Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Nieporęt na lata

Transkrypt

1 Załącznik do Uchwały. Rady Gminy Nieporęt z dnia... Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Nieporęt na lata Listopad, 2016 r.

2 Zamawiający: Gmina Nieporęt Urząd Gminy Nieporęt Plac Wolności Nieporęt Wykonawca: Green Key Joanna Masiota - Tomaszewska ul. Nowy Świat 10a/ Poznań Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Nieporęt na lata Właściciel firmy: mgr Joanna Masiota-Tomaszewska Autorzy opracowania: mgr Joanna Walkowiak Kierownik Zespołu Projektowego mgr Daniel Wiśniewski mgr Wojciech Pająk mgr Andrzej Karkowski Listopad, 2016 r.

3 SPIS TREŚCI I. WSTĘP Charakterystyka gminy Charakterystyka społeczno gospodarcza Charakterystyka przyrodnicza... 8 II. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI... 9 III. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE... 9 IV. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu V. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy) Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Rys historyczny obszaru Gminy Nieporęt Miejscowości Gminy Nieporęt wraz z charakterystyką ich dziedzictwa kulturowego Walory kulturowe Gminy Nieporęt Dziedzictwo niematerialne Dobra kultury objęte prawnymi formami ochrony Obiekty nieruchome objęte prawną ochroną zabytków Obiekty zabytkowe wpisane do rejestru zabytków województwa mazowieckiego Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków Zabytki archeologiczne wpisane do rejestru zabytków i wojewódzkiej ewidencji zabytków Zabytki ruchome Zabytki w zbiorach muzealnych Charakterystyka i ocena stanu dziedzictwa kulturowego Gminy Nieporęt zabytki nieruchome Charakterystyka i ocena stanu dziedzictwa kulturowego Gminy Nieporęt zabytki archeologiczne Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy VI. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ. 51 VII. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE Priorytety gminnego programu opieki nad zabytkami Kierunki działań i zadania gminnego programu opieki nad zabytkami VIII. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI IX. ZASADY OCENY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI X. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI XI. REALIZACJA I FINANSOWANIE PRZEZ GMINĘ ZADAŃ Z ZAKRESU OCHRONY ZABYTKÓW XII. WYKORZYSTANE MATERIAŁY I OPRACOWANIA SPIS RYCIN SPIS TABEL SPIS WYKRESÓW SPIS FOTOGRAFII

4 Wykaz skrótów AZP Archeologiczne Zdjęcie Polski, Dz. U. Dziennik Ustaw, GEZ Gminna Ewidencja Zabytków, GPOnZ Gminny Program Opieki nad Zabytkami, GUS Główny Urząd Statystyczny, KPOZiOnZ - Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami, MKiDN Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, NID Narodowy Instytut Dziedzictwa, NIMOZ - Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, NMP Najświętsza Maryja Panna; MPZP Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego, POM Plan Odnowy Miejscowości, POnZ Program Opieki nad Zabytkami, PPOnZ Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami, PPP partnerstwo publiczno prywatne, SRKS Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego, SWOT ang. Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats (mocne, słabe strony, szanse I zagrożenia), WUOZ Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, WKZ Wojewódzki Konserwator Zabytków, 4

5 I. WSTĘP Przedmiotem opracowania Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Nieporęt (zwanego dalej Programem) jest weryfikacja zasobów dziedzictwa kulturowego gminy oraz wypracowanie programu zarządzania zabytkami, w tym praca nad ich potencjałem. Program jest dokumentem strategicznym w zakresie ochrony zabytków, pozwoli na koordynację działań polityki przestrzennej w zakresie opieki i zarządzania dziedzictwem kulturowym. W okresie najbliższych czterech lat Program realizowany będzie dostępnymi środkami prawnymi oraz finansowymi. Celem Programu jest określenie zasadniczych kierunków działań i zadań na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami. Systematyczne wdrażanie ustaleń dokumentu powinno spowodować poprawę stanu zachowania zasobów dziedzictwa kulturowego Gminy Nieporęt. Program powinien być znany nie tylko władzom lokalnym, ale i społeczności lokalnej. Ma za zadanie uświadamiać mieszkańców o konieczności dbania o lokalną tradycję przejawiającą się w inicjatywach społecznych, jak i o potrzebie ochrony dziedzictwa kulturowego gminy. Mieszkańcy i władze gminy powinni dbać o utrzymanie indywidualnego charakteru regionu, w tym o zachowanie jego znamiennych elementów zabytkowych i przyrodniczych. Niniejszy Program opracowany został mając na uwadze art.4 pkt.2 ustawy Prawo autorskie i pokrewne Charakterystyka gminy Gmina Nieporęt położona jest w centralnej części województwa mazowieckiego, na terenie Powiatu Legionowskiego. Jest jedną z 5 gmin powiatu i wchodzi w skład 3 gmin wiejskich. Współrzędne geograficzne Nieporętu, który jest siedzibą gminy wynoszą: N oraz E. Z Nieporętu do Warszawy stolicy województwa odległość z centralnych części miejscowości wynosi w linii prostej 22,5 km, a w optymalnej odległości drogowej 28 km. Sieć osadniczą gminy tworzą miejscowości wiejskie. Gmina wchodzi w skład regionu etnograficznego Mazowsze i przynależy do historycznego obszaru ziemi warszawskiej. Jednostka zajmuje obszar o powierzchni 96 km 2 (23,2 % powierzchni powiatu), granicząc z 4 gminami oraz 3 miastami: na zachodzie z Miastem Legionowo; na północnym - zachodzie z Gminą Wieliszew; na północy z Gminą Serock; na wschodzie z Gminą Radzymin; na południowym wschodzie z Miastem Marki; na południu z Miastem Warszawa; na południowym zachodzie z Gminą Jabłonna. Przestrzenne rozmieszczenie Gminy Nieporęt w układzie gmin sąsiednich oraz na tle kraju przedstawiają poniższe ryciny. 5

