Zagadnienia ekonomiki rolnej. Kwartalnik

Transkrypt

1 Zagadnienia ekonomiki rolnej Kwartalnik 201

2 Kwartalnik 1 (334) 2013 Organ Komitetu Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich PAN, Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB oraz Sekcji Ekonomiki Rolnictwa PTE

3 RADA PROGRAMOWA Vaclav Basek, Marian Bozik, Drago Cvijanović, Borys Frumkin, Masahiko Gemma, Dymitr Grekov, Wojciech Józwiak, Bogdan Klepacki, Stanisław Krasowicz, Sergiy M. Kvasha, Rumen Popov, Włodzimierz Rembisz, Michał Sznajder, Andrzej Wiatrak, Jerzy Wilkin, Zofia Wyszkowska, Etsuo Yoshino KOMITET REDAKCYJNY M. Adamowicz, B. Borkowski, M. Halamska, A. Kowalski (red. nacz.), R. Urban, W. Ziętara (sekretarz redakcji) Redaktor: E. Dzierżawa Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Prenumerata realizowana przez RUCH S.A.: WARUNKI PRENUMERATY Prenumerata krajowa: Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie Ewentualne pytania prosimy kierować na adres prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Telefonicznym Biurem Obsługi Klienta pod numerem: lub czynne w godzinach Koszt połączenia wg taryfy operatora. Prenumerata ze zleceniem wysyłki za granicę: Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela RUCH S.A. Biuro Kolportażu Zespół Obrotu Zagranicznego, ul. Annopol 17a, Warszawa: tel. +48 (22) , +48 (22) , +48 (22) Prenumeratę i sprzedaż pojedynczych egzemplarzy prowadzi ponadto Redakcja ZER. Dodatkowe informacje na temat warunków prenumeraty redakcyjnej można uzyskać: tel. (22) , (22) faks (22) , (22) zer@ierigz.waw.pl Prenumerata roczna 1 egz. w 2013 r. (4 numery) wynosi 84 zł (w tym VAT 5%). Cena za numer: 21 zł. Zamówienia na prenumeratę wraz z dowodem wpłaty prosimy nadsyłać na adres: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy, Redakcja Zagadnień Ekonomiki Rolnej, ul. Świętokrzyska 20 pok. 210a (skr. poczt. 984), Warszawa zer@ierigz.waw.pl Przedpłaty na prenumeratę należy wpłacać na konto Instytutu: PEKAO S.A. IV O/Warszawa nr W tytule przelewu prosimy podać prenumerata ZER Zakupu pojedynczych egzemplarzy można dokonać w siedzibie IERiGŻ-PIB: Redakcja ZER ul. Świętokrzyska 20, II piętro, pok. 210a Dział Wydawnictw ul. Szkolna 2/4, parter, pok. 3 (pon.-pt. w godzinach ) Warszawa 2013 Nakład 300 egz.; ark. wyd. 14,8, ark. druk. 11,3 Skład, łamanie i druk: Dział Wydawnictw Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB, ul. Świętokrzyska 20, tel

4 ALAIN POULIQUEN ( ) 22 listopada 2012 roku zmarł francuski ekonomista Alain Pouliquen, któremu bliskie były problemy polskiego rolnictwa. Urodził się 16 czerwca 1941 roku w Quimper (Bretania). Absolwent wyższej szkoły rolniczej Institut National Agronomique, którą ukończył otrzymując dyplom inżyniera rolnika (ingénieur agronome) i DES (Diplome d Etudes Supérieures dyplom ukończenia studiów wyższych) nauk ekonomicznych. Chociaż pochodził z Bretanii, całe życie zawodowe spędził na południu Francji w Montpellier, w regionalnym oddziale Narodowego Instytutu Nauk Rolniczych (Institut National de la Recherche Agronomique INRA), prowadzącym wszechstronne badania we wszystkich dziedzinach rolnictwa, także z zakresu ekonomiki rolnictwa i socjologii wsi. Tu osiągnął najwyższy możliwy stopień naukowy directeur de recherche (odpowiednik profesora; we Francji tytuł profesora przysługuje jedynie pracownikom wyższych uczelni). Po ukończeniu studiów i odbyciu w Algerii zastępczej służby wojskowej (service civil) osiadł na stałe w Montpellier. Dość szybko znalazł interesujące, a równocześnie nie zajęte pole badawcze problematykę ekonomiczno- -społeczną rolnictwa wschodnioeuropejskich demokracji ludowych (określanych we francuskiej literaturze skrótem PECO Pays de l Europe Centrale et Orientale Kraje Europy Środkowej i Wschodniej) i Rosji. W owym czasie na miejscowym uniwersytecie istniało spore środowisko, przede wszystkim geografów społecznych, zajmujących się tą problematyką. Zapewne początkowo nie przypuszczał, że tematyce tej pozostanie wierny do śmierci, stając się

5 4 z czasem najlepszym francuskim analitykiem problemów ekonomicznych gospodarki żywnościowej tego regionu i najprawdopodobniej jednym z najlepszych w Europie Zachodniej. Zadecydowało o tym nie tylko dobre rzemiosło (francuskie uczelnie kształcą doskonałych ekonomistów), ale również pracowitość i dociekliwość badawcza. Duże znaczenie miały także cechy charakteru i typ umysłowości. Profesor Pouliquen (dla większości utrzymującej z nim kontakty zawodowe po prostu Alain) był człowiekiem pogodnym, łatwo nawiązującym kontakty, a przy tym interesującym dyskutantem, umiejącym słuchać i formułować niebanalne, a trafne poglądy. Niewątpliwie pracę ułatwiała Mu francuska polityka kontaktów ze środowiskami naukowymi innej Europy. Obecnie młodzież z Polski i innych państw tego regionu, często uzupełniająca studia w najlepszych zachodnioeuropejskich i amerykańskich uczelniach i instytutach, nie jest zapewne w stanie zrozumieć, jakim szczęściem w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych dla początkującego pracownika naukowego było uzyskanie kilkumiesięcznego stypendium stażowego rządu francuskiego. Francja była wówczas jedynym, dużym państwem Europy Zachodniej, które utrzymywało tak bliskie kontakty z wschodnioeuropejskimi ośrodkami naukowymi, w tym także prowadzącymi prace w dziedzinie ekonomiki rolnictwa. M.in. w latach siedemdziesiątych w placówkach INRA wykonywało prace badawcze lub uzupełniało wykształcenie na studiach podyplomowych kilkunastu pracowników ówczesnego Instytutu Ekonomiki Rolnej. Naturalną konsekwencją tych kontaktów była łatwość znalezienia wspólnego języka naukowego francuskich badaczy z polskimi. We Francji było wówczas czynnych wielu wybitnych ekonomistów rolnych (m.in. L. Malassis, D. Bergmann, J. Klatzman, C. Servolin, M. Gervais...), a francuska socjologia wsi rozwijała się niezwykle dynamicznie, badając proces modernizacji wsi. M.in. praca H. Mendrasa Fin de Paysans należała do obowiązkowego kanonu literatury socjologicznej i ekonomicznej. Profesor Pouliquen w Polsce, ale zapewne i w innych państwach z tej strony żelaznej kurtyny, został szybko zaakceptowany przez środowiska naukowe. Natomiast jego droga naukowa, zwłaszcza początkowo, budziła wątpliwości francuskich kolegów. Jeden z nich tak Go wspominał po śmierci: Alain jeździł po tych demokracjach ludowych, a my zadawaliśmy sobie pytanie, jaki znajdował w tym sens naukowy. O braku zrozumienia motywów działalności Alaina świadczą również dalsze uwagi: A potem upadł mur berliński i ten cały kawał świata znalazł się w orbicie gospodarki rynkowej, nadziei demokracji. Alain już się wcześniej ocierał o tych, którzy doszli do władzy i znał wszystkie zasady ewolucji rolnictwa tego regionu. Tymczasem tego rasowego ekonomistę zainteresowała już w latach siedemdziesiątych problematyka gospodarki rolnej tego regionu po drugiej wojnie światowej, w tym zwłaszcza mechanizmy rządzące rolnictwem i polityką rolną. Dorobek Profesora byłby zatem również ważny, choć oczywiście nie dla polityków, gdyby w regionie nie upadł system sowiecki. Natomiast oczywiście okresy transformacji, stowarzyszenia z Unią Europejską, a następnie negocjacji członkowskich spowodowały, że Jego prace zyskały również znaczenie dla bieżącej polityki. Alain Pouliquen stał się jed-

