Metody (poznawcze) rachunkowości przegląd współczesnej literatury polskiej

Transkrypt

1 Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości tom 83 (139), 2015, s Stowarzyszenie Księgowych w Polsce Metody (poznawcze) rachunkowości przegląd współczesnej literatury polskiej EDYTA ŁAZAROWICZ Streszczenie Celem artykułu jest analiza poglądów odnośnie do metod (poznawczych) rachunkowości prezentowanych we współczesnej literaturze polskiej. Przedmiotem analizy są następujące zagadnienia: definicje pojęcia metody (poznawcze) rachunkowości, zbiór metod (poznawczych) rachunkowości, definicje poszczególnych metod (poznawczych) rachunkowości, różnice pomiędzy metodami a zasadami rachunkowości. Artykuł został przygotowany na podstawie analizy literatury przedmiotu z lat Z przeprowadzonych badań literaturowych wynika, że samo pojęcie metody (poznawcze) rachunkowości jest rzadko definiowane. Ponadto jest wiele różnych opinii co do zbioru metod (poznawczych) rachunkowości. Najczęściej wymieniana metoda to metoda bilansowa. Istnieją też większe lub mniejsze rozbieżności w zakresie definiowania poszczególnych metod (poznawczych) rachunkowości. Wyniki analizy literatury przedmiotu wskazują, że jest zatem kilka bardzo ważnych problemów do rozwiązania w zakresie metod (poznawczych) rachunkowości: zdefiniowanie pojęcia metody (poznawcze) rachunkowości, określenie zbioru metod (poznawczych) rachunkowości oraz zdefiniowanie poszczególnych metod (poznawczych) rachunkowości. Słowa kluczowe: metody rachunkowości, metody poznawcze rachunkowości, metoda bilansowa, metoda podmiotowa, metodologia rachunkowości. Abstract Accounting (cognitive) methods review of contemporary Polish literature The aim of the article is analysis of views on accounting (cognitive) methods which are presented in contemporary Polish literature. The following issues are the subject of the analysis: definitions of the term accounting (cognitive) methods, the set of accounting (cognitive) methods, definitions of individual accounting (cognitive) methods, differences between methods of accounting and principles of accounting. The article was prepared on the basis of analysis of literature on the subject from the period Research indicates that the term accounting (cognitive) methods is rarely defined. Moreover, there are many different views on the set of these methods. The balance method is most frequently mentioned among all methods. There are also divergences in the definitions of the different accounting (cognitive) methods. Analysis of the literature shows that there are some very important problems to solve in the area of accounting (cognitive) methods: to define the term accounting (cognitive) methods, to determine the set of these methods and to define the various accounting (cognitive) methods. Keywords: accounting methods, accounting cognitive methods, the balance method, the entity method, methodology of accounting. Dr Edyta Łazarowicz, adiunkt, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Kolegium Zarządzania i Finansów, Instytut Rachunkowości, Edyta.Lazarowicz@sgh.waw.pl ISSN print / ISSN X online Copyright 2015 Stowarzyszenie Księgowych w Polsce. Prawa wydawnicze zastrzeżone. DOI: /

2 112 Edyta Łazarowicz Wstęp Ożywione dyskusje odnośnie do metod rachunkowości toczyły się w Polsce w drugiej połowie XX wieku. Niektórzy autorzy wyróżniali odrębne metody dla nauki i praktyki rachunkowości. Inni autorzy nie przeciwstawiali nauki rachunkowości jej praktyce i wyodrębniali jeden zbiór metod rachunkowości (księgowości). Tą problematyką zajmowali się między innymi Z. Kossut, E. Terebucha, J. Wróblewski, J. Górski, M. Gmytrasiewicz, W. Brzezin, K.G. Szymański, H. Ronek (szerzej zob. Łazarowicz, 2015). W szczególności koncepcja metod poznawczych rachunkowości J. Górskiego 1 wywarła silny wpływ na koncepcje metod rachunkowości innych autorów. Ówczesne dyskusje nie doprowadziły do konsensu w zakresie metod rachunkowości. W związku z tym autorka postanowiła ustalić, jakie współcześnie istnieją podobieństwa i różnice w zakresie interpretowania i określania zbioru metod (poznawczych) rachunkowości 2. Przedmiotem artykułu są metody dotyczące rachunkowości jako systemu dostarczającego informacji o działalności podmiotów. Pominięto zagadnienie metod nauki rachunkowości, tj. metod, które są związane z czynnościami wykonywanymi przez naukowców oraz z wynikami ich pracy. Celem artykułu jest analiza poglądów na temat metod (poznawczych) rachunkowości prezentowanych we współczesnej literaturze polskiej. Przedmiotem analizy są następujące zagadnienia: definicje pojęcia metody (poznawcze) rachunkowości, zbiór metod (poznawczych) rachunkowości, definicje poszczególnych metod (poznawczych) rachunkowości, różnice pomiędzy metodami a zasadami rachunkowości. Artykuł został przygotowany na podstawie analizy polskiej literatury przedmiotu. 1. Metodologia badania Autorka poszukiwała publikacji poświęconych metodom rachunkowości, wydanych w Polsce w latach W pierwszym etapie gromadzenia literatury korzystano z następujących baz danych: scholar.google.pl, BazEkon, baz Biblioteki Narodowej, Nauki Polskiej i Biblioteki SGH (szerzej zob. tabela 1). 1 Zdaniem W. Brzezina (2008, s. 7) sformułowanie metod poznawczych rachunkowości przez J. Górskiego było wydarzeniem naukowym, ale doktryna ta jest obecnie już nieaktualna. Język i uzasadnienie tych metod są przestarzałe, więc przytaczanie ich jako aktualnej doktryny naukowej jest osłabieniem roli teorii rachunkowości. Nowe ujęcie metod rachunkowości stanowi problem naukowy, który należy nadal rozwiązywać. 2 W literaturze polskiej większość autorów używa określenia metody rachunkowości, natomiast niektórzy autorzy stosują określenie metody poznawcze rachunkowości. Oba terminy dotyczą tego samego rodzaju metod. W artykule będzie stosowane określenie metody (poznawcze) rachunkowości.

