odwołuje Szefa Służy Cywilnej 269. Szef Służby Cywilnej odgrywa kluczową rolę w sprawie wdrażania strategii zarządzania zasobami ludzkimi. Jego zadaniem jest zapewnienie warunków upowszechniania informacji w zakresie wolnych stanowisk pracy w systemie służby cywilnej oraz dbanie o rozwój członków służby cywilnej. Odpowiada także za planowanie szkoleń centralnych oraz ich nadzór. Prowadzi też współpracę międzynarodową w zakresie służby cywilnej oraz ma obowiązek corocznie przedkładać Premierowi Rzeczypospolitej Polskiej sprawozdanie o stanie służby cywilnej i realizacji jej zadań. Szef Służby Cywilnej realizuje zadania określone w ustawie przy pomocy dyrektorów generalnych urzędów E. Ochendowski, Prawo administracyjne. Część ogólna., Wydawnictwo Dom organizatora. Wydanie VIII, Toruń 2009, str Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej, Dz. U. 2008, Nr 227 poz Infor Nr 4 (282) 15 luty 2009 r.,gazeta Samorządu i administracji, Najnowsze zmiany w ustawie o służbie cywilnej, str Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej,(dz. U. 2008, Nr 227 poz , art. 17 ust. 1 z późn. zm.) 168

173 Marek Nowakowski Przy Prezesie Rady Ministrów działa Rada Służby Cywilnej 271. Organ ten ma charakter opiniodawczo-doradczy dla Prezesa Rady Ministrów i Szefa Służby Cywilnej. Rada w szczególności opiniuje projekty strategii zarządzania zasobami ludzkimi, proponowany wskaźnik wzrostu wynagrodzeń, plan centralnych szkoleń i etyki członków korpusu służby cywilnej, a także wypowiada się w zakresie projektów ustawy budżetowej dotyczącej służby cywilnej i wiążącego się z tym corocznego planu realizacji budżetu państwa i aktów prawnych dotyczących tej służby. Opiniuje sprawozdania Szefa Służby Cywilnej oraz zajmuje stanowiska mające istotne znaczenie podczas procesu jego powoływania oraz odwoływania 272. W ustawie zaakcentowano miejsce Ministra do spraw finansów publicznych, który na wniosek Szefa Służby Cywilnej zleca wykonanie audytu wewnętrznego w zakresie czynności wynikających z przepisów prawa 273. W celu zapewnienia fachowego i specjalistycznego wykonywania przez służbę cywilną zadań na rzecz państwa konieczne jest odpowiednie przygotowanie pracowników do pełnienia służby. Powołano zatem Krajową Szkołę Administracji Publicznej, która została utworzona na podstawie przepisów o jednostkach badawczo-rozwojowych i posiada status państwowej jednostki organizacyjnej 274. Nadzór w zakresie zgodności jej działania z regulacjami prawnymi oraz z nadanym jej statutem sprawuje Prezes Rady Ministrów 275. Za naruszenie obowiązków określonych w ustawie członek korpusu służby cywilnej ponosi odpowiedzialność dyscyplinarną. Do określenia stopnia odpowiedzialności zostały powołane dwie komisje dyscyplinarne. Pierwszą z nich jest komisja dyscyplinarna I instancji, którą powołuje Dyrektor Generalny urzędu, drugą zaś komisja dyscyplinarna II instancji powoływana przez Prezesa Rady Ministrów, posiadająca status Wyższej Komisji Dyscyplinarnej. Korpus służby cywilnej tworzą pracownicy, którzy zatrudnieni są na stanowiskach urzędniczych w 276 : Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, Urzędach ministrów i przewodniczących komitetów wchodzących w skład Rady Ministrów oraz urzędach centralnych organów administracji rządowej, 271 Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej, op.cit., poz , art. 19 ust Ibidem, art. 19 ust. 1 pkt Ibidem, art Ustawa z dnia 14 czerwca 1991 r. o Krajowej Szkole Administracji Publicznej, (Dz. U. z 1991 r., Nr 63 poz.266 art. 1 ust. 1 z późn. zm.) 275 Ibidem, poz.266 art. 2 ust Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej, op. Cit., art. 2 ust.2 169

174 Służba cywilna Urzędach wojewódzkich oraz innych urzędach stanowiących aparat pomocniczy terenowych organów administracji rządowej podległych ministrom lub centralnym organom administracji rządowej, Komendach, inspektoratach i innych jednostkach organizacyjnych stanowiących aparat pomocniczy kierowników zespolonych służb, inspekcji i straży wojewódzkich oraz kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży, chyba że odrębne ustawy stanowią inaczej, Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, Biurze Nasiennictwa Leśnego, Jednostkach budżetowych obsługujących państwowe fundusze celowe, których dysponentami są organy administracji rządowej. Pracownikiem służby cywilnej może zostać każda osoba, która spełnia następujące wymagania: jest obywatelem polskim, korzysta z pełni praw publicznych, nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe, posiada kwalifikacje wymagane na dane stanowisko pracy, cieszy się nieposzlakowaną opinią. Ustawa przewiduje również, że za zgodą Szefa Służby Cywilnej, dyrektor generalny urzędu, upowszechniając informację o wolnych stanowiskach pracy, wskazuje stanowiska, o które, poza obywatelami polskimi, mogą ubiegać się obywatele Unii Europejskiej i innych państw. Na podstawie umów międzynarodowych lub przepisów prawa wspólnotowego mogą oni podejmować pracę w Polsce. Jednocześnie ustawa dookreśla, że osoba nie posiadająca obywatelstwa polskiego może zostać zatrudniona na stanowisku pracy, na którym wykonywana praca nie polega na bezpośrednim lub pośrednim udziale w wykonywaniu władzy publicznej i funkcji mających na celu ochronę generalnych interesów państwa, jeżeli posiada znajomość języka polskiego potwierdzoną dokumentem określonym w rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 23 kwietnia 2009 r 277. Ustawa o służbie cywilnej dzieli członków korpusu służby cywilnej na: pracowników służby cywilnej, czyli osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę zgodnie z zasadami określonymi w ustawie o służbie cywilnej, 277 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie rodzajów dokumentów potwierdzających znajomość języka polskiego przez osoby nie posiadające obywatelstwa polskiego, ubiegające się o zatrudnienie w służbie cywilnej, Dz. U r. Nr 64, poz

175 Marek Nowakowski urzędników służby cywilnej, którzy zatrudnieni są na podstawie mianowania zgodnie z zasadami określonymi w ustawie o służbie cywilnej. Według stanu na dzień 31 grudnia 2010 r. cały korpus służby cywilnej stanowiło osób w przeliczeniu na pełnozatrudnionych (z tego 6919 urzędników służby cywilnej i pracowników służby cywilnej). 278 Wynagrodzenie korpusu służby cywilnej W celu zabezpieczenia realizacji wydatków osobowych służby cywilnej corocznie ustawa budżetowa określa plan wydatków na wynagrodzenia służby cywilnej. Obowiązujące zasady wynagradzania służby cywilnej umożliwiają zróżnicowanie poziomu ich wynagrodzeń w zależności od stopnia skomplikowania i ważność spraw obsługiwanych przez pracownika. Wynagrodzenie pracownika służby cywilnej składa się z: wynagrodzenia zasadniczego; dodatku za wieloletnią pracę w służbie; dodatku zadaniowego; dodatku specjalnego - funkcjonującego w latach Dodatkowym składnikiem wynagrodzenia dla urzędnika służby cywilnej jest dodatek za stopień służbowy. Wynagrodzenie zasadnicze ustalane jest przy zastosowaniu mnożników kwoty bazowej. Wysokość tej kwoty ustalana jest corocznie przez Sejm w ustawie budżetowej. Tabela nr 1. Wysokość kwoty bazowej dla członków korpusu służby cywilnej w latach Rok Kwota bazowa , , , , ,84 Źródło: Ustawa budżetowa z lat Wynagrodzenie zasadnicze uzależnione jest od grupy stanowisk, do których pracownik został zaliczony, a tym samym od mnożnika kwoty bazowej określonego przez pracodawcę. Członek korpusu służby cywilnej w Ministerstwie może być zatrudniony m.in. na stanowiskach: 278 Serwis służby cywilnej, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów kprm.gov.pl 171

