Wyniki monitoringu ornitologicznego w 2014 roku

Transkrypt

1

2 Wyniki monitoringu ornitologicznego w 2014 roku Zakres prac zrealizowanych w 2014 roku oraz wstępne wyniki monitoringu efektów programu rolnośrodowiskowego w zakresie ornitofauny OPRACOWALI DOROTA KOTOWSKA, MICHAŁ ŻMIHORSKI Falenty, kwiecień 2015

3 Opracowanie wykonane w ramach Priorytetu 2 Monitoring efektów przyrodniczych programu rolnośrodowiskowego w Programie Wieloletnim pt. Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich realizowanym przez Instytut Technologiczno-Przyrodniczy. Koordynator Priorytetu 2 Hubert Piórkowski Realizacja prac terenowych Pracownia Przyrodnicza, Marek Jobda Obserwatorzy terenowi, biorący udział w liczeniach ptaków w 2014 roku Karolina Adamska, Małgorzata Bagińska, Urban Bagiński, Cezary Ćwikowski, Adam Dmoch, Marcin Filipek, Jerzy Grzybek, Józef Hordowski, Marek Jobda, Jacek Kaliciuk, Aneta Kozłowska, Paweł Kwaśniewicz, Michał Maniakowski, Tomasz Oder, Małgorzata Pietkiewicz, Krzysztof Pietrasz, Michał Radziszewski, Rafał Rzepkowski, Paweł Szałański, Bartłomiej Woźniak Zalecany sposób cytowania Kotowska D., Żmihorski M Wyniki monitoringu ornitologicznego w 2014 roku. Zakres prac zrealizowanych w 2014 roku oraz wstępne wyniki monitoringu efektów programu rolnośrodowiskowego w zakresie ornitofauny. Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach Copyright by Instytut Technologiczno-Przyrodniczy, 2015 Instytut Technologiczno-Przyrodniczy Al. Hrabska 3, Raszyn tel , faks Opracowanie graficzne i przygotowanie do druku Barbara Kryska

4 Spis treści Streszczenie Zestaw terminów używanych w opracowaniu Wstęp Metodyka badań Teren badań Wybór powiatów Wybór działek ornitologicznych (RSO) i działek kontrolnych (KON) Określenie wybranych cech środowiska w punktach kontrolnych Metodyka liczeń ptaków Liczenie ptaków Czas i termin kontroli Formularz liczenia Interpretacja wyników liczeń Analiza statystyczna Transformacja danych o pokryciu terenu Modelowanie bogactwa gatunkowego i obecności poszczególnych gatunków ptaków w punktach kontrolnych Wyniki Działki ornitologiczne i działki kontrolne Skład gatunkowy zespołu ptaków Bogactwo gatunkowe wybranych grup ptaków w krajobrazie rolniczym Wszystkie gatunki łącznie Gatunki kwalifikujące do płatności rolnośrodowiskowych w ramach wariantów ptasich Ptaki z grupy siewek łąkowych Występowanie wybranych gatunków ptaków w krajobrazie rolniczym Derkacz Crex crex Czajka Vanellus vanellus Kszyk Gallinago gallinago Skowronek Alauda arvensis Dymówka Hirundo rustica Świergotek łąkowy Anthus pratensis Pliszka żółta Motacilla flava Pokląskwa Saxicola rubetra Łozówka Acrocephalus palustris Gąsiorek Lanius collurio Szpak Sturnus vulgaris Szczygieł Carduelis carduelis Trznadel Emberiza citrinella Potrzos Emberiza schoeniclus Potrzeszcz Emberiza calandra Różnorodność zespołu ptaków typowych dla krajobrazu rolniczego Wnioski do wdrażania programu rolnośrodowiskowego

5 5 Streszczenie W raporcie przedstawiono wyniki monitoringu ornitologicznego przyrodniczych efektów programu rolnośrodowiskowego w Polsce w 2014 roku. W ramach monitoringu kontrolowano liczebność i skład gatunkowy zespołu ptaków w okresie wiosennym w 600 punktach kontrolnych. Do kontroli wylosowano 30 powiatów, a w ich granicach 338 działek ornitologicznych aktualnie objętych programem rolnośrodowiskowym w ramach wariantów dedykowanych ochronie ptaków (4.1, 5.1) oraz 262 działki kontrolne, znajdujące się na powierzchniach nieobjętych tymi wariantami. Wiosną obserwatorzy wykonali we wszystkich punktach kontrolnych, zlokalizowanych na obu typach działek, po dwa poranne, 10-minutowe liczenia, w czasie których notowali wszystkie widziane lub słyszane osobniki wszystkich gatunków ptaków, z wyjątkiem osobników lecących wysoko nad gruntem i piskląt. Ponadto, w promieniu 100 m od każdego punktu określano udział głównych typów użytkowania gruntów (użytki zielone, grunty orne, lasy, wody i zabudowa). W czasie kontroli rejestrowano również obecność zwierząt gospodarskich. Do selekcji cech środowiska najlepiej tłumaczących obecność wybranych gatunków lub grup gatunków ptaków wykorzystano wielowymiarowe mieszane modele addytywne, korygowane o efekt autokorelacji przestrzennej. W sumie stwierdzono osobników należących do 156 gatunków ptaków. Najliczniejszymi gatunkami wróblowych były: szpak, skowronek, dymówka, trznadel i świergotek łąkowy, a spośród ptaków nienależących do wróblowych: krzyżówka, grzywacz, śmieszka, czajka, łączak. Stwierdzono również gatunki rzadkie, takie jak: kulik wielki i błotniak łąkowy. Cechy środowiska w miejscu kontroli w istotny sposób determinowały skład gatunkowy zespołu ptaków. Liczba wszystkich gatunków ptaków była wyższa na działkach, gdzie występowały tereny zalesione i częściowo zalane wodą oraz w miejscach, gdzie występowały zwierzęta gospodarskie. Wynika to prawdopodobnie z większej różnorodności siedlisk występujących w takich lokalizacjach, co sprzyja bogactwu gatunkowemu całego zespołu. Typ działki (ornitologiczna lub kontrolna) nie wpływał na liczbę gatunków. Bogactwo gatunkowe ptaków kwalifikujących do płatności rolnośrodowiskowych w ramach wariantów ptasich (tzw. dziesięcioptak ) było wyższe w lokalizacjach z większym udziałem użytków zielonych, niższe na terenach zalesionych, a typ działki nie miał dla nich znaczenia. Stwierdzono też spadek średniej liczby gatunków kwalifikujących obserwowanych podczas kontroli w 2014 roku w stosunku do poprzedniego roku. Spadek ten był jednak łagodniejszy na działkach ornitologicznych, niż kontrolnych, co może sugerować pozytywny wpływ wariantów 4.1 i 5.1 na te gatunki. Poszczególne gatunki ptaków uwzględnione w analizie wykazywały zróżnicowane preferencje względem rozpatrywanych cech środowiska. Część gatunków (np. derkacz, kszyk, świergotek łąkowy) występowały wyraźnie częściej w miejscach o dużej powierzchni użytków zielonych, a unikały pól uprawnych, z kolei inne (np. skowronek, dymówka) wykazały odwrotną zależność. Udział obszarów zalesionych miał negatywny wpływ na rozpowszechnienie wielu gatunków typowych dla terenów rolniczych do tej grupy należą m.in. czajka, skowronek, pliszka żółta, pokląskwa, potrzos i potrzeszcz. Jedynie nieliczne gatunki (trznadel, gąsiorek) preferowały wyższy udział zadrzewień. Dla zdecydowanej większości spośród rozpatrywanych gatunków typ działki (działka ornitologiczna lub kontrolna) nie miał znaczenia. W przypadku dwóch gatunków kszyka i szczygła stwierdzono istotny efekt interakcji roku i typu działki, wskazujący, że zmiany rozpowszechnienia tych ptaków w latach były bardziej korzystne z punktu widzenia zachowania ich populacji na działkach ornitologicznych w porównaniu z działkami kontrolnymi. Natomiast w wielu przypadkach na występowanie ptaków silny, pozytywny wpływ miała obecność zwierząt gospodarskich, niektóre gatunki unikały jednak wypasu. Wyniki prezentowane w raporcie opierają się na analizie krótkoterminowych (jednorocznych) zmian liczebności i rozpowszechnienia gatunków lub grup gatunków ptaków. Powinny być zatem weryfikowane na podstawie danych z kolejnych lat. Już teraz jednak udało się potwierdzić szereg zależności: (1) pozytywnym sygnałem jest bardziej stabilna liczba gatunków ptaków kwalifikujących do płatności rolnośrodowiskowych oraz ptaków z grupy siewek łąkowych na działkach ornitologicznych niż na działkach kontrolnych. (2) Żaden z gatunków kwalifikujących nie wykazał jednak podobnej zależności, jeśli chodzi o rozpowszechnienie. (3) Dla żadnego z tych gatunków typ działki nie był istotnym predyktorem ich obecności w kontrolowanych lokalizacjach. (4) Obecność zwierząt gospodarskich znacząco podnosi prawdopodobieństwo obecności wielu gatunków, co wskazuje, że wypas powinien być preferowaną formą użytkowania gruntów objętych płatnościami rolnośrodowiskowymi dedykowanymi ochronie ptaków.

6 7 Zestaw terminów używanych w opracowaniu Warianty ptasie Działki ornitologiczne (RSO) Działki kontrolne (KON) Punkty kontrolne Kontrola Typ użytkowania gruntów Rozpowszechnienie gatunku warianty: 4.1 oraz 5.1 dedykowane ochronie ptaków w ramach programu rolnośrodowiskowego, w edycji działki rolne, aktualnie objęte programem rolnośrodowiskowym w ramach wariantów ptasich. Działki ornitologiczne na potrzeby monitoringu były wybierane losowo, spośród wszystkich działek ornitologicznych, na których realizacja zobowiązania rolnośrodowiskowego rozpoczynała się w 2011 roku. działki położone na gruntach rolnych, nieobjętych wariantami ptasimi programu rolnośrodowiskowego. Na potrzeby monitoringu były losowane na podstawie analizy ortofotomapy. miejsca liczenia ptaków, zlokalizowane na działkach RSO i działkach KON. 10-minutowe liczenie ptaków przez obserwatora przebywającego w punkcie kontrolnym. W każdym punkcie kontrolnym wykonywane były dwie kontrole: pierwsza w terminie od 10 kwietnia do 20 maja, druga od 21 maja do 30 czerwca. sposób wykorzystania gospodarczego powierzchni, wyróżnia się pięć głównych typów użytkowania gruntów: użytki zielone, grunty orne, lasy, wody, zabudowa. Obserwator określa procentowy udział powierzchni poszczególnych typów użytkowania gruntów w promieniu 100 m od punktu kontrolnego. procentowy udział kontroli, w których stwierdzono obecność danego gatunku. W ramach monitoringu kontrolowana jest zmienność rozpowszechnienia poszczególnych gatunków z roku na rok, w zależności od typu działki (RSO i KON).

7 9 1. Wstęp Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku oraz wdrożeniem instrumentów finansowych Wspólnej Polityki Rolnej, wprowadzono rozwiązania mające na celu powstrzymanie utraty różnorodności biologicznej ekosystemów związanych z terenami użytkowanymi rolniczo. Podstawowym narzędziem temu służącym są programy rolnośrodowiskowe (agri-environmental schemes) funkcjonujące jako mechanizmy finansowego wspomagania określonego sposobu użytkowania gruntów. W Polsce program rolnośrodowiskowy wdrażano w ramach realizacji Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich w edycji oraz Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata W perspektywie finansowej na lata: mechanizm ten funkcjonuje jako działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne. Skuteczność tego typu programów, pomimo realizacji w wielu krajach europejskich od dłuższego czasu, wciąż nie jest wystarczająco dobrze poznana, a znaczna część badań naukowych, dotyczących różnych grup roślin lub zwierząt występujących w agrocenozach, wykazała brak oczekiwanych efektów ich wdrażania w kontekście ochrony różnorodności biologicznej. Z uwagi na odmienne uwarunkowania historyczne, kulturowe i geograficzne, krajobraz rolniczy Polski różni się znacząco od krajobrazu krajów Europy Zachodniej. Polityka rolna w krajach UE przez długi czas nastawiona była przede wszystkim na intensyfikację produkcji, której skutkiem ubocznym jest uproszczenie struktury krajobrazu rolniczego. Natomiast tereny użytkowane rolniczo w krajach Europy Środkowej, w tym również w Polsce, pomimo przekształceń gospodarki rolnej w ostatnich latach, wciąż charakteryzują się znacznym stopniem heterogeniczności. Spadek różnorodności biologicznej, dobrze udokumentowany na przykładzie zachodnioeuropejskich populacji ptaków związanych z agrocenozami, w Polsce nie jest tak drastyczny. Niemniej jednak, również w Polsce wiele gatunków związanych z szeroko definiowanym krajobrazem otwartym wyraźnie zmniejszyło liczebność w ostatnich kilku dziesięcioleciach. Z tego względu konieczne jest skupienie większej uwagi na ekosystemach użytkowanych rolniczo, w kontekście poszukiwania skutecznych metod ochrony różnorodności biologicznej. Badania mające na celu ocenę skuteczności wdrażania programów rolnośrodowiskowych są istotne z uwagi na fakt, że pozwalają lepiej dopasować te mechanizmy do potrzeb chronionych organizmów i siedlisk, a także dostosować je do lokalnych warunków przyrodniczych i ekonomicznych. Ocena skuteczności tego typu działań jest również ważna w związku z wprowadzeniem nowych wymogów użytkowania i kwalifikacji gruntów do płatności rolno-środowiskowo-klimatycznych w ramach PROW Od 2011 roku Instytut Technologiczno-Przyrodniczy prowadzi w ramach Programu Wieloletniego monitoring przyrodniczych efektów programu rolnośrodowiskowego. Generuje on informacje o czasowo- -przestrzennej zmienności komponentów środowiska przyrodniczego w kontekście wdrażania programu rolnośrodowiskowego w Polsce. W niniejszym raporcie przedstawiono wyniki monitoringu prowadzonego w zakresie ornitofauny w 2014 roku w zestawieniu z danymi uzyskanymi w 2013 roku. Celem monitoringu jest określenie, jak wdrażanie programu rolnośrodowiskowego w zakresie wariantów 4.1 oraz 5.1 wpływa na skład gatunkowy i liczebność ptaków w krajobrazie rolniczym Polski. Zbadanie tych zależności będzie możliwe dzięki gromadzeniu wieloletnich danych i porównaniu jakościowo-ilościowej struktury zespołów ptasich na powierzchniach użytkowanych w różny sposób zgodnie z wymogami wariantów ptasich programu rolnośrodowiskowego i niezależnie od ich wdrażania, np. w płatach środowiska użytkowanych intensywnie lub nieużytkowanych. Szczególnie istotne wydaje się tu porównanie tych dwóch sposobów użytkowania pod względem składu gatunkowego i liczebności gatunków rzadkich, ginących i wymagających ochrony, w tym gatunków kwalifikujących do płatności rolnośrodowiskowych w ramach wariantów ptasich. Monitoring ma na celu dostarczenie danych, które pozwolą odpowiedzieć na trzy główne pytania: 1. Jak zmienia się rozpowszechnienie i liczebność poszczególnych gatunków na działkach kontrolnych i na działkach użytkowanych zgodnie z wymogami wariantów ptasich programu rolnośrodowiskowego? 2. Które gatunki preferują, a które unikają użytkowania zgodnego z wymogami wariantów ptasich programu rolnośrodowiskowego? 3. Jakie sposoby użytkowania gruntów są preferowane przez poszczególne gatunki ptaków?