3 Metody (poznawcze) rachunkowości przegląd współczesnej literatury polskiej 113 Tabela 1. Bazy danych i stosowane słowa w kryteriach wyszukiwania Baza danych Scholargoogle.pl BazEkon Artykuły z czasopism polskich (baza Biblioteki Narodowej) Prace badawcze ** (baza Nauki Polskiej) Książki i czasopisma (baza Biblioteki SGH) Słowa metody rachunkowości, metoda bilansowa, metoda podmiotowa, metodologia rachunkowości metody rachunkowości, metoda bilansowa, metoda podmiotowa, metodologia rachunkowości rachunkowość metody * rachunkowość metody rachunkowości, metoda bilansowa, metoda podmiotowa, metodologia rachunkowości * ** W tej bazie jest zdefiniowane takie hasło przedmiotowe. Baza ta obejmuje następujące rodzaje prac: prace naukowe, prace badawczo-rozwojowe, prace doktorskie, prace habilitacyjne, ekspertyzy naukowe, inne prace. Źródło: opracowanie własne. Na tym etapie poszukiwań literatury zidentyfikowano niewiele publikacji dotyczących metod rachunkowości, mianowicie jeden artykuł poświęcony metodom poznawczym rachunkowości (Brzezin, 2008), jeden artykuł dotyczący metody bilansowej (Artienwicz, 2012), jeden artykuł dotyczący zasady dualizmu 3 (Dobija, 2006), dwa artykuły i jedną pracę doktorską poświęcone metodom i zasadom rachunkowości (Jezierska, 2007; Łazarowicz, 2012; Paszula, 2011). Ponadto znaleziono kilka artykułów, w których głównym tematem nie były metody rachunkowości, ale zagadnienie to było w różnym zakresie przez autorów omawiane: metody rachunkowości (Remlein, 2014), metoda podmiotowa i bilansowa (Sojak, 2011), metoda bilansowa (Karmańska, 2007; Micherda, 2009; Pogodzińska-Mizdrak, 2009). W dalszych poszukiwaniach literatury autorka korzystała z bazy Książki i Czasopisma Biblioteki SGH. Zastosowano następujące kryterium wyszukiwania: Słowo lub fraza: rachunkowoś? oraz Pole do wyszukiwania: tytuł. Spośród 1384 pozycji, które się pojawiły, wybierano i przeglądano spisy treści tych publikacji, których tytuł wskazywał, że być może jest tam poruszany temat metod rachunkowości. Przeglądano publikacje z rachunkowości o charakterze naukowym, podręczniki z podstaw rachunkowości oraz niektóre podręczniki z rachunkowości finansowej. W tej części badania znaleziono wiele książek, w których w różnym zakresie poruszano zagadnienie metod rachunkowości. Najliczniejszą grupę stanowiły podręczniki. Podsumowanie wyników poszukiwań literatury z zakresu metod rachunkowości 3 Interpretacja zasady dualizmu M. Dobii jest bardzo podobna do interpretacji metody bilansowej różnych autorów, stąd artykuł tego autora został zaliczony do publikacji poświęconych metodom (poznawczym) rachunkowości.

4 114 Edyta Łazarowicz przedstawiają tabele 2 i 3. W przypadku części autorów temat metod rachunkowości był poruszany w kilku ich publikacjach, wybierano wtedy najnowszą lub tę, w której najszerzej było omawiane to zagadnienie (z wyjątkiem sytuacji, gdy publikacje tego samego autora dotyczyły różnych aspektów tego zagadnienia). Tabela 2. Publikacje poświęcone metodom rachunkowości Zagadnienie Publikacje Metody rachunkowości Bareja (2004), Brzezin (2008), Paszula (2012) Metoda bilansowa Artienwicz (2012) Zasada dualizmu Dobija (2006) Źródło: opracowanie własne. Z tabeli 2 wynika, że w latach ukazało się bardzo mało publikacji, których głównym tematem były metody rachunkowości. Artykuły K. Barei i W. Brzezina dotyczą koncepcji metod poznawczych J. Górskiego, artykuł N. Artienwicz to spojrzenie na metodę bilansową jako wyraz harmonii i symetrii, artykuł M. Dobii jest poświęcony zasadzie dualizmu jako podstawowemu paradygmatowi rachunkowości i ekonomii, zaś artykuł M. Paszuli przedstawia główne nurty badań warszawskiej szkoły rachunkowości w zakresie metod poznawczych rachunkowości. Tabela 3. Pozostałe publikacje, w których jest poruszane zagadnienie metod rachunkowości Publikacje o charakterze naukowym Dobija (2014), Gmytrasiewicz (2005), Jezierska (2007), Karmańska (2007, 2009), Łakomiak (2013), Łazarowicz (2012), Micherda (2009), Paszula (2011), Pogodzińska-Mizdrak (2009), Remlein (2014), Sojak (2011), Wachowicz (2013) Podręczniki Aleszczyk (2004), Baran (2014), Chodoń (2011), Dyduch (2013), Gierusz (2007), Gmytrasiewicz (2011), Hejnar, Kulis (2007), Kalwasińska (2011), Kożuch (2008), Kurek, Zielińska (2005), Kuzior, Rówińska (2008), Messner, Pfaff (2013), Misińska (2002), Moss, Zysnarska (2002), Nastaj (2006), Nowak (2011), Olchowicz (2009), Poetschke (2011), Soczówka (2007), Sojak (2008), Śnieżek (2009), Turyna (2014) Źródło: opracowanie własne.

5 Metody (poznawcze) rachunkowości przegląd współczesnej literatury polskiej Pojęcie metod (poznawczych) rachunkowości We współczesnej literaturze bardzo rzadko autorzy definiują pojęcie metody (poznawcze) rachunkowości przy opisie poszczególnych metod. Poniżej zostały przytoczone wszystkie definicje tego pojęcia prezentowane w analizowanej literaturze. J. Aleszczyk 4 (2004, s ) stwierdza, że: Dla celów poznawczych niezbędne jest ustalenie niezmiennych w czasie prawidłowości, które są podstawą wszelkich działań w rachunkowości i które dla odróżnienia od metod w potocznym znaczeniu tego słowa nazywa się poznawczymi metodami rachunkowości. Metoda poznawcza rachunkowości to rozumowanie spełniające warunki definicji pojęcia»metoda«, ale pozbawione charakteru receptury lub instrukcji. Metoda poznawcza rachunkowości nie obejmuje nawet takich działań, jak bezpośrednia obserwacja, pomiar, eksperyment, lecz ogranicza się do określenia poprawności rozumowania (myślenia tzw. kategoriami księgowymi). M. Chodoń 5 (2011, s. 13) uważa, że metody poznawcze rachunkowości należy utożsamiać z działaniem myślowym dotyczącym postrzegania i rozpatrywania przedmiotu ewidencji. M. Gmytrasiewicz 6 (2005, s. 482) określa metody rachunkowości jako niezmienne w czasie prawidłowości myślowe, będące podstawą wszelkich działań w rachunkowości. Z istoty rzeczy są więc pozbawione charakteru instrukcji czy dyrektywy. Metod rachunkowości nie można również utożsamiać z jakąkolwiek obserwacją, pomiarem itp. czynnościami. Metody rachunkowości są traktowane jako nadrzędny sposób rozumowania w każdym przypadku. M. Paszula 7 (2011, s. 94) definiuje metody poznawcze rachunkowości jako obiektywnie istniejące prawidłowości rozumowania. W przytoczonych powyżej czterech definicjach metod (poznawczych) rachunkowości autorzy zwracają uwagę na to, że metody te należy traktować jako określony sposób rozumowania, działanie myślowe. J. Aleszczyk i M. Gmytrasiewicz wskazują jednocześnie, że te prawidłowości myślowe są podstawą wszelkich działań w rachunkowości. W inny sposób definiuje metody rachunkowości A. Łakomiak 8. Autorka stwierdza, że: Rachunkowość dla poznania zjawisk gospodarczych i zachowania właściwości 4 Autor wyróżnia następujące metody poznawcze rachunkowości: podmiotową, momentu i okresu sprawozdawczego, bilansową, grupowania (selekcji i klasyfikacji zdarzeń gospodarczych) oraz wyceny (Aleszczyk, 2004, s. 18). 5 Autorka wyróżnia następujące metody poznawcze rachunkowości: podmiotową i bilansową (Chodoń, 2011, s. 13). 6 Autorka wyróżnia następujące metody rachunkowości: bilansową i podmiotową (Gmytrasiewicz, 2005, s. 483). 7 Autorka wyróżnia jedną metodę poznawczą rachunkowości metodę bilansową (Paszula, 2011, s. 98). 8 Autorka wyróżnia następujące metody rachunkowości: podmiotową, momentu i okresu sprawozdawczego, bilansową, grupowania oraz wyceny (Łakomiak, 2013, s. 356).