6 nym z kompetentnych ekspertów, którzy mogli zaproponować stronie unijnej właściwy sposób włączenia gospodarek żywnościowych państw PECO w organizm gospodarczy Unii Europejskiej. Było to zadanie niezwykle ważne, choćby z tego powodu, że na początku lat dziewięćdziesiątych pojawiały się ekspertyzy (z nich najbardziej znana Richarda Baldwina Towards an Integrated Europe, wydana przez Centre for Economic Policy Research), z których wynikało, że członkostwo państw PECO w UE spowoduje niemalże katastrofę ekonomiczną rolnictwa zachodnioeuropejskiego. Identycznie zresztą niektórzy polscy eksperci straszyli polskich rolników, którzy rzekomo mieli być w ciągu kilku lat członkostwa zniszczeni przez zachodnioeuropejską konkurencję. Obie negocjujące strony miały więc ten sam problem, wymagający cierpliwego i spokojnego wytłumaczenia: uspokojenie nastrojów i wyjaśnienie, że członkostwo będzie korzystne dla gospodarek żywnościowych nowych członków, a równocześnie nie zostanie osłabiona pozycja rolnictwa starych państw członkowskich na jednolitym rynku europejskim. Nie było to proste, ponieważ podczas poprzednich akcesji proces pełnej integracji gospodarek żywnościowych przedłużano, wprowadzając okresy przejściowe. Negocjowanie przez Polskę i inne państwa PECO części rolniczej umów stowarzyszeniowych również napotykało na trudności, a rezultaty były dalekie od początkowych oczekiwań strony polskiej. Przygotowanie przez stronę unijną części rolniczej instrukcji negocjacyjnej poprzedziły ekspertyzy, wykonane przez kilku niezależnych ekonomistów. Jednym z nich był Alain Pouliquen. Efektem jego pracy była przygotowana w 2001 roku, a zatem w końcowej fazie negocjacji, ekspertyza Compétitivité et revenus agricoles dans les secteurs agroalimentaires des PECO. Implications avant et après adhésion pour les marchés et les politiques de l UE (Wpływ konkurencyjności i dochodowości gospodarek żywnościowych państw Europy Środkowej i Wschodniej na rynki i politykę Unii Europejskiej przed i po uzyskaniu członkostwa). Przynajmniej część zawartych w niej zaleceń, nie zawsze zresztą korzystnych dla państw starających się o członkostwo, została uwzględniona w stanowisku negocjacyjnym UE. Profesor Pouliquen w 2006 roku przeszedł na emeryturę, ale nie wycofał się z czynnego życia naukowego. Wydaje się, że dopiero w okresie emerytury został doceniony przez środowisko naukowe. W 2007 roku otrzymał złoty medal Francuskiej Akademii Rolniczej (Académie d Agriculture de France) jako wielki znawca rolnictwa i gospodarki żywnościowej krajów Europy Wschodniej w okresie od kolektywizacji aż do dnia dzisiejszego. Będąc na emeryturze stał się m.in. intelektualnym mentorem powstałej w 2008 roku w Rennes grupy Rural Est, którą utworzyli młodzi francuscy pracownicy naukowi, przeważnie doktoranci, zajmujący się problematyką rolnictwa państw PECO. Z Jego inicjatywy w 2009 roku w Warszawie odbyło się dwudniowe seminarium Le development durable de l agriculture et des zones rurales dans l Europe elargie (Trwały rozwój rolnictwa regionów wiejskich w rozszerzonej Europie), zorganizowane wspólnie przez IERiGŻ, Rural Est i CESAER (Centre d Economie et de Sociologie appliquées à l Agriculture et aux Espaces Ruraux INRA Dijon). Na 5

7 6 seminarium były prezentowane m.in. prace młodych pracowników naukowych francuskich, świadczące również o efektach pracy Alaina. Ekspertyza dla Komisji Europejskiej była jedną z ostatnich większych prac Alaina Pouliquena. Ostatnia, Pays de l Est. Intégration dans l UE: de la reprise agricole à la crise, opublikowana w 2011 roku w prestiżowym roczniku Demeter, jest dostępna również w języku polskim (Integracja krajów Europy Wschodniej z Unią Europejską: od ożywienia do kryzysu w rolnictwie. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 2011, nr 2 i 3). W pracy tej, poświęconej rolnictwu wszystkich 10 państw Europy Środkowej i Wschodniej w okresie członkostwa, Autor demonstruje bogaty warsztat z zakresu ekonomiki porównawczej. Swobodnie przeprowadza analizy porównawcze, podkreślając, jak różnie rolnictwa państw tego regionu zareagowały na członkostwo. Równocześnie wykazuje, że przynajmniej w Polsce przekształcenia rolnictwa zarówno w okresie poprzedzającym członkostwo, jak i później, do roku 2008 włącznie, przebiegały niezgodnie z neoklasycznym paradygmatem rozwoju. Zakładając, że przekształcenia prowadzą do ukształtowanej przez rynek optymalnej kombinacji czynników produkcji, za podstawową przyczynę niezgodności z paradygmatem uważa niewłaściwe działanie rynków (zawodność rynku). Zwraca uwagę na wyłączenie w państwach PECO rolnictwa z rynku pracy (brak alternatywnych możliwości zatrudnienia poza rolnictwem i utrzymywanie się nadwyżki zatrudnienia w niektórych gospodarstwach osób prawnych), niewłaściwie funkcjonujący i bardzo słabo rozwinięty rynek ziemi oraz ogólną sytuację finansową eliminującą rolnictwo z rynku kapitału. W rezultacie pomimo wzrostu gospodarczego i rozwoju rynków pracy, ziemi i kapitału nie sprawdziła się neoklasyczna koncepcja funkcjonowania rynków czynników produkcji. Efektem jest, przynajmniej w Polsce, nieoczekiwanie trwanie gospodarstw niskotowarowych. Ta grupa gospodarstw szczególnie zainteresowała Profesora i w zakończeniu swej ostatniej pracy formułuje trzy następujące pytania badawcze, które Jego zdaniem pozostają dotychczas bez odpowiedzi: 1. W jaki sposób polskie gospodarstwa niskotowarowe zdołały pokonać problemy związane z rozdrobnieniem, złą organizacją rynku, rosnącymi wymogami przemysłu spożywczego oraz supermarketów? Czy gospodarstwa te byłyby ekonomicznie trwałe i zdolne do generowania eksportu produktów rolno-żywnościowych w innych uwarunkowaniach narodowych? Jaka polityka i jakie ramy instytucjonalne w innych krajach byłyby w stanie zapewnić im trwałość i wzmocnić je ekonomicznie? 2. Czy obserwowany obecnie wewnątrzrodzinny transfer dochodów oprze się chęci podniesienia poziomu życia i narastaniu postaw indywidualistycznych w społeczeństwach analizowanej grupy krajów? (kwestia ta wiąże się ze spostrzeżeniem, że dochody pochodzące spoza posiadanego gospodarstwa warunkują konkurencyjność drobnych gospodarstw towarowych, ponieważ dodatkowe dochody rekompensują mniejszą wydajność pracy w stosunku do gospodarstw profesjonalnych).