8 10 Odpowiedź na powyższe pytania umożliwi określenie przyrodniczych efektów wdrażania programu rolnośrodowiskowego. Wskazanie optymalnego sposobu użytkowania gruntów dla poszczególnych gatunków ptaków stworzy podstawy do lepszego dopasowania tego mechanizmu do ich potrzeb. Ponadto dane uzyskane w wyniku prowadzenia monitoringu umożliwią odpowiedź na szereg bardziej szczegółowych pytań, co pozwoli lepiej diagnozować oddziaływanie konkretnych sposobów użytkowania gruntów na zespół ptaków i uchwycić regionalną zmienność tych zależności. 2. Metodyka badań 2.1. Teren badań Badania prowadzono w całym kraju, na terenach, gdzie dominującym typem użytkowania gruntów były trwałe użytki zielone (głównie łąki i pastwiska). Wybór działek ornitologicznych i kontrolnych, na których liczono ptaki opierał się na losowaniu, umożliwiając interpretację danych uzyskiwanych w ramach monitoringu, jako wskaźników sytuacji ogólnokrajowej Wybór powiatów Monitoring w 2014 roku wykonywano w całej Polsce, w tych samych lokalizacjach, w których prowadzono obserwacje w 2013 roku. Metodykę wyboru lokalizacji badań opracowano w taki sposób, by każdy metr kwadratowy gruntów objętych płatnościami w ramach wariantów ptasich w Polsce miał takie samo prawdopodobieństwo wylosowania. Dzięki temu w ramach monitoringu ornitofauny są generowane dane reprezentatywne dla powierzchni objętych wariantami ptasimi w całym kraju. Losowaniem objęto całą Polskę jednak w celu zwiększenia efektywności prac terenowych uznano, że liczenia odbywać się będą jedynie w wybranych powiatach. W celu przeprowadzenia losowania, na podstawie danych uzyskanych z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, określono sumaryczną powierzchnię działek objętych płatnościami w ramach wariantów ptasich, w poszczególnych powiatach w Polsce. Na potrzeby monitoringu wykorzystano informacje o działkach RSO, na których rozpoczęto realizację zobowiązania w 2011 roku. Następnie przeprowadzono ważone losowanie, gdzie prawdopodobieństwo wylosowania danego powiatu było wprost proporcjonalne do powierzchni gruntów objętych wariantami ptasimi w jego granicach. W efekcie powiaty, w których było wiele działek objętych płatnościami rolnośrodowiskowymi w ramach wariantów ptasich, losowane były częściej niż te, w których niewielu rolników korzystało z takiego wsparcia. Zgodnie z tą metodyką wylosowano 30 powiatów, w których w dalszej kolejności prowadzono prace terenowe Wybór działek ornitologicznych (RSO) i działek kontrolnych (KON) Na podstawie danych przekazanych z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, w granicach każdego z wylosowanych powiatów, losowano następnie działki ornitologiczne (RSO), tak by osiągnąć liczbę około 10 działek RSO na powiat. Wylosowane działki, których dokumentacja była niekompletna lub zawierała błędy odrzucano, a na ich miejsce losowano kolejne. Następnie dla każdej działki RSO określano lokalizację punktu kontrolnego. Wykorzystywano w tym celu punkt wyznaczony przez eksperta rolnośrodowiskowego w dokumentacji przyrodniczej dla Ryc. 1. Rozmieszczenie 600 punktów kontrolnych zlokalizowanych na działkach RSO (n=338) i działkach KON (n=262), w których prowadzono liczenia ptaków w 2014 roku. Distribution of the 600 point-count stations, located in parcels covered by the agri-environmental schemes (RSO, n=338 stations) and control parcels (KON, n=262) controlled in 2014.

9 11 danej działki RSO. W każdym powiecie, po wylosowaniu działek RSO, wybierano również około 10 działek w innych lokalizacjach. Służyły one kontroli efektu wariantów ptasich (działki kontrolne, KON). Działki te wybierano na podstawie ortofotomap w taki sposób, by spełniały dwa warunki: (1) były zlokalizowane we względnie niewielkiej odległości od wylosowanych wcześniej działek RSO, (2) były zlokalizowane w podobnym środowisku (ocenianym przez losującego na podstawie interpretacji ortofotomap). Pierwszy warunek miał na celu ograniczenie czasu przejazdów między punktami zlokalizowanymi na działkach RSO i działkach KON. Drugi warunek umożliwił zlokalizowanie punktów kontrolnych na działkach KON w obrębie płatów siedlisk zbliżonych do występujących na działkach RSO. W efekcie prac przygotowawczych w 30 powiatach wyznaczono 338 punktów zlokalizowanych na działkach RSO i 262 punkty na działkach kontrolnych (KON, Ryc. 1). Ortofotomapy z naniesionymi punktami kontrolnymi oraz warstwy wektorowe z ich lokalizacjami zostały przekazane wykonawcom prac terenowych przed rozpoczęciem liczeń Określenie wybranych cech środowiska w punktach kontrolnych Po dotarciu do punktu kontrolnego obserwator wyko nywał opis wybranych cech środowiska w bezpośrednim jego sąsiedztwie. Elementy środowiska charakteryzowano z punktu kontrolnego, dzięki czemu przeprowadzenie oceny nie wymagało od obserwatorów dodatkowych nakładów czasu na kontrolowanie terenu. W promieniu 100 metrów od punktu kontrolnego obserwator notował procentowy udział powierzchni pięciu głównych typów użytkowania gruntów. Zaliczają się do nich: użytki zielone łąki i pastwiska (w tym torfowiska i szuwary) użytkowane oraz znajdujące się w początkowej fazie sukcesji (z nalotem drzew i krzewów do 1,5 m wysokości), grunty orne pola uprawne, ugory i odłogi, lasy lasy, zadrzewienia, sady, zakrzaczenia oraz pojedyncze drzewa i krzewy; udział tego typu użytkowania określany był jako procentowe pokrycie powierzchni przez drzewa i krzewy o wysokości powyżej 1,5 m, wody wody płynące (rzeki, potoki, rowy melioracyjne) oraz stojące (jeziora, stawy, torfianki, zalewiska bobrowe, okresowe podtopienia); określano udział powierzchni lustra wody, W promieniu 100 m od punktu kontrolnego obserwator określał powierzchnię lustra wody, w tym powierzchnię okresowych podtopień. Wzrost udziału tego typu gruntów podnosił bogactwo gatunkowe całego zespołu ptaków, jednocześnie obniżając liczebność niektórych gatunków, takich jak derkacz czy skowronek. Fot. Michał Żmihorski

10 12 12 Obserwatorzy notowali obecność zwierząt gospodarskich w sąsiedztwie punktu kontrolnego. Wiele gatunków ptaków było stwierdzanych wyraźnie częściej, jeśli w sąsiedztwie punktu kontrolnego znajdowały się krowy lub konie. Fot. Michał Żmihorski zabudowa tereny zabudowane, zurbanizowane i komunikacyjne, w tym: budynki mieszkalne, gospodarcze, przemysłowe, ulice, chodniki, place parkingowe, wyrobiska, składowiska odpadów itp. Ponadto obserwator szacował, jaka część powierzchni użytków zielonych występujących w buforze 100 metrów od punktu była już użytkowana w danym sezonie. Wartość tę wyrażano w procentach. W promieniu 100 metrów od każdego punktu kontrolnego określano również widoczność, czyli procentowy udział powierzchni, na której przebywające ptaki są dobrze widoczne. Intencją wprowadzenia tego wskaźnika była możliwość korekty efektu wystąpienia elementów ograniczających rejestrację wzrokową w punkcie, np. przeszkód terenowych, takich jak: pagórki, wały przeciwpowodziowe czy specyficznego układu roślinności, np. kęp krzewów. Niektóre badania wykazują, że część gatunków ptaków preferuje sąsiedztwo zwierząt gospodarskich (koni, krów), dlatego obserwatorzy w czasie kontroli notowali również obecność tych zwierząt w promieniu 100 m od punktu kontrolnego. Ponieważ jednym z czynników wpływających na rozmieszczenie, liczebność i sukces lęgowy ptaków gniazdujących na ziemi jest presja ze strony drapieżników, takich jak: lis, norka amerykańska czy jenot, podczas obserwacji rejestrowano także obecność tych ssaków w promieniu około 100 metrów od punktu kontrolnego. Opisywana ocena elementów środowiska w punktach kontrolnych była przeprowadzana podczas każdej kontroli (a więc 1200 razy) ze względu na to, że w jednym punkcie kontrolnym wczesną i późną wiosną udział typów użytkowania gruntów mógł być różny (głównie z uwagi na zanikanie wczesnowiosennych podtopień) Metodyka liczeń ptaków Liczenie ptaków Obserwatorzy przebywający w punkcie kontrolnym podczas kontroli notowali obecność wszystkich osobników wszystkich gatunków ptaków z wyjątkiem: (1) osobników lecących na wysokości powyżej 50 m nad poziomem gruntu, (2) nielotnych piskląt. Nierejestrowanie ptaków przelatujących powyżej 50 m wyklucza osobniki przebywające w miejscu kontroli jedynie chwilowo, które nie są związane ze specyficznym dla danej lokalizacji sposobem użytkowania gruntów. Wykluczenie piskląt jest uzasadnione, ponieważ ich rozmieszczenie w przestrzeni nie jest determinowane selekcją siedlisk, lecz zależy jedynie od decyzji osobników dorosłych i z tego względu nie mogą być one traktowane jako niezależne replikacje w stosunku do ptaków lotnych. Obserwatorzy w czasie kontroli lustrowali otoczenie punktu kontrolnego, posługując się lornetką, by właściwie oznaczyć obserwowane ptaki. Równolegle do obserwacji prowadzony był nasłuch. Każda obserwacja była notowana na karcie liczeń punktowych i przyporządkowywana do określonej kategorii odległości (0 50 m, m, >100 m od obserwatora). Przy określaniu liczebności każdego gatunku obowiązywała zasada ostrożności jeżeli na podstawie

11 13 13 Liczenie ptaków nie obejmowało osobników lecących na wysokości powyżej 50 m nad gruntem. Wysoko lecące ptaki to najczęściej osobniki przelotne, które przebywają w kontrolowanej lokalizacji tylko chwilowo. Fot. Michał Żmihorski powtarzających się obserwacji tego samego gatunku obserwator nie miał pewności, że dotyczą one różnych osobników, zapisywał stwierdzenie jednego osobnika. Z tego względu szczególną uwagę przykładano do obserwacji umożliwiających rozróżnienie osobników, na przykład równoległe stwierdzenia dwóch ptaków, stwierdzenia osobników dwóch płci, szybko następujące po sobie stwierdzenia z dwóch różnych kierunków itp.). Dodatkowo zaznaczano również, które gatunki zostały stwierdzone w ciągu pierwszych 5 minut kontroli (0 5 minut), a które zarejestrowano dopiero w drugiej połowie liczenia (5 10 minut). W ramach obserwacji dodatkowych rejestrowano ponadto obecność 10 gatunków kwalifikujących do wariantów 4.1, 5.1 programu rolnośrodowiskowego oraz bataliona w buforze 100 metrów od punktu kontrolnego i na wysokości nie większej niż 50 m nad poziomem gruntu, ale poza czasem, w którym prowadzono kontrolę. W przypadku tych obserwacji notowano jedynie obecność gatunków, bez przypisywania im konkretnej kategorii odległości od obserwatora Czas i termin kontroli Każda kontrola trwała 10 minut. Wszystkie ptaki stwierdzone przed rozpoczęciem 10-minutowej kontroli oraz po jej zakończeniu nie były uznawane za wyniki liczenia w punkcie. Dzięki przestrzeganiu wykonywania liczeń w czasie 10 minut dane z różnych punktów kontrolnych i od różnych obserwatorów są ze sobą porównywalne, ponieważ wysiłek próbkowania we wszystkich przypadkach był taki sam. W każdym punkcie kontrolnym obserwator wykonywał dwie kontrole w ciągu jednego sezonu lęgowego. Pierwsza kontrola była wykonywana w terminie od 10 kwietnia do 20 maja, druga w terminie od 21 maja do 30 czerwca. Kontrole były prowadzone wyłącznie rano na godzinę przed wschodem słońca do godziny 10:00 w czasie pierwszej kontroli (do 20 maja) lub do godziny 9:00 w czasie drugiej kontroli (po 20 maja). Poza tymi ramami czasowymi aktywność głosowa ptaków jest wyraźnie niższa, w związku z czym liczenia wykonywane później są mało wiarygodne Formularz liczenia Wszystkie dane zbierane w terenie zarówno te dotyczące godziny, daty i udziału siedlisk, jak i te dotyczące stwierdzonych gatunków ptaków wraz z ich liczebnością były notowane na specjalnej karcie liczeń punktowych. Odpowiednio wypełniona karta stanowiła dokumentację kontroli i po przepisaniu danych do formularza przygotowanego w formacie programu Excel była przekazywana koordynatorowi monitoringu i przez niego przechowywana. Większość pól na karcie liczeń punktowych była ponumerowana, by ułatwić wpisywanie danych do elektronicznej wersji formularza i minimalizować możliwość pomyłki Interpretacja wyników liczeń Metodyka wykorzystywana na potrzeby niniejszego monitoringu dostarcza danych wskaźnikowych dotyczących liczebności ptaków w danym miejscu i czasie. Z uwagi na krótki czas prowadzenia obserwacji (10 minut) i brak precyzyjnie zdefiniowanych granic powierzchni, na których wykonywane są liczenia, stosowana metodyka nie pozwala na określenie rzeczywistej liczby osobników przebywających na badanej powierzchni, jak ma to miejsce w przypadku cenzusów (np. metody kartograficznej).

12 1414 Ptaki występują w miejscach, gdzie mają odpowiednią bazę żerową, miejsca lęgowe i schronienia. Rozmieszczenie ptaków, szczególnie gatunków wrażliwych, jest zatem dobrym wskaźnikiem ogólnej kondycji ekosystemu. Fot. Michał Żmihorski Liczebności ptaków uzyskiwane w wyniku kontroli należy traktować zatem jako wskaźnik rzeczywistej ich liczebności, która pozostaje nieznana i jest najczęściej wyższa niż obserwowana. Z całą pewnością można jednak stwierdzić, że liczba obserwowanych ptaków w określonym przedziale czasowym jest wysoce istotnie dodatnio skorelowana z rzeczywistą liczbą ptaków przebywających w danym miejscu na tym założeniu opiera się przydatność tej, jak również innych metod wskaźnikowych, stosowanych w badaniach ptaków. Uzyskiwaną informację o liczbie osobników stwierdzonych w danym miejscu i określonym przedziale czasowym należy interpretować jako wskaźnik intensywności użytkowania przestrzeni przez ptaki. Zakładając, że pomiędzy jakością środowiska dla poszczególnych gatunków a liczebnością tychże gatunków występuje dodatnia zależność, należy przypuszczać, że w miejscach, gdzie obserwowanych jest wiele osobników konkretnego gatunku, cechy środowiska (abiotyczne i biotyczne elementy ekosystemu) są korzystniejsze niż w miejscach, gdzie tego gatunku nie stwierdzono. Zatem informacja o rozmieszczeniu i liczebności osobników danego gatunku jest wskaźnikiem jakości środowiska, ocenianej z perspektywy tego gatunku. Wykorzystanie wskaźnikowych danych o użytkowaniu przestrzeni przez ptaki na działkach objętych wariantami ptasimi programu rolnośrodowiskowego oraz na działkach kontrolnych pozwala na przeprowadzenie wiarygodnego porównania intensywności użytkowania tych dwóch typów działek przez ptaki, a tym samym umożliwia wnioskowanie o przyrodniczych efektach programu rolnośrodowiskowego w zakresie ornitofauny Analiza statystyczna Analiza statystyczna polegała w pierwszej kolejności na przekształceniu danych dotyczących różnych typów użytkowania gruntów, w taki sposób, by mogły być wykorzystane we właściwych analizach. Druga część analiz obejmowała modelowanie występowania poszczególnych gatunków w zależności od cech środowiska, tj. typów użytkowania gruntów w sąsiedztwie punktu, lokalizacji punktu, terminu kontroli, obecności zwierząt gospodarskich itp. We wszystkich analizach uwzględniono jedynie osobniki stwierdzane w dwóch pierwszych kategoriach odległości od obserwatora (0 50 i m) Transformacja danych o pokryciu terenu Ze względu na to, że udziały poszczególnych typów gruntów w sąsiedztwie punktu kontrolnego sumują się do jedności (dając łącznie 100% pokrycia), były z definicji ujemnie skorelowane (np. wysoki udział użytków zielonych oznaczał niski udział wszystkich pozostałych typów gruntów). Szczególnie mocne negatywne zależności dotyczyły typów gruntów o stosunkowo wysokim pokryciu, a więc gruntów ornych i użytków zielonych. Dlatego w dalszych analizach nie mogły być rozpatrywane jak niezależne zmienne. Z tego względu złączono dwie główne oryginalne zmienne środowiskowe pokrycie przez użytki zielone i pokrycie przez