6 Ryc. 1. Gmina Nieporęt w układzie gmin Źródło: opracowanie własne Ryc. 2. Położenie Gminy Nieporęt na tle Polski Źródło: opracowanie własne na podstawie geoportal.gov.pl 6

7 Najbardziej skrajne miejsca na terenie gminy oddalone są od siebie w odległości ok. 15, km w linii północ - południe. W skład Gminy Nieporęt wchodzi 15 sołectw (ryc. 3): Aleksandrów, Beniaminów, Białobrzegi, Izabelin, Józefów, Kąty Węgierskie, Michałów Grabina, Nieporęt, Rembelszczyzna, Rynia, Stanisławów Drugi, Stanisławów Pierwszy, Wola Aleksandra, Wólka Radzymińska, Zegrze Południowe. Ryc. 3. Przestrzenne rozmieszczenie sołectw w Gminie Nieporęt Źródło: Charakterystyka społeczno gospodarcza Wg danych Urzędu Gminy Nieporęt na dzień r. obszar Gminy Nieporęt zamieszkiwało osób (mieszkańcy stali), w tym główną jednostkę gminną Nieporęt osób. Łączna liczba podmiotów gospodarczych w rejestrze REGON na koniec roku 2014 w analizowanej jednostce wyniosła 2 129, z czego to podmioty prywatne. Na terenie Gminy Nieporęt najbardziej rozwiniętą działalnością gospodarczą jest handel; naprawa pojazdów samochodowych" (sekcja G 504 podmioty). Dużą liczbę działalności odnotowuje 7

8 się ponadto w sekcji M działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (294 podmioty ) oraz w sekcji F budownictwo (215 podmiotów). W zdecydowanej większości są to małe działalności zatrudniające do 9 osób (2 065 podmiotów). Na terenie gminy występuje 10 przedsiębiorstw posiadających od 50 do 249 pracowników Charakterystyka przyrodnicza Pod względem fizyczno - geograficznym teren Gminy Nieporęt znajduje się w prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, podobnie jak reszta Polski centralnej oraz północnej. Opisywany obszar mieści się w podprowincji pasa Nizin Środkowopolskich w makroregionie Niziny Środkowomazowieckiej i Niziny Północnomazowieckiej. Gmina Nieporęt mieści się pomiędzy Wisłą a Narwią. Teren gminny jest płaski bądź lekko falisty (wysokości wahają się średnio od ok. 80 do 97 m n.p.m.). Najwyższe wzniesienie mieści się w południowej części gminy w Michałowie Grabinie i wynosi 97,3 m n.p.m. Przez obszar gminy przepływa kilka kanałów. Jednym z ważniejszych jest Kanał Żerański łączący Wisłę z Jeziorem Zegrzyńskim, które mieści się w obrębie Gminy Nieporęt. Jest to największe jezioro w okolicy, jego powierzchnia wynosi ha, długość 41 km (na Narwi), szerokość ok. 3,5 km. Jezioro Zegrzyńskie należy do jezior przepływowych o charakterze rekreacyjnym. Według danych GUS z 2015 r. lesistość na terenie gminy była duża i stanowiła 41,8 % powierzchni gminy. Ogółem licząc jest to 4 128,96 ha, z czego grunty leśne publiczne stanowiły 3 531,96 ha. W granicach charakteryzowanego terenu występują następujące obszary i obiekty chronione: - obszar natura specjalny obszar ochrony siedlisk Łęgi Czarnej Strugi - (kod PLH ); rezerwat przyrody - Łęgi Czarnej Strugi; rezerwat przyrody Wieliszewskie Łęgi; rezerwat przyrody Puszcza Słupecka; obszar chronionego krajobrazu Warszawski; 17 pomników przyrody; 8