6 116 Edyta Łazarowicz zamkniętego systemu ewidencji gospodarczej, posiada swoje specyficzne niezmienne w czasie metody (Łakomiak, 2013, s. 356). Wykorzystując definicję pojęcia metoda T. Kotarbińskiego 9, definiuje ona metody rachunkowości jako uświadomiony i systematyczny, zaplanowany dobór i układ działań rozpoczynających się od: identyfikacji zjawiska (obserwacji), jego pomiaru, udokumentowania i ujęcia (rejestracji), zjednoczonych wspólnym celem, którym jest zgodne z prawdą odwzorowanie rzeczywistości (Łakomiak, 2013, s. 357). A. Łakomiak definiuje zatem metody rachunkowości jako określony układ działań obejmujących obserwację, pomiar i ewidencję zjawisk w celu odzwierciedlenia rzeczywistości. Dla porównania J. Aleszczyk i M. Gmytrasiewicz podkreślają, że metod (poznawczych) rachunkowości nie należy łączyć z obserwacją, pomiarem itp. działaniami, lecz traktować jako określony (nadrzędny) sposób rozumowania. Połączeniem powyższych dwóch podejść do rozumienia metod rachunkowości jest definicja M. Remlein 10. Autorka określa metody rachunkowości jako rozumowanie i działanie (procedura) mające na celu identyfikację oraz opis (wycenę) zasobów i zjawisk występujących w podmiocie rachunkowości. Przy czym w ramach tej procedury można wyróżnić następujące etapy: obserwację, pomiar, dokumentację, ewidencję i prezentację informacji wyrażonych w mierniku pieniężnym, odzwierciedlających sytuację majątkowo-finansową tego podmiotu (Remlein, 2014, s. 130). Ze względu na znikomą liczbę współczesnych definicji pojęcia metody (poznawcze) rachunkowości warto sięgnąć do historii rachunkowości i zobaczyć jak dawniej je definiowano. Autorka skupia się tylko na definicjach J. Górskiego i S. Skrzywana, gdyż ci autorzy wyodrębnili wszystkie z metod, które są wymieniane we współczesnej literaturze. J. Górski (1975, s. 48) stosował określenie metoda poznawcza rachunkowości i definiował ją jako rodzaj rozumowania, działania myślowego. Metoda poznawcza nie ma cech takiego działania, które potocznie nazywamy robotą. Metoda poznawcza rachunkowości nie obejmuje w zasadzie nawet takich działań, jak bezpośrednia obserwacja przedmiotu, pomiar, eksperyment, gdyż ogranicza się do określenia prawidłowości rozumowania (Górski, 1975, s. 48). Autor wyróżniał następujące metody poznawcze rachunkowości: podmiotową, momentu i okresu sprawozdawczego, bilansową, grupowania i wyceny. S. Skrzywan 11 (1971, s. 18) podzielał pogląd J. Górskiego, że metody rachunkowości to określony sposób myślowego postrzegania i rozpatrywania jej przedmio- 9 Metoda to nic innego jak tylko uświadomiony i systematyczny, zaplanowany dobór i układ działań zjednoczonych wspólnym celem (Kotarbiński, 1955, s. 87, [za:] Łakomiak, 2013, s. 354). 10 Autorka przedstawia koncepcje metod rachunkowości różnych autorów: J. Górskiego, A. Karmańskiej, Z. Kołaczyka i K.G. Szymańskiego (Remlein, 2014, s ). 11 J. Górski napisał pracę doktorską Metody poznawcze w księgowości (1961) pod kierunkiem naukowym S. Skrzywana (Bareja, 2007, s. 47). Stąd koncepcja tych metod była dobrze znana S. Skrzywanowi jeszcze przed ukazaniem się książki Metody poznawcze rachunkowości (1975).

7 Metody (poznawcze) rachunkowości przegląd współczesnej literatury polskiej 117 tu 12. Ten świadomy lub nawet nieuświadomiony sposób rozumowania prowadzi do konkretnych działań określanych prowadzeniem rachunkowości. S. Skrzywan wyróżniał następujące metody rachunkowości: podmiotową, bilansową, momentów i okresów sprawozdawczych, grupowania i wyceny. J. Górski i S. Skrzywan metody (poznawcze) rachunkowości utożsamiali zatem z określonym sposobem rozumowania. Współcześnie w podobny sposób definiują te metody J. Aleszczyk, M. Chodoń, M. Gmytrasiewicz i M. Paszula. Zdaniem autorki zdefiniowanie metod rachunkowości jest bardzo ważne z punktu widzenia teorii rachunkowości oraz dydaktyki. Metody rachunkowości to podstawowe pojęcia z zakresu rachunkowości, decydujące o istocie i specyfice tego systemu. Jednocześnie są trwałym i niezmiennym elementem tego systemu od czasu powstania systemu księgowości podwójnej. W analizowanych współczesnych publikacjach rzadko jest przedstawiana definicja metod (poznawczych) rachunkowości, choć są wymieniane i opisywane poszczególne metody. Warto dodać, że sporadycznie jest wyjaśniana różnica między metodami a zasadami rachunkowości, choć często metody i zasady rachunkowości są opisywane łącznie. Autorka znalazła tylko w jednym podręczniku (Olchowicz, 2009, s. 28) i jednym artykule (Paszula, 2011, s. 94)) krótkie wyjaśnienie tej różnicy. Zdaniem I. Olchowicz (2009, s. 94) metody rachunkowości mają wielowiekowy, niezmienny charakter, zaś zasady rachunkowości są zmienne w czasie i przestrzeni. Zdaniem M. Paszuli (2011, s. 94) metody poznawcze (aksjomaty) to obiektywnie istniejące prawidłowości rozumowania, zaś koncepcje, zasady i metody (sposoby) działania to subiektywne prawidłowości działania. 3. Metody rachunkowości a metody poznawcze rachunkowości Jak już wspominano, we współczesnej literaturze używa się dwóch określeń: metody rachunkowości i metody poznawcze rachunkowości. Pojęcia te obecnie są tak samo interpretowane i nie wyodrębnia się wśród metod rachunkowości metod poznawczych rachunkowości. Nasuwa się w związku z tym pytanie, które z tych określeń jest właściwsze. Określenie metody poznawcze rachunkowości wprowadził do polskiej literatury J. Górski. W ówczesnej literaturze metody rachunkowości były bardzo różnie interpretowane i tym mianem określano różne sposoby działania. Wielu autorów używało tego pojęcia do określenia sposobu gromadzenia i grupowania informacji w rachunkowości, który przejawiał się w konkretnym, stale powtarzającym się działaniu zawsze w formie zapisów (Skrzywan, 1971, s. 17). Obok terminu metody rachunkowości stosowano także określenie metody księgowe, które odmiennie było 12 J. Górski (1975, s. 38) uznawał, że przedmiotem rachunkowości są konkretne procesy gospodarcze wraz z uczestniczącym w nich, prawnie wydzielonym majątkiem.