176 Służba cywilna wspomagających sekretarz, statystyk, inspektor, referent; specjalistycznych specjalista, starszy specjalista, starszy inspektor; samodzielnych główny specjalista, radca prawny, audytor wewnętrzny, radca generalny, inspektor oraz starszy inspektor kontroli wojskowej; koordynujących szef oddziału, zastępca szefa oddziału, szef wydziału, kierownik zespołu (grupy); średniego szczebla zarządzania główny księgowy resortu, główny specjalista ds. legislacji Ponadto, wyodrębniamy stanowiska najwyższe, tj. dyrektor departamentu i zastępca dyrektora departamentu wcześniej zaliczone do państwowego zasobu kadrowego. Dodatek zadaniowy to nieobligatoryjna część wynagrodzenia. Otrzymują go pracownicy, którzy wykonują zadania dodatkowe, powierzone przez przełożonego, wykraczające poza zakres swoich obowiązków służbowych. Dodatek za wieloletnią pracę w służbie cywilnej przyznawany jest po pięciu latach pracy. Wynosi 5% miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego i wzrasta co roku o 1%, aż do osiągnięcia 20% wynagrodzenia. Dodatek za stopień służbowy przysługuje członkom korpusu służby cywilnej, którzy posiadają status urzędnika służby cywilnej. Ustala się go w odniesieniu do kwoty bazowej, na podstawie której obliczane jest wynagrodzenie zasadnicze pracowników służby. Wysokość tego dodatku ustalana jest dla stopnia służbowego konkretnego pracownika. Dodatek specjalny wypłacany był od 1 stycznia 2008 r. do 31 grudnia 2009 r. - wysokość uzależniona była od specyfiki i charakteru wykonywanych zadań. Członkom korpusu służby cywilnej za szczególne osiągnięcia w pracy zawodowej można przyznać nagrodę ze specjalnie utworzonego w tym celu funduszu nagród w służbie cywilnej. Inne należności. Odprawa w związku z przejściem na rentę lub emeryturę przyznawana jest w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia. Gdy pracownik dysponuje co najmniej dwudziestoletnim stażem w służbie cywilnej jednorazowa odprawa odpowiada wysokości sześciomiesięcznego wynagrodzenia tego pracownika. Dodatkowe wynagrodzenie roczne wynosi 8,5% kwoty obliczanej na podstawie płacy pracownika w ciągu roku kalendarzowego. Jego wysokość, zasady nabycia do niego praw, jak i wypłacania określa ustawa z 12 grudnia 1997 r. o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym dla pracowników jednostek sfery budżetowej 172

177 Marek Nowakowski Nagroda jubileuszowa jest przyznawana w momencie nabycia do niej uprawnień. Otrzymują ją pracownicy, którzy przepracowali co najmniej 20 lat, do których zalicza się wszystkie zakończone wcześniej okresy zatrudnienia. Do okresów pracy nie wlicza się natomiast okresów zatrudnienia w Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Także praca w organach bezpieczeństwa państwa w okresie od dnia 22 lipca 1944 r. do dnia 1 lipca 1989 r. nie liczy się przy ustalaniu prawa do dodatku. Nagrodę wylicza się na podstawie kwoty wynagrodzenia, którą otrzymuje pracownik w momencie uzyskania prawa do nagrody jubileuszowej. Nagroda jubileuszowa przyznawana jest w wysokości: po 20 latach pracy 75% wynagrodzenia miesięcznego; po 25 latach pracy 100% wynagrodzenia miesięcznego; po 30 latach pracy 150% wynagrodzenia miesięcznego; po 35 latach pracy 200% wynagrodzenia miesięcznego. Służba cywilna w Ministerstwie Obrony Narodowej Na podstawie art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. o urzędzie Ministra Obrony Narodowej 279 Prezes Rady Ministrów zarządzeniem Nr 160 z dnia 24 października 2006 r. w sprawie nadania statutu Ministerstwu Obrony Narodowej 280 dokonał prerogatywy statutu Ministerstwu Obrony Narodowej. Ministerstwo Obrony Narodowej, jest urzędem administracji rządowej obsługującym Ministra Obrony Narodowej, działającym zgodnie z jego rozporządzeniami, zarządzeniami, decyzjami, poleceniami i wytycznymi oraz pod jego bezpośrednim kierownictwem i nadzorem. W skład kierowniczych stanowisk Ministerstwa wchodzą: Minister, Sekretarz Stanu, Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Podsekretarze stanu, Dyrektor Generalny. Osoby wyznaczone na te stanowiska kierują przyporządkowanymi komórkami organizacyjnymi. Sprawują nad nimi nadzór oraz odpowiadają za sprawne funkcjonowanie struktur organizacyjnych tworzonych na Stanowisku Kierowania Ministra Obrony Narodowej. 279 Ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. o urzędzie Ministra Obrony Narodowej, (Dz. U r., Nr 10, poz. 56, z późn. zm. ) 280 Zarządzenie nr 160 Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 października 2006 r. w sprawie nadania statutu Ministerstwu Obrony Narodowej (M. P. z 2006 r., nr 76, poz.768 z późn. zm.). 173

178 Służba cywilna MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ MINISTER OBRONY NARODOWEJ GABINET POLITYCZNY MINISTRA SEKRETARIAT MON DEPARTAMENT BUDŻETOWY DEPARTAMENT KADR DEPARTAMENT KONTROLI DEPARTAMENT PRASOWO- INFORMACYJNY DEPARTAMENT TRANSFORMACJI DEPARTAMENT PRAWNY BIURO DS. PROCEDUR ANTYKORUPCYJNYCH SEKRETARZ STANU DEPARTAMENT NAUKI I SZKOLNICTWA WOJSKOWEGO DEPARTAMENT SPRAW SOCJALNYCH DEPARTAMENT WYCHOWANIA I PROMOCJI OBRONNOŚCI BIURO SKARG I WNIOSKÓW POSEKRETARZ STANU DEPARTAMENT INFRASTRUKTURY DEPARTAMENT POLITYKI ZBROJENIOWEJ PODSEKRETARZ STANU DEPARTAMENT POLITYKI BEZPIECZEŃSTWA MIĘDZYNARODOWEGO DEPARTAMENT STRATEGII I PLANOWANIA OBRONNEGO DEPARTAMENT WOJSKOWYCH SPRAW ZAGRANICZNYCH BIURO DS. OBRONY PRZECIWRAKIETO WEJ DYREKTOR GENERALNY MON DEPARTAMENT ADMINISTRACYJNY DEPARTAMENT INFORMATYKI I TELEKOMUNIKACJI DEPARTAMENT OCHRONY INFORMACJI NIEJAWNYCH BIURO AUDYTU WEWNĘTRZNEGO SZEF SZTABU GENERALNEGO WP ZARZĄD ORGANIZACJI I UZUPEŁNIEŃ P1 ZARZĄD ANALIZ WYWIADOWCZYCH I ROZPOZNAWCZYCH P2 ZARZĄD PLANOWANIA OPERACYJNEGO P3 ZARZĄD PLANOWANIA LOGISTYKI P4 BIURO KOORDYNACYJNE ZARZĄD PLANOWANIA STRATEGICZNEGO P5 ZARZĄD PLANOWANIA SYSTEMÓW DOWODZENIA I ŁĄCZNOŚCI P6 ZARZĄD SZKOLENIA P7 ZARZĄD PLANOWANIA RZECZOWEGO P8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Regulaminu Organizacyjnego Ministerstwa Obrony Narodowej. Rysunek 1. Schemat organizacyjny W celu zabezpieczenia funkcjonowania Ministerstwa w jego strukturze funkcjonuje pion dyrektora generalnego. Dyrektor Generalny zapewnia ciągłość pracy urzędu, warunki jego działania oraz organizację pracy. Dokonuje czynności z zakresu prawa pracy wobec osób zatrudnionych w urzędzie oraz realizuje politykę personalną. Jako pracodawca dla pracowników służby cywilnej dokonuje czynności wynikających z nawiązania i trwania stosunku pracy z członkami korpusu służby cywilnej oraz czynności związanych z ustaniem stosunku pracy. Faktyczne zatrudnienie członków korpusu służby cywilnej na dzień r. wyniosło w resorcie 3272 pracowników, w tym w Urzędzie MON