8 3. Trzecie pytanie, równie fundamentalne, dotyczy warunków i zasad przejścia od drobnego gospodarstwa niskotowarowego do gospodarstwa profesjonalnego, w którym gospodarstwo domowe jest często nadal dwuzawodowe. Niewątpliwie cytowane pytania, które stanowią swoiste przesłanie testamentowe A. Pouliquena, zostały skierowane przede wszystkim do francuskiego środowiska naukowego, ale powinni na nie odpowiedzieć również socjolodzy i ekonomiści rolni z krajów PECO, w tym z Polski. Wydaje się, że jesteśmy Mu to winni. Wykaz niektórych prac Profesora znajduje się w bibliotece Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. 7 Dyrekcja IERiGŻ i grono Przyjaciół

9 Artykuły ALINA SIKORSKA Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB Warszawa OBRÓT ZIEMIĄ A PRZEMIANY AGRARNE W INDYWIDUALNYM ROLNICTWIE Wprowadzenie Przy poszukiwaniu dróg unowocześnienia polskiego rolnictwa oraz zwiększenia dochodów ludności zatrudnionej w tym sektorze jako podstawowy warunek niezmiennie wymienia się poprawę struktury agrarnej. Działania na rzecz przyspieszenia przekształceń w tym zakresie znajdują uzasadnienie przede wszystkim w konieczności zwiększenia konkurencyjności sektora żywnościowego na rynku krajowym i międzynarodowym, racjonalnego wykorzystania czynników produkcji (w tym przede wszystkim ziemi), jak również polepszenia sytuacji warunków bytowych ludności utrzymującej się z pracy w rodzinnych gospodarstwach rolnych. Uwarunkowania obrotu ziemią rolniczą W Polsce 87% z ogółu gruntów rolnych pozostaje we władaniu tys. gospodarstw indywidualnych, o obszarze od 1 ha UR. Uwzględnienie działek rolnych poniżej 1 ha UR powiększa udział UR w posiadaniu osób fizycznych do 88%, a zbiór takich jednostek do tys. [2]. Na współczesne właściwości polskich gospodarstw rolnych niezmiennie oddziałują historycznie ukształtowane struktury, cechujące się przede wszystkim dużą liczbą podmiotów, wśród których tylko nieznaczna część dysponuje majątkiem produkcyjnym pozwalającym na prowadzenie profesjonalnej działalności rolniczej. W konsekwencji tylko dla niespełna 30% gospodarstw domowych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego rolnictwo jest głównym źródłem utrzymania, a jednocześnie tylko około 10% rodzin posiadających ziemię czerpie dochody wyłącznie z działalności rolniczej. Na podstawie badań prowadzonych w Zakładzie Polityki Społecznej i Regionalnej IERiGŻ-PIB można szacować, że w około połowie gospodarstw indywidualnych nie prowadzi się produkcji rolniczej z przeznaczeniem na sprzedaż lub skala tego zjawiska jest symboliczna i ma marginalny wpływ na sytuację dochodową rodziny [8].

10 Obrót ziemią a przemiany agrarne w indywidualnym rolnictwie 9 Dominacja rodzinnych gospodarstw indywidualnych w strukturach rolniczych powoduje, że o zmianach w układzie agrarnym decyduje przede wszystkim mobilność w obrębie tego zbioru. Ze względu na specyficzne funkcje gospodarstw rodzinnych, w których majątek, a zwłaszcza ziemia, pełni nie tylko rolę czynnika produkcji, ale stanowi przekazywany z pokolenia na pokolenie materialnie wymierny dobytek rodziny, skala obrotu gruntami rolnymi niejako a priori jest mocno ograniczona, a przemiany agrarne mają charakter ewolucyjny. Tempo zachodzących zmian jest zdeterminowane całym szeregiem zróżnicowanych czynników, wśród których pierwszorzędne znaczenie ma skala odchodzenia ludności z rolnictwa i podejmowania przez nią pracy w innych zawodach. Chociaż zmiana alokacji aktywności ekonomicznej z rolniczej na nierolniczą stanowi najbardziej istotny impuls przy pobudzaniu przemian agrarnych, nie jest ona wystarczającym warunkiem do ożywienia na rynku ziemi rolniczej i przepływu gruntów z jednostek nietowarowych do profesjonalnych gospodarstw rolnych. Uaktywnienie takiego procesu od strony podażowej, czyli zwiększenia motywacji do wyzbywania się gruntów wiąże się nie tylko z zaprzestaniem działalności rolniczej, czy jej zdecydowaną marginalizacją, ale także z sytuacją rodzinną, jej uwarunkowaniami demograficznymi, czyli potrzebami wynikającymi z fazy rozwoju, a także zdarzeniami losowymi. W odniesieniu do rolnictwa indywidualnego decyzja o sprzedaży ziemi zawsze jest podejmowana w ramach rodziny i łączy się z potrzebą zmiany posiadanego kapitału na gotówkę. Zazwyczaj taką sytuację tworzy cały splot okoliczności o charakterze społecznym bądź ekonomicznym, wśród których najistotniejszą, ale nie jedyną rolę odgrywa posiadanie alternatywnego źródła utrzymania. Na przykład, uszczuplenie posiadanego majątku produkcyjnego, w tym zwłaszcza sprzedaż ziemi, może być powiązane z kosztami edukacji młodego pokolenia, którego aspiracje zawodowe wiążą z pracą poza rolnictwem, kupnem mieszkania w mieście. Mogą to być również sytuacje losowe, wymagające dużych zasobów gotówki na potrzeby leczenia itp. Podłożem uaktywnienia zasobów finansowych mogą być również czynniki natury ekonomicznej, zwłaszcza gdy głównym źródłem utrzymania rodziny jest prowadzenie działalności nierolniczej na własny rachunek, a rozszerzenie skali tej działalności gwarantuje powiększenie zysków. W konkretnych przypadkach przy podejmowaniu decyzji o sprzedaży ziemi zazwyczaj bierze się pod uwagę cały szereg zróżnicowanych czynników, które przesądzają o celowości takiego posunięcia. Należy zawsze brać pod uwagę, że przy podejmowaniu postanowienia o upłynnieniu gruntów motywacje są podobne jak przy likwidacji lokaty kapitałowej. Stan rzeczy od strony popytowej wydaje się zdecydowanie bardziej prosty niż w przypadku uwarunkowań podażowych. Zainteresowanie zakupem ziemi rolniczej łączyć się przede wszystkim powinno z zamiarem powiększenia majątku produkcyjnego, rozszerzenia skali produkcji, umocnienia pozycji rynkowej gospodarstwa, a w konsekwencji zwiększenia dochodów. Najbardziej istotnym stymulatorem w narastaniu takich postaw jest dobra koniunktura w rolnictwie