8 118 Edyta Łazarowicz rozumiane przez różnych autorów, a ponadto zastępowane dość dowolnie innymi pojęciami zasady księgowe, reguły (Górski, 1975, s. 8). W celu uporządkowania metod rachunkowości J. Górski (1975, s. 48) podzielił czynności związane z prowadzeniem rachunkowości na działania mechaniczne (działania rejestracyjne) i działania myślowe ( skoncentrowane całkowicie i wyłącznie w świadomości podmiotu badającego ). Te drugie działania (prawidłowości rozumowania) określił mianem metod poznawczych rachunkowości. W ten sposób wyodrębnił wśród metod księgowych, w ogólnym tego słowa znaczeniu, takie metody, które są prawidłowościami rozumowania. Jak wyjaśniał J. Górski (1975, s. 8): wielu autorów, pisząc o»metodach księgowych«, miało na myśli zarówno zalecenia i wskazówki o charakterze proceduralnym, manipulacyjnym, jak i metody poznawcze, a równocześnie żaden z nich nie podjął próby przeprowadzenia takiego podziału. W tej sytuacji musiałem wyszukiwać»metody poznawcze rachunkowości«w istniejących opisach»metod księgowych«. ( ) Termin»metody poznawcze rachunkowości«ma tę podstawową zaletę, że jest, jak dotychczas, jasny oraz tę wadę, że jest długi i sprawia pewne trudności typu stylistycznego, prowadząc niekiedy do kilkakrotnego powtarzania słowa»rachunkowość«w jednym zdaniu. J. Górski dodał zatem przymiotnik poznawcze, aby łatwiej było zidentyfikować określoną grupę metod będących wyłącznie określonymi prawidłowościami rozumowania wśród różnych metod rachunkowości czy metod księgowych wymienianych przez poszczególnych autorów, które niekoniecznie były takimi prawidłowościami. Jak już zaznaczono, we współczesnej literaturze pojęcia metody rachunkowości i metody poznawcze rachunkowości są używane w odniesieniu do tego samego rodzaju metod. Sam ten przymiotnik obecnie niewiele wnosi w zakresie metod rachunkowości, jedynie wskazuje na odwołanie się do oryginalnej nazwy wprowadzonej przez J. Górskiego. Dlatego zdaniem autorki bardziej właściwe byłoby używanie prostszego i krótszego terminu metody rachunkowości. 4. Zbiór metod (poznawczych) rachunkowości Wśród autorów, którzy współcześnie piszą o metodach (poznawczych) rachunkowości, nie ma pełnej zgodności co do zbioru tych metod. Autorzy wymieniają następujące metody rachunkowości: metodę bilansową (Kalwasińska, 2011, s. 29; Misińska, 2002, s. 13; Nowak, 2011, s. 46; Paszula, 2011, s. 98; Soczówka, 2007, s. 77), podmiotową i bilansową (Chodoń, 2011, s. 13; Sojak, 2011, s. 267), bilansową i podmiotową (Gmytrasiewicz, 2011, s. 31, 47; Kuzior, Rówińska, 2008, s. 12; Messner, Pfaff, 2013, s. 15), podmiotowości, bilansową, ciągłej ewidencji w porządku systematycznym i chronologicznym (Karmańska, 2009, s. 40),

9 Metody (poznawcze) rachunkowości przegląd współczesnej literatury polskiej 119 bilansową, momentów i okresów sprawozdawczych, grupowania (Kożuch, 2008, s. 15), bilansową, podmiotową, periodyzacji (Hejnar, Kulis, 2007, s. 106), bilansową, podmiotową, grupowania (Dyduch, 2013, s. 22), podmiotową, bilansową, momentów i okresów sprawozdawczych, wyceny (Nastaj, 2006, s ), podmiotową, bilansową, momentów i okresów sprawozdawczych, grupowania, wyceny (Gierusz, 2007, s ; Olchowicz, 2009, s. 24; Moss, Zysnarska, 2002, s. 15), podmiotową, momentu i okresu sprawozdawczego, bilansową, grupowania (selekcji i klasyfikacji zdarzeń gospodarczych), wyceny (Aleszczyk, 2004, s. 18), podmiotową, momentów i okresów sprawozdawczych, bilansową, grupowania, wyceny (Śnieżek, 2009, s. 20), podmiotową, bilansową, momentu i okresu sprawozdawczego, grupowania, wyceny (Baran, 2014, s ; Łakomiak, 2013, s. 356). Z zaprezentowanego powyżej zestawienia wynika, że metoda bilansowa nie budzi wątpliwości i przez wszystkich autorów jest wymieniana jako jedyna lub jedna z metod (poznawczych) rachunkowości. Dość często do metod (poznawczych) rachunkowości jest zaliczana metoda podmiotowa. Niektórzy autorzy zaliczają także do metod rachunkowości metodę momentów i okresów sprawozdawczych (momentu i okresu sprawozdawczego) czy metodę grupowania; czasem jest wymieniana również metoda wyceny. Ponadto jeden z autorów wyodrębnia metodę podmiotowości i metodę ciągłej ewidencji w porządku systematycznym i chronologicznym 13. Warto zwrócić uwagę, że żaden z autorów (z wyjątkiem jednego) we współczesnej literaturze rachunkowości nie zalicza do metod rachunkowości innej metody (innych metod), poza tymi, które wymienili J. Górski i S. Skrzywan. Bardzo różne stanowiska odnośnie do zbioru metod (poznawczych) rachunkowości, skłaniają do postawienia pytania, jaki jest najwłaściwszy zbiór metod rachunkowości. Znalezienie odpowiedzi na to pytanie jest trudne, gdyż wieloznaczność terminu metoda oraz formułowane w literaturze definicje pojęcia metody (poznawcze) rachunkowości nie dostarczają jednoznacznych kryteriów do określenia takiego katalogu. Rozbieżności w zakresie metod (poznawczych) rachunkowości nie dotyczą tylko i wyłącznie ich liczby, ale także interpretacji poszczególnych metod 14, o czym szerzej w następnych punktach artykułu. 13 Ciągła ewidencja oznacza, że rachunkowość rozpoczyna swoje istnienie w jednostce gospodarczej wraz z powstaniem tej jednostki, a kończy wraz z jej likwidacją (Karmańska, 2009, s. 41). 14 W prezentowanych w kolejnych punktach artykułu różnych definicjach poszczególnych metod rachunkowości zostały pominięte te metody, przy których autorzy powoływali się na inne opracowania.