179 Marek Nowakowski W jaki sposób zmieniały się stany osobowe faktycznego zatrudnienia od 2005 r. do 2010 r. pracowników służby cywilnej w resorcie i ministerstwie przedstawia poniższe zestawienie. Status zatrudnienia Korpus służby cywilnej w resorcie ON Korpus służby cywilnej w ministerstwie ON RAZEM Źródło: Sprawozdania Rb-70 Departamentu Administracyjnego i Departamentu Spraw Socjalnych MON Pracownicy służby cywilnej w resorcie Obrony Narodowej wykonują swoje obowiązki w Wojewódzkich Sztabach Wojskowych i Wojskowych Komendach Uzupełnień a także w dowództwach Pomorskiego Okręgu Wojskowego i Śląskiego Okręgu Wojskowego oraz w archiwach wojskowych. Podejmując problematykę służby cywilnej, należy zdawać sobie sprawę ze złożoności i obszerności przedstawianej materii. W niniejszym artykule starano się ukazać aktualną strukturę organizacyjną służby cywilnej w kraju i ministerstwie ON przede wszystkim na podstawie wewnętrznych aktów normatywnych. Civil Service Abstract: The article presents the organizational structure of the Polish Civil Service. Special attention is drawn to the place and tasks of the Chief of Civil Service. Moreover, the pay components of the Civil Service Corps members are listed. Taking into consideration the functioning and providing services for the Ministry, the General Director branch is functioning within the Civil Service structure. The General Director as the Civil Servants Corps employer is obliged to ensure continuity of the Office work providing conditions of its operation through proper organization of work. He or she conducts activities within the labour law area towards employees and performs the Human Resources policy. Therefore this professional group s place in different institutions and the Ministry of National Defence is presented. 175

180 AUTOR mgr inż. Marcin Rawski RECENZENT dr hab. Józef Janczak INFORMATYCZNY SYSTEM WSPOMAGANIA KIEROWANIA STRAŻY GRANICZNEJ Straż Graniczna jest formacją powołaną do życia 16 maja 1991 roku. Do głównych jej zadań należy ochrona granicy państwowej 281. Faktem jest, że od czasów jej powstania zakres zadań strażników granicznych systematycznie poszerza się. Jak przystało na organizację o charakterze policyjnym, Straż Graniczna realizuje wiele zadań dotychczas wykonywanych wyłącznie przez policję 282. Coraz częściej spotykamy się z wzajemną integracją różnych służb mundurowych. Wspólne patrole funkcjonariuszy SG 283 z funkcjonariuszami policji, służby celnej czy Inspekcji Transportu Drogowego nie są niczym nowym. Stały przyrost zadań oraz wielopłaszczyznowość działania Straży Granicznej owocuje koniecznością odbierania, przetwarzania i przekazywania ogromnej ilości informacji, których wartość jest tym większa im szybciej trafią od nadawcy do adresata bądź adresatów po wcześniejszej obróbce. Analiza licznych opracowań wskazuje wiele różnych podejść do terminu informacja. Zadowalające, zdaniem autora, wydaje się zdefiniowanie pojęcia informacja przez W. Flakiewicza, który to pokusił się o zebranie wielu różnych definicji, po czym jako wynik analizy podał własną. Według niego informacja jest czynnikiem, który zwiększa naszą wiedzę o otaczającej nas rzeczywistości 284. W zależności od potrzeb możemy klasyfikować informację na wiele różnych sposobów. W kontekście realizacji zadań przez SG zasadne jest dokonanie klasyfikacji informacji ze względu na formę jej przekazywania. I tak można wyróżnić: przekaz ustny, przekaz telefoniczny, przekaz pisemny, 281 por. Ustawa z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej, art.1 pkt Zarówno Policja, jak i Straż Graniczna podlegają Ministrowi Spraw Wewnętrznych. Ponadto realizowane zadania Straży Granicznej oraz Policji w wielu dziedzinach są do siebie zbliżone, por.: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 lipca 2005r. w sprawie sposobu postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów, Dz. U. z dnia 29 lipca 2005r. oraz Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 2007r. w sprawie sposobu postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień funkcjonariuszy Straży Granicznej, Dz. U. z dnia 27 grudnia 2007r. 283 por. Ustawa z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej, art.1 pkt. 1a. 284 W. Flakiewicz, Podejmowanie decyzji kierowniczych, Warszawa 1973, s

181 Marcin Rawski przekaz pocztą elektroniczną, przekaz z wykorzystaniem aplikacji informatycznych, inne sposoby przekazu. Aby w pełni określić przepływ informacji w Straży Granicznej konieczne jest także określenie więzi informacyjnych występujących w SG. J. Knetki oraz J. Wołejszo określają więzi informacyjne jako określone drogi przekazywania informacji, które są wymagane przez proces wymiany informacji w strukturze organizacyjno- funkcjonalnej oraz jej otoczeniu 285. Definiują oni także dwa kryteria wyróżniania więzi informacyjnych w organizacji, a mianowicie 286 : Kryterium struktury organizacyjnej: służbowe (związane z podległościami służbowymi), koordynacji (związanie z wymianą informacji w poziomie struktury organizacyjnej), współdziałania (związanie z wymianą informacji między stanowiskami dowodzenia). Kryterium kierunku przepływu informacji: zewnętrzne wchodzące (informacje wpływające z zewnątrz do danej komórki), wewnętrzne (wytworzenie informacji w danej komórce), zewnętrzne wychodzące (przekazywanie zdobytej lub przetworzonej informacji poza daną komórkę). Po przeanalizowaniu zarówno struktury organizacyjnej, jak i kierunków przepływu informacji w Straży Granicznej, grupa ekspertów (na co dzień pracujących w szeregach SG) doszła do wniosku, że zasadne byłoby stworzenie systemu informatycznego, który będzie miał na celu wspomaganie procesu podejmowania decyzji na stanowiskach dowodzenia. Decyzją Komendanta Głównego Straży Granicznej powołana została grupa projektowa, której zadaniem było stworzenie centralnego systemu informatycznego o nazwie System Wspomagania Kierowania SG. Z założenia SWK SG 287 miał być podobny (pod względem funkcjonalności) do stosowanej w policji Elektronicznej Książki Służby Dyżurnej (EKSD) z elementami Systemu Wspomagania Dowodzenia (SWD) 288. Celem projektu od początku było wytworzenie systemu ułatwiającego planowanie jak i dokumentowanie przebiegu służby przez funkcjonariuszy. Cel miał zostać osiągnięty poprzez zastąpienie znacznej części (docelowo całej) dokumentacji prowadzonej w formie papierowej jej elektronicznym odpowiednikiem. 285 por. J. Knetki, J. Wołejszo, Więzi informacyjne stanowisk dowodzenia szczebla taktycznego wojsk lądowych SZ RP, Warszawa 2002, s por. tamże, s SWK SG oficjalny skrót od System Wspomagania Kierowania Straży Granicznej. 288 Materiały prezentacyjne dot. systemu SWK SG przygotowane przez Kierownictwo Projektu. 177