11 10 Alina Sikorska oraz przewidywanie utrzymywania się takiej sytuacji w przyszłości. Niemniej i w tym przypadku istotne znaczenie ma faza rozwoju rodziny, a zwłaszcza posiadanie następcy, który deklaruje wolę kontynuowania działalności rolniczej. Obok motywacji związanych z lepszym wyposażeniem gospodarstwa, zainteresowanie zakupem nieruchomości gruntowych może mieć charakter spekulacyjny, tj. kupna ziemi celem jej intratnej odsprzedaży. Zdarza się to najczęściej w sytuacji możliwości konwersji ziemi na cele nierolnicze. Chociaż państwo w ramach systemu prawnego chroni grunty rolne (zwłaszcza wysokiej klasy bonitacyjnej) przed takim praktykami, niemniej ekspansja potrzeb nierolniczych (głównie w sąsiedztwie dużych aglomeracji) na cele infrastruktury komunikacyjnej i budownictwa sprzyja nasileniu tego zjawiska. Zakup ziemi może też stanowić bezpieczną lokatę kapitałową, zwłaszcza w warunkach niepewnej sytuacji polityczno-ekonomicznej. Uwzględniając różnorodność czynników determinujących obrót ziemią rolniczą, a także wpływ ożywienia w tym zakresie na przemiany agrarne, szczególnie istotne staje się oddziaływanie na te procesy tak znaczących instrumentów jak wsparcie polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich, uruchomione w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR). WPR a obrót gruntami rolnymi Coraz częściej można spotkać się z poglądem, że wsparcie unijne przyczynia się do petryfikacji istniejących struktur rolniczych. Dotyczy to zwłaszcza konsekwencji dopłat bezpośrednich, które pociągnęły za sobą wzrost cen ziemi. Nie kwestionując wpływu płatności obszarowych na rynkową wartość gruntów rolnych, trzeba jednak zaznaczyć, że wyjściowo dopłaty do 1 ha UR stanowiły około 8% ceny ziemi, a wraz z jej dynamicznym wzrostem ten wskaźnik ulegał zmniejszeniu. Oddziaływanie wsparcia ustanowionego poprzez objęcie polskiej wsi WPR na wzrost cen ziemi należy przede wszystkim postrzegać w kontekście zwiększenia popytu na rynku ziemi. Znaczący strumień środków finansowych, jaki wpłynął na wieś, umożliwił realizację planów inwestycyjnych. Dotyczyło to głównie tej grupy rolników, których gospodarstwa już wcześniej nastawione były prorynkowo, a ich właściciele swoją aktywność ekonomiczną łączyli z powiększeniem skali produkcji. To przede wszystkim oni, dysponując uzyskanymi środkami, zainteresowani byli kupnem ziemi i kreowali wzrost jej ceny. Z racji liniowej zależności pomiędzy wielkością dopłat a posiadanym areałem gruntów, stosunkowo szybko potencjalne możliwości pełnego finansowania inwestycji z otrzymywanych kwot dopłat uzyskały jednostki relatywie zasobne w ziemię. Przy uwzględnieniu wyłącznie jednolitych płatności obszarowych otrzymanych za 2004 rok, użytkownik gospodarstwa o obszarze około 40 ha mógł za tę kwotę w 2005 roku nabyć 1 ha UR. Także w kolejnych latach relacje te utrzymywały się na podobnym poziomie. W odniesieniu do średniej kwoty na hektar, otrzymanej po uwzględnieniu wszystkich dopłat obszarowych (JPO + ONW + pozostałe), taka inwestycja

12 Obrót ziemią a przemiany agrarne w indywidualnym rolnictwie 11 w 2005 roku była dostępna już dla gospodarstwa o obszarze 16 ha, natomiast w 2011 roku musiało być to już niespełna 24 ha. Uwzględniając, że przeprowadzone wyliczenia dotyczyły zaledwie jednego roku, a od momentu objęcia rolnictwa płatnościami obszarowymi minęło 8 lat, przedstawione zestawienia ilustrują znaczenie instrumentów WPR w stymulowaniu popytu na rynku nieruchomości gruntowych, co bezpośrednio przekładało się na wzrost jej ceny. Nie zmienia to faktu, że samo ustanowienie dopłat gruntowych zwiększając korzyści z tytułu użytkowania ziemi podnosiło jej rynkową wartość. Niemniej, trzeba również brać pod uwagę inne czynniki oddziałujące na wzrost popytu na ziemię i powiększanie się jej rynkowej wartości. Były to nie tylko korzyści ekonomiczne związane z koniunkturą w rolnictwie, wynikającą z rozszerzenia rynków zbytu po wstąpieniu Polski do UE, ale także presja narastającej konkurencyjności motywującej do zwiększenia skali produkcji. Równocześnie, nie bez znaczenia było utrzymujące się aż do końca 2008 roku poczucie stabilności ekonomicznej i przeświadczenie o wymiernych korzyściach materialnych z tytułu inwestowania w ziemię. Wymienione uwarunkowania znalazły odzwierciedlenie w tempie cen ziemi w kolejnych latach (rys. 1) Rys. 1. Zmiany cen ziemi w obrocie prywatnym w latach (w zł za 1 ha) Źródło: Sporządzono na podstawie danych GUS. Odpowiednio do wyznaczników popytowych, ceny ziemi wzrosły dość znacząco w 2005 roku, bo prawie o jedną czwartą (o 24,3%) w stosunku do 2004 roku. W tym przypadku na zwiększenie popytu na rynku ziemi mogły oddziaływać transakcje przesunięte w czasie, ze względu na niepewność warunków gospodarowania po wstąpieniu do UE. Następnym okresem, kiedy ceny ziemi rolniczej dynamicznie rosły (średnio rocznie o 29%) były lata , okres