10 120 Edyta Łazarowicz 5. Metoda bilansowa Metoda bilansowa jako jedyna jest przez wszystkich autorów zaliczana do metod (poznawczych) rachunkowości. Ze względu na jej znaczenie w rachunkowości w tabeli 4 przedstawiono wiele jej definicji, aby zobrazować zakres podobieństw i różnic w jej interpretacji. Tabela 4. Definicje metody bilansowej Autor J. Aleszczyk (2004, s. 18) W. Baran (2014, s. 21) A. Dyduch (2013, s. 23) B. Gierusz (2007, s. 15) M. Gmytrasiewicz (2011, s. 31, 32) E. Kalwasińska (2011, s. 29) A. Karmańska (2009, s. 41) A.J. Kożuch (2008, s. 15) A. Kuzior, M. Rówińska (2008, s. 12) Definicja Polega na ujmowaniu (ewidencji), grupowaniu i przedstawianiu wszystkich zjawisk gospodarczych dwustronnie i równoważnie, czyli bilansowo (pierwotna nazwa to metoda podwójnego zapisu). Polega na ujmowaniu zjawisk gospodarczych dwustronnie (równoważnie-bilansowo). Jest sposobem rozumowania, polegającym na poszukiwaniu oraz ustalaniu równowagi między ilościowymi cechami obserwowanych przedmiotów oraz zjawisk. Można ją określić jako podwójną równoważącą się interpretację cech każdego dowolnego zagadnienia jednostki gospodarczej. Zasoby i wszystkie zdarzenia ujmowane są w danym podmiocie dwustronnie. Cechą tej metody jest systematyczne poszukiwanie i ustalanie równowagi między mierzalnymi (ilościowymi) cechami obserwowanych środków i zjawisk. Przejawem jej stosowania jest bilansowe zestawienie zasobów danej jednostki, dwustronne ujmowanie operacji itp.. Polega na podwójnej równoważącej się interpretacji w rachunkowości wszelkich kategorii majątkowych i zjawisk ekonomicznych przez ten specyficzny system opisu życia gospodarczego. ( ) Metodzie bilansowej podporządkowany jest cały system rachunkowości; sposoby interpretacji opisywanych zjawisk gospodarczych, procedury obliczeniowe, wszelkie kategorie i formy sprawozdań finansowych itp. działania w praktyce tego systemu. Oznacza ona podwójną i równoważną interpretację cech każdego dowolnego zagadnienia rachunkowości jednostki gospodarczej. Narzuca dyscyplinę rozumowania polegającego na poszukiwaniu oraz ustalaniu równowagi między ilościowymi cechami przedmiotów i zjawisk. Zastosowanie metody bilansowej znajduje wyraz (1) w definiowaniu majątku jednostki gospodarczej jako aktywów i pasywów równej wartości oraz (2) przy podwójnym zapisie (opisie) operacji gospodarczych. Zasoby i wszystkie zjawiska gospodarcze ujmowane są w danej jednostce dwustronnie i równoważnie. Podwójny, ale równoważny charakter majątku, kapitałów i procesów.

11 Metody (poznawcze) rachunkowości przegląd współczesnej literatury polskiej 121 Autor A. Łakomiak (2013, s. 356) Z. Messner, J. Pfaff (2013, s. 15) B. Micherda (2009, s. 135) D. Misińska (2002, s. 13) T. Moss, A. Zysnarska (2002, s. 15) W. Nastaj (2006, s. 14) E. Nowak (2011, s. 46) I. Olchowicz (2009, s. 25) H. Soczówka (2007, s. 77) S. Sojak (2011, s ) Definicja Polega ona na poszukiwaniu równowagi między ilościowymi cechami obserwowanych zjawisk. Pozwala na dualne spojrzenie na majątek jednostki. Wykorzystuje podwójny opis każdej operacji gospodarczej. Jest metodą obserwacji faktów. Polega ona na ujmowaniu (ewidencji), grupowaniu i przedstawianiu majątku przedsiębiorstwa i wszystkich zdarzeń gospodarczych zawsze dwustronnie i równoważnie, czyli bilansowo. Polega ona na rozpatrywaniu działalności gospodarczej jednocześnie z dwóch przeciwstawnych punktów widzenia. Polega na tym, że każdy składnik majątkowy w danym podmiocie ma swojego właściciela, który go finansuje. Właścicielem jest albo prowadzący daną działalność gospodarczą, albo ktoś, kto pożyczył pieniądze na zakup składnika majątkowego lub go sprzedał na kredyt. Wartość składników majątkowych jest równa wartości źródeł ich finansowania. Każdy przychód wymaga ponoszenia kosztów jego uzyskania. Jeżeli przychód i koszty nie są równe, to pozycją bilansującą jest zysk lub strata. Według [metody bilansowej przypis E.Ł.] na wszystkie zjawiska gospodarcze należy patrzeć dwustronnie, np. jeżeli zrealizowano przychody, to jakie poniesiono na ich osiągnięcie koszty, jeżeli zakupiono jakikolwiek składnik majątku, to należy ustalić z jakich źródeł sfinansowano jego zakup. Na wszelkie zjawiska gospodarcze należy patrzeć dwustronnie, np. jeżeli zakupiono jakikolwiek składnik majątku to z jakich źródeł finansowano jego zakup. Polega na tym, że wszystkie zasoby majątkowe oraz zjawiska i procesy gospodarcze występujące w danej jednostce są rejestrowane dwustronnie, czyli są ujmowane z dwóch różnych punktów widzenia. Polega ona na podwójnej obserwacji majątku jednostki i zdarzeń, powodujących zmiany w tym majątku, czyli z dwóch różnych punktów widzenia. Dotyczy to przede wszystkim ujmowania majątku w księgach rachunkowych oraz w sprawozdaniu finansowym w dwóch różnych aspektach, lecz równoważących się kwotowo. Oznacza zatem rozumowanie polegające na podwójnym podejściu do pewnych zjawisk. W rachunkowości tym zjawiskiem jest działalność gospodarcza. Dotyczy dualizmu opisu zjawisk gospodarczych przejawiającego się w dochowaniu równowagi bilansowej (przejawem jej zastosowania jest m.in. bilans (aktywa = pasywa), konto i zasada podwójnego zapisu (Wn = Ma), przepływy pieniężne, procedury ustalania wyniku finansowego (przychody minus koszty = wynik), przyrost lub ubytek kapitału). Źródło: opracowanie własne.

12 122 Edyta Łazarowicz Cechą wspólną wszystkich definicji metody bilansowej jest wskazywanie na podwójny (dwustronny, dualny) sposób interpretacji (opisu) zjawisk gospodarczych (zdarzeń gospodarczych, majątku, działalności gospodarczej) w danym podmiocie. Część autorów wskazuje ponadto, że ta interpretacja (opis) ma charakter równoważny. Wnikając w szczegóły poszczególnych definicji metody bilansowej, można zauważyć, że niektórzy autorzy piszą o podwójnej (i równoważnej) interpretacji przedmiotu rachunkowości, inni z kolei piszą już o skutkach takiej interpretacji, czyli o określonym opisie przedmiotu rachunkowości dwustronne (i równoważne) ujmowanie (ewidencja), grupowanie i przedstawianie zjawisk gospodarczych. Ponadto można zauważyć, że pewna grupa autorów wskazuje na podwójną (i równoważną) interpretację (opis) zjawisk gospodarczych, inna grupa zasobów (majątku) i zdarzeń gospodarczych, kolejna grupa działalności gospodarczej. W tym przypadku widać jednocześnie pewne rozbieżności wśród autorów przy określaniu przedmiotu rachunkowości. W literaturze przedmiotu można też się spotkać z określeniami zasada bilansowa czy zasada dualizmu (szerzej zob. tabela 5). Warto przeanalizować, czy ich definicje są tożsame z definicjami metody bilansowej. Tabela 5. Definicje zasady bilansowej i zasady dualizmu Autor S. Sojak (2008, s. 28) J. Turyna (2014, s. 42) M. Dobija (2014, s. 46) H. Kurek, H. Zielińska (2005, s. 177) Definicja Zasada bilansowa Przejawia się w równaniu bilansowym, przy czym mamy dwa podejścia do równania bilansowego: jednostkowe i własnościowe. W pierwszym przypadku suma majątku (aktywów) jednostki równa się sumie kapitału właścicieli i zobowiązań: A = K + Z. ( ). Zgodnie z teorią własnościową równanie bilansowe ma formę: K = A Z. Zakłada, że suma wartości wszystkich składników majątku jest równa sumie wartości źródeł ich finansowania, tzn. suma aktywów równa się sumie kapitałów własnych i zobowiązań. Zasada dualizmu Istotą rachunkowości podwójnej jest zasada dualizmu, zgodnie z którą środki ekonomiczne są postrzegane dualnie; z jednej strony jako heterogeniczne i materialne bądź niematerialne aktywa, a z drugiej strony jako ucieleśniony w tych aktywach abstrakcyjny kapitał. Oznacza ona, że suma aktywów firmy jest równa sumie pasywów. Wyrazem tej zasady jest podstawowe równanie bilansowe: Aktywa = Pasywa. Dualizm oznacza zatem podwójne ujęcie środków gospodarczych i źródeł ich pochodzenia. Źródło: opracowanie własne. Jak wynika z tabeli 5, wszyscy autorzy łączą zasadę bilansową i zasadę dualizmu z podwójną interpretacją majątku/kapitału/środków ekonomicznych jednostki. Defi-