182 Informatyczny system wspomagania kierowania Straży Granicznej Struktura grupy projektowej podzielona była na dwie części: merytoryczną określającą kluczowe założenia dotyczące funkcjonowania systemu i sprawującą merytoryczny nadzór nad jego powstawaniem; realizacyjną zajmującą się fizycznym tworzeniem systemu (programiści, bazodanowcy, testerzy itd.). Autor miał niewątpliwą przyjemność uczestniczyć w pracach zespołu projektowego jako tester / wdrożeniowiec oraz wsparcie techniczne podczas szkoleń. SWK SG ma na celu usprawnienie zarządzania procesami informacyjnymi na poszczególnych szczeblach w strukturze organizacyjnej SG (począwszy od placówek SG, poprzez Komendy Oddziałów SG do Komendy Głównej SG włącznie). By osiągnąć ten cel postanowiono wykorzystać pozytywne doświadczenia z poprzednich projektów oraz wystrzegać się popełnianych wcześniej błędów. Nauka wyniesiona z poprzednich projektów zakładała, że: zespół projektowy samodzielnie nie jest w stanie znaleźć rozwiązań wszystkich problemów, konieczna jest praca z ludźmi; bardzo ważne jest nadanie priorytetów wymaganiom, gdyż tylko w ten sposób można stopniowo rozwijać projekt; należy dbać, by nazbyt nie skomplikować aplikacji, gdyż może to utrudnić, a nawet uniemożliwić, korzystanie z aplikacji przeciętnym użytkownikom; system przetwarza jedynie takie informacje, które są niezbędne; system będzie cechowała modułowa budowa, a moduły będą możliwie niezależnymi częściami jednej dużej całości. Aby powstał system, który będzie realizował poczynione założenia, konieczne było dokładne określenie więzi informacyjnych zarówno według kryterium struktury organizacyjnej, jak i kryterium kierunku przepływu informacji, dla każdego szczebla w strukturze organizacyjnej SG oraz między poszczególnymi szczeblami. Nie było to zadaniem łatwym, więc już na początku założono, że nie ma możliwości stworzenia w pełni funkcjonalnego i od razu skończonego systemu. Jednym z głównych założeń cały czas była pełna skalowalność 289 systemu SWK SG. Wśród najważniejszych korzyści, jakie ma nieść za sobą wprowadzenie SWK SG, są: minimalizacja powielania dokumentowania zdarzeń w różnych systemach informatycznych i zbiorach papierowych; 289 Skalowalność cecha systemów informatycznych polegająca na możliwości stosunkowo prostej rozbudowy danego systemu, prowadzącej do zwiększenia wydajności bądź też poprawy funkcjonalności. 178

183 Marcin Rawski ujednolicenie procedur postępowania w przypadku analogicznych zdarzeń; minimalizacja (docelowo całkowita likwidacja) dokumentacji prowadzonej w formie papierowej; przepływ rejestrowanych w systemie zdarzeń odbywa się niemal w czasie rzeczywistym między poszczególnymi szczeblami w strukturze organizacyjnej; automatyczne rozliczanie czasu służby (pracy); dzięki elektronicznemu gromadzeniu danych łatwe wyszukiwanie, tworzenie zestawień, raportów itp. Pierwsza wersja programu SWK SG została przekazana użytkownikom do testowania już w styczniu 2012r. Początkowo pilotażem objęto trzy placówki, gdzie badano zachowanie systemu. Na tym etapie bardzo dużo pracy mieli testerzy. Na bieżąco usuwano pojawiające się błędy. Wśród kluczowych modułów w systemie SWK SG znalazły się: Moduł administracyjny zawiera wszelkie słowniki oraz pozwala na zarządzanie użytkownikami, a także uprawnieniami w systemie. Według założenia system opiera się na dwu rodzajach słowników: KGSG, które są zarządzane wyłącznie na szczeblu centralnym oraz lokalne, które będą zarządzane w poszczególnych oddziałach i placówkach SG. Źródło: instrukcja użytkowania systemu CBD SWK SG Rys. 1. Przykładowa formatka modułu administracyjnego 179

184 Informatyczny system wspomagania kierowania Straży Granicznej Moduł planowania umożliwia określenie zapotrzebowania na służby, planowanie funkcjonariuszy na służbę oraz przydzielanie im zadań. Źródło: instrukcja użytkowania systemu CBD SWK SG Rys. 2. Przykładowa formatka modułu planowania Moduł książki służby umożliwia dokumentowanie zdarzeń występujących podczas służby. Źródło: instrukcja użytkowania systemu CBD SWK SG Rys. 3. Przykładowa formatka modułu książka służby 180

185 Marcin Rawski Moduł mapy umożliwia graficzne zobrazowanie określonych zdarzeń na mapie. Źródło: instrukcja użytkowania systemu CBD SWK SG Rys. 4. Przykładowa formatka modułu mapy Moduł Grafik WWW umożliwia podgląd zaplanowanych służb, planowanie absencji oraz uzyskiwanie powiadomień od osoby zajmującej się planowaniem. Źródło: instrukcja użytkowania systemu CBD SWK SG Rys. 5. Przykładowa formatka modułu grafik WWW 181

186 Informatyczny system wspomagania kierowania Straży Granicznej Moduł raporty umożliwia generowanie raportów, statystyk, różnego rodzaju zestawień itp. Podsumowanie Wersja testowa aplikacji SWK SG pojawiła się w styczniu 2012r. Szkolenia zaplanowano na luty i marzec bieżącego roku. Łącznie program szkolenia zakładał przeszkolenie 240 funkcjonariuszy Straży Granicznej z całej Polski. Przeszkoleni funkcjonariusze będą pełnili rolę multiplikatorów 290 w macierzystych jednostkach organizacyjnych. Masowe wdrożenie aplikacji planowane jest na kwiecień 2012r. Przybliżone koszty wytworzenia aplikacji wyniosły ok. 3 mln złotych 291 (koszty sprzętu oraz licencji). Na uwagę zasługuje fakt, iż koszty wytworzenia aplikacji były praktycznie zerowe (projekt realizowany własnymi siłami). Na konkretne wnioski odnośnie funkcjonowania systemu SWK SG oraz jego przydatności do służby należy jednak poczekać do czasów jego masowego wdrożenia. Border Guard s IT Management Support System Abstract: Border Guard, as an institution established to protect the borders of the country and in this way also to protect the external European Union s border, has at its disposal numerous IT systems facilitating performing its tasks. Currently it is implementing a new system called Border Guard s Management Support System. The aim of the article is to show key assumptions accepted while implementing the new IT system. Special attention is drawn to financial and functional advantages stemming from the project conducted by the staff employed in the Border Guard structures. 290 Ich zadaniem będzie przeprowadzenie szkoleń dla pozostałych osób w macierzystych jednostkach. 291 Materiały prezentacyjne dot. systemu SWK SG przygotowane przez Kierownictwo Projektu. 182