13 12 Alina Sikorska szczególnie korzystnej koniunktury. W następnych latach tempo tego procesu wyraźnie osłabło po pogorszeniu sytuacji gospodarczej. Zaprezentowane dane wyraźnie zatem wskazują, że popyt na grunty rolne i w konsekwencji wzrost ich cen zdeterminowany był zarówno większymi możliwościami inwestycyjnymi gospodarstw w związku z otrzymywanymi dopłatami, jak i korzystną koniunkturą w rolnictwie. Znaczenie tego drugiego czynnika wydaje się o tyle istotne, że w sytuacji zagrożenia następstwami światowego kryzysu gospodarczego w okresie wydatnie zmalało zainteresowanie zakupem ziemi i pięciokrotnie niższe było tempo wzrostu jej ceny. W 2011 roku zaczęło ono stopniowo wzrastać, aczkolwiek w skali już zdecydowanie mniejszej (pomiędzy rokiem 2010 a 2011 rynkowa wartość ziemi uległa zwiększeniu średnio o 10,9%). O tym, że wzrostu cen ziemi rolniczej nie można postrzegać jako bariery przemian agrarnych, najlepiej świadczą dane o zmianach właścicieli gruntów w rezultacie rynkowego obrotu ziemią rolniczą. Z materiałów zgromadzonych w notariatach jednoznacznie wynika, że relatywnie największą liczbę transakcji kupna-sprzedaży ziemi odnotowano w okresach, w których jej cena rosła stosunkowo najszybciej. Na taką sytuację wpływ miały przede wszystkim uwarunkowania popytowo- -podażowe, w tym również te zdeterminowane specyfiką obrotu nieruchomościami gruntowymi. Trzeba bowiem uwzględnić, że podaż rynkowa ziemi, w odróżnieniu od innych dóbr, jest ściśle powiązana z miejscem położenia i nie można jej, wzorem większości towarów, przenosić na tereny największego zapotrzebowania. Ponadto ziemia posiada cechę dobra rzadkiego, a jej powierzchnia z racji presji urbanistycznej ulega stałej konwersji na cele nierolnicze. Odwrotna sytuacja, tj. pozyskiwanie gruntów z zamiarem ich rolniczego wykorzystania, jest działaniem nie zawsze możliwym, na ogół bardzo kosztownym i stosunkowo rzadkim. Dane empiryczne wskazują, że w dłuższych przedziałach czasowych zaznacza się zjawisko falowania w wielkości rozpowszechnienia obrotu gruntami w formie kupna-sprzedaży. Przy analizie różnic w częstości takich transakcji zwraca uwagę, że po okresach wzmożonego nasilenia tego zjawiska następuje obniżenie jego zasięgu, by w następnych latach stopniowo się powiększać. Przy poszukiwaniu przyczyn obserwowanych tendencji należy pamiętać, że inwestycje w ziemię zazwyczaj wiążą się z planami rozszerzenia skali produkcji i oczekiwaniem określonych korzyści ekonomicznych. Następne inwestycje w tym zakresie przesuwane są zazwyczaj do czasu uzyskania spodziewanych profitów i zgromadzenia środków na dalsze inwestowanie. W polskich warunkach znaczenie tego czynnika potęguje fakt, iż z racji rozdrobnienia agrarnego i zróżnicowania źródeł utrzymania rodzin, tylko część gospodarstw pełni istotną rolę dochodową i dąży do umocnienia swojej pozycji rynkowej poprzez powiększanie skali produkcji. Od wielu lat jest to zbiorowość dość stabilna, obejmująca tys. jednostek i to ona głównie tworzy zbiór kreujący popyt na rynku ziemi rolniczej [3].

14 Obrót ziemią a przemiany agrarne w indywidualnym rolnictwie liczba umów sprzedaży ziemi na 1000 gospodarstw ogółem wśród osób fizycznych Rys. 2. Transakcje kupna-sprzedaży ziemi rolniczej w latach Źródło: Sporządzono na podstawie danych Wydziału Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości. Aczkolwiek gospodarstwa dążące do poprawy swojej konkurencyjności rynkowej poprzez zwiększenie majątku produkcyjnego rozmieszczone są na terenie całego kraju, niemniej wyróżniają się szczególnym zagęszczeniem w regionie środkowozachodnim (województwa: wielkopolskie i kujawsko-pomorskie), co w przypadku rynku ziemi pogłębia znaczenie uwarunkowań podażowych w skali obrotu gruntami rolnymi. W konsekwencji ziemia rolnicza jest tam najdroższa w porównaniu z pozostałymi regionami kraju [7]. Przyjmując, że znaczenie uwarunkowań podażowych z uwagi na specyfikę rynku ziemi odgrywa szczególnie istotną rolę w skali obrotu nieruchomościami gruntowymi, wzrost jej rynkowej wartości należy postrzegać również jako zachętę do wyzbywania się areału niewykorzystywanego w rolniczej produkcji towarowej. Dotyczy to zwłaszcza okoliczności, gdy planowano wydatek (inwestycyjny, konsumpcyjny), który wymagał zgromadzenia odpowiednio wysokiej sumy pieniędzy. W takiej sytuacji wysoka cena rynkowa ziemi może skutkować przyśpieszeniem decyzji o jej zbyciu. Jednak nawet wtedy dokonuje się zazwyczaj kalkulacji uwzględniającej straty z tytułu utraconych pewnych i stabilnych dochodów z dopłat bezpośrednich oraz renty kapitałowej od posiadanej własności. Znaczenie tych czynników słabnie w sytuacji, gdy obszar działki nie jest duży, a udział dopłat w ogólnych dochodach rodziny stosunkowo niewielki [7]. Nawet przy uwzględnieniu, że wsparcie rolnictwa w formie dopłat bezpośrednich w pewnych przypadkach oddziałuje ograniczająco na wielkość podaży na rynku ziemi rolniczej, nie można jednoznacznie oceniać tego zjawiska jako hamulca procesów koncentracji. Trzeba również mieć na uwadze, że w ostatnich latach znacząco wzrosła skala dzierżaw. Na podstawie badań terenowych można szacować, że udział gospodarstw indywidualnych z dzierżawą zwiększył się ponad dwukrotnie w stosunku do 2000 roku, kiedy wynosił 12%. Mimo iż

15 14 Alina Sikorska w obrocie międzysąsiedzkim w większości przypadków ta forma użytkowania ziemi ma charakter nieformalny, a rozliczenia najczęściej ustalane są w formie ustnych zobowiązań i bardzo zróżnicowane, w rozmiarze lokalnym wpływ dzierżawy na procesy koncentracji jest coraz silniejszy. Reasumując, należy podkreślić, że niespotykana wcześniej skala wsparcia, jakie trafiło na polską wieś po przystąpieniu do Unii Europejskiej, oddziaływała pozytywnie na przemiany agrarne przede wszystkim poprzez wywołanie popytu na rynku ziemi rolniczej. Jednocześnie wzrost cen gruntów rolnych kreował ożywienie na rynku ziemi od strony podażowej. W pobudzaniu przemian agrarnych jest to zjawisko bardzo istotne, zwłaszcza jeżeli uwzględnić, że w polskim rolnictwie 88% gruntów rolnych pozostaje w użytkowaniu gospodarstw indywidualnych, z których 90% powstało na bazie majątku produkcyjnego przejętego przez następne pokolenie w rodzinie. Nierynkowy (rodzinny) obrót gruntami Z wieloletnich badań IERiGŻ-PIB dotyczących przemian agrarnych w obrębie indywidualnego rolnictwa jednoznacznie wynika, że nierynkowy (rodzinny) obrót ziemią w znikomym stopniu przyczynia się do kreowania procesu koncentracji gruntów [4]. W tym kontekście nawet nieznaczny spadek udziału nierynkowych form przejmowania gruntów w całym obrocie ziemią rolniczą należy interpretować jako przejaw racjonalizacji gospodarowania gruntami ,92 50,84 52, ,00 48, , , ,48 46,27 46, ,23 44,74 46,00 44, , , ,00 liczba przejęć w tys. % przejęć w całym obrocie ziemią Rys. 3. Nierynkowe przejęcia gruntów w obrocie ziemią rolniczą w latach Źródło: Sporządzono na podstawie danych Wydziału Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości.