13 Metody (poznawcze) rachunkowości przegląd współczesnej literatury polskiej 123 niują te zasady (z wyjątkiem M. Dobii) w kontekście równania bilansowego (aktywa = pasywa). Zgodnie z zasadą bilansową/dualizmu suma aktywów (majątku) jest równa sumie pasywów (kapitału właścicieli i zobowiązań (źródeł finansowania tego majątku)). Podwójna interpretacja majątku (kapitału) jednostki była wcześniej podkreślana w niektórych definicjach metody bilansowej (por. tabela 4). A zatem zasadę bilansową i zasadę dualizmu można potraktować jako jeden z aspektów metody bilansowej. 6. Metoda podmiotowa Drugą po metodzie bilansowej najczęściej wymienianą metodą (poznawczą) rachunkowości jest metoda podmiotowa. Definicje tej metody są przedstawione w tabeli 6. Autor J. Aleszczyk (2004, s. 18) W. Baran (2014, s ) A. Dyduch (2013, s. 23) B. Gierusz (2007, s. 15) M. Gmytrasiewicz (2011, s. 47) A. Karmańska * (2009, s. 40) Tabela 6. Definicje metody podmiotowej Definicja Przedmiot rachunkowości jest zawsze rozpatrywany z punktu widzenia określonego (konkretnego) podmiotu gospodarczego prowadzącego rachunkowość, czyli z punktu widzenia podmiotu rachunkowości. Wskazuje, że przedmiot rachunkowości jest zawsze rozpatrywany z punktu widzenia określonego podmiotu gospodarczego. Oznacza to, że dana jednostka skupia się na zdarzeniach tylko w odniesieniu do ich wpływu na stan posiadanego majątku, zmianę źródeł finansowania oraz wynik finansowy. Oznacza, że wszystko, co jest przedmiotem zainteresowania rachunkowości, rozpatrywane jest przez pryzmat konkretnej jednostki gospodarczej. Wszystkie obserwacje, a więc pomiar i rejestracja zdarzeń oraz stan posiadanych przez jednostkę zasobów majątkowych, rozpatruje się w rachunkowości z punktu widzenia danej jednostki (podmiotu gospodarczego). Obserwacja i opis przedmiotu ewidencji księgowej (czyli kapitału/majątku) dokonywane są zawsze z punktu widzenia danego przedsiębiorstwa; wynika to z mikroekonomicznego charakteru tej ewidencji, a więc względności obserwacji księgowych. Jasno określa»punkt widzenia«, z czym wiąże się ujęcie wartościowe obserwowanych zdarzeń gospodarczych i kategorii majątkowo-finansowych. Wymaga ich interpretacji z perspektywy jednostki gospodarczej, w której prowadzone są zapisy ewidencyjne (tj. podmiotu rachunkowości). * Autorka używa określenia metoda podmiotowości.

14 124 Edyta Łazarowicz Tabela 6. Definicje metody podmiotowej (ciąg dalszy) Autor A. Kuzior, M. Rówińska (2008, s. 12) A. Łakomiak (2013, s. 356) Z. Messner, J. Pfaff (2013, s ) T. Moss, A. Zysnarska (2002, s. 15) W. Nastaj (2006, s. 13) I. Olchowicz (2009, s. 24) H. Poetschke (2011, s ) S. Sojak (2011, s. 267) Definicja Obserwacja i ujmowanie majątku oraz procesów z punktu widzenia danego podmiotu. Wykorzystuje obserwację przedmiotu z punktu widzenia jednostki gospodarczej. Klasyfikacja posiadanego majątku przedsiębiorstwa oraz interpretacja jego zdarzeń gospodarczych odbywają się z punktu widzenia tego podmiotu. Metoda podmiotowa ma również wpływ na odrębne traktowanie przedsiębiorstwa jako podmiotu gospodarczego pod względem organizacyjno-prawnym. Metoda podmiotowa, nakazująca wszelkie obserwacje i ich pomiar prowadzić z punktu widzenia danego podmiotu gospodarczego. Nakazuje wszystkie obserwacje i ich pomiar prowadzić z punktu widzenia danego podmiotu. Polega na tym, iż wszelkie zdarzenia gospodarcze są interpretowane i rejestrowane w rachunkowości zawsze z punktu widzenia tej jednostki, której dane zdarzenie dotyczy. Oznacza ona obserwację i opis działalności gospodarczej konkretnego podmiotu gospodarczego; rachunkowość jest zawsze mikroekonomicznym systemem informacyjnym i charakteryzuje się subiektywizmem w opisie obserwowanych zdarzeń gospodarczych, gdyż jest on dokonywany przez pryzmat konkretnej jednostki gospodarczej. Decyduje o tym, że»pomiar i analiza zjawisk gospodarczych«zawsze dotyczy wyodrębnionej jednostki organizacyjnej. Źródło: opracowanie własne. Metoda podmiotowa jest bardzo podobnie definiowana przez różnych autorów, a mianowicie, że interpretacja i opis przedmiotu rachunkowości są dokonywane zawsze z punktu widzenia danego podmiotu gospodarczego. Różnice w definiowaniu tej metody odnoszą się tylko do określenia przedmiotu interpretacji. Jedni autorzy piszą ogólnie o interpretacji przedmiotu rachunkowości, inni z kolei o interpretacji majątku, zdarzeń. Podobne rozbieżności w zakresie przedmiotu rachunkowości występują w definicjach metody bilansowej. Należy dodać, że tylko z definicji metody podmiotowej S. Sojaka i H. Poetschke wynika, że metoda ta bardziej dotyczy wyodrębnienia podmiotu rachunkowości niż interpretacji przedmiotu rachunkowości z punktu widzenia danego podmiotu.