187 AUTOR mgr Łukasz Roman RECENZENT prof. dr hab. Michał Huzarski INTERDYSCYPLINARNY WYMIAR POLEMOLOGII Jeżeli po raz pierwszy spotykamy się z jakimś terminem, wówczas staramy się wyjaśnić jego znaczenie. Stawiamy pytania o wszelki sens, istotę i paradygmaty utożsamiające ten termin. Warto więc, na wstępie zdefiniować polemologię, a także odpowiedzieć na pytania: czym jest polemologia, jakie są jej założenia, co jest przedmiotem jej badań oraz jaki jest sens podejścia polemologicznego, z naciskiem na metodologiczną i interdyscyplinarną esencję polemologii? Polemologia czym jest i jakie są jej założenia? Polemologia jest relatywnie młodą dyscypliną naukową zajmującą się badaniem wojen i konfliktów zbrojnych. Słowo polemologia wywodzi się od greckiego słowa polemos, co oznacza konflikt, wojna. W wielu pracach, opracowaniach i materiałach źródłowych można spotkać różnorodne określenia polemologii. Jednakże po przeprowadzeniu szczegółowych analiz i zestawieniu odmiennych podejść do tejże definicji można zaproponować następujące ujęcie definicji polemologii. Polemologia oznacza obszar badań nad wojnami i konfliktami zbrojnymi zarówno w przeszłości, teraźniejszości, jak i przyszłości. Jest dyscypliną naukową zajmującą się wyjaśnianiem przyczyn, źródeł, uwarunkowań wojen i konfliktów zbrojnych. Analizuje ich naturę, umiejscawia w czasie i przestrzeni, bada ich cykliczność, natężenie, rozmiar, skalę, a także związki przyczynowo-skutkowe oraz klasyfikację 292. Twórcy polemologii Za głównego twórcę i zarazem ojca polemologii powszechnie uznawany jest francuski, wybitny ekonomista i socjolog Gaston Bouthoul, dyrektor pierwszego na świecie Francuskiego Instytutu Polemologicznego (L Institut Francais de Polemologie), powołanego w 1945 roku w Paryżu. W swoim największym dziele Traite de polemologie. Socjologie de guerre (w polskim tłumaczeniu Traktat polemologiczny. Socjologia wojny) wydanym w 1970 roku w Paryżu, zawarł własne teorie i poglądy. Przedstawił swoje wypracowane stwierdzenie: Od poznania wojny do poznania pokoju, lub w innym ujęciu Jeśli chcesz pokoju, poznaj wojnę. Wskazał na konieczność zidentyfikowania i poznania natury wojny i konfliktów zbrojnych, co może stanowić fundament do działań na rzecz pokoju, zapewnić jego 292 Por., T. Kęsoń, Pojęcie konfliktu i wojny w literaturze. Podejście polemologiczne w badaniach konfliktów zbrojnych, Warszawa

188 Interdyscyplinarny wymiar polemologii utrzymanie oraz uniknąć przyszłych konfliktów zbrojnych. Twierdził, iż z narodowościowego punktu widzenia jest prawdą, że zmiany liczebności populacji niektórych wspólnot skutkują zachwianiem wcześniejszej równowagi. Uważał również, że identyfikacja samej natury wojny i konfliktów zbrojnych, jako zjawisk społecznych, może przyczynić się do zapobiegania ich powstawaniu, a w związku z tym do zagwarantowania pokoju 293. Gaston Bouthoul w swoim obszernym dziele szczegółowo zaprezentował zagadnienia polemologii i zwrócił uwagę na następujące kwestie: definicje i ograniczenia fenomenu wojny, filozoficzne doktryny wojen, morfologię wojny, kwestie metodologiczne badań nad wojnami, elementy techniczne wojen, socjologiczne znaczenie ewolucji techniki wojennej, cykliczność wojen, elementy demograficzne i psychologiczne wojen, przypuszczalne przyczyny wojen, wymiar ekonomiczny wojen, analizy i rozwój polemologii 294. Ogół zagadnień przedstawiony w dziele G. Bouthoula świadczy o tym, iż polemologia bada zjawiska wojny i konfliktów zbrojnych w ujęciu interdyscyplinarnym. Do głównych reprezentantów polemologii zaliczyć można również amerykańskiego politologa, naukowca i prawnika, profesora Uniwersytetu w Chicago, a w latach doradcę w Departamencie Stanu USA Quincy Wrighta. W swoim dziele A study of War (Traktat o wojnie) wydanym w 1951 roku w Chicago przedstawił badania i analizę aspiracji politycznych i relacji międzynarodowych. Określił wojnę, jako zjawisko społeczne. Podkreślał również, że wojna jest narzędziem polityki 295. W swoim dziele przeprowadził analizę następujących treści: fenomen wojny, idea wojny, czynniki powstawania wojny, przyczyny wojen, przewidywanie wojen, warunki pokoju, kontrola nad wojną, integracja społeczna a wojna, 293 J. Kukułka (red.), Leksykon pokoju, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1987, s M. Huzarski, Wiedza o polemologii, [w:] M. Huzarski, B. Szulc (red. nauk.), Metodologiczna tożsamość polemologii, AON, Warszawa 2010, s Q. Wright, op. cit.. 184

189 Łukasz Roman zróżnicowanie kulturowe narodów, cykliczność wojen 296. Zróżnicowana problematyka dzieła Q. Wrighta może być wyrazem tego, że autor prowadził analizę i badania wojen i konfliktów zbrojnych w kilku kluczowych aspektach technologicznym, społecznym, psychologicznym, socjalnym, politycznym i stosunków międzynarodowych. Następnym przedstawicielem polemologii był Pitirim Aleksandrowicz Sorokin ( ) - amerykański naukowiec i socjolog o rosyjskim pochodzeniu. Studiował psychologię na Uniwersytecie w Sankt Petersburgu. Interesował się badaniami nad problematyką społeczną i wojny. Uważał, że w analizie socjologicznej należy zaakceptować integrację, przy wykorzystaniu zarówno uwarunkowań racjonalnych, a także elementów wewnętrznych intuicji oraz emocji. W swoim dziele Social and Cultural Dynamics wydanym w 1937 roku w Nowym Jorku, stwierdza, że wojny i konflikty nie są konsekwencją naturalnej agresji człowieka, a efektem różnorodnej kultury, występującej w zróżnicowanych społeczeństwach. Wojna wynika w momencie konfrontacji dwóch różnych kultur, w związku z tym, zdaniem P. Sorokina, powinno się wykreować jedną wspólną kulturę, która będzie łączyć ze sobą kapitalizm i socjalizm, z wyeliminowaniem wad obydwu tychże ustrojów politycznych. Można zatem stwierdzić, iż rozległe zainteresowania i poglądy Sorokina obejmowały m.in. problematykę społeczną oraz wojny 297. Jak można zauważyć, polemologia jako nauka społeczna nawiązuje do: demografii, socjologii, etnografii, politologii, historii, filozofii, a jej głównymi przedstawicielami są ludzie nauki i ideologii powiązani z wyżej wymienionymi dyscyplinami naukowymi. Jest to zarazem argument podkreślający interdyscyplinarny wymiar polemologii. Socjologiczne ujęcie polemologii Socjologia, antropologia, politologia i inne nauki humanistyczne zajmują się wyjaśnianiem różnych problemów, a także ich przyczyn, skutków i swoistego przebiegu zjawisk, które zachodzą w rzeczywistości społecznej. W ramach badań polemologii, które swoją uwagę skupiają na analizie wojen i konfliktów zbrojnych, należy zaznaczyć również socjologiczny punkt widzenia wojny jako konieczności wprowadzania istotnych zmian we właściwym funkcjonowaniu społeczeństwa 298. W badaniach socjologicznych wyszukuje się jednolite aspekty rządzące społeczeństwami i zachowaniami ludzi jako członków grup, społeczności 296 M. Huzarski, Wiedza o, op. cit., s J. Świniarski, op. cit., s. 145.; Wielka Encyklopedia PWN, tom 25, PWN, Warszawa 2004, s U. Jarecka, Socjologiczne aspekty polemologii, czyli co polemologia zawdzięcza socjologii, [w:] M. Huzarski, B. Szulc (red. nauk.), Metodologiczna tożsamość polemologii, AON, Warszawa 2010, s