16 Obrót ziemią a przemiany agrarne w indywidualnym rolnictwie 15 W latach średniorocznie zawarto około 73 tys. aktów notarialnych, które dotyczyły nierynkowego przejęcia ziemi. Stosunkowo najwięcej (odpowiednio 80, 79 i 79 tys.) odnotowano ich w latach , co przynajmniej po części wynikało z porządkowania stosunków własności w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Z kolei najmniej nierynkowych zmian własności gruntów miało miejsce w 2007 roku, czyli w czasie relatywnie dobrej koniunktury i stosunkowo najlepszych nastrojów odnośnie stanu gospodarki. W odróżnieniu od przejęć nierynkowych, które w tym czasie objęły 67 tys. aktów notarialnych, rynkowy obrót ziemią był wtedy stosunkowo ożywiony, czego wyrazem było 96 tys. zawartych umów kupna-sprzedaży ziemi. W konsekwencji nierynkowe przejęcia nieruchomości rolnych w 2007 roku stanowiły 41% w całym obrocie ziemią. W kolejnych latach, kiedy sytuacja gospodarcza uległa pogorszeniu i wzrosło bezrobocie, zwiększeniu uległa także liczba przejęć ziemi w ramach rodziny. Najsilniej to zjawisko zaznaczyło się w 2008 roku. W tym czasie, w stosunku do poprzedniego okresu, ilość umów o charakterze nierynkowym zwiększyła się o około 16%, a ich udział w całym obrocie gruntami powiększył się do 46%. Chociaż zwiększenie częstości przejęć rodzinnych można zaobserwować w okresach poczucia niepewnej sytuacji ekonomicznej w związku ze zmieniającymi się uwarunkowaniami gospodarczymi (wzrost bezrobocia) czy zapowiedziami ustanawiania nowych reguł w polityce społecznej (ubezpieczenia KRUS), w zasadzie już od 2006 roku zaznacza się tendencja zmniejszenia znaczenia obrotu nierynkowego w zmianach własności gruntów. O znaczeniu czynników o charakterze społecznym w obrocie gruntami rolnymi świadczy nie tylko fakt, że niezmiennie wśród przejęć nierynkowych dominują darowizny (79% ogółu aktów w obrocie nierynkowym), ale równocześnie zwiększeniu ulega liczba umów o dożywocie. Takie zapisy obejmują zaledwie 3,1% wszystkich aktów nierynkowych, niemniej ich bezwzględna liczba wzrosła między 2010 a 2011 rokiem aż o 31%, co przynajmniej po części świadczy o narastającym problemie opieki nad mieszkańcami wsi będącymi w starszym wieku. Z punktu widzenia poprawy struktury obszarowej gospodarstw, korzystnym symptomem zmian w formach nierynkowego obrotu ziemią jest stopniowe zmniejszanie się liczby spadków i działów rodzinnych, które zazwyczaj sprzyjają pogłębieniu rozdrobnienia agrarnego. W okresie od 2004 do 2011 roku liczba takich aktów uległa ograniczeniu o 17,3%. Należy podkreślić, że chociaż w coraz szerszym stopniu w obrocie ziemią zaznacza się przewaga umów o charakterze rynkowym, corocznie ponad 40% aktów notarialnych dotyczących zmian w tytule własności gruntów odbywa się poza rynkiem i tylko część takich zapisów sprzyja procesom koncentracji w obrębie ziemi rolniczej. Niemniej całokształt przekształceń w obrocie ziemią wpływa na przyspieszenie przemian w strukturze agrarnej, o czym najlepiej świadczą zmiany w wielkości zbioru indywidualnych gospodarstw, jak i w ich podziale według obszaru użytkowanych gruntów.

17 16 Alina Sikorska Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw indywidualnych Według danych Spisu Rolnego z 2010 roku, zbiór gospodarstw indywidualnych o obszarze od 1 ha UR obejmował tys. jednostek, co oznaczało, że w stosunku do 2002 roku liczba gospodarstw uległa zmniejszeniu prawie o jedną piątą (o 19,1%). Wynika z tego, że średnio rocznie ubywało około 2,5% gospodarstw, gdy w poprzednim dziesięcioleciu wielkość tego wskaźnika była ponad dwukrotnie mniejsza [5, 6]. Przy interpretacji tych danych należy brać pod uwagę, że obok zmian w strukturach rolniczych, na skalę zmniejszania się liczby gospodarstw oddziaływały czynniki infrastrukturalne, przeobrażenia w sieci osiedleńczej, a zwłaszcza urbanizacja wsi wokół metropolii, co zazwyczaj było połączone z konwersją ziemi na cele nierolnicze. Istotną rolę lokalnej specyfiki w kształtowaniu zmian w liczbie gospodarstw rolnych potwierdzają dane ankiety IERiGŻ-PIB, przeprowadzone w 2000, 2005 i 2011 roku w tych samych 76 wsiach rozmieszczonych na terenie całego kraju. Jest to celowo dobrana próba, spełniająca zasadę reprezentacyjności pod względem struktury agrarnej gospodarstw indywidualnych o obszarze od 1 ha UR wzwyż w odniesieniu do całego kraju i wyodrębnionych makroregionów społeczno-ekonomicznych. Ostatniej korekty badanego zbioru pod kątem zachowania odpowiednich proporcji odnośnie wielkości próby badawczej dokonano w 2000 roku [9]. Chociaż przedmiotem badań są wszystkie gospodarstwa domowe położone w obrębie ankietowanych miejscowości, to zgodnie z zasadami doboru próby są to jednostki terytorialne bardziej rolnicze niż ogół wsi w Polsce. W próbie badawczej nie uwzględniono zurbanizowanych osiedli podmiejskich, a także miejscowości o wyraźnie nierolniczym profilu aktywności ekonomicznej ludności (np. wsie letniskowe, rybackie itp.). W konsekwencji, mimo iż zebrane dane odtwarzają strukturę obszarową indywidualnego rolnictwa, to na zachodzące procesy przemian słabiej niż w rzeczywistym zbiorze gospodarstw oddziałują uwarunkowania egzogeniczne. W badanych wsiach pomiędzy 2000 a 2011 rokiem liczba gospodarstw zmniejszyła się o 15,2%. Stosunkowo najsilniej proces ten uwidocznił się w zbiorze jednostek o obszarze 10 do 15 ha UR, w którym ubyło więcej niż co trzecie gospodarstwo, oraz w grupie od 5 do 10 ha, gdzie dotyczyło to co piątego gospodarstwa. Zwraca przy tym uwagę fakt, że zdecydowanie więcej zmian w strukturze obszarowej gospodarstw odnotowano w okresie niż w pięcioleciu , co potwierdza tezę, że efekty integracji z UE i wsparcia uruchomionego w ramach WPR oddziaływały stymulująco na uaktywnienie przemian strukturalnych w rolnictwie.