13 15 grunty orne w jeden gradient środowiskowy z wykorzystaniem analizy składowych głównych (Principal Component Analysis, PCA). W efekcie jeden gradient środowiskowy (pc1) opisuje zmienność dwóch cech oryginalnych. Tabela 1 przedstawia korelację oryginalnych cech środowiskowych i gradientu łąkowo-polnego pc1. Rycina 2 przedstawia te zależności w formie graficznej, umożliwiając odczytanie udziału danego typu siedlisk na podstawie określonej wartości gradientu łąkowo-polnego. Tab. 1. Grunty orne Arable land Lasy Forests Wody Water Zabudowa Build-up areas pc1: gradient łąkowo-polny pc1: grassland-arable gradient Użytki zielone Grasslands Grunty orne Arable land Lasy Forests Wody Water Zabudowa Build-up areas Współczynniki korelacji między komponentem wyekstrahowanym w analizie PCA (pc1) a oryginalnymi udziałami pięciu typów użytkowania gruntów mierzonych podczas 1200 kontroli w 2014 roku. Najważniejsze korelacje zaznaczono kolorem niebieskim. Correlation coefficients between the pc1 component extracted from the principal component analysis and original habitat characteristics measured during 1200 controls performed in The most important correlations are marked with blue font. Ryc. 2. Udział użytków zielonych w buforze (%) Udział gruntów ornych w buforze (%) Wartości pc1 (gradient łąkowo-polny) Wartości pc1 (gradient łąkowo-polny) Zależność między wartością gradientu łąkowo-polnego pc1 wyekstrahowanego z analizy składowych głównych a oryginalnymi udziałami użytków zielonych i gruntów ornych. Na podstawie tej zależności można odczytać wartości oryginalnych zmiennych, znając jedynie wartość pc1. Przykładowo, wartość pc1 równa 2 oznacza udział użytków zielonych wynoszący 35% i udział gruntów ornych wynoszący 45%. Relationship between the pc1 component extracted from the principal component analysis (on X axis) and original habitat characteristics (% of grasslands and % of arable land on left and right subplot respectively).

14 Modelowanie bogactwa gatunkowego i obecności poszczególnych gatunków ptaków w punktach kontrolnych W analizach statystycznych wykorzystano dwanaście zmiennych niezależnych (predyktorów) stanowiących potencjalne czynniki determinujące rozpowszechnienie poszczególnych gatunków i liczebność grup gatunków ptaków. Cztery z nich (TERMIN, TYP DZIAŁKI, ROK oraz ZWIERZĘTA GOSPODARSKIE) były zmiennymi kategorycznymi (fixed factors), przyjmującymi dwa stany (Tabela 2). Kolejne cztery zmienne (GODZINA, GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY, % LAS, % WODY), były zmiennymi o charakterze ciągłym z dopasowaniem liniowym (covariates). Dodatkowo rozpatrywano efekt interakcji roku i typu działki, by sprawdzić czy dynamika rozpowszechnienia gatunków lub liczebności grup gatunków w latach jest różna na działkach KON i RSO. Dwie pozostałe zmienne ciągłe określające położenie punktu kontrolnego w przestrzeni geograficznej, a więc: długość i szerokość geograficzna ( XCOORD, YCOORD) były dopasowane z wykorzystaniem interakcji nieparametrycznych splinów z ograniczoną liczbą stopni swobody (k=5). Uwzględnienie wpływu długości i szerokości geograficznej dopasowanych interakcją splinów umożliwiło wyłączenie efektu przestrzennej autokorelacji danych, która może wynikać np. z ograniczonych zasięgów niektórych gatunków czy wielkoskalowych gradientów środowiskowych (np. różnic klimatycznych, dominujących typów użytkowania gruntów itp.). Dodatkowo, niepowtarzalny identyfikator punktu kontrolnego został uwzględniony jako czynnik losowy (random factor) w modelowaniu, Tab. 2. Predyktor Opis Description TERMIN [WCZESNY/ PÓŹNY] GODZINA Termin wykonania kontroli, określany jako wczesny (od 10 kwietnia do 20 maja) lub późny (od 21 maja do końca czerwca). Można oczekiwać, że niektóre gatunki będą stwierdzane częściej późną niż wczesną wiosną lub odwrotnie. Godzina rozpoczęcia kontroli danego dnia, zamieniona na czas ciągły w systemie dziesiętnym. Należy oczekiwać, że niektóre ptaki będą aktywne, a przez to łatwiejsze do stwierdzenia, wczesnym, inne późnym rankiem. Date of a control, early from to or late from to Hour of beginning of a control, continuous variable. ROK [2013/2014] Rok wykonania kontroli. Year of a control. TYP DZIAŁKI [RSO/KON] ZWIERZĘTA GOSPODARSKIE [1/0] GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY Typ działki, na której zlokalizowany jest punkt kontrolny. Może być to działka ornitologiczna, czyli objęta wariantami ptasimi (RSO) lub działka kontrolna (KON). Obecność zwierząt gospodarskich w promieniu 100 m od punktu kontrolnego, bez podawania ich liczebności i gatunku (wyłącznie określenie czy są obecne). Gradient środowiskowy, między wysokim udziałem użytków zielonych (głównie łąk i pastwisk) a wysokim udziałem gruntów ornych, w promieniu 100 m od lokalizacji punktu kontrolnego. Type of controlled parcel: RSO covered with AES payments, KON random. Presence of livestock within 100 m of a point count. Gradient between high coverage of grasslands or high coverage of arable land % LAS Udział lasu w promieniu 100 m od punktu kontrolnego. % WODY Udział wód w promieniu 100 m od punktu kontrolnego. Percentage of forest within 100 m of a point count. Percentage of water bodies within 100 m of a point count. XCOORD Długość geograficzna. Longitude. YCOORD Szerokość geograficzna. Latitude. Zestaw cech środowiska i parametrów kontroli wykorzystywanych jako potencjalne czynniki determinujące zmienność rozpowszechnienia i liczebności gatunków lub grup gatunków. The set of habitat characteristics and parameters of controls (left column) with their description (right column) used as potential drivers of the variability of species occurrence and abundance recorded in point-count stations.

15 17 natomiast widoczność w punkcie uwzględniono jako offset, korygując tym samym potencjalnie niższą wykrywalność w tych lokalizacjach. Do modelowania wykorzystano uogólnione modele addytywne (Generalized Additive Mixed Models, GAMM) implementowane w programie R, z wykorzystaniem pakietu mgcv. Rozpatrywano jedynie model pełny, nie prowadzono selekcji modeli ani uśredniania współczynników. Do każdego modelu włączano pełny zestaw predyktorów. Wykonywano dwa typy modeli: (1) liczbę wszystkich gatunków, liczbę gatunków kwalifikujących do płatności rolnośrodowiskowych w ramach wariantów ptasich, oraz liczbę gatunków siewek łąkowych modelowano przy użyciu GAMM z rozkładem błędów typu Poisson i logarytmiczną funkcją wiążącą, przy czym dla każdej z tych grup wykonano niezależny model; (2) obecność poszczególnych gatunków ptaków modelowano z wykorzystaniem GAMM z rozkładem błędu typu binomial i funkcją wiążącą typu logit. Dla każdego gatunku lub grupy gatunków zaprezentowano pełną tabelę wszystkich parametrów z modelu (z wyłączeniem efektów czynników losowych), a więc współczynnik B (parametr równania regresji Efekt) wraz z miarą jego precyzji (błędem standardowym SE), statystykę testu (z) i jego istotność (P), a w przypadku czynników dopasowanych splinami: liczbę stopni swobody (Df oraz Ref.df), statystykę testu (F) i jego istotność (P). Wpływ trzech zmiennych ciągłych (GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY, % LAS, % WODY) na zmienną zależną był obrazowany za pomocą wykresu funkcji opisanej parametrami modelu w rozbiciu na dwa typy działek (RSO/KON) i dwa stany obecności zwierząt gospodarskich (obecne/nieobecne). W efekcie na każdej rycinie zaprezentowano cztery krzywe. Co istotne, wykresy funkcji były wykonywane dla scenariusza, w którym wartości predyktorów ROK, TERMIN i GODZINA przyjmowały stan preferowany przez dany gatunek, a wartości pozostałych predyktorów ciągłych przyjmowały wartości średnie. Przykładowo, jeśli derkacz częściej stwierdzany był w 2013 roku, późną wiosną i wczesnym rankiem, to funkcja rysowana na wykresach odpowiadała prawdopodobieństwu stwierdzenia tego gatunku właśnie w sezonie 2013, późną wiosną i o godzinie 3 rano, przy średnim pokrywaniu przez różne typy użytkowania gruntów. Należy zatem mieć na uwadze, że prawdopodobieństwo obecności gatunków wizualizowane na wykresach jest względnie wysokie, dzięki czemu różnice między działkami KON i RSO są widoczne, ale dla określonej kombinacji różnych predyktorów (w przypadku wspomnianego derkacza: w roku 2014, wczesną wiosną i późnym rankiem) może być znacznie niższe. Poza tym obrazowano interakcję efektu roku i typu działki, rysując wykres dla średniej oczekiwanej wartości wskaźnika rozpowszechnienia gatunku lub liczebności grupy gatunków w kolejnych latach, w podziale na działki RSO i KON. Geograficzną zmienność rozpowszechnienia gatunków lub liczebności ich grup wizualizowano izoliniami na tle granic Polski. Nie wykonywano natomiast rycin dla efektów parametrów kontroli (TERMIN, GODZINA), gdyż mają one drugorzędne znaczenie w kontekście problematyki badań. Wyniki dla poszczególnych gatunków lub grup gatunków, rozpatrywanych w niniejszym raporcie, są prezentowane według powtarzającego się schematu, ułatwiającego czytelnikowi odnajdywanie określonych informacji i porównanie różnych gatunków. Zgodnie z tym schematem, dla każdego gatunku lub grupy gatunków poza opisem są przedstawione kolejno: (1) tabela podsumowująca średnią liczebność podczas kontroli, zmianę tej wartości w stosunku do roku poprzedniego, rozpowszechnienie, zmianę rozpowszechnienia w stosunku do roku poprzedniego, określenie trendu liczebności lub rozpowszechnienia oraz określenie wpływu wariantów 4.1 i 5.1 na liczebność grup gatunków lub rozpowszechnienie gatunków, (2) rycina obrazująca interakcję efektu roku i efektu typu działki; na tej rycinie przedstawiona jest procentowa zmiana liczebności grup gatunków lub rozpowszechnienia gatunków w latach 2013 i 2014 na dwóch typach działek, (3) mapa Polski z zaznaczonym izoliniami oczekiwanym prawdopodobieństwem obecności lub oczekiwaną liczbą gatunków w jednej kontroli, (4) trzy wykresy obrazujące oczekiwaną liczbę gatunków lub prawdopodobieństwo obecności określonego gatunku, jako funkcję pięciu głównych zmiennych środowiskowych oraz (5) tabela przedstawiająca model GAMM. Omówienie wyników uzyskanych dla poszczególnych gatunków odwołuje się do rezultatów Monitoringu Ptaków Polski prowadzonego w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, dostępnego m.in. na stronach Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska ( oraz w publikacji Kuczyńskiego i Chylareckiego (2012). W celu podsumowania zróżnicowania całego zespołu ptaków, w tym przede wszystkim stopniem wymiany gatunków między lokalizacjami (species turnover) i różnorodnością biologiczną zespołu na poziomie Beta, wykonano analizę rarefakcji implementowaną w programie R z wykorzystaniem pakietu vegan. Różnorodność gatunkową zespołu na działkach RSO i KON porównywano za pomocą krzywych rarefakcji (rarefaction curves), które na podstawie wielokrotnie powtarzanej randomizowanej kumulacji osobników określają średnią oczekiwaną liczbę gatunków, jako funkcję wysiłku próbkowania. Różnice w nachyleniu krzywych są miarą różnorodności gatunkowej porównywanych zespołów.

16 18 3. Wyniki 3.1. Działki ornitologiczne i działki kontrolne Dwa typy działek, na których zlokalizowane były punkty kontrolne, a więc: działki ornitologiczne objęte wariantami ptasimi programu rolnośrodowiskowego (RSO) oraz działki kontrolne (KON), różniły się jedynie pod względem cech środowiska opisywanych wartością gradientu łąkowo-polnego (pc1). Komponent ten przyjmował istotnie wyższe wartości w otoczeniu punktów kontrolnych zlokalizowanych na działkach RSO niż w sąsiedztwie punktów położonych na działkach KON. Oznacza to, że działki ornitologiczne charakteryzowały się wyższym udziałem użytków zielonych i niższym udziałem gruntów ornych niż działki kontrolne. Różnica ta jest oczekiwana, gdyż działki RSO z założenia mogą obejmować wyłącznie powierzchnie trwałych użytków zielonych, więc w 100-metrowym buforze wokół punktu kontrolnego zlokalizowanego Ryc. 3. Szerokość geograficzna pc1 (gradient łąkowo-polny) Typ działki RSO KON Udział lasu w buforze (%) Typ działki RSO KON Dzień roku Udział wód w buforze (%) Typ działki RSO KON Typ działki RSO KON Godzina rozpoczęcia kontroli Udział zabudowy w buforze (%) Typ działki RSO KON Typ działki RSO KON Widocznośc w buforze (%) Obecność zwierząt gospodarskich Typ działki RSO KON Typ działki RSO KON Typ działki RSO KON Typ działki RSO KON Długość geograficzna Średnia (i 95% przedział ufności dla średniej) wartość cech środowiska i parametrów kontroli mierzonych podczas 1200 kontroli w 2014 roku na działkach objętych wariantami ptasimi programu rolnośrodowiskowego (RSO) i działkach kontrolnych (KON). Mean (and 95% confidence interval for the mean) value of habitat characteristics and bird counts characteristics during 1200 controls performed in 2014 localized in parcels covered by the agri-environmental schemes (RSO) and control parcels (KON).