190 Interdyscyplinarny wymiar polemologii i społeczeństw. Istotną rolę w badaniach odgrywa również socjologia wojny traktowana jako subdyscyplina socjologii, zajmująca się analizowaniem źródeł i następstw społecznych wojen. Aby zatem móc scharakteryzować socjologiczne kwestie i uwarunkowania polemologii, należy postawić sobie pytanie, czym jest wojna w ujęciu socjologicznym? Otóż socjologia traktuje wojnę jako problem społeczny, dotyczący masy społeczeństw i narodów, który wywołuje destrukcyjne skutki. Poprzez koncepcje funkcjonowania społecznego i identyfikacji aparatów pomiędzy danymi jednostkami, które tworzą określone grupy społeczne, socjologia stara się wyjaśniać przyczyny danych konfliktów czy wojen. Polemologia zaś ma swoje aspiracje w zbieraniu i poszukiwaniu informacji na temat wojen i konfliktów zbrojnych oraz prowadzeniu wielu teoretycznych perspektyw. Polemologię trudno przedstawić jako samodzielną dyscyplinę, ponieważ zarówno swoje teoretyczne podłoże, jak i metodologię wykorzystuje z innych nauk. Przejawia w zasadzie swoistą płaszczyznę, która warunkuje najistotniejsze sprawy dotyczące zjawisk wojny i pokoju. Warto również podkreślić, iż społeczny wymiar wojny jest ściśle związany z socjologicznym ujęciem polemologii. Można zatem stwierdzić, że polemologia zapożycza z socjologii teorie, ideę oraz zespół przekonań na temat wojny i pokoju w ujęciu przemian społecznych 299. Konflikt w ujęciu socjologicznym Socjologia bada istotę konfliktu niemalże od początku istnienia tej dziedziny nauki. Socjologiczna wizja konfliktu społecznego jest zjawiskiem nieuniknionym, w którym jednostka lub grupa dąży do osiągnięcia własnych celów przez wyeliminowanie, zniszczenie lub podporządkowanie sobie innej jednostki lub grup dążących do celów podobnych lub identycznych. Konflikt może też wyrastać między grupami, kiedy grupy dążą do celów odmiennych, lecz do ich realizacji pragną posługiwać się tymi samymi środkami. Wyrasta on na gruncie nagromadzonych sprzecznych emocji, a objawia się wybuchem wrogich i antagonistycznych postaw. Według Lewisa Cosera konflikty społeczne możemy podzielić na kilka rodzajów: konflikty funkcjonalne dotyczą wartości, celów, ale nie naruszają ogólnych zasad społecznych, doprowadzają do jakichś funkcjonalnych zmian lub też nie. Konflikty dysfunkcjonalne występują wtedy, gdy walczące strony przestają uznawać podstawowe wartości systemu. Takie konflikty są najgroźniejsze, bo mogą doprowadzić do zniszczenia danej struktury społecznej 300. Konflikty realistyczne są konfliktami społecznymi, które rodzą niespełnienie określonych potrzeb w danym układzie społecznym. Przynoszą one korzyści uczestnikom zwróconym przeciw obiektom będącym rzeczywiście źródłem frustracji, w ich przypadku istnieją możliwości osiągnię- 299 Ibidem, s C. Lewis, Społeczne funkcje konfliktu, [w:] J. Szacki (red.) Elementy teorii socjologicznych, PWN, Warszawa 1975, str

191 Łukasz Roman cia pożądanych rezultatów. Natomiast konflikty nierealistyczne nie są spowodowane sprzecznymi celami antagonistów, lecz potrzebą rozładowania napięcia jednego lub obu z nich. Konflikt nie jest obliczony na osiągnięcie określonych rezultatów. Przynosi tylko rozładowanie napięcia 301. W grupach społecznych o silnych więziach wewnątrzgrupowych negatywne emocje jej członków są postrzegane jako zagrożenie dla struktury grupy i tłumione, co w chwili konfliktu objawia się jego niezwykłą gwałtownością, a w konsekwencji może prowadzić do zniszczenia struktury grupy. W grupach społecznych o słabych więziach wewnątrzgrupowych konflikty są relatywnie częstym zjawiskiem i służą do rozładowania wszelkich napięć, co w istocie pozwala zająć się przyczynami powstawania konfliktów, a nie rozładowaniem nawarstwionych emocji, jak miało to miejsce w poprzednim przypadku. W elastycznych strukturach społecznych konflikty krzyżują się ze sobą, co zapobiega kumulacji wokół jednej osi i w konsekwencji rozpadowi tej struktury. W sztywnych strukturach społecznych konflikty kumulują się wokół jednej osi, często skutkując rozpadem lub gwałtowną zmianą tych struktur 302. Dzięki zastosowaniu kilku dyscyplin socjologicznych, a w głównej mierze socjologii kultury i socjologii polityki wypracowano podstawy oraz metody służące do badania kulturowego, a co za tym idzie, socjologicznego podłoża konfliktów. Otóż socjologia polityki to wyodrębniona dyscyplina socjologiczna, która wyjaśnia zjawiska walki o władzę i sprawowania władzy w zinstytucjonalizowanych formach życia społecznego przez wskazanie społecznych podstaw tych zjawisk i ich wpływu na życie społeczeństwa 303. Według socjologów dążenie do władzy i jej sprawowanie w owych instytucjach stanowi główne i pierwszorzędne podłoże powstawania konfliktów. Władza, jako jeden z głównych terminów socjologii oraz innych nauk, definiowana jest najczęściej jako stosunek społeczny między dwiema jednostkami, między jednostką a grupą lub między dwiema grupami, polegający na tym, że jedna ze stron może w sposób trwały i zinstytucjonalizowany oddziaływać na postępowanie drugiej strony i ma środki zapewniające jej kontrolę tego postępowania. Można dojść do wniosku, iż socjologiczne podejście do wojen i konfliktów najzupełniej pomaga budować podstawy analiz polemologicznych w badaniu tychże zjawisk, chociaż socjologia skupiająca się bardziej na człowieku, jego relacjach z otoczeniem (również mam tu na myśli wpływ s Ibidem, s Ibidem, s J. J. Wiatr, Socjologia polityki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1999, 187

192 Interdyscyplinarny wymiar polemologii mediów i propagandy) prowadzi badania postaw i opinii na temat wojen i nastrojów społecznych, zaś polemologia opiera swoje badania między innymi na socjologicznych aspektach, bada otoczenie człowieka i zarazem analizuje problematykę wojen i konfliktów. Z powyższych rozważań wynika, iż polemologia nie może istnieć jako samodzielna dziedzina nauki, musi czerpać pewne podstawy swoich badań z innych dziedzin i na tym również opiera swoje podłoże do przyszłych analiz. Relacje między socjologią a polemologią są ze sobą ściśle powiązane, widoczna jest wymiana wzajemnych poglądów i opinii. Polemologia jest również świetnym przykładem łączenia takich zbiorów nauki i specjalności, które - może gdyby nie ona - w ogóle by się nie spotkały, a kompleksowe i indywidualne ujęcie problemu wojny może stanowić paradygmat szczegółowego spojrzenia i wgląd w zagadnienia wojny, konfliktów i pokoju. Polemologia stanowi zatem przedmiot interdyscyplinarnych powiązań, a nie odrębną dziedzinę nauki, a zarazem uważana jest za dobry przykład zbiorowej działalności innych dyscyplin naukowych zajmujących się ogólną problematyką wojny, konfliktów i pokoju 304. Filozoficzne przemyślenia o wojnie i pokoju Podejmując temat filozoficznej myśli w polemologii, należy we wstępie przedstawić teorię i rozważania filozofów, którzy poświęcali wiele uwagi zagadnieniom wojny i pokoju. Otóż już w czasach starożytnych wybitni myśliciele interesowali się problematyką wojen, konfliktów i pokoju, szczegółowo opisując te zjawiska i tworząc zarazem źródła wiedzy, które dały początek wielu dyscyplinom naukowym. Wybitny, starożytny uczony Dalekiego Wschodu, autor traktatu o Sztuce wojny - Sun Tzu - uważał, że Wojna to sprawa o żywotnym znaczeniu dla państwa, obszar życia lub śmierci, droga do przetrwania lub zagłady. Zagadnienie to trzeba więc dokładnie rozpatrzyć 305. Sun Tzu uznawał wojnę za działanie militarne, środek decydujący i końcowy w danym rozwiązaniu sytuacji. W naszej europejskiej kulturze zachowały się najstarsze prace starożytnych filozofów dotyczące problematyki wojny i pokoju pochodzące ze starożytnej Grecji. Zatem, aby przedstawić grecką teorię wojny, warto postawić pytanie: czym była wojna dla ówczesnych starożytnych uczonych? Heraklit z Efezu uważał, iż wojna jest ojcem, królem wszechrzeczy 306, natomiast Platon, uczeń Sokratesa, któremu dobrze znane były zagadnienia wojny, jako pierwszy grecki filozof przedstawił wojnę jako zjawisko społeczne i zaprezentował jego szczegółową analizę teoretyczną. Platon twierdził, że jedną z istotnych przyczyn powstawania wojen jest nieumiejęt- 304 U. Jarecka, Socjologiczne aspekty, op. cit., s Sun Tzu, Sztuka wojny, Kraków 2003, s Cyt. za L. Wyszczelski, Teorie wojenne i ich twórcy na przestrzeni dziejów, Warszawa 2008, s