18 Obrót ziemią a przemiany agrarne w indywidualnym rolnictwie 17 Wyszczególnienie Zmiany w liczbie gospodarstw badanych ankietą IERiGŻ-PIB Razem Grupy obszarowe gospodarstw Tabela 1 30 i więcej Liczba gospodarstw 2000 r r r. (dane wstępne) Zmiany: w liczbach absolutnych w procentach -5,6 4,2-7,8-11,2-25,2 12,2 42,9 Średnie roczne tempo zmian -1,1 0,8-1,6-2,2-5,0 2,4 8,6 Zmiany: w liczbach absolutnych w procentach -10,1-17,8-4,9-10,7-14,2-14,6 19,9 Średnie roczne tempo zmian -1,7-3,0-0,8-1,8-2,4-2,4 3,3 Zmiany: w liczbach absolutnych w procentach -15,2-14,2-12,1-21,0-36,1-3,0 67,0 Średnie roczne tempo zmian -1,4-1,3-1,1-1,9-3,3-0,3 6,1 Źródło: Sporządzono na podstawie danych ankietowych IERiGŻ-PIB. Badania IERiGŻ-PIB, a zwłaszcza porównanie różnic w nasileniu przemian w strukturze obszarowej gospodarstw z ankietowanych wsi i Spisu Rolnego GUS uwidaczniają, że nasilenie i ukierunkowanie zachodzących przeobrażeń jest zdeterminowane przede wszystkim uwarunkowaniami natury ekonomicznej. Na terenach, które pozostają pod wpływem relatywnie chłonnych rynków pracy związanych z rozwojem infrastruktury, bardzo silnie zaznaczał się ubytek jednostek o stosunkowo niewielkim areale gruntów. Możliwości bardzo intratnego przekształcenia posiadanej nieruchomości na cele nierolnicze oraz lokalna koniunktura skłaniały do wyzbywania się gospodarstwa, zwłaszcza w sytuacji, gdy nie było ono źródłem dochodu, a służyło głównie samozaopatrzeniu rodziny. W ostatnim dziesięcioleciu taka sytuacja występowała powszechnie wokół wielkich aglomeracji i przyczyniała się do rozszerzania obszarów metropolitalnych [11].

19 18 Alina Sikorska % ,0 19,0 17,2 17,4 27,5 29,1 25,8 24,2 24,0 15,2 12,0 13,1 11,4 10,9 12,4 2,9 5,7 4, i więcej ha Rys. 4. Struktura obszarowa gospodarstw badanych ankietą IERiGŻ-PIB (w procentach) Źródło: Sporządzono na podstawie danych ankietowych IERiGŻ-PIB. Proces ten w skali ogólnej znalazł wyraz w Spisie Rolnym 2010, w którym bardzo silnie zaznaczyło się wypadanie jednostek o obszarze od 1 do 2 ha UR (w stosunku do 2002 roku ubyło ich o jedną trzecią) [5]. Odnotowano również zmniejszenia w liczbie pozostałych gospodarstw nie przekraczających obszaru 20 ha, ale skala tego zjawiska nie była aż tak znacząca jak w grupie do 2 ha. Wyraźny wzrost odnotowano wyłącznie wśród jednostek powyżej 50 ha. Z kolei, w zbiorze gospodarstw objętych badaniem IERiGŻ-PIB najmocniej zaznaczyły się procesy polaryzacji, przy czym najwięcej ubywało jednostek z grupy obszarowej od 10 do 15 ha UR i od 5 do 10 ha. Oznacza to, że na terenach, które cechują się relatywnie słabszym odziaływaniem czynników pozarolniczych, podstawowym mechanizmem wyznaczającym zmiany obszarowe jest wypadanie z rynku słabszych ekonomicznie jednostek, które nie dysponują majątkiem produkcyjnym umożliwiającym sprostanie konkurencji. Pomimo odmienności w nasileniu przemian w liczbie gospodarstw z poszczególnych grup obszarowych, niezmiennie w obu zbiorach procentowo dominowały jednostki najmniejsze, tj. gospodarstwa do 5 ha UR. W całym indywidualnym rolnictwie objętym Spisem Rolnym 2010 stanowiły one 55,1%, natomiast w próbie badawczej IERiGŻ-PIB 46,5%. Ponadto, zarówno według danych GUS, jak i w wynikach badań ankietowych, zaznaczył się wzrost udziału jednostek o stosunkowo dużym areale gruntów. W indywidualnym rolnictwie wśród gospodarstw od 1 ha UR w okresie udział gospodarstw o obszarze 30 ha UR i więcej powiększył się z 2,6% do prawie 4%, a w próbie badawczej IERiGŻ-PIB z 2,9% do 5,7%.

20 Obrót ziemią a przemiany agrarne w indywidualnym rolnictwie 19 W konsekwencji tych zmian, jednostki wchodzące w skład wymienionej grupy obszarowej zajmowały łącznie, według GUS, 31% ogółu użytków rolnych pozostających w dyspozycji gospodarstw indywidualnych. W odniesieniu do zbiorowości objętej ankietą IERiGŻ-PIB było to 35,3%. Chociaż przedstawiony materiał wykazał, że w stosunku do poprzednich okresów przemiany agrarne uległy przyśpieszeniu, to pomimo widocznego zmniejszania się liczby gospodarstw rolnych i stopniowo narastającego procesu koncentracji gruntów, w odniesieniu do struktury obszarowej gospodarstw proporcje pomiędzy poszczególnymi grupami nie uległy zasadniczym zmianom. Z punktu widzenia przemian w rolnictwie chłopskim, najbardziej istotne wydaje się zmniejszanie się liczby jednostek z grupy obszarowej ha, co świadczy przede wszystkim o słabości konkurencyjnej takich gospodarstw z racji zbyt skromnego majątku produkcyjnego. Podkreślić należy, że zjawisko to zaznaczyło się szczególnie silnie na terenach wyróżniających się relatywnie dużymi skupiskami wysokotowarowego rolnictwa w północnych i środkowozachodnich częściach Polski. Podsumowanie Celem przedstawionej analizy było przede wszystkim udokumentowanie, że niezależnie od całej złożoności uwarunkowań oddziałujących na zmiany w strukturze agrarnej indywidualnego rolnictwa, procesy koncentracji gruntów rolnych odbywają się przede wszystkim w drodze rynkowego obrotu ziemią rolniczą. W zdecydowanie mniejszym zakresie takie przeobrażenia są efektem przekazywania gospodarstw w ramach rodziny, ponieważ w tym przypadku ziemia traktowana jest nie tyle jako środek produkcji, co majątek przekazywany z pokolenia na pokolenie. Potwierdzają to efekty działania PROW Renty strukturalne, którego celem była poprawa struktury agrarnej oraz przyspieszenie przemian pokoleniowych w indywidulanym rolnictwie. Od 2004 do października 2011 roku z tego programu skorzystało 74 tys. rolników, przy czym w większości były to przekazania gospodarstwa na rzecz następców wywodzących się spośród członków rodziny (53%) [1]. W ocenach wpływu WPR na sytuację na rynku ziemi rolniczej podkreśla się przede wszystkim dynamiczny wzrost jej ceny, wywołany wprowadzeniem jednolitych płatności obszarowych. Nie kwestionując znaczenia dopłat w wyznaczaniu rynkowej wartości gruntów, nie można tego jednoznacznie utożsamiać z barierami w przemianach struktury agrarnej. Analiza danych dotyczących skali obrotu ziemią rolniczą po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej wykazała wyraźne ożywienie w tym zakresie. W pracy zostało ono udokumentowane na przykładzie transakcji kupna-sprzedaży gruntów. Trzeba brać pod uwagę, że w opisywanym okresie znacząco wzrosła również skala dzierżaw. Ich rzeczywisty zakres ciągle jest trudny do ustalenia, bowiem z prowadzonych badań terenowych wynika, że niezmiennie większość umów najmu ma nieformalny, zazwyczaj wyłącznie ustny charakter, a dopłaty obszarowe przejmują właściciele gruntów.