15 Metody (poznawcze) rachunkowości przegląd współczesnej literatury polskiej Inne metody (poznawcze) rachunkowości Jak już wspomniano, niektórzy autorzy zaliczają do metod (poznawczych) rachunkowości także metodę momentów i okresów sprawozdawczych (momentu i okresu sprawozdawczego) oraz metodę grupowania; czasem również metodę wyceny. Definicje metody momentów i okresów sprawozdawczych zaprezentowano w tabeli 7. Tabela 7. Metoda momentów i okresów sprawozdawczych (momentu i okresu sprawozdawczego) Autor J. Aleszczyk (2004, s. 18) W. Baran (2014, s. 21) B. Gierusz (2007, s. 14) A.J. Kożuch (2008, s. 15) T. Moss, A. Zysnarska (2002, s. 15) W. Nastaj (2006, s. 14) Definicja Według [niej przypis E.Ł.] stan majątkowy oraz finansowy podmiotu gospodarczego jest zawsze ustalany na ściśle określony dzień (nazywany momentem bilansowym), natomiast procesy gospodarcze i wyniki finansowe są z reguły rozpatrywane za pewien okres sprawozdawczy, przy czym okres ten niekoniecznie musi się pokrywać z okresem występującym między dwoma kolejnymi momentami bilansowymi. Oznacza, że stan majątkowy i finansowy ustala się na ściśle określony dzień moment bilansowy, procesy gospodarcze i wyniki finansowe rozpatruje się za pewien okres sprawozdawczy. Umożliwiająca ścisłe liczbowe określenie w dowolnie wybranym momencie: a) wielkości zasobów, jakimi dysponuje dana jednostka i źródeł ich finansowania, mimo że obie te wielkości i ich składniki ulegają ciągłym zmianom, b) rozmiarów procesów gospodarczych, jakie zaistniały pomiędzy dwoma momentami. Pozwalająca na ścisłe liczbowe określenie w dowolnym momencie: wielkości zasobów znajdujących się w posiadaniu jednostki i źródeł ich finansowania, mimo ciągłych zmian tych wielkości, rozmiarów procesów gospodarczych, jakie miały miejsce między dwoma momentami. Polegająca na przygotowywaniu okresowych informacji na temat wartości posiadanego majątku i źródeł jego sfinansowania, wartości zrealizowanych przychodów i poniesionych kosztów, osiągniętego wyniku finansowego. Polega na przygotowywaniu okresowych informacji na temat wartości posiadanego majątku i źródeł jego finansowania, wartości zrealizowanych przychodów i poniesionych kosztów, osiągniętego wyniku finansowego. Źródło: opracowanie własne.

16 126 Edyta Łazarowicz Jak wynika z tabeli 7, definicje metody momentów i okresów sprawozdawczych (momentu i okresu sprawozdawczego) różnych autorów są podobne. Wszyscy autorzy podkreślają, że metoda ta dotyczy okresowego ustalania stanu zasobów jednostki i źródeł ich finansowania oraz wyniku finansowego. Przy czym J. Aleszczyk i W. Baran wskazują, że metoda ta oznacza, że stan majątkowy i finansowy jednostki ustala się na określony dzień zwany momentem bilansowym, a procesy gospodarcze i wyniki finansowe ustala się za pewien okres sprawozdawczy. Z tych definicji wynika, że metoda ta określa czas ustalania aktywów i pasywów oraz wyniku finansowego: aktywa i pasywa ustala się na dany moment, a wynik finansowy za dany okres. Z kolei definicje B. Gierusz i A.J. Kożucha są bardziej ogólne i mowa w nich o tym, że metoda ta umożliwia liczbowe określenie w dowolnym momencie zasobów jednostki i źródeł ich finansowania oraz rozmiarów procesów gospodarczych, jakie wystąpiły pomiędzy dwoma momentami. Najbardziej ogólną definicję tej metody przedstawiają T. Moss i A. Zysnarska oraz W. Nastaj, wskazując, że metoda ta polega na przygotowywaniu okresowych informacji dotyczących wartości aktywów i pasywów oraz przychodów i kosztów i osiągniętego wyniku finansowego. Jest jeszcze jedna drobna różnica w nazewnictwie tej metody, mianowicie J. Aleszczyk i W. Baran używają określenia metoda momentu i okresu sprawozdawczego (tak jak J. Górski), pozostali autorzy metoda momentów i okresów sprawozdawczych (tak jak S. Skrzywan). Definicje kolejnej metody metody grupowania przedstawiono w tabeli 8. Tabela 8. Metoda grupowania Autor J. Aleszczyk (2004, s. 18) W. Baran (2014, s. 22) A. Dyduch (2013, s. 23) B. Gierusz (2007, s ) Definicja Za [jej przypis E.Ł.] pomocą (...) po rozpoznaniu cech wspólnych i różnicujących zdarzeń gospodarczych, dokonuje się scalania lub podziału przedmiotu ewidencji rachunkowej. Za [jej przypis E.Ł.] pomocą ( ) po rozpoznaniu cech wspólnych i różnicujących zdarzeń gospodarczych, dokonuje się scalania lub podziału ewidencji rachunkowej. [Jej przypis E.Ł.] istota polega na ewidencjonowaniu na kontach operacji gospodarczych z zachowaniem zasady podwójnego zapisu. Polegająca na tworzeniu w ramach przedmiotu rachunkowości jednorodnych grup opartych na cechach wspólnych elementów zbiorowości. Metoda ta opiera się bądź na selekcji, np. przy ustalaniu, które zdarzenia gospodarcze podlegają ewidencji, a które nie, bądź na logicznej klasyfikacji zjawisk przejawiającej się w porządkowaniu i grupowaniu zjawisk objętych ewidencją (jej przejawem jest dzielenie i łączenie kont).

17 Metody (poznawcze) rachunkowości przegląd współczesnej literatury polskiej 127 Autor A.J. Kożuch (2008, s. 15) A. Łakomiak (2013, s. 356) T. Moss, A. Zysnarska (2002, s. 15) Definicja Polega na grupowaniu poszczególnych zdarzeń i procesów gospodarczych według wyróżniających je cech wspólnych w przeznaczonych do tego celu urządzeniach księgowych oraz według zasad określonych w przepisach prawa. Umożliwia tworzenie zbiorowości w zakresie przedmiotu rachunkowości na podstawie rozpoznanych cech wspólnych i różnicujących elementy tych zbiorowości. Dlatego jest podstawą klasyfikowania zakresów przedmiotowych i dostarcza informacji do obserwacji zjawisk. Nakazuje grupowanie składników majątku i źródeł ich sfinansowania oraz procesów gospodarczych zachodzących w jednostce w oparciu o przyjęte kryteria. Źródło: opracowanie własne. Definicje metody grupowania różnych autorów są zbieżne. Prawie wszyscy autorzy wskazują w nich na klasyfikację zdarzeń gospodarczych (procesów gospodarczych). Niektórzy autorzy wskazują ponadto na selekcję zdarzeń gospodarczych. T. Moss i A. Zysnarska obok klasyfikacji procesów gospodarczych wskazują także na klasyfikację składników majątku i źródeł ich sfinansowania. A. Łakomiak pisze z kolei bardzo ogólnie, tj. o klasyfikowaniu w zakresie przedmiotu rachunkowości. Definicje ostatniej metody metody wyceny przedstawiono w tabeli 9. Tabela 9. Metoda wyceny Autor J. Aleszczyk (2004, s. 18) W. Baran (2014, s. 22) B. Gierusz (2007, s. 15) T. Moss, A. Zysnarska (2002, s. 15) W. Nastaj (2006, s. 14) Definicja Określa wartość poszczególnych zdarzeń gospodarczych oraz wartość posiadanego majątku (wycenianych według różnych metod, na przykład według cen nabycia lub cen zakupu). Metoda wyceny ma za zadanie sprowadzić wszystkie te zdarzenia [gospodarcze przypis E.Ł.] do tzw. wspólnego mianownika, jakim jest miernik pieniężny ( ). Metoda wyceny zatem: określa wartość poszczególnych zdarzeń gospodarczych oraz wartość posiadanego majątku, ujmuje zjawiska, które można ująć wartościowo w mierniku pieniężnym (walucie danego kraju). Według [niej przypis E.Ł.] w rachunkowości ujmowane są tylko te zdarzenia, które można ująć wartościowo. Według [niej przypis E.Ł.] przedmiotem rachunkowości mogą być tylko zjawiska wymierne w pieniądzu. Przedmiotem rachunkowości mogą być tylko zjawiska wymierne w pieniądzu. Źródło: opracowanie własne.

18 128 Edyta Łazarowicz Definicje metody wyceny można podzielić na dwie grupy. Tacy autorzy, jak B. Gierusz, T. Moss i A. Zysnarska czy W. Nastaj wskazują, że według metody wyceny przedmiotem rachunkowości mogą być tylko zjawiska (zdarzenia) wymierne w pieniądzu. Ta grupa definicji metody wyceny odnosi się zatem do określania przedmiotu rachunkowości. W tym kontekście metoda wyceny staje się jednym z warunków decydujących o tym, co może być przedmiotem rachunkowości. Przy takim definiowaniu metody wyceny staje się ona bardziej założeniem niż metodą rachunkowości. Z kolei J. Aleszczyk i W. Baran wskazują, że metoda wyceny określa wartość poszczególnych zdarzeń gospodarczych i wartość posiadanego majątku. W. Baran wskazuje na jeszcze jeden aspekt tej metody, a mianowicie, że ujmuje ona zjawiska w mierniku pieniężnym. W tej grupie definicji metody wyceny wskazuje się na pomiar przedmiotu rachunkowości w ujęciu pieniężnym. Przy takim definiowaniu metody wyceny, podobnie jak to było w przypadku definicji metody grupowania, określony jest tylko ogólny rodzaj działania, ale bez wskazania konkretnej prawidłowości. Podsumowanie Z analizy współczesnej literatury przedmiotu wynika, że obecnie brakuje dyskusji o metodach (poznawczych) rachunkowości. Rzadko jest definiowane samo pojęcie metody (poznawcze) rachunkowości. Najczęściej autorzy definiują tylko poszczególne metody (poznawcze) rachunkowości. Ponadto sporadycznie jest wyjaśniana różnica między metodami a zasadami rachunkowości. Wśród autorów nie ma zgodności co do zbioru metod (poznawczych) rachunkowości. Jedyną metodą, która nie wzbudza żadnych wątpliwości, jest metoda bilansowa. Druga metoda, która jest często wymieniana, to metoda podmiotowa. Znacznie rzadziej są wymieniane metoda grupowania, metoda momentów i okresów sprawozdawczych (momentu i okresu sprawozdawczego) czy metoda wyceny. Większe lub mniejsze rozbieżności w zależności od przyjętego podejścia istnieją także w zakresie definiowania poszczególnych metod (poznawczych) rachunkowości. Parafrazując J. Górskiego (1975, s. 19), można zapytać, czy brak zgodności odnośnie do zbioru metod (poznawczych) rachunkowości oraz częściowo odmienna interpretacja poszczególnych metod przynosi pożytek rachunkowości i co w związku z tym mogą sądzić o teorii rachunkowości postronni jej obserwatorzy. Wyniki analizy współczesnej literatury przedmiotu wskazują, że w zakresie metod (poznawczych) rachunkowości pozostają do rozwiązania następujące problemy: ustalenie nowej (zmodyfikowanie dotychczasowych) definicji pojęcia metody (poznawcze) rachunkowości, określenie zbioru metod (poznawczych) rachunkowości, zdefiniowanie poszczególnych metod (poznawczych) rachunkowości, określenie różnicy pomiędzy metodami a zasadami rachunkowości.

19 Metody (poznawcze) rachunkowości przegląd współczesnej literatury polskiej 129 Literatura Aleszczyk J. (2004), Rachunkowość finansowa od podstaw, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań. Artienwicz N. (2012), O symetrii i harmonii w rachunkowości, Zarządzanie i Finanse, t. 10, nr 4, cz. 3, Uniwersytet Gdański, Gdańsk, s Baran W. (2014), Wprowadzenie do rachunkowości jako systemu informacyjnego, [w:] W. Baran (red.), Podstawy rachunkowości. Sprawozdanie finansowe. Zasady. Etyka, Difin, Warszawa. Bareja K. (2007), Górski Józef, [w:] S. Sojak (red.), Słownik biograficzny rachunkowości w Polsce, SKwP, Warszawa. Bareja K. (2004), Metodologia rachunkowości według Józefa Górskiego, [w:] M. Gmytrasiewicz, A. Karmańska (red.), Polska szkoła rachunkowości, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa, s Brzezin W. (2008), Krytyka metod poznawczych rachunkowości w ujęciu Józefa Górskiego, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, t. 44 (100), SKwP, Warszawa, s Chodoń M. (2011), Funkcje, metody i zasady rachunkowości, [w:] M. Chodoń, K. Zasiewska, Podstawy rachunkowości, SKwP, Warszawa. Dobija M. (2014), Dualizm kapitału i aktywów jako podstawa rachunkowości i ekonomii, [w:] M. Dobija (red.), Teoria rachunkowości. Podstawa nauk ekonomicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. Dobija M. (2006), Zasada dualizmu jako podstawowy paradygmat rachunkowości i ekonomii, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, t. 35 (91), SKwP, Warszawa, s Dyduch A. (2013), Rachunkowość jako system informacyjny, [w:] A. Dyduch, M. Sierpińska, Z. Wilimowska, Finanse i rachunkowość, PWE, Warszawa. Gierusz B. (2007), Podręcznik samodzielnej nauki księgowania, ODDK, Gdańsk. Gmytrasiewicz M. (2011), Rachunkowość. Podstawowe założenia i zasady, Difin, Warszawa. Gmytrasiewicz M. (2005), Metody rachunkowości, [w:] M. Gmytrasiewicz (red.), Encyklopedia rachunkowości, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa. Górski J. (1975), Metody poznawcze rachunkowości, PWE, Warszawa. Hejnar J., Kulis I. (2007), Podstawy wyceny w rachunkowości, [w:] B. Micherda (red.), Podstawy rachunkowości. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Jezierska E. (2007), Metody i nadrzędne zasady współczesnej rachunkowości, praca doktorska, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Katedra Rachunkowości, Warszawa. Kalwasińska E. (2011), Zasady systemu rachunkowości, [w:] E. Kalwasińska, D. Maciejowska, Rachunkowość finansowa w teorii i praktyce według najnowszego polskiego prawa bilansowego, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Karmańska A. (2009), Wartość ekonomiczna w systemie informacyjnym rachunkowości finansowej, Difin, Warszawa. Karmańska A. (2007), Wartość ekonomiczna a paradygmat metody bilansowej (artykuł dyskusyjny), Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, t. 38 (94), SKwP, Warszawa, s Kotarbiński T. (1955), Traktat o dobrej robocie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, Łódź. Kożuch A. J. (2008), Podstawy rachunkowości, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Oświęcimiu, Oświęcim. Kurek H., Zielińska H. (2005), Funkcje i zasady współczesnej rachunkowości, [w:] M. Dobija (red.), Teoria rachunkowości w zarysie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. Kuzior A., Rówińska M. (2008), Podstawy rachunkowości, Wydawnictwo Marina, Wrocław. Łakomiak A. (2013), O metodzie naukowej (w) rachunkowości, [w:] A. Karmańska (red.), Nauka o rachunkowości na progu gospodarki opartej na wiedzy, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s Łazarowicz E. (2015), Dyskusje o metodach rachunkowości w literaturze polskiej, [w:] A. Kamela- -Sowińska (red.), Teoria i historia rachunkowości, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Poznań, s