193 Łukasz Roman ność rozróżnienia przez społeczeństwo tego co sprawiedliwe, od tego co niesprawiedliwe. Ponadto jeszcze inną z przyczyn, według greckiego myśliciela, było przeludnienie. Platon dokonał również podziału wojen na domowe i zewnętrzne. Natomiast Arystoteles, który był uczniem Platona podkreślał, że wojna jest jedynym narzędziem do osiągnięcia pokoju. Doskonale wyrażają to jego słowa: jeżeli wojna ma zapewnić pokój, trzeba ją prowadzić, ale tylko pod warunkiem, że istnieje taka możliwość 307. Przedstawieni wyżej starożytni filozofowie ukazali w swoich dziełach wojnę jako zjawisko społeczne, które warunkowane jest z natury człowieka. Podkreślali jej różne wymiary, a także zdefiniowali zróżnicowane opinie tego zjawiska. Analizując koncepcje pokoju w myśli filozoficznej, należy zwrócić uwagę na badania naukowe nad zamiarem wyeliminowania wojny z życia społecznego, ze stosunków międzynarodowych i dążeniem do budowania pokoju. Rezultatem tych badań stała się filozoficzna i generalna idea pokoju, która przejawia się we właściwej etiologii, aksjologii, metodologii i prakseologii pokoju 308. Należy również dodać, iż owe badania nad pokojem powołały do życia kilka istotnych trendów poznawania i postrzegania pokoju. Są to nurty: polemologiczny zapoczątkowany przez G. Bouthoula, funkcjonalistyczny inicjowany przez D. Mitrany ego, socjologiczno-kulturowy (historyczny) który swój rozwój zawdzięcza R. Aronowi oraz M. Weberowi, społeczno-krytyczny związany z J. Galtungiem, filozoficzno-teoretyczny związany ze wszystkimi wyżej wymienionymi nurtami, które obok różnego rodzaju doświadczeń i prakseologicznych badań rozwijały filozoficzne koncepcje 309. Owe nurty nawiązywały do dziejów myśli filozoficznej dotyczącej wojen i pokoju, zarazem systematyzując i uogólniając tę ideę, a ponadto wzbogacając ją o wyniki i generalizację badań naukowych, które przyczyniały się do stworzenia filozofii wojny i pokoju. W powyższych uogólnieniach doszukiwano się genealogii wojen, próbując je sklasyfikować jako: strukturalne, koniunkturalne oraz okazjonalne 310.Dokonując uporządkowania determinantów wojny, podkreślono zarazem głównie takie źródła, jak: demograficzne, ekonomiczne, polityczne, ideologiczne, o czym już w starożytności pisali greccy filozofowie (m.in. Arystoteles) Ibidem, s J. Kondziela, Badania nad pokojem. Teoria i jej zastosowanie, Warszawa Red., J. Kukułka, Pokój w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, Warszawa 1991, s Red., R. Borkowski, Konflikty współczesnego świata, Kraków 2001, s Ibidem, s

194 Interdyscyplinarny wymiar polemologii Widoczna jest również wzajemna relacja między filozofią a polemologią, ponieważ filozoficzna idea wzmacnia wysiłki i zaangażowanie naukowo-badawcze polemologii, nie tylko ze względu na intensyfikację myśli filozoficznej nad wojną i pokojem, lecz także przez wzgląd na zastosowanie myślenia teoretycznego i umysłowego. Warto podkreślić, iż doświadczenia polemologiczne najpierw odnośnie wojen/, których główny szczyt przypadł na lata pięćdziesiąte XX wieku, stały się powodem zainteresowania badaniami nad pokojem. Owe wysiłki badawcze, w późniejszych latach, nazwano irenologią lub badaniami nad pokojem (peace research). Zarówno polemologia, irenologia, jak i peace research mają pacyfistyczny charakter. Ogólnie rzecz ujmując, ich celem jest dążenie do stworzenia i ukształtowania pokoju, ale w odmienny sposób. Otóż polemolodzy starają się wyeliminować zjawisko wojny, aby móc aspirować do zbudowania pokoju, natomiast frenologiści chcą zbudować pokój poprzez poznanie jego teorii. Różnica polega jednak na tym, że polemologia dąży od poznania przyczyn wojny, do ich likwidacji i właśnie przez tę eliminację źródeł wojny do ukształtowania pokoju, zaś peace research wychodzi od teoretycznego utworzenia warunków pokoju do likwidacji wojny, na skutek utworzenia pokoju przez eliminację wojny. Warto zaznaczyć, iż głównym celem polemologii, irenologii i peace research jest budowanie pokoju, ale osiągane różnymi metodami: metodą eliminacji wojen albo metodą tworzenia pokoju 312. Warto również podkreślić, że nie jesteśmy w stanie zbudować pokoju bez analizowania źródeł wojny. Można stwierdzić, że idealny, pozytywny pokój nie istnieje, bo nie da się całkowicie wyeliminować zjawiska wojny. Natomiast rzeczywisty pokój osiągany był i jest ludzkim wysiłkiem. Jest on przeciwstawieniem się fragmentaryzacji i śmierci. Utożsamiany jest z czynnościami podejmowanymi w obliczu zagrożeń w celu zapewnienia istnienia człowieczeństwa oraz jego bezpieczeństwa. Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, należy stwierdzić, że filozofia przenika ideę polemologiczną i pozostałe nauki zajmujące się analizowaniem wojny i pokoju, a zarazem ma zastosowanie w ich badaniach naukowo-indukcyjnych. Jednocześnie obszar badań polemologicznych wykorzystuje refleksję filozoficzną i w niej odnajduje umocowanie, co świadczy o interdyscyplinarnym aspekcie polemologii J. Borgosz, Co to są badania nad pokojem, Wojsko Ludowe 1984, nr 11, s J. Świniarski, Myśl filozoficzna w polemologii, [w:] M. Huzarski, B. Szulc (red. nauk.), Metodologiczna tożsamość polemologii, AON, Warszawa 2010, s

195 Łukasz Roman Zakończenie Polemologia podobnie jak każda inna nauka ulega licznym transformacjom rozwojowym, co jest widoczne niemalże w każdej epoce historycznej. W latach pięćdziesiątych XX wieku zaczęto kształtować teoretyczny fundament polemologii, zarazem wynikały z tego istotne zmiany czynników w środowisku bezpieczeństwa lokalnego oraz międzynarodowego. Owe determinanty, a także działalność badawcza ekspertów, którzy interesują się problemami wojny i konfliktów oraz ich oddziaływanie na budowanie i zagwarantowanie pokoju, wzbogaciły teoretyczną koncepcję polemologii oraz poszerzyły jej obszar badań. Doświadczenia polemologów wynikające z badań nad zjawiskiem wojny ukształtowały ogólnie przyjętą opinię, iż wojna bez zwątpienia jest zjawiskiem społecznym i najbardziej destrukcyjnym. Ponadto, w rozumowaniu G. Bouthoula polemologia obejmuje nieodłączną w funkcjonowaniu społeczeństwa relację pomiędzy wojną, konfliktem i pokojem, a także ma charakter nie tyle interdyscyplinarny czy multidyscyplinarny a supradyscyplinarny. Otóż ta supradyscyplinarność polemologii warunkuje konieczność zaangażowania się w jej tworzenie specjalistów niemalże ze wszystkich dyscyplin naukowych i specjalizacji od nauk przyrodniczych poczynając, przez nauki techniczne, społeczne, humanistyczne, a na wojskowych kończąc 314. Analiza zagadnień, którymi zajmuje się polemologia, wiąże się z zastosowaniem wiedzy i dokonań z innych pokrewnych dyscyplin naukowych w zakresie interdyscyplinarnym (multidyscyplinarnym, supradyscplinarnym). Podsumowując, warto zaznaczyć fakt, iż pomimo, że polemologiczną dyscyplinę tworzyli socjolog Gaston Bouthoul oraz politolog Quincy Wright, to nadal jest ona przedmiotem zainteresowania naukowców z obszaru nauk o obronności, o bezpieczeństwie, politologii oraz stosunków międzynarodowych. W dalszym ciągu jest uprawiana przez socjologów i specjalistów z dziedzin społecznych, ekonomii i historii. Interdisciplinary Dimension of Polemology Abstract: The article has a specialist character and analyses the polemology and irenology area of science. Its aim is to present the methodology essence, idea and premises of polemology, characterising its main repre- 314 Cyt. za: J. Borgosz, Drogi i bezdroża filozofii pokoju (od Homera do Jana Pawła II), Warszawa 1989, s

196 Interdyscyplinarny wymiar polemologii sentatives, showing an interdisciplinary approach of polemology in other science areas and extinguishing polemology as an independent scientific discipline. Interdisciplinary analysis of war and peace is described. The content of the article includes the author s own reflections, evaluations and opinions, as well as aspects based on documented sources of knowledge. The problems in a clear way explain the interdisciplinary character of polemology and at the same time the article can be used both in research and didactic process. 192

197 AUTOR mgr Marek Piotr Stolarski RECENZENT płk dr hab. Marek Wrzosek OBRONA PRZED ATAKAMI NUKLEARNYMI PRZY WYKORZYSTANIU ROBAKÓW KOMPUTEROWYCH NA PRZYKŁADZIE IRAŃSKIEJ INFRASTRUKTURY JĄDROWEJ Wprowadzenie W latach 50. XX wieku, w ramach programu Atom dla pokoju, Stany Zjednoczone pomogły Iranowi rozpocząć budowę własnego programu atomowego 315. Pomoc ta trwała aż do roku 1979, kiedy to została przerwana przez wybuch irańskiej rewolucji islamskiej i obalenie szacha Rezy Pahlaviego. W styczniu 2010 śledczy z Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, w trakcie inspekcji irańskiego ośrodka wzbogacania uranu w Natanz, zwrócili uwagę na wyjątkową anomalię w procesie wymiany wirówek wzbogacających. Urządzenie takie jest szybkoobrotową wirówką, w której pod wpływem sił odśrodkowych następuje rozdzielenie gazowych związków izotopów uranu. Wzbogacanie uranu odbywa się w sposób następujący: uran wzbogacony jako lżejszy pozostaje w komorze środkowej, podczas gdy uran zubożony przemieszcza się ku ścianom wirówki 316. Źródło: Wikipedia: Wirówka wzbogacająca Rysunek 1. Schemat działania wirówki wzbogacającej 315 S. Roe, An atomic threat made in America, Chicago Tribune, Chicago, Definicja: za wikipedią: Wirówka wzbogacająca, 193

198 Obrona przed atakami nuklearnymi przy wykorzystaniu robaków komputerowych na przykładzie irańskiej infrastruktury jądrowej W warunkach typowej eksploatacji wirówki ulegają zużyciu na poziomie do 10% w skali roku. Obecnie w Natanz zainstalowanych jest 8700 wirówek, co daje średnio 870 wymienianych egzemplarzy każdego roku. W trakcie kontroli zapisów kamer przemysłowych ujawniono, że w obrębie kilku miesięcy zostało ich wymienionych od 1000 do 2000, co znacznie przewyższa typowe zużycie 317. Iran nie był zobligowany do wyjaśniania powodów, dla których wirówki były wymieniane tak często, ale oczywiste wydawało się, że uszkodzenie musiała spowodować niewłaściwa eksploatacja. Okazało się, że błędne użytkowanie nie było dziełem irańskich inżynierów, lecz niezwykle dopracowanego i bardzo szkodliwego w obszarach działania wirusa komputerowego robaka, którego później nazwano Stuxnetem. Incydent W lipcu 2009 roku wiele irańskich komputerów zostało zainfekowanych skomplikowanym wirusem komputerowym, którego jedynym celem był sabotaż irańskiego programu wzbogacania uranu i tym samym spowolnienie procesu uzyskania przez Iran broni jądrowej. W celu przeprowadzenia ataku skierowanego wykorzystano tzw. robaka sieciowego, czyli szkodliwy kod zdolny do replikacji i rozprzestrzeniania się przez sieć. Punktem wejścia (sposobem, w jaki wirus infekował komputery) były liczne, nieznane wcześniej luki bezpieczeństwa (tzw. luki 0-day) znalezione w systemie operacyjnym Windows. Szkodliwy program wyposażono też w możliwości przenoszenia się z użyciem napędów pamięci wymiennych USB, a także aktualizowania własnego kodu przez współtworzone z innymi zarażonymi systemami sieci Peer-to-Peer (P2P). Cel ataku Przyjmuje się, że głównym celem wirusa Stuxnet był irański program wzbogacania uranu, a w szczególności jego spowolnienie 318. Wskazują na to nie tylko opinie ekspertów 319, lecz także dane statystyczne J. Warrick, Iran's Natanz nuclear facility recovered quickly from Stuxnet cyberattack, Washington Post, r. 318 J. Fildes Stuxnet Virus Targets and Spread Revealed, BBC News, r. 319 S. Cherry wywiad z R. Langnerem How Stuxnet Is Rewriting the Cyberterrorism Playbook, IEEE Spectrum, r. 320 A. Matrosov, E. Rodionov, D. Harley, J. Malcho, Stuxnet Under the Microscope, wrzesień 2010 r. 194

199 Marek Stolarski Źródło: A. Matrosov, E. Rodionov, D. Harley, J. Malcho, Stuxnet Under the Microscope, wrzesień 2010 r. Rysunek 2. Geograficzny rozkład infekowanych systemów Zgodnie z powyższym rozkładem 60% wszystkich infekcji dotyczyło komputerów ulokowanych w Iranie. Dużym odsetkiem, ale nie tak istotnym jak irański, charakteryzowały się również Malezja i Indie. Podobnie ma się rozkład infekcji na komputerach, na których było zainstalowane oprogramowanie firmy Siemens. Źródło: Symantec: W32.Stuxnet Dossier, luty Rysunek 3. Geograficzny rozkład infekowanych systemów z zainstalowanym oprogramowaniem firmy Siemens 195