9 II. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Nieporęt na lata sporządzono na podstawie art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 poz ze zm.). Art. 87, ust. 1. mówi o tym, że Zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Nieporęt: - sporządzany jest na okres 4 lat przez Wójta Gminy Nieporęt; - co 2 lata wymaga sprawozdania przez Wójta Gminy Nieporęt poprzez przedstawienie go Radzie Gminy Nieporęt; - przyjmuje Rada Gminy Nieporęt po uzyskaniu opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (zwanego dalej WKZ) w Warszawie; - ogłaszany jest w Dzienniku Urzędowym Województwa Mazowieckiego. Zgodnie z zapisami art. 87, ust. 2. ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami Program Opieki nad Zabytkami ma na celu m. in.: - włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych; - uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; - zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; - wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; - podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; - określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; - podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. III. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE Obowiązujący w Polsce system prawny gwarantuje ochronę zabytkom i całości dziedzictwa kulturowego na terenie kraju. Poniżej wskazano akty prawne wskazujące obowiązujące uregulowania prawne dotyczące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1997 Nr 78 poz. 483, z dnia 2 kwietnia 1997 r.). 9

10 Art. 5. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwa obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Art Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będących źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju. Art. 86. Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa. 2. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014, poz ze zm.) jako główny akt prawny regulujący zasady ochrony i opieki nad zabytkami. Ustawa ta w art. 3 definiuje podstawowe pojęcia: Zabytek nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową; Zabytek nieruchomy nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości o cechach j.w.; Zabytek ruchomy rzecz ruchoma, jej część lub zespół rzeczy ruchomych o cechach j.w.; Zabytek archeologiczny zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem; Instytucja kultury wyspecjalizowana w opiece nad zabytkami instytucja kultury w rozumieniu przepisów o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, której celem statutowym jest sprawowanie opieki nad zabytkami; Prace konserwatorskie działania mające na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działań; Prace restauratorskie działania mające na celu wyeksponowanie wartości artystycznych i estetycznych zabytku, w tym, jeżeli istnieje taka potrzeba, uzupełnienie lub odtworzenie jego części, oraz dokumentowanie tych działań; Roboty budowlane roboty budowlane w rozumieniu przepisów Prawa budowlanego, podejmowane przy zabytku lub otoczeniu zabytku; Badania konserwatorskie działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich; Badania architektoniczne działania ingerujące w substancje zabytku, mające na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń; Badania archeologiczne działania mające na celu odkrycie, rozpoznanie, udokumentowanie i zabezpieczenie zabytku archeologicznego; 10

11 Historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; Historyczny zespół budowlany powiązana przestrzennie grupa budynków wyodrębniona ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi; Krajobraz kulturowy przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze; Otoczenie teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych. 3. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2016, poz. 446 ze zm.). Wykonywanie zadań w zakresie kultury i ochrony zabytków jest ustawowym zadaniem samorządów. Art Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy: 9) kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. 4. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2016, poz. 778). 5. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2016, poz. 290). 6. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2016, poz. 672). 7. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2015, poz ze zm.). 8. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2015, poz ze zm.). 9. Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. z 2012, poz. 406). 10. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2016, poz. 239 ze zm.). 11. Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji (Dz. U. z 2015, poz. 1777). 12. Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. z 2015, poz. 2126). 13. Ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (Dz. U. 1933, Nr 39, poz. 311 ze zm.). 14. Ustawa z dnia 19 grudnia 2009 r. o partnerstwie publiczno prywatnym (Dz. U. 2015, poz. 696). 15. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 sierpnia 1990 r. w sprawie rozszerzenia zakresu celów Funduszu Kościelnego (Dz. U. z 1990 Nr 61, poz. 354). 16. Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. z 2011 Nr 113, poz. 661). 11

12 17. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. z 2014, poz. 399 ze zm.). Zasady ochrony zabytków znajdujących się w muzeach i w bibliotekach zostały określone w: 1. Ustawie z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 2012, poz. 987 ze zm.). 2. Ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z 2012, poz. 642). Ochronę materiałów archiwalnych regulują przepisy ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz. U. z 2016, poz. 1506). IV. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 4.1 Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Nieporęt sporządzono z uwzględnieniem zewnętrznych uwarunkowań ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego, w tym aktów prawa oraz innych opracowań strategicznych o podobnej tematyce. Ustalenia Programu korespondują z zapisami (cele, zasady, kierunki) dokumentów na różnych poziomach. Metodologia planowania zakłada spójność dokumentów programowych w układzie hierarchicznym: kraj, województwo, powiat, gmina. W niniejszym rozdziale przedstawiono szczegółowy wykaz ww. dokumentów. Strategia Rozwoju Kraju 2020 Strategia jest nadrzędnym dokumentem, który wyznacza normy, ramy odniesienia oraz standardy dla innych dokumentów niższego szczebla, jak również dla 9 zintegrowanych strategii. Strategia ta została przyjęta uchwałą Rady Ministrów w dniu 25 września 2012 roku. Celem strategicznym opracowania jest wzmocnienie i wykorzystanie gospodarczych, społecznych i instytucjonalnych potencjałów zapewniających szybszy i zrównoważony rozwój kraju oraz poprawę jakości życia ludności. Średniookresowa strategia zakłada podział na 3 obszary strategiczne, które mają przypisane cele i priorytety rozwojowe. Średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju 2020 przedstawia 3 strategiczne obszary działań: Sprawne i efektywne państwo; Konkurencyjna gospodarka; Spójność społeczna i terytorialna. Dokument podkreśla rolę zapewnienia ładu przestrzennego m.in. przez opracowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla terenów obejmujących