17 19 19 Jednym z najliczniej stwierdzanych gatunków była dymówka, związana z obecnością zwierząt gospodarskich, a także obszarami z niskim udziałem lasów. Fot. Stefan Berndtsson na działce ornitologicznej należy spodziewać się dominacji łąk i pastwisk. Natomiast lokalizacje punktów kontrolnych na działkach KON wybierano na podstawie ortofotomap, przez co częściej mogą być położone w obrębie siedlisk innych niż użytki zielone. W przypadku pozostałych cech środowiska (udział lasu, udział wód, udział zabudowy, obecność zwierząt gospodarskich, długość i szerokość geograficzna), a także parametrów kontroli (widoczność w punkcie kontrolnym, termin kontroli w ciągu sezonu wiosennego oraz godzina rozpoczęcia kontroli) nie stwierdzono istotnych różnic między dwoma typami działek (Ryc. 3). Brak większych różnic w parametrach kontroli i cechach środowiskowych między dwoma typami działek umożliwia oddzielenie w późniejszej analizie efektu typu działki od pozostałych cech, a tym samym podnosi wiarygodność wyciąganych wniosków Skład gatunkowy zespołu ptaków W czasie 1200 kontroli wykonanych w 2014 roku w 600 punktach kontrolnych stwierdzono w sumie obecność 156 gatunków ptaków (Tab. 3). Do najliczniej reprezentowanych gatunków należały ptaki z rzędu wróblowych, w tym przede wszystkim szpak, skowronek i dymówka. Znaczną część zespołu stanowiły gatunki typowe dla terenów otwartych. Wymienić tu należy przede wszystkim: skowronka, świergotka łąkowego, pokląskwę, potrzeszcza, potrzosa, czajkę, pliszkę żółtą, derkacza i kszyka. Przewaga gatunków związanych z terenami otwartymi nie była jednak znaczna. Gatunek stwierdzany najczęściej szpak, jest ptakiem gniazdującym w dziuplach, a czwarty pod względem liczebności trznadel jest związany z zadrzewieniami i może pojawiać się nawet wewnątrz dużych kompleksów leśnych. Dość znaczne liczebności osiągały zięba i kapturka, a więc gatunki występujące w lasach, a także cierniówka związana z roślinnością krzewiastą. Obserwowano również gatunki wodne na uwagę zasługuje wysoka liczebność krzyżówki. Stwierdzono 61 gatunków, których łączna liczebność na wszystkich badanych powierzchniach nie przekraczała 10 osobników, w tym 13 gatunków reprezentowanych tylko przez jednego osobnika, a także 9 gatunków, których obecność stwierdzono jedynie poza graniczną odległością 100 m od obserwatora (nieprzedstawione w tabeli): dubelt, cyraneczka, sieweczka rzeczna, brodziec piskliwy, dzięcioł zielonosiwy, muchołówka żałobna, gągoł, łabędź krzykliwy, gołąb miejski. W grupie ptaków stwierdzonych w punktach kontrolnych jest kilka gatunków rzadkich w skali kraju, np. błotniak łąkowy i kulik wielki. W czasie badań stwierdzono w dwóch pierwszych kategoriach odległości od obserwatora 8 gatunków kwalifikujących do płatności rolnośrodowiskowych w ramach wariantów ptasich: błotniaka łąkowego, czajkę, derkacza, krwawodzioba, kszyka, kulika wielkiego, rycyka i biegusa zmiennego. W poszczególnych punktach stwierdzano od 0 do 48 osobników tych gatunków. Spośród tych gatunków najliczniej były notowane czajka, derkacz i kszyk, natomiast pozostałe gatunki obserwowane były bardzo rzadko.

18 20 20 Punkty kontrolne zlokalizowane były na użytkach zielonych, jednak obserwatorzy stwierdzali także ptaki wodne, spośród których najliczniejszym gatunkiem była krzyżówka. Fot. JanetandPhil Tab. 3. Nazwa polska Polish name Nazwa naukowa Scientific name Liczba osobników Abundance Piecuszek Phylloscopus trochilus 164 Szpak Sturnus vulgaris 2251 Skowronek Alauda arvensis 1534 Dymówka Hirundo rustica 679 Trznadel Emberiza citrinella 595 Świergotek łąkowy Anthus pratensis 594 Pokląskwa Saxicola rubetra 550 Cierniówka Sylvia communis 380 Kapturka Sylvia atricapilla 299 Zięba Fringilla coelebs 257 Potrzeszcz Emberiza calandra 249 Krzyżówka Anas platyrhynchos 248 Łozówka Acrocephalus palustris 226 Bogatka Parus major 223 Potrzos Emberiza schoeniclus 209 Gąsiorek Lanius collurio 209 Grzywacz Columba palumbus 197 Rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus 189 Śmieszka Chroicocephalus ridibundus 182 Kwiczoł Turdus pilaris 172 Szczygieł Carduelis carduelis 163 Czajka Vanellus vanellus 162 Pliszka żółta Motacilla flava 161 Kos Turdus merula 156 Oknówka Delichon urbicum 154 Pierwiosnek Phylloscopus collybita 139 Łęczak Tringa glareola 117 Żuraw Grus grus 117 Derkacz Crex crex 115 Czapla siwa Ardea cinerea 113 Grubodziób Coccothraustes coccothraustes 110 Śpiewak Turdus philomelos 101 Pliszka siwa Motacilla alba 100 Świergotek drzewny Anthus trivialis 97 Kszyk Gallinago gallinago 91 Świerszczak Locustella naevia 88 Kruk Corvus corax 82 Wilga Oriolus oriolus 79 Jerzyk Apus apus 74

19 21 21 Obserwatorzy stwierdzali wiele gatunków będących potencjalnymi drapieżnikami lęgów, w tym przede wszystkim ptaki krukowate. Fot. Piotr Ostrowski Bocian biały Ciconia ciconia 71 Sójka Garrulus glandarius 71 Modraszka Cyanistes caeruleus 68 Rudzik Erithacus rubecula 67 Kukułka Cuculus canorus 66 Czyż Carduelis spinus 64 Makolągwa Carduelis cannabina 63 Sroka Pica pica 63 Słowik szary Luscinia luscinia 63 Paszkot Turdus viscivorus 63 Dzwoniec Chloris chloris 60 Gawron Corvus frugilegus 58 Brzegówka Riparia riparia 56 Droździk Turdus iliacus 52 Myszołów Buteo buteo 50 Dzięcioł duży Dendrocopos major 48 Bażant Phasianus colchicus 45 Wrona siwa Corvus cornix 41 Piegża Sylvia curruca 40 Zaganiacz Hippolais icterina 40 Strumieniówka Locustella fluviatilis 39 Przepiórka Coturnix coturnix 35 Kawka Corvus monedula 33 Błotniak stawowy Circus aeruginosus 33 Rybitwa czarna Chlidonias niger 32 Mazurek Passer montanus 30 Gajówka Sylvia borin 29 Strzyżyk Troglodytes troglodytes 28 Trzciniak Acrocephalus arundinaceus 25 Świstunka leśna Phylloscopus sibilatrix 25 Trzciniak Acrocephalus arundinaceus 25 Siniak Columba oenas 23 Kląskawka Saxicola rubicola 22 Srokosz Lanius excubitor 22 Jarzębatka Sylvia nisoria 22 Pokrzywnica Prunella modularis 22 Batalion Philomachus pugnax 20 Łyska Fulica atra 20 Gęgawa Anser anser 18 Brzęczka Locustella luscinioides 18

20 22 22 W kontrolowanych lokalizacjach stwierdzano również gatunki skrajnie rzadkie i ginące w skali kraju, np. rycyka i kulika wielkiego (na zdjęciu). Fot. Stefan Berndtsson Krwawodziób Tringa totanus 16 Wróbel Passer domesticus 16 Krętogłów Jynx torquilla 16 Łabędź niemy Cygnus olor 16 Kowalik Sitta europaea 15 Cyranka Anas querquedula 14 Słowik rdzawy Luscinia megarhynchos 14 Orlik krzykliwy Aquila pomarina 14 Czarnogłówka Poecile montanus 14 Rycyk Limosa limosa 13 Rybitwa rzeczna Sterna hirundo 13 Sierpówka Streptopelia decaocto 12 Wodnik Rallus aquaticus 12 Raniuszek Aegithalos caudatus 11 Sikora uboga Poecile palustris 11 Kopciuszek Phoenicurus ochruros 11 Kania ruda Milvus milvus 9 Sosnówka Periparus ater 9 Mysikrólik Regulus regulus 9 Kokoszka Gallinula chloropus 9 Samotnik Tringa ochropus 8 Krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra 8 Błotniak łąkowy Circus pygargus 7 Dudek Upupa epops 7 Krakwa Anas strepera 7 Dziwonia Carpodacus erythrinus 7 Dzięcioł czarny Dryocopus martius 7 Zniczek Regulus ignicapilla 7 Remiz Remiz pendulinus 7 Głowienka Aythya ferina 7 Pustułka Falco tinnunculus 6 Białorzytka Oenanthe oenanthe 6 Rybitwa białowąsa Chlidonias hybrida 6 Kulik wielki Numenius arquata 5 Biegus zmienny Calidris alpina 5 Pełzacz leśny Certhia familiaris 5 Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus 5 Gil Pyrrhula pyrrhula 4 Czubatka Lophophanes cristatus 4 Dzięcioł zielony Picus viridis 4

21 23 23 W czasie badań stwierdzono dziewięć gatunków kwalifikujących do płatności rolnośrodowiskowych, m.in. błotniaka łąkowego. Fot. Radovan Václav Nurogęś Mergus merganser 4 Pliszka górska Motacilla cinerea 4 Czapla biała Egretta alba 4 Bocian czarny Ciconia nigra 3 Pleszka Phoenicurus phoenicurus 3 Lerka Lullula arborea 3 Mewa białogłowa Larus cachinnans 3 Bielik Haliaeetus albicilla 3 Kormoran Phalacrocorax carbo 3 Płaskonos Anas clypeata 2 Ortolan Emberiza hortulana 2 Kuropatwa Perdix perdix 2 Kania czarna Milvus migrans 2 Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula 2 Jastrząb Accipiter gentilis 2 Trzmielojad Pernis apivorus 2 Dzięciołek Dendrocopos minor 2 Dzięcioł średni Dendrocopos medius 2 Pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla 2 Muchołówka szara Muscicapa striata 2 Wąsatka Panurus biarmicus 2 Bąk Botaurus stellaris 2 Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus 2 Krogulec Accipiter nisus 2 Bekasik Lymnocryptes minimus 1 Uszatka błotna Asio flammeus 1 Podróżniczek Luscinia svecica 1 Turkawka Streptopelia turtur 1 Kulczyk Serinus serinus 1 Brodziec śniady Tringa erythropus 1 Jer Fringilla montifringilla 1 Kobuz Falco subbuteo 1 Drozd obrożny Turdus torquatus 1 Orzechówka Nucifraga caryocatactes 1 Mewa srebrzysta Larus argentatus 1 Zimorodek Alcedo atthis 1 Perkozek Tachybaptus ruficollis 1 Liczba osobników gatunków ptaków stwierdzonych w punktach kontrolnych w sezonie Abundances of bird species recorded in point-count stations controlled in 2014.

22 Bogactwo gatunkowe wybranych grup ptaków w krajobrazie rolniczym Wszystkie gatunki łącznie Przeciętnie podczas jednej 10-minutowej kontroli w 2014 roku notowano 6,14 gatunków ptaków w promieniu 100 m od punktu kontrolnego, choć wartość ta wahała się znacznie między poszczególnymi punktami od 0 do 20 gatunków. Wartość średnia odnotowana w 2014 roku była wyższa niż w 2013 roku, w którym wynosiła 5,76. Wzrost średniego bogactwa gatunkowego stwierdzanego w czasie pojedynczej kontroli w latach był istotny statystycznie. Istotnie więcej gatunków obserwowano również w późniejszej części sezonu wiosennego, co prawdopodobnie jest determinowane przez powracające z zimowisk gatunki wędrowne. Również godzina kontroli wpływała istotnie na liczbę rejestrowanych gatunków wczesnym rankiem notowano ich więcej niż późnym. Jest to odzwierciedlenie postępującego spadku wykrywalności większości gatunków ptaków w kolejnych godzinach od świtu, wynikającego ze zmniejszania się aktywności głosowej ptaków. Gradient łąkowo-polny nie wpływał na liczbę gatunków ptaków obecnych w kontrowanych lokalizacjach. Obserwacja ta wskazuje, że gatunki związane z łąkami i pastwiskami, wraz ze zmniejszaniem się udziału tych typów użytkowania gruntu i wzrostem powierzchni gruntów ornych, są zastępowane przez gatunki preferujące pola uprawne. Średnia liczba gatunków podczas kontroli Mean species richness per control Zmiana średniej liczby gatunków Change in mean species richness Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 99.8% kontroli +0.6% wzrost brak Ryc. 4. Ryc. 5. Zmiana liczby gatunków (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana średniej liczby wszystkich gatunków ptaków obserwowanych podczas 10-minutowej kontroli w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in richness of all species (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowana średnia liczba wszystkich gatunków ptaków obserwowanych w czasie 10-minutowej kontroli. Mean expected richness of all species during average 10-minute control.

23 25 Ryc Liczba gatunków Liczba gatunków Liczba gatunków pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Liczba wszystkich gatunków ptaków stwierdzanych w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Richness of all species as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). Na sumaryczną liczbę gatunków pozytywny wpływ miał natomiast udział lasu i powierzchni pokrytej wodą. Ze względu na to, że udział tych dwóch typów użytkowania gruntów był w całej populacji kontrolowanych lokalizacji niewielki, wzrost ich powierzchni mógł stwarzać dodatkowe siedliska dla ptaków leśnych i wodnych, przy równoczesnym utrzymaniu względnie stałej liczby gatunków terenów otwartych. Typ działki (RSO vs. KON) nie miał znaczenia dla liczby gatunków ptaków notowanych podczas kontroli. Stwierdzono natomiast pozytywny wpływ obecności zwierząt gospodarskich na bogactwo gatunkowe całego zespołu. W miejscach, w których były wypasane zwierzęta obserwowano średnio o 19% gatunków więcej niż w miejscach bez zwierząt, co jest wzrostem wyraźnym. Jak wspomniano, w 2014 roku stwierdzono ogólny wzrost bogactwa gatunkowego ptaków w stosunku do 2013 roku. Tempo tego wzrostu nie różniło się jednak między działkami RSO i KON, co wskazuje, że użytkowanie zgodne z wymogami wariantów ptasich nie wpływa dodatnio na dynamikę bogactwa gatunkowego zespołu ptaków. Stwierdzono, że bogactwo gatunkowe całego zespołu ptaków wykazuje zróżnicowanie geograficzne w skali kraju. Bogactwo gatunkowe było wysoce istotnie wyższe w północnej i północno-wschodniej części Polski niż na południowym zachodzie. Tab. 4. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na liczbę wszystkich gatunków ptaków. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining richness of all species (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

24 Gatunki kwalifikujące do płatności rolnośrodowiskowych w ramach wariantów ptasich W 2014 roku stwierdzano średnio w czasie jednej 10-minutowej kontroli 0,21 gatunku kwalifikującego do płatności rolnośrodowiskowej. Wartość ta była więc nieco niższa niż w roku poprzednim, w którym średnia wynosiła 0,25. Spadek średniego bogactwa gatunków kwalifikujących był istotny statystycznie. Rozpowszechnienie tych gatunków również wyraźnie spadało. W drugiej części sezonu wiosennego notowano średnio mniej gatunków kwalifikujących niż wczesną wiosną. Natomiast wczesna godzina rozpoczęcia kontroli, podobnie jak w przypadku wszystkich gatunków ptaków, gwarantowała wykrycie większej liczby gatunków kwalifikujących. Gradient łąkowo-polny w istotny sposób kształtował lokalne bogactwo gatunków kwalifikujących. Liczba tych gatunków rosła wraz ze wzrostem udziału użytków zielonych i spadkiem udziału gruntów ornych. Odwrotnie niż w przypadku sumarycznego bogactwa wszystkich gatunków ptaków, gatunki kwalifikujące do płatności rolnośrodowiskowych unikały sąsiedztwa terenów zalesionych. Wraz ze wzrostem udziału tego typu gruntów ich liczba malała. Wszystkie gatunki wchodzące w skład grupy gatunków kwalifikujących do płatności rolnośrodowiskowych, z wyjątkiem derkacza i kszyka, bardzo wyraźnie unikają sąsiedztwa lasów i zadrzewień, czym należy tłumaczyć Średnia liczba gatunków podczas kontroli Mean species richness per control Zmiana średniej liczby gatunków Change in mean species richness Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 18.8% kontroli -12.1% spadek pozytywny Ryc. 7. Ryc. 8. Zmiana liczby gatunków (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana średniej liczby gatunków kwalifikujących do płatności rolnośrodowiskowych w ramach wariantów ptasich obserwowanych podczas 10-minutowej kontroli w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species richness of AES-target birds (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowana średnia liczba gatunków kwalifikujących do płatności rolnośrodowiskowych w ramach wariantów ptasich stwierdzana w czasie 10-minutowych kontroli. Mean expected species richness of AES-target birds during average 10-minute control.

25 27 Ryc Liczba gatunków Liczba gatunków Liczba gatunków pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Liczba gatunków kwalifikujących do płatności rolnośrodowiskowych w ramach wariantów ptasich stwierdzanych w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species richness of AES-target birds as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). obserwowaną zależność. Udział powierzchni pokrytych wodą nie miał natomiast znaczenia dla rozpatrywanej liczby gatunków kwalifikujących. Warto podkreślić, że typ działki nie determinował liczby gatunków ptaków kwalifikujących do płatności rolnośrodowiskowych. Średnia liczba gatunków ptaków kwalifikujących była zatem podobna na działkach ornitologicznych i kontrolnych. Może to wynikać z wysokiej liczebności gatunków kwalifikujących, a więc głównie derkacza, czajki i kszyka w krajobrazie rolniczym w Polsce, niezależnie od rozmieszczenia działek RSO. Nie stwierdzono również wpływu obecności zwierząt gospodarskich na liczbę gatunków kwalifikujących, co można uzasadnić sprzecznymi preferencjami względem tych zwierząt wykazywanymi przez różne gatunki ptaków z tej grupy (derkacz unika zwierząt gospodarskich, czajka preferuje ich obecność itp.). Istotna pozytywna interakcja typu działki i roku badań sugeruje, że liczba gatunków kwalifikujących charakteryzuje się większą stabilnością na działkach RSO niż na działkach kontrolnych (spadek liczebności z roku na rok na działkach RSO nie jest tak znaczny, jak na działkach kontrolnych). Prawdopodobne jest zatem, że sposób użytkowania gruntów w ramach wariantów 4.1 i 5.1 sprzyja tym gatunkom, stabilizując ich populacje w czasie. Z drugiej strony wynik ten jest bliski granicy istotności i powinien zostać zweryfikowany w kolejnych latach. Ponadto, na działkach KON stwierdzano średnio nieco więcej tych gatunków niż na działkach RSO, z tym, że różnica ta nie była istotna. Wykazano również istotne zróżnicowanie geograficzne w liczbie gatunków kwalifikujących do płatności Tab. 5. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na liczbę gatunków kwalifikujących do płatności rolnośrodowiskowych w ramach wariantów ptasich. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species richness of AES-target birds (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects rolnośrodowiskowych stwierdzanych podczas kontroli. Ptaki z tej grupy były istotnie częściej notowane w środkowej części Polski.

26 Ptaki z grupy siewek łąkowych Średnia liczba gatunków ptaków z grupy siewek łąkowych stwierdzana podczas kontroli w 2014 roku wynosiła 0,14 gatunku i była niższa o 17% niż analogiczna wartość w poprzednim roku (2013), gdy wynosiła 0,17 gatunku. Spadek liczby gatunków siewek łąkowych podczas kontroli był istotny statystycznie. Podobnie rozpowszechnienie tych gatunków znacznie spadło w porównaniu do 2013 roku. Siewki łąkowe to ptaki powracające z zimowisk stosunkowo wcześnie, stąd liczba tych gatunków była wyraźnie wyższa w pierwszej części sezonu wiosennego. Nie odnotowano natomiast wpływu pory dnia na liczbę wykrytych gatunków. Również gradient łąkowo-polny nie wpływał na liczbę gatunków siewek łąkowych w kontrolowanych lokalizacjach. Wynikać to może z preferencji niektórych gatunków siewek, głównie czajki, do gruntów ornych, na których ptaki mogą znaleźć odpowiednie miejsca do żerowania, a nawet lęgów. Stwierdzono natomiast, że siewki łąkowe wyraźnie unikały terenów zalesionych, co jest zgodne z dotychczasową wiedzą dotyczącą preferencji środowiskowych tych ptaków. Na liczbę gatunków siewek łąkowych w kontrolowanych lokalizacjach pozytywnie wpływał również udział powierzchni pokrytych wodą. Ptaki brodzące preferują na ogół siedliska wilgotne i tereny podmokłe z uwagi na wyższą w takich miejscach dostępność pokarmu (bezkręgowców żyjących w glebie). Na liczbę Średnia liczba gatunków podczas kontroli Mean species richness per control Zmiana średniej liczby gatunków Change in mean species richness Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 11.5% kontroli -17.9% spadek pozytywny Ryc. 10. Ryc. 11. Zmiana liczby gatunków (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana średniej liczby gatunków siewek łąkowych obserwowanych podczas 10-minutowej kontroli w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species richness of meadow waders (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowana średnia liczba gatunków siewek łąkowych stwierdzana w czasie 10-minutowych kontroli. Mean expected species richness of meadow waders during average 10-minute control.

27 29 Ryc Liczba gatunków Liczba gatunków Liczba gatunków pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Liczba gatunków siewek łąkowych stwierdzanych w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species richness of meadow waders as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). gatunków z omawianej grupy pozytywny wpływ miała obecność pasących się zwierząt. W miejscach, w których obserwowano krowy lub konie, liczba gatunków ptaków z omawianej grupy była istotnie wyższa, przeciętnie o 58%. Nie odnotowano wpływu typu działki (RSO vs. KON) na liczbę gatunków siewek łąkowych w kontrolowanych lokalizacjach. Oznacza to, że ptaki te występowały w podobnej liczebności na działkach ornitologicznych i poza nimi, co sugeruje, że użytkowanie siedlisk zgodne z wymogami wariantów 4.1 i 5.1 nie poprawia znacząco jakości siedliska z perspektywy tych gatunków. Stwierdzono, że na działkach RSO spadek liczby gatunków siewek łąkowych obserwowany między rokiem 2013 a 2014 jest istotnie bardziej łagodny, niż na działkach KON. Może wskazywać to na pozytywny wpływ użytkowania gruntów zgodnego z wymogami wariantów 4.1 i 5.1 na dynamikę liczebności siewek łąkowych (np. skutkujący wyższym sukcesem lęgowym). Z drugiej strony interpretację tego efektu utrudnia wspomniany brak różnic w średniej liczbie gatunków należących do omawianej grupy na działkach KON i RSO. Obserwowano wysoce istotne zróżnicowanie geograficzne bogactwa gatunkowego siewek łąkowych. Istotnie więcej gatunków z tej grupy zanotowano w północnej części kraju, a najmniej w zachodniej i południowej. Tab. 6. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na liczbę gatunków siewek łąkowych. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species richness of meadow waders (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects

28 Występowanie wybranych gatunków ptaków w krajobrazie rolniczym Derkacz Crex crex (gatunek kwalifikujący do płatności rolnośrodowiskowych w ramach wariantów ptasich) Analiza trendów liczebności i rozpowszechnienia na podstawie danych pochodzących z Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych (MPPL) nie wykazuje wyraźnych tendencji w przypadku derkacza. Populacja tego gatunku określana jest jako stabilna. Wyniki dotyczące trendów uzyskane w ramach Monitoringu Ptaków Mokradeł (MPM) są natomiast niejednoznaczne i nie pozwalają na ustalenie kierunku zmian liczebności i rozpowszechnienia gatunku. Podczas prac związanych z monitoringiem przyrodniczych efektów programu rolnośrodowiskowego prowadzonych w 2014 roku, derkacz obserwowany był 115 razy w trakcie 95 kontroli. Liczebność gatunku była niższa niż w 2013 roku. Niekorzystne zmiany zaobserwowano również w przypadku rozpowszechnienia, które spadło o około 17%. Derkacz obserwowany był istotnie częściej późną wiosną, co wynika z jego późnego powrotu z zimowisk. W związku ze wzmożoną nocną aktywnością głosową, gatunek ten częściej stwierdzany był wczesnym rankiem. Obecność derkacza w kontrolowanych lokalizacjach była determinowana przez udział każdego z trzech typów użytkowania gruntów. Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 7.9% kontroli -16.7% spadek brak Ryc. 13. Ryc. 14. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Rok Długość geograficzna Zmiana rozpowszechnienia derkacza w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia derkacza w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

29 31 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia derkacza w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). Zgodnie z oczekiwaniami prawdopodobieństwo jego stwierdzenia było wyższe w lokalizacjach z dużym udziałem użytków zielonych i niskim udziałem gruntów ornych. Derkacz unikał natomiast powierzchni w dużym stopniu pokrytych drzewami i krzewami. Negatywny wpływ na jego występowanie miał również wysoki udział powierzchni lustra wody w sąsiedztwie punktu kontrolnego obszary z długotrwale utrzymującym się wysokim poziomem wód powierzchniowych nie są dostępne dla ptaków łąkowych. Wykazano ponadto brak istotnej zależności pomiędzy typem działki (RSO vs. KON) a obecnością derkacza. Czynnikiem wpływającym negatywnie na występowanie gatunku była natomiast obecność zwierząt gospodarskich. Nie zaobserwowano również wpływu typu działki na zmianę rozpowszechnienia derkacza w latach 2013 i 2014 na obu typach działek zanotowano podobną tendencję spadkową. Gatunek ten wykazywał nierównomierne rozmieszczenie w Polsce, a prawdopodobieństwo jego stwierdzenia w punktach kontrolnych było wyższe w południowej części kraju. Rozmieszczenie derkacza w badanych lokalizacjach wskazuje na brak pozytywnego wpływu wariantów ptasich na dynamikę jego rozpowszechnienia w latach Nie wykazywał on preferencji do lokalizacji użytkowanych zgodnie z wymogami tych wariantów i zmniejszał liczebność na obu typach działek w podobnym tempie. Wydaje się zatem, że wdrażanie programu rolnośrodowiskowego w zakresie wariantów dedykowanych ochronie ptaków pozostaje bez wpływu na populację tego gatunku. Tab. 7. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZ PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność derkacza. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

30 Czajka Vanellus vanellus (gatunek kwalifikujący do płatności rolnośrodowiskowych w ramach wariantów ptasich) Populacja czajki w Polsce wykazuje negatywne trendy liczebności i rozpowszechnienia. Niekorzystne zmiany parametrów populacji w przypadku tego gatunku dokumentują m.in. dane gromadzone od 2000 roku w ramach MPPL, wskazując na umiarkowany trend spadkowy. Silny spadek liczebności i rozpowszechnienia czajki obrazują natomiast wyniki Monitoringu Ptaków Mokradeł. W 2014 roku obecność czajki obserwowano podczas 65 kontroli, odnotowując łącznie 162 stwierdzenia tego gatunku. Podobnie jak w przypadku derkacza, również czajka zmniejszyła swoją liczebność w stosunku do 2013 roku. Ponadto zarejestrowano spadkowy trend rozpowszechnienia gatunku (liczba kontroli, podczas których obserwowano czajkę w 2014 roku spadła o blisko 29%). Częstość stwierdzania czajki podczas liczeń była wyższa w pierwszej części sezonu wiosennego niż późną wiosną, co dobrze odzwierciedla jej bardzo wczesny powrót z zimowisk. Nie stwierdzono natomiast zależności pomiędzy porą dnia a obecnością tego gatunku. Wbrew oczekiwaniom również udział użytków zielonych i gruntów ornych w sąsiedztwie punktu kontrolnego nie miał wpływu na występowanie tego ptaka. Ważnym predyktorem istotnie tłumaczącym obecność Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 5.4% kontroli -28.6% spadek brak Ryc. 16. Ryc. 17. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana rozpowszechnienia czajki w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia czajki w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

31 33 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia czajki w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). czajki był natomiast udział powierzchni zadrzewionych. Ptak ten wyraźnie unikał terenów porośniętych drzewami i krzewami. Obserwacja ta jest zgodna z wiedzą na temat preferencji środowiskowych czajki, która nie toleruje sąsiedztwa lasów, a gniazdo buduje w oddaleniu nawet od pojedynczych drzew, czy krzewów. Zaskakujący jest natomiast brak preferencji tego gatunku do lokalizacji z dużym udziałem terenów podmokłych. Nie wykazano związku pomiędzy typem działki (RSO vs. KON) a obecnością czajki, natomiast istotną cechą środowiskową wpływającą pozytywnie na występowanie tego gatunku była obecność zwierząt gospodarskich. Zmiana częstości obserwacji czajki w latach nie była determinowana przez typ działki (RSO vs. KON). Gatunek najczęściej stwierdzany był w punktach kontrolnych zlokalizowanych w północno-wschodniej części Polski. Rzadziej natomiast notowano czajkę w zachodniej, południowej i południowo-wschodniej części kraju. Zarówno rozpowszechnienie gatunku, jak i zmiana tego parametru nie była uzależniona od użytkowania gruntów zgodnie z wymogami wariantów ptasich. W przypadku obu typów działek kierunek i tempo zmian rozpowszechnienia populacji były podobne. Wynik ten sugeruje, że wdrażanie programu rolnośrodowiskowego w zakresie wariantów 4.1 oraz 5.1 nie ma wpływu na atrakcyjność użytków zielonych dla czajki. Tab. 8. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność czajki. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

32 Kszyk Gallinago gallinago (gatunek kwalifikujący do płatności rolnośrodowiskowych w ramach wariantów ptasich) Monitorowana w ramach programów: MPPL i MPM populacja kszyka w Polsce nie wykazuje negatywnych trendów. W ostatnich latach obserwowany jest umiarkowany wzrost liczebności i rozpowszechnienia tego gatunku. Badania prowadzone w 2014 roku potwierdziły obecność kszyka w 71 spośród 1200 kontroli. Gatunek obserwowano 91 razy. Liczba ta była niższa niż w 2013 roku o około 13%. Niekorzystne zmiany odnotowano również w przypadku rozpowszechnienia, które spadło o blisko 8%. Prawdopodobieństwo stwierdzenia kszyka było istotnie wyższe w pierwszej części sezonu lęgowego oraz wczesnym rankiem. Na występowanie tego gatunku wpływały również cechy środowiska opisywane wartością gradientu łąkowo-polnego (pc1) kszyk preferował obszary z większym udziałem użytków zielonych, a unikał lokalizacji z przewagą gruntów ornych. Nie stwierdzono natomiast zależności pomiędzy jego obecnością a udziałem lasu w bezpośrednim sąsiedztwie punktów kontrolnych. Może to wynikać z wysokiej tolerancji ekologicznej tego gatunku, który nie jest zbyt wrażliwy na sąsiedztwo obszarów leśnych i może gnieździć się zarówno na podmokłych łąkach w dolinach rzek, jak i śródleśnych torfowiskach, czy Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 5.9% kontroli -7.8% spadek pozytywny Ryc. 19. Ryc. 20. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana rozpowszechnienia kszyka w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia kszyka w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

33 35 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia kszyka w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). obszarach luźno porośniętych drzewami i krzewami. Zgodnie z oczekiwaniami występowanie tego ptaka związane było dodatnio z udziałem terenów podmokłych. Na obecność kszyka nie miał wpływu natomiast typ działki. Ptak równie często stwierdzany był na działkach ornitologicznych, co kontrolnych. Także obecność zwierząt gospodarskich nie determinowała występowania tego gatunku w monitorowanych lokalizacjach. Zaobserwowano natomiast istotne różnice, jeśli chodzi o dynamikę rozpowszechnienia kszyka w latach w zależności od typu działki (RSO vs. KON). Częstość stwierdzeń gatunku na działkach użytkowanych zgodnie z wymogami wariantów ptasich wzrosła w porównaniu do roku 2013, podczas gdy na działkach kontrolnych kierunek tych zmian był przeciwny. Prawdopodobieństwo stwierdzenia kszyka było najwyższe w północnej części Polski, spadało zaś w kierunku południowo-zachodnim i południowo-wschodnim. W przypadku kszyka odnotowano pozytywny wpływ realizacji wariantów ptasich na dynamikę jego rozpowszechnienia. Mimo że obecność kszyka podczas kontroli rejestrowano równie często na działkach RSO i KON, zaobserwowano, że kierunek i tempo zmiany rozpowszechnienia tego gatunku na obu typach działek różniły się istotnie. Wydaje się zatem, że użytkowanie zgodne z wymogami wariantów 4.1 i 5.1 w istotny sposób determinowało wzrost rozpowszechnienia tego gatunku. Tab. 9. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność kszyka. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

34 Skowronek Alauda arvensis Jeszcze do niedawna polska populacja skowronka wykazywała umiarkowany wzrost liczebności i brak zmian rozpowszechnienia (Kuczyński i Chylarecki 2012). W ciągu ostatnich lat obserwowana jest jednak zmiana tych tendencji. Najnowsze dane pochodzące z Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych wskazują na umiarkowany spadek liczebności i rozpowszechnienia tego gatunku w Polsce. Podczas badań przeprowadzonych w 2014 roku skowronek był najbardziej rozpowszechnionym ptakiem i drugim pod względem liczebności spośród wszystkich zaobserwowanych gatunków. W sumie skowronek rejestrowany był 1534 razy. Jego rozpowszechnienie nie zmieniło się istotnie w stosunku do 2013 roku i gatunek ten był stwierdzany podczas około 53% kontroli. Częstość stwierdzeń skowronka zmieniała się podczas sezonu lęgowego i była wyraźnie wyższa wczesną wiosną. Pora dnia nie miała natomiast wpływu na obecność tego gatunku podczas kontroli. Występowanie skowronka było zależne od udziału wszystkich rozpatrywanych typów użytkowania gruntów. Prawdopodobieństwo stwierdzenia skowronka nieznacznie spadało wraz ze zmniejszaniem się udziału gruntów ornych i wzrostem udziału użytków zielonych. Efekt ten nie był jednak tak silny jak wpływ powierzchni zadrzewionych i zakrzewionych w sąsiedztwie punktu kontrolnego. Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 53.2% kontroli +1.6% bez zmian brak Ryc. 22. Ryc. 23. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana rozpowszechnienia skowronka w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia skowronka w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

35 37 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia skowronka w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). Skowronek wyraźnie unikał lokalizacji z wysokiem udziałem drzew i krzewów. Wynik ten potwierdza dotychczasową wiedzę na temat preferencji skowronka do rozległych środowisk otwartych, nieurozmaiconych krajobrazowo, np. rozległych gruntów ornych lub użytków zielonych. Zgodnie z oczekiwaniami, gatunek ten nie preferował także zbyt wysokiego udziału obszarów podmokłych. Nie stwierdzono natomiast zależności pomiędzy obecnością skowronka a typem działki (RSO vs. KON) oraz obecnością skowronka a występowaniem zwierząt gospodarskich. Ponadto nie wykazano, aby trendy rozpowszechnienia skowronka w latach były różne na różnych typach działek. Prawdopodobieństwo stwierdzenia skowronka było zróżnicowane przestrzennie w granicach kraju. Gatunek najczęściej był obserwowany w północnej i środkowej części kraju, rzadziej natomiast w częściach zachodniej i wschodniej. Rozmieszczenie skowronka w monitorowanych lokalizacjach wskazuje na brak wpływu realizacji wariantów ptasich na zmiany rozpowszechnienia gatunku. Skowronek nie wykazywał preferencji do działek RSO, a dynamika jego rozpowszechnienia w latach na obu typach działek kształtowała się podobnie. W przypadku tego gatunku nie zaobserwowano zatem pozytywnego wpływu użytkowania gruntów zgodnie z wymogami wariantów dedykowanych ochronie ptaków. Tab. 10. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność skowronka. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

36 Dymówka Hirundo rustica Dymówka jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym w Polsce, a jej populacja określana jest jako stabilna (dane z MPPL). Monitoring ornitologiczny prowadzony w 2014 roku potwierdził występowanie tego gatunku podczas 274 kontroli. Łącznie zanotowano 679 stwierdzeń tego gatunku. Liczebność dymówki w 2014 roku była wyższa niż w 2013 roku, a w monitorowanych lokalizacjach zarejestrowano wzrost rozpowszechnienia gatunku o blisko 20%. Dymówka stwierdzana była częściej w drugiej części sezonu lęgowego, czyli późną wiosną. Na obecność gatunku podczas kontroli wpływała również pora dnia dymówka była obserwowana istotnie częściej późnym rankiem niż o świcie. Ptak ten preferował lokalizacje z większym udziałem gruntów ornych i mniejszym użytków zielonych. Wynik ten jest zgodny z danymi o preferencjach środowiskowych tego gatunku. Dymówka jako miejsce żerowania wykorzystuje tereny otwarte, przy czym bardziej jest związana z obszarami o mało urozmaiconej strukturze krajobrazu, z większym udziałem pól uprawnych. Występowanie tego ptaka było istotnie ujemnie skorelowane z wysokim udziałem powierzchni pokrytej drzewami lub krzewami. Wynik ten potwierdza zatem preferencje dymówki do siedlisk otwartych i unikanie terenów zalesionych. Nie stwierdzono natomiast zależności pomiędzy rozpowszechnieniem dymówki Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 22.8% kontroli +19.7% wzrost brak Ryc. 25. Ryc. 26. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana rozpowszechnienia dymówki w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia dymówki w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

37 39 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia dymówki w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). a udziałem terenów podmokłych. Także typ działki (RSO vs. KON) nie wpływał na prawdopodobieństwo obecności dymówki w kontrolowanych lokalizacjach. Rozmieszczenie tego gatunku było uzależnione od obecności pasących się zwierząt (widoczna istotna zależność rozmieszczenia dymówki od tego predyktora). Preferencja dymówki do pastwisk jest prawdopodobnie związana z większą liczebnością w tych miejscach latających bezkręgowców, które stanowią jej pokarm. Ponadto obecność zwierząt gospodarskich wiąże się najczęściej ze specyficzną zabudową na terenach wiejskich (stajnie, stodoły, obory), która stanowi miejsca lęgowe dymówki. Nie stwierdzono natomiast istotnej interakcji typu działki i roku. Zmiana rozpowszechnienia dymówki w latach w przypadku obu typów działek (RSO vs. KON) była podobna. Prawdopodobieństwo stwierdzenia dymówki było wyraźnie zmienne geograficznie wzdłuż osi północny wschód południowy zachód. Gatunek ten obserwowano istotnie częściej w północno-wschodniej Polsce niż w południowo-zachodniej. Obecność dymówki w monitorowanych lokalizacjach nie była związana z działkami, na których realizowano warianty ptasie. Rozpowszechnienie gatunku na obu typach monitorowanych działek rosło w podobnym tempie w latach Wyniki te sugerują brak pozytywnego wpływu realizacji wariantów 4.1 i 5.1 na dynamikę populacji dymówki. Tab. 11. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność dymówki. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

38 Świergotek łąkowy Anthus pratensis Aktualne dane gromadzone w ramach Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych i Monitoringu Ptaków Mokradeł wskazują na negatywny trend populacji świergotka łąkowego w Polsce. Liczebność i rozpowszechnienie tego gatunku wykazuje umiarkowany spadek. W trakcie prac monitoringowych w 2014 roku świergotek łąkowy był licznie stwierdzany. W sumie rejestrowano ten gatunek 594 razy podczas 282 kontroli. W stosunku do 2013 roku liczba obserwowanych osobników była wyższa o blisko 38%. W 2014 roku zaobserwowano ponadto istotny wzrost rozpowszechnienia świergotka łąkowego. Wskaźnik ten kształtował się na poziomie około 25% wyższym niż w poprzednim roku. Świergotki łąkowe były częściej stwierdzane wczesną wiosną niż w drugiej części sezonu lęgowego. Prawdopodobieństwo stwierdzenia tego gatunku było istotnie wyższe późnym rankiem niż o świcie. Zgodnie z oczekiwaniami świergotek łąkowy preferował lokalizacje z wysokim udziałem użytków zielonych. Prawdopodobieństwo jego obecności malało natomiast wyraźnie wraz ze wzrostem udziału powierzchni gruntów ornych w sąsiedztwie kontrolowanych lokalizacji. Cechą środowiska wyraźnie determinującą obecność świergotka łąkowego był również udział obszarów zadrzewionych. Prawdopodobieństwo stwierdzenia gatunku drastycznie spadało w miejscach, w których Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 23.5% kontroli +24.8% wzrost brak Ryc. 28. Ryc. 29. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana rozpowszechnienia świergotka łąkowego w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia świergotka łąkowego w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

39 41 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia świergotka łąkowego w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). stwierdzano nawet niewielkie powierzchnie lasu lub skupisk drzew. Obecność tego ptaka nie była natomiast związana z udziałem powierzchni terenów podmokłych w bezpośrednim sąsiedztwie punktu kontrolnego. Również typ działki (RSO vs. KON) nie wpływał na jego rozpowszechnienie. Nie stwierdzono też, aby obecność zwierząt gospodarskich miała znaczenie dla występowania świergotka łąkowego w monitorowanych lokalizacjach dostrzec można pozytywną tendencję, jednak jest ona nieistotna statystycznie. Wynik ten jest zaskakujący z uwagi na podawaną w literaturze naukowej informację o preferencji świergotka do pastwisk. Zmienność występowania świergotka łąkowego w monitorowanych lokalizacjach nie była uwarunkowana obecnością powierzchni, w granicach których wdrażano warianty ptasie. Rozmieszczenie świergotka łąkowego w Polsce było nierównomierne. Najwyższe prawdopodobieństwo stwierdzenia tego ptaka odnotowano w północno-zachodniej Polsce, najniższe zaś w południowo-zachodniej. Świergotek łąkowy nie wykazywał preferencji do działek RSO. Zmiana rozpowszechnienia świergotka w latach w obrębie obu typów rozpatrywanych działek była podobna. Wydaje się więc, że realizacja wariantów 4.1 i 5.1 programu rolnośrodowiskowego pozostaje bez wpływu na populację świergotka łąkowego. Tab. 12. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność świergotka łąkowego. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

40 Pliszka żółta Motacilla flava W oparciu o serie danych gromadzonych w ramach programów MPPL i MPM pliszka żółta została uznana za gatunek, którego populacja w Polsce wykazuje niekorzystne zmiany. W przypadku tego gatunku obserwowany jest w ostatnich latach umiarkowany spadek liczebności i rozpowszechnienia. Podczas monitoringu realizowanego w 2014 roku pliszka żółta rejestrowana była 161 razy. Jej obecność odnotowano w trakcie 118 kontroli. Nie stwierdzono istotnej zmiany rozpowszechnienia tego gatunku w stosunku do wyniku uzyskanego w 2013 roku. Gatunek ten stwierdzany był istotnie częściej w pierwszej części sezonu lęgowego. Na jego obecność nie miała natomiast wpływu godzina, w której rozpoczęto obserwacje. Występowanie pliszki żółtej uzależnione było od udziału typów użytkowania gruntów opisywanych wartością gradientu łąkowo- -polnego (pc1). Prawdopodobieństwo stwierdzenia tego gatunku rosło wraz ze wzrostem udziału gruntów ornych w sąsiedztwie punktu kontrolnego i spadkiem powierzchni użytków zielonych. Zależność ta może wynikać z obserwowanej zmiany preferencji siedliskowych pliszki żółtej, która obecnie chętniej zasiedla pola uprawne niż łąki. Znacznie silniejszym predyktorem determinującym występowanie tego gatunku w kontrolowanych lokalizacjach była obecność terenów zadrzewionych i zakrzaczeń. Zgodnie Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 9.8% kontroli -4.1% bez zmian brak Ryc. 31. Ryc. 32. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana rozpowszechnienia pliszki żółtej w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia pliszki żółtej w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

41 43 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia pliszki żółtej w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). z oczekiwaniami wzrost udziału powierzchni pokrytej drzewami i krzewami obniżał prawdopodobieństwo stwierdzenia pliszki żółtej podczas 10-minutowej kontroli. Występowanie tego gatunku nie było związane z udziałem terenów podmokłych. Ponadto nie stwierdzono, aby ptak ten wykazywał preferencje do działek RSO. Natomiast obecność zwierząt gospodarskich w istotny sposób wpływała na rozmieszczenie pliszki żółtej w monitorowanych lokalizacjach. Występowanie tego gatunku było bardziej prawdopodobne, jeśli w sąsiedztwie punktu kontrolnego stwierdzono obecność pasących się zwierząt. W związku z tym, że pliszka żółta jest gatunkiem owadożernym, użytkowanie pastwiskowe może jej sprzyjać z uwagi na większą liczebność i lepszą dostępność bezkręgowców. W przypadku pliszki żółtej nie zaobserwowano relacji pomiędzy typem działki a dynamiką rozpowszechnienia w latach Gatunek ten rozmieszczony był równomiernie w graniach kraju. Dynamika rozpowszechnienia pliszki żółtej nie była związana z obecnością powierzchni, na których wdrażano warianty ptasie. Gatunek ten równie często występował na działkach RSO, co poza nimi. Również zmiana rozpowszechnienia pliszki między latami na obu typach działek nie różniła się istotnie. Wynik ten wskazuje na brak wpływu wdrażania wariantów 4.1 i 5.1 na zmienność występowania tego gatunku. Tab. 13. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność pliszki żółtej. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

42 Pokląskwa Saxicola rubetra Polska populacja pokląskwy monitorowana w latach była raczej stabilna. Najnowsze wskaźniki uzyskane w Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych pokazują jednak, że gatunek ten wykazuje w ostatnich latach istotne tendencje spadkowe. Podobny kierunek zmian dokumentują dane gromadzone w Monitoringu Ptaków Mokradeł. Pokląskwa była licznie stwierdzana podczas obserwacji prowadzonych w 2014 roku. Gatunek ten obserwowano łącznie 550 razy w trakcie 349 kontroli. Jego rozpowszechnienie w latach 2013 i 2014 nie wykazuje istotnych zmian. Prawdopodobieństwo stwierdzenia pokląskwy było większe późną wiosną. Obecność tego gatunku w czasie kontroli zależała również od pory dnia szansa na jego obserwację była wyższa wczesnym rankiem. Na występowanie pokląskwy wpływał udział powierzchni użytków zielonych i gruntów ornych w sąsiedztwie punktu kontrolnego. Ptak ten stwierdzany był istotnie częściej w lokalizacjach, w których przeważały łąki i pastwiska, unikał natomiast pól uprawnych. Cechą środowiska decydującą o występowaniu pokląskwy był również udział powierzchni zalesionych. Obecność tego gatunku była wyraźnie mniej prawdopodobna, jeśli udział drzew i krzewów w sąsiedztwie punktu kontrolnego był wysoki. Pokląskwa Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 29.1% kontroli +5.1% bez zmian brak Ryc. 34. Ryc. 35. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana rozpowszechnienia pokląskwy w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia pokląskwy w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

43 45 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia pokląskwy w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). nie toleruje zwartych kompleksów leśnych, zasiedla jednak tereny rolnicze o urozmaiconym krajobrazie, w których obecne są również zadrzewienia i zakrzaczenia, dlatego też efekt ten nie był tak silny, jak w przypadku ptaków wybitnie związanych w terenami otwartymi, np. skowronka. Udział obszarów podmokłych nie miał wpływu na rozpowszechnienie tego gatunku. Typ działki (RSO vs. KON) również nie determinował istotnie rozmieszczenia pokląskwy w monitorowanych lokalizacjach. Jej występowanie nie było również związane z obecnością zwierząt gospodarskich. Ponadto nie zaobserwowano różnic jeśli chodzi o dynamikę rozpowszechnienia tego gatunku w latach na działkach RSO i poza nimi. Pokląskwa najczęściej stwierdzana była w punktach kontrolnych zlokalizowanych we wschodniej i w północnej części Polski, natomiast w środkowej i południowej notowana była rzadziej. Nie stwierdzono istotnych tendencji wskazujących na związek pomiędzy obecnością powierzchni, na których wdrażane są warianty ptasie, a zmiennością występowania pokląskwy w kontrolowanych lokalizacjach. Gatunek ten nie wykazywał preferencji do działek RSO. Nie zaobserwowano również związku pomiędzy typem działki a dynamiką rozpowszechnienia pokląskwy w latach Wydaje się zatem, że realizacja wariantów 4.1 i 5.1 nie ma wpływu na użytkowanie przestrzeni przez ten gatunek. Tab. 14. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność pokląskwy. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

44 Łozówka Acrocephalus palustris Dane pochodzące z Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych wskazują, że populacja łozówki w Polsce w ostatnich 15 latach nie wykazuje kierunkowych tendencji. Liczebność tego gatunku określana jest jako stabilna. Umiarkowany spadek liczebności i rozpowszechnienia łozówki sugerują natomiast dane pochodzące z MPM. Łozówka obserwowana była w 2014 roku podczas 164 kontroli, łącznie jej obecność stwierdzono 226 razy. Zarówno w przypadku liczebności, jak i rozpowszechnienia tego gatunku odnotowano niekorzystne zmiany w stosunku do wyników uzyskanych w 2013 roku. Rozpowszechnienie łozówki spadło istotnie o blisko 21%. Liczba stwierdzeń tego gatunku kształtowała się natomiast na poziomie około 22% niższym niż w poprzednim roku. Prawdopodobieństwo stwierdzenia tego gatunku było zmienne podczas sezonu lęgowego, osiągając wyższe wartości późną wiosną. Obecność łozówki była również uzależniona od pory dnia. Ptak ten obserwowany był częściej wczesnym rankiem niż w godzinach późniejszych. Żadna spośród analizowanych cech środowiska nie determinowała występowania łozówki w monitorowanych lokalizacjach. Udział użytków zielonych, gruntów ornych, lasów i terenów podmokłych w sąsiedztwie punktu kontrolnego nie miał wpływu na jej rozmieszczenie. Brak preferencji do konkretnego Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 13.7% kontroli -20.8% spadek brak Ryc. 37. Ryc. 38. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana rozpowszechnienia łozówki w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia łozówki w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

45 47 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia łozówki w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). typu użytkowania gruntów może wynikać z dość dużej plastyczności środowiskowej łozówki. Ptak ten zasiedla obszary z mozaiką łąk, zadrzewień, zarośli, występuje na skrajach lasów, nad brzegami cieków, czy zbiorników wodnych. Natomiast istotna dla występowania tego gatunku jest obecność wysokiej roślinności zielnej. W związku z tym należałoby się spodziewać, że opóźniony pokos na działkach RSO, umożliwiający rozwój roślinności, może sprzyjać temu gatunkowi. Wbrew oczekiwaniom nie stwierdzono jednak różnic w rozpowszechnieniu łozówki na działkach ornitologicznych i kontrolnych. Również obecność zwierząt gospodarskich nie miała wpływu na występowanie tego gatunku. Nie stwierdzono ponadto zależności pomiędzy typem działki a zmianami rozpowszechnienia łozówki w latach Prawdopodobieństwo stwierdzenia tego gatunku było najwyższe w północno-wschodniej części Polski, najniższe zaś w południowo-zachodniej. W przypadku łozówki zarówno rozpowszechnienie gatunku, jak i zmiana tego parametru nie były związane z realizacją wariantów ptasich. Gatunek ten w podobnych proporcjach występował na działkach RSO w porównaniu do pozostałych działek. Rozpowszechnienie łozówki na obu typach działek zmieniało się w podobnym tempie i w tym samym kierunku. Sugeruje to, że wdrażanie programu rolnośrodowiskowego w zakresie wariantów 4.1 i 5.1 nie wpływa na rozmieszczenie łozówki. Tab. 15. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność łozówki. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

46 Gąsiorek Lanius collurio Liczebność polskiej populacji gąsiorka, monitorowanego od 2000 roku w ramach MPPL, podlega wahaniom, jednak jej ogólny trend określany jest jako umiarkowany wzrost. Podobne tendencje dotyczą dynamiki rozpowszechnienia. Podczas prac monitoringowych prowadzonych w 2014 roku zarejestrowano 209 gąsiorków w trakcie 162 kontroli. Nie odnotowano istotnej różnicy w rozpowszechnieniu tego gatunku w latach 2013 i Gąsiorek przylatuje na lęgowiska stosunkowo późno, w związku z czym istotnie częściej obserwowany był w drugiej części sezonu lęgowego. Pora dnia nie miała wpływu na prawdopodobieństwo obserwowania tego gatunku. Prawdopodobieństwo stwierdzenia gąsiorka nie było także uzależnione od udziału gruntów ornych i użytków zielonych w sąsiedztwie punktu kontrolnego, co potwierdza jego preferencje do urozmaiconego krajobrazu otwartego lub półotwartego związanego z terenami użytkowanymi ekstensywnie. Jedyną cechą środowiskową, która tłumaczyła obecność gąsiorka w monitorowanych lokalizacjach był udział powierzchni lasu. Zgodnie z oczekiwaniami gatunek ten występował istotnie częściej w miejscach z większym udziałem terenów zadrzewionych i zakrzaczonych. Gąsiorek unika zwartych drzewostanów, jednak jako miejsce gniazdowania wykorzystuje gęste zarośla, natomiast drzewa lub Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 13.5% kontroli -12.0% bez zmian brak Ryc. 40. Ryc. 41. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana rozpowszechnienia gąsiorka w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia gąsiorka w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

47 49 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia gąsiorka w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). wyższe krzewy służą mu jako czatownie i miejsca przechowywania zapasów pokarmu. Gąsiorek jest zatem gatunkiem, który w odróżnieniu od czajki czy skowronka pozytywnie reaguje na obecność zadrzewień i zakrzaczeń w krajobrazie rolniczym. Rozmieszczenie tego gatunku nie było natomiast związane z udziałem obszarów podmokłych. Nie stwierdzono również, aby gąsiorek wykazywał preferencje do działek RSO. Także obecność zwierząt gospodarskich nie determinowała występowania tego gatunku. Na zmienność rozpowszechnienia gąsiorka w latach nie miał ponadto wpływu typ działki (RSO vs. KON), na których prowadzone były obserwacje. Stwierdzono natomiast istotne różnice jeśli chodzi o geograficzną zmienność rozpowszechnienia tego gatunku. Prawdopodobieństwo jego obecności było wyższe w punktach kontrolnych położonych w południowej części kraju i malało w kierunku północnym. Rozmieszczenie gąsiorka w badanych lokalizacjach wskazuje na brak zależności pomiędzy realizacją wariantów ptasich a dynamiką jego rozpowszechnienia. Występował on w podobnych proporcjach na działkach ornitologicznych i kontrolnych a jego rozpowszechnienie w latach zmieniało się na obu typach działek. Wydaje się więc, że wdrażanie programu rolnośrodowiskowego w zakresie wariantów 4.1, 5.1 nie ma wpływu na populację tego gatunku. Tab. 16. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: PDf Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność gąsiorka. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

48 Szpak Sturnus vulgaris Dane uzyskane w 15-letniej serii pomiarowej w latach: w ramach programu MPPL wskazują na umiarkowany wzrost liczebności i rozpowszechnienia szpaka w Polsce. Ptak ten był najliczniej reprezentowanym gatunkiem podczas obserwacji prowadzonych w ramach monitoringu w 2014 roku. Gatunek stwierdzono 2251 razy w trakcie 363 kontroli. Liczebność szpaka była wyższa niż w 2013 roku. Ponadto odnotowano istotny wzrost rozpowszechnienia tego gatunku w monitorowanych lokalizacjach. Rozpowszechnienie szpaka nie było uzależnione od terminu wykonania kontroli ani godziny, w której rozpoczęto obserwacje. Nie stwierdzono również, aby którykolwiek z rozpatrywanych typów użytkowania gruntów miał wpływ na obecność tego gatunku. Udział użytków zielonych, gruntów ornych, lasu i powierzchni lustra wody nie tłumaczył występowania szpaka w punktach kontrolnych. Brak zależności może wynikać z plastyczności tego gatunku. Zasiedla on szereg środowisk: od terenów zurbanizowanych po obszary charakteryzujące się wysokim stopniem naturalności. Dodatkowo na otrzymany wynik wpływać może duży udział w populacji osobników nieprzystępujących do lęgów, których obecność nie jest związana z konkretną lokalizacją. Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 30.3% kontroli +14.2% wzrost brak Ryc. 43. Ryc. 44. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Rok Długość geograficzna Zmiana rozpowszechnienia szpaka w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia szpaka w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

49 51 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia szpaka w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). Szpak stwierdzany był równie często na działkach RSO, co poza nimi. Jedyną cechą środowiska, która determinowała występowanie tego gatunku była obecność zwierząt gospodarskich. Prawdopodobieństwo stwierdzenia szpaka było wyraźnie wyższe w lokalizacjach, w których przebywały pasące się zwierzęta. Zależność ta może wynikać z korzystnej dla tego gatunku struktury roślinności występującej na pastwiskach. Ze względu na to, że szpak najczęściej żeruje na ziemi, obecność niskiej roślinności ułatwia mu zbieranie pokarmu z powierzchni gruntu. Nie stwierdzono związku pomiędzy dynamiką rozpowszechnienia szpaka w latach a typem działki (RSO vs. KON). Zaobserwowano natomiast istotne różnice na osi północ południe jeśli chodzi o prawdopodobieństwo stwierdzenia szpaka w czasie 10-minutowej kontroli. Gatunek ten rejestrowany był częściej w północnej części Polski. Realizacja programu rolnośrodowiskowego w zakresie wariantów ptasich nie wpływała pozytywnie na zmienność występowania szpaka. Rozpowszechnienie gatunku na działkach, na których realizowano warianty ptasie nie różniło się istotnie od rozpowszechnienia na działkach, użytkowanych w inny sposób. Na obu typach działek (RSO vs. KON) rozpowszechnienie szpaka rosło w podobnym tempie. Wynik ten sugeruje, że wdrażanie programu rolnośrodowiskowego w zakresie wariantów 4.1, 5.1 nie ma wpływu na użytkowanie przestrzeni przez tego ptaka. Tab. 17. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność szpaka. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

50 Szczygieł Carduelis carduelis W ciągu ostatnich lat populacja szczygła w Polsce wykazuje tendencję spadkową. Dane gromadzone w ramach MPPL wskazują zarówno na umiarkowany spadek liczebności, jak i rozpowszechnienia tego gatunku. Szczygieł był rejestrowany w 2014 roku łącznie 163 razy. Obecność tego ptaka stwierdzono w trakcie 90 spośród 1200 przeprowadzonych kontroli. Liczebność szczygła była wyższa niż w 2013 roku o około 73%. Odnotowano również wzrostowy trend rozpowszechnienia tego gatunku w monitorowanych lokalizacjach. Prawdopodobieństwo stwierdzenia szczygła w punktach kontrolnych było wyższe w drugiej części sezonu lęgowego i późnym rankiem. Obecność tego gatunku nie była uzależniona od żadnego z rozpatrywanych typów użytkowania gruntów. Nie stwierdzono wpływu gradientu łąkowo-polnego ani udziału terenów zadrzewionych i podmokłych. Wynik ten może tłumaczyć dość szeroka tolerancja ekologiczna szczygła, który preferuje mozaikę siedlisk związanych z krajobrazem rolniczym. Z drugiej strony gatunek ten jest związany z obecnością zadrzewień, w których buduje gniazda. Należałoby się zatem spodziewać efektu udziału powierzchni pokrytej drzewami i krzewami na występowanie tego gatunku. Być może na otrzymany wynik miała wpływ stosunkowo niewielka próba. Typ działki również nie miał wpływu na obecność tego Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 7.5% kontroli +66.7% wzrost pozytywny Ryc. 46. Ryc. 47. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana rozpowszechnienia szczygła w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia szczygła w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

51 53 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia szczygła w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). gatunku w monitorowanych lokalizacjach. Ptak ten był notowany równie często na działkach RSO, co poza nimi. Zaobserwowano natomiast, że predyktorem, który istotnie tłumaczył obecność szczygła było występowanie zwierząt gospodarskich. Szansa na stwierdzenie tego ptaka była znacznie wyższa, gdy w sąsiedztwie punktu kontrolnego przebywały konie lub krowy. Relacja ta może wynikać z pozostawiania na pastwiskach niedojadów z ostrożeniem i ostem, które są preferowane przez szczygły. Ponadto stwierdzono, że działki RSO i KON różniły się pod względem dynamiki rozpowszechnienia tego gatunku w latach Wzrost rozpowszechnienia na działkach RSO był istotnie wyższy niż w przypadku działek KON. Rozmieszczenie tego gatunku w monitorowanych lokalizacjach było nierównomierne. Najwyższe prawdopodobieństwo stwierdzenia szczygła obserwowano w środkowej części Polski, najniższe zaś w północno-zachodniej. W przypadku szczygła odnotowano istotny wpływ realizacji wariantów ptasich na dynamikę jego rozpowszechnienia w latach Gatunek ten występował na obu typach działek w podobnej proporcji. Tempo wzrostu rozpowszechnienia w przypadku działek RSO było jednak istotnie większe niż poza nimi. Sugeruje to, że wdrażanie wariantów 4.1, 5.1 wpływa pozytywnie na populację tego gatunku, chociaż zależność ta powinna zostać zweryfikowana na większej próbie. Tab. 18. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność szczygła. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

52 Trznadel Emberiza citrinella Dane pochodzące z Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych dokumentują niekorzystne zmiany wskaźników liczebności polskiej populacji trznadla. Obserwowana od 2000 roku zmiana liczebności i rozpowszechnienia tego gatunku określana jest jako umiarkowany spadek. Podczas obserwacji prowadzonych w 2014 roku trznadel był gatunkiem stosunkowo licznym i rozpowszechnionym. Jego obecność stwierdzono w trakcie 432 kontroli, rejestrując go łącznie 595 razy. Liczba osobników tego gatunku była nieznacznie wyższa niż w 2013 roku. Dynamika rozpowszechnienia trznadla w monitorowanych lokalizacjach wykazuje trend wzrostowy. Częstość stwierdzeń trznadla nie była uzależniona od terminu kontroli i gatunek ten obserwowany był równie często wczesną jak i późną wiosną. Obecność tego gatunku podczas kontroli była natomiast bardziej prawdopodobna wczesnym rankiem. Na rozpowszechnienie trznadla wpływały wszystkie spośród analizowanych typów użytkowania gruntów. Szansa stwierdzenia tego ptaka była wyższa w lokalizacjach z wysokim udziałem gruntów ornych i niskim udziałem użytków zielonych, co może wynikać z jego preferencji do powierzchni ugorowanych. Zgodnie z oczekiwaniami prawdopodobieństwo stwierdzenia trznadla wzrastało wraz ze wzrostem udziału terenów Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 36.0% kontroli +9.6% wzrost brak Ryc. 49. Ryc. 50. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Rok Długość geograficzna Zmiana rozpowszechnienia trznadla w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia trznadla w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

53 55 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia trznadla w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). zadrzewionych w sąsiedztwie punktu kontrolnego. Efekt ten jest zgodny z preferencjami tego gatunku do śródpolnych zadrzewień czy siedlisk ekotonowych związanych ze skrajami lasów a także wczesnych stadiów sukcesji lasu. Gatunek ten unikał natomiast lokalizacji z wysokim udziałem terenów podmokłych. Typ działki (RSO vs. KON) nie miał natomiast wpływu na występowanie trznadla. Gatunek ten równie często występował na działkach ornitologicznych, co poza nimi. Również obecność zwierząt gospodarskich nie miała znaczenia dla rozmieszczenia tego gatunku w monitorowanych lokalizacjach, chociaż widać pewną tendencję do współwystępowania z pasącymi się krowami lub końmi. Ponadto nie stwierdzono, aby dynamika rozpowszechnienia trznadla w latach miała związek z typem działki (RSO vs. KON). Rozmieszczenie tego gatunku w skali kraju było równomierne. Realizacja wariantów ptasich nie miała wpływu na dynamikę rozpowszechnienia trznadla. Gatunek ten nie wykazywał preferencji do działek RSO. Nie zaobserwowano również istotnych różnic jeśli chodzi o zmianę jego rozpowszechnienia w latach na działkach RSO i KON. Wartość tego wskaźnika na obu typach działek rosła w zbliżonym tempie. Sugeruje to, że wdrażanie wariantów 4.1 i 5.1 nie ma związku ze zmiennością występowania trznadla w monitorowanych lokalizacjach. Tab. 19. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność trznadla. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

54 Potrzos Emberiza schoeniclus Dane zgromadzone w ramach programu MPPL wskazują, że populacja potrzosa w Polsce charakteryzuje się umiarkowanym spadkiem liczebności i rozpowszechnienia. Krótsza seria pomiarowa zebrana w ramach MPM sugeruje natomiast, że liczebność populacji tego gatunku jest stabilna. Potrzos był rejestrowany w czasie prac monitoringowych w 2014 roku w 166 kontrolach. Łącznie gatunek ten zaobserwowano 209 razy. Wartości te były wyższe w porównaniu z 2013 rokiem. Rozpowszechnienie potrzosa w monitorowanych lokalizacjach wykazywało tendencję wzrostową. Na obecność potrzosa wpływał zarówno termin wykonywania kontroli, jak i godzina rozpoczęcia obserwacji. Prawdopodobieństwo zaobserwowania tego gatunku było wyższe w pierwszej części sezonu lęgowego i wczesnym rankiem. Nie stwierdzono natomiast w przypadku tego gatunku efektu gradientu łąkowo-polnego. Jest to wynik zaskakujący, ponieważ obecność siedlisk o wysokiej produkcji pierwotnej, charakterystycznych dla łąk i pastwisk położonych w dolinach rzecznych wymieniana jest w różnych opracowaniach jako jeden z najważniejszych predyktorów dla rozmieszczenia tego gatunku. Jedyną cechą środowiskową, która istotnie decydowała o obecności potrzosa w monitorowanych lokalizacjach był udział powierzchni zadrzewionych. Ptak ten wyraźnie unikał Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 13.8% kontroli +15.3% tendencja wzrostowa brak Ryc. 52. Ryc. 53. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana rozpowszechnienia potrzosa w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia potrzosa w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

55 57 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia potrzosa w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). miejsc z wysokim udziałem drzew, co jest zgodne z wiedzą na temat jego preferencji siedliskowych. Gatunek ten zasiedla chętnie tereny wilgotne, położone w sąsiedztwie zbiorników wodnych, szczególnie trzcinowiska i turzycowiska. Wbrew oczekiwaniom udział obszarów podmokłych nie determinował jednak obecności potrzosa. Nie stwierdzono również, aby rozmieszczenie tego gatunku było związane z typem działki. Potrzos występował w podobnej liczbie na działkach RSO, co poza nimi. Ponadto nie zaobserwowano wpływu obecności pasących się zwierząt na rozpowszechnienie tego gatunku. Działki RSO i KON nie różniły się istotnie pod względem dynamiki rozpowszechnienia potrzosa w latach Gatunek ten występował w monitorowanych lokalizacjach w całej Polsce równomiernie. Potrzos jest kolejnym gatunkiem, w przypadku którego nie stwierdzono istotnego wpływu realizacji wariantów ptasich na zmienność jego występowania. Gatunek ten nie wykazywał preferencji do działek RSO. Obserwowana zmiana rozpowszechnienia tego ptaka na działkach, na których realizowano program rolnośrodowiskowy w zakresie wariantów dedykowanych ochronie ptaków nie różniła się istotnie od tej obserwowanej na działkach kontrolnych. Wydaje się zatem, że wdrażanie wariantów 4.1 i 5.1 nie ma wpływu na dynamikę populacji potrzosa. Tab. 20. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność potrzosa. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

56 Potrzeszcz Emberiza calandra Populacja potrzeszcza w Polsce na przestrzeni ostatnich lat systematycznie zwiększa swoją liczebność i rozpowszechnienie. Istotne tendencje wzrostowe w przypadku tego gatunku rejestrowane są od 2000 roku w ramach MPPL. Liczenia prowadzone w ramach monitoringu w 2014 roku potwierdziły obecność potrzeszcza podczas 160 kontroli. Ptak ten rejestrowany był łącznie 249 razy. Rozpowszechnienie potrzeszcza w latach 2013 i 2014 nie wykazuje istotnych zmian. Nie zaobserwowano zależności pomiędzy terminem wykonania kontroli a występowaniem potrzeszcza. Czynnikiem istotnie wpływającym na obserwowanie tego gatunku była natomiast godzina, w której rozpoczęto obserwacje. Ptak ten częściej stwierdzany był wczesnym niż późnym rankiem. Rozpowszechnienie potrzeszcza zależało od udziału użytków zielonych i gruntów ornych w sąsiedztwie punktów kontrolnych. Prawdopodobieństwo stwierdzenia tego gatunku spadało wraz ze wzrostem powierzchni łąk i pastwisk oraz spadkiem udziału gruntów ornych w sąsiedztwie punktu kontrolnego. Wynik ten znajduje potwierdzenie w informacjach o wymaganiach siedliskowych potrzeszcza, który raczej nie preferuje łąk i pastwisk, natomiast chętnie zasiedla obszary o mało urozmaiconym krajobrazie, w których znaczny udział stanowią grunty orne. Ważnym determinantem Liczba stwierdzeń Number of records Zmiana liczby stwierdzeń Change in number of records Rozpowszechnienie Occurrence within controls Zmiana rozpowszechnienia Change in occurrence Trend rozpowszechnienia Trend of occurrence Wpływ wariantów ptasich Effect of AES % 13.3% kontroli +8.1% bez zmian brak Ryc. 55. Ryc. 56. Zmiana rozpowszechnienia (%) Szerokość geograficzna Długość geograficzna Rok Zmiana rozpowszechnienia potrzeszcza w latach 2013 i 2014 w zależności od typu działki (szara linia działki RSO, niebieska linia działki KON). Change in species occurrence (Y axis) recorded during average 10-minute control between years (grey: AES parcels, blue: random parcels). Ekstrapolowane prawdopodobieństwo stwierdzenia potrzeszcza w czasie 10-minutowej kontroli. Mean occurrence of the species during average 10-minute control.

57 59 Ryc pc1 (gradient łąkowo-polny) % lasu w buforze % wody w buforze Prawdopodobieństwo stwierdzenia potrzeszcza w czasie 10-minutowej kontroli, jako funkcja cech środowiska, typu działki (szare krzywe RSO, niebieskie krzywe KON) i obecności zwierząt gospodarskich (grube krzywe obecne, cienkie krzywe nieobecne). Species occurrence as a function of grassland-arable land gradient, % of forest and % of water bodies, within 100 m from point count in relation to parcel type (grey: AES parcels, blue: random parcels) and presence of livestock (present: thick curves, absent: thin curves). obecności potrzeszcza w monitorowanych lokalizacjach był również udział powierzchni pokrytej drzewami i krzewami. Zgodnie z oczekiwaniami gatunek ten występował częściej w miejscach, gdzie udział lasu był mały i nawet niewielki wzrost powierzchni lasu w buforze, o 10 20%, powodował wyraźny spadek prawdopodobieństwa stwierdzenia gatunku. Nie wykazano natomiast związku pomiędzy obecnością potrzeszcza a udziałem terenów podmokłych. Rozpowszechnienie tego gatunku było istotnie zależne od typu działki. Ptak ten wyraźnie unikał działek RSO. Obecność zwierząt gospodarskich nie miała wpływu na szansę stwierdzenia tego gatunku w monitorowanych lokalizacjach. Zmiana rozpowszechnienia potrzeszcza w latach nie była ponadto uzależniona od typu działki (RSO vs. KON). Zaobserwowano natomiast, że gatunek ten istotnie częściej był stwierdzany w punktach kontrolnych zlokalizowanych w zachodniej części Polski niż w środkowej i wschodniej. Gatunek ten unikał działek RSO, jego rozpowszechnienie w latach nie różniło się jednak istotnie na działkach, na których realizowano warianty ptasie i na działkach, na których ich nie realizowano. Wskazuje to na brak wpływu realizacji programu rolnośrodowiskowego w zakresie wariantów dedykowanych ochronie ptaków na populację potrzeszcza. Tab. 21. Predyktor Efekt SE z P STAŁA TERMIN: PÓŹNY GODZINA PC1 GRADIENT ŁĄKOWO-POLNY % LASU W BUFORZE % WODY W BUFORZE TYP: RSO ROK: ZWIERZĘTA: TAK TYP: RSO ROK: Df Ref.df F P WSPÓŁRZĘDNE Model GAMM określający wpływ cech środowiska i warunków kontroli na obecność potrzeszcza. Kolor niebieski: efekty statystycznie istotne. Objaśnienia skrótów w rozdziale Summary of GAMM model explaining species occurrence (from the left: predictor, B coefficient, its SE, z-statistics and P-value). Blue: significant effects.

58 Różnorodność zespołu ptaków typowych dla krajobrazu rolniczego Zgodnie z przewidywaniami, lista gatunków obserwowanych w 2014 roku różniła się nieco od listy z poprzedniego roku niektórych gatunków wcześniej obecnych nie stwierdzono, pojawiły się na ich miejsce nowe. Zasadniczy skład zespołu pozostał jednak podobny, a różnice dotyczyły przede wszystkim gatunków najrzadszych, niemających dużego znaczenia dla ogólnych wniosków wynikających z monitoringu. Analiza różnorodności gatunkowej zespołów ptaków na działkach RSO i w lokalizacjach kontrolnych (KON) wykonana za pomocą krzywych rarefakcji (Ryc. 58) prowadzi do kilku istotnych wniosków. W ciągu dwóch lat badań dokonano stwierdzeń 75 gatunków uznanych za ptaki typowe dla krajobrazu rolniczego. Tak znaczna próba pozwoliła na zaobserwowanie większości gatunków obecnych Ryc. 58. Razem Oczekiwana skumulowana liczba gatunków Oczekiwana skumulowana liczba gatunków Liczba osobników Oczekiwana skumulowana liczba gatunków Oczekiwana skumulowana liczba gatunków Oczekiwana skumulowana liczba gatunków Oczekiwana skumulowana liczba gatunków Liczba osobników Liczba osobników Razem Liczba kontroli Liczba kontroli Liczba kontroli Oczekiwana skumulowana liczba gatunków ptaków, jako funkcja losowo wybranej liczby osobników (górne trzy wykresy) lub liczby 10-minutowych kontroli (trzy dolne wykresy) z dwóch typów działek (działki RSO szare krzywe, działki KON niebieskie krzywe) i trzech okresów (2013, 2014 i razem). Należy zwrócić uwagę, że skala osi X jest różna na poszczególnych wykresach. Expected cumulative number of species as a function of number of individuals (upper panels) or controls (lower panels) in pooled data (left column) and separate years (middle and right columns) recorded at AES (grey) and random (blue) parcels.

59 61 w kontrolowanych środowiskach wskazuje na to mocne wypłaszczenie krzywych rarefakcji i zmniejszanie się ich nachylenia (slope), które asymptotycznie dąży do zera. Nadal część gatunków pozostaje niewykryta i będzie stwierdzana w kolejnych latach. Nachylenie krzywych jest dowodem na wydajność prowadzonego monitoringu i pokazuje, że prowadzone liczenia obejmują niemal kompletną listę gatunków ptaków typowych dla krajobrazu otwartego. Analiza krzywych rarefakcji, mimo że opiera się na dużej próbie, nie daje jednoznacznej informacji na temat różnorodności gatunkowej zespołów ptaków krajobrazu rolniczego na działkach ornitologicznych i w lokalizacjach kontrolnych. W 2013 roku (wykresy środkowe) lokalizacje kontrolne wydawały się być bardziej różnorodne pod względem awifauny, tymczasem w 2014 roku jest obserwowany odwrotny układ. Zróżnicowanie to powtarza się zarówno dla krzywych opartych na kumulacji osobników, jak i kontroli (individual-based, sample-based). Ta zgodność jest dodatkowo potwierdzeniem, że rozmieszczenie osobników i gatunków ptaków w badanych lokalizacjach jest raczej równomierne lub losowe, a nie skupiskowe. Dane zbiorcze z dwóch lat sugerują, że to lokalizacje kontrolne charakteryzują się wyższą różnorodnością gatunkową zespołów ptasich. Dla próby wielkości rzędu stwierdzeń różnica wynosi jedynie kilka gatunków, ale jednak w przypadku obu analiz (dla krzywych opartych na kumulacji osobników jak i kontroli) to niebieska krzywa (wizualizująca dane z punktów kontrolnych KON) osiąga wyższe wartości. 4. Wnioski do wdrażania programu rolnośrodowiskowego Analiza uzyskanych wyników pozwala wskazać wstępne rozwiązania optymalizujące strategię ochrony różnorodności ornitofauny terenów rolniczych. Wyniki muszą być jednak weryfikowane na podstawie danych zbieranych w kolejnych latach. Wnioski do wdrażania programu rolnośrodowiskowego są następujące: 1. Zróżnicowanie środowiska rolniczego i sposobu użytkowania gruntów silnie wpływa na zespół ptaków badane cechy środowiska silnie determinowały skład gatunkowy i bogactwo gatunkowe całego zespołu. Wynik ten sugeruje, że aktywne kształtowanie części z tych komponentów środowiskowych w ramach wdrażania programu rolnośrodowiskowego ma duży potencjał korzystnego oddziaływania na jakość siedlisk ptaków. 2. Poszczególne gatunki ptaków objętych szczegółowymi analizami wykazywały skrajnie różne preferencje do sposobów użytkowania gruntów. Zróżnicowanie to pokazuje, że nie jest możliwe zaprojektowanie jednego sposobu gospodarowania na trwałych użytkach zielonych, optymalnego dla gatunków o zróżnicowanych wymaganiach i preferencjach środowiskowych. Konieczne zatem jest zróżnicowanie wymogów dotyczących sposobów użytkowania siedlisk różnych gatunków. 3. Bogactwo gatunkowe ptaków kwalifikujących do płatności rolnośrodowiskowych oraz siewek łąkowych wydaje się być bardziej stabilne z roku na rok (nie zmniejsza się tak szybko) na działkach ornitologicznych w porównaniu do działek kontrolnych. Równocześnie jednak aktualny stan bogactwa gatunkowego tych dwóch grup na obu typach działek jest podobny. 4. Użytkowanie gruntów zgodne z wymogami wariantów ptasich wydaje się nie wpływać na obecność zdecydowanej większości ptaków w sezonie lęgowym. Wdrażanie programu nie wpływało na prawdopodobieństwo obecności, ani na zmienność tego prawdopodobieństwa między latami, w odniesieniu do większości gatunków. 5. Obecność zwierząt gospodarskich w kontrolowanych lokalizacjach silnie wpływała na występowanie wielu gatunków ptaków. Część z nich wyraźnie unikała powierzchni objętych wypasem (np. derkacz), większość jednak osiągała zdecydowanie wyższe zagęszczenia na działkach, na których notowano pasące się krowy lub konie (np. czajka, dymówka, pliszka żółta, szpak). Wynik ten pokazuje, że w zależności od lokalnego składu gatunkowego zespołu ptaków pastwiskowy sposób użytkowania gruntów powinien być zalecany lub ograniczany, by skutecznie chronić rzadkie gatunki występujące w danym miejscu. Zalecane jest również podniesienie stawek płatności do użytkowania pastwiskowego,

60 62 które znacząco poprawia jakość siedliska dla wielu rzadkich gatunków. 6. Tereny leśne, mimo że zajmowały na ogół niewielkie powierzchnie, silnie determinowały skład gatunkowy zespołu ptaków krajobrazu rolniczego. Co prawda, niektóre gatunki chętnie zasiedlają mozaikę lasu i terenów otwartych (np. trznadel) jednak większość, w tym gatunki rzadkie i ginące (np. derkacz), wyraźnie unikały takich środowisk i ich sąsiedztwa. W przypadku gatunków szczególnie wrażliwych nawet niewielkie zadrzewienia istotnie zmniejszają liczebność tych ptaków na przylegających do lasu terenach otwartych. Ten odpychający wpływ lasu należy brać pod uwagę, zarządzając strukturą krajobrazu na działkach objętych wsparciem w ramach wariantów ptasich programu rolnośrodowiskowego. W skrajnych przypadkach należy rozważać aktywne usuwanie wskazanych przez eksperta zadrzewień i zakrzaczeń, uniemożliwiających ptakom zasiedlenie sąsiadujących z nimi terenów otwartych. Poszczególne gatunki wykazują odmienne preferencje środowiskowe, wskazując na potrzebę zróżnicowania programu rolnośrodowiskowego w zależności od lokalnego składu gatunkowego zespołu ptaków. Fot. Michał Żmihorski