21 20 Alina Sikorska Reasumując, należy przede wszystkim uwzględnić, że najbardziej znaczącym bodźcem do uruchomienia przemian strukturalnych w rolnictwie był napływ na polską wieś środków finansowych z Unii Europejskiej. Otrzymywane wsparcie materialne przyczyniało się do wzrostu popytu na grunty rolne, zwłaszcza w przypadku relatywnie dużych obszarowo gospodarstw, w odniesieniu do których skala dopłat poważnie zwiększała zdolność inwestycyjną. Z kolei, od strony podażowej zachętą było uzyskanie tak znaczącej zapłaty za upłynniane grunty, że umożliwiała ona podjęcie bądź rozszerzenie działalności ekonomicznej poza rolnictwem, czy urzeczywistnienie niezrealizowanych dotąd z braku wystarczających środków potrzeb konsumpcyjnych. Wysokie ceny ziemi mogły być zachętą do upłynnienia gruntów, zwłaszcza dla właścicieli słabo wyposażonych gospodarstw, którzy utrzymywali się głównie z zajęć nierolniczych. Niezależnie od konsekwencji wspomagania rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich instrumentami WPR, co jak wynika z badań wpłynęło przede wszystkim na ożywienie popytu na rynku ziemi, kluczowe znaczenie przy wyznaczaniu tempa przeobrażeń agrarnych mają uwarunkowania ogólnego rozwoju gospodarczego. One bowiem wyznaczają szanse mieszkańców wsi na poprawę swojego poziomu życia poprzez aktywność w branżach nierolniczych, a ten czynnik głównie warunkuje skalę podaży na rynku ziemi. Jednak nawet hipotetyczne ożywienie ze strony podażowej w znikomym stopniu może oddziaływać na zahamowanie wzrostu cen ziemi, bowiem właściwością rozwoju makroekonomicznego zazwyczaj jest nasilenie procesu konwersji gruntów rolnych na cele nierolnicze. W tym kontekście należy przewidywać, że ceny ziemi rolniczej w dalszym ciągu będą wzrastać, a jednocześnie na tempo i charakter przemian agrarnych coraz silniej oddziaływać będą uwarunkowania związane z barierami społecznymi, ograniczającymi możliwości zmiany statusu ekonomicznego na nierolniczy. Literatura: 1. Bułkowska M.: Efekty WPR w odniesieniu do rolnictwa [w:] Analiza efektów realizacji polityki rolnej wobec rolnictwa i obszarów wiejskich (praca zbiorowa pod red. M. Wigiera). IERiGŻ-PIB, Warszawa Charakterystyka gospodarstw rolnych. Powszechny Spis Rolny. GUS, Warszawa Karwat-Woźniak B.: Gospodarstwa wysokotowarowe w rolnictwie chłopskim. Synteza wyników badań Program Wieloletni , nr 151. IERiGŻ-PIB, Warszawa Karwat-Woźniak B.: Zmiany w sytuacji ekonomicznej rodzinnych gospodarstw wysokotowarowych. Program Wieloletni , nr 111. IERiGŻ-PIB, Warszawa Raport z wyników. Powszechny Spis Rolny GUS, Warszawa Raport z wyników. Powszechny Spis Rolny GUS, Warszawa Rynek ziemi rolniczej: stan i perspektywy. Analizy Rynkowe, nr 14. IERiGŻ-PIB, ANR, MRiRW, grudzień 2011.

22 Obrót ziemią a przemiany agrarne w indywidualnym rolnictwie Sikorska A.: Gospodarstwa bez produkcji towarowej w strukturach indywidualnego rolnictwa. Komunikaty Raporty Ekspertyzy, z IERiGŻ-PIB Warszawa Sikorska Alina: Zmiany strukturalne na wsi i rolnictwie w latach a wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich. IERiGŻ, Warszawa Sikorska A.: Źródła utrzymania rodzin użytkujących gospodarstwa rolne. Komunikaty Raporty Ekspertyzy, z IERiGŻ-PIB, Warszawa Smętkowski M.: Delimitacja obszarów metropolitalnych w Polsce. Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa ALINA SIKORSKA Institute of Agricultural and Food Economics National Research Institute Warszawa LAND TURNOVER AND AGRARIAN CHANGES IN INDIVIDUAL FARMING Summary Scattered agrarian structure remains a weakness of Polish agriculture. According to data from the Central Statistical Office Agricultural Census 2010, in the last eight years the number of agricultural holdings decreased by ca.one fifth. The aim of the paper is to define a significance of market land turnover in the process of changes of farms area structure. Factors influencing demand-supply situation on the land market, in particular the impact of Common Agricultural Policy and the direct payments, were analysed. The tendencies in non-market family land transfer were presented as well. In this context, the trends in agrarian changes observed in the years were described.

23 MAREK WIGIER Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB Warszawa MODEL ROZWOJU ROLNICTWA POLSKIEGO W ŚWIETLE EFEKTÓW REALIZACJI WPR Model rozwoju rolnictwa światowego Przez wieki najważniejszym zadaniem rolnictwa było wytwarzanie żywności na potrzeby wyżywieniowe. Cel ten wyznaczał strategie rozwoju całego kompleksu żywnościowego i gospodarstwa rolnego, które ewoluowało od modelu chłopskiego do gospodarstwa-przedsiębiorstwa (rys. 1). Rolnictwo było podstawowym źródłem utrzymania i najważniejszym miejscem pracy ludności zamieszkującej obszary wiejskie. Industrializm, mechanizacja produkcji i mechanizm rynkowy odmieniły tę sytuację. Eksplozja wzrostu efektywności produkcji rolniczej wraz z równoległym rozwojem pozostałych działów gospodarki narodowej spowodowały w krajach wysoko rozwiniętych stopniowe spychanie rolnictwa na margines życia gospodarczego. Ekspansji rolnictwa...sprzyjały tendencje rozwojowe w całej gospodarce, a zwłaszcza szybki wzrost popytu na żywność masową, wytwarzaną w wielkiej skali. Żaden wcześniejszy model rozwoju gospodarczego nie zmienił rolnictwa bardziej niż industrializm. Nie tylko przestawił rolnictwo na nowe technologie, ale podniósł skalę ekonomicznie opłacalnej produkcji, zmienił struktury czynników wytwórczych i w ślad za tym strukturę agrarną, wprowadził nową organizację czynników wytwórczych. Zmienił też stosunek człowieka do środowiska naturalnego... które nie stanowiło hamulców dla industrializacji rolnictwa... [28]. Wzrost dochodów w rolnictwie, pomimo tak dużego wzrostu produktywności i wydajności pracy, nie nadążał jednak za wzrostem dochodów w sektorach pozarolniczych, co stymulowało dalszą pogoń za wyższą wydajnością, a skutkowało wzrostem nadwyżek produkcji żywności. System rolnictwa industrialnego, odpowiadający potrzebom okresu industrializacji w rozwoju cywilizacyjnym, podporządkował działalność wytwórczą w gospodarstwie rolnym zasadzie optymalnego wykorzystania czynników produkcji (kapitału, pracy, ziemi). Zasada ta została wyprowadzona z praw produkcji, które wyjaśniają warunki maksymalizacji wielkości ekonomicznych (zysku, produktu fizycznego, dochodu narodowego) lub minimalizacji innych (kosztów, nakładów rzeczowych), przy czym kryteria te ograniczono wyłącznie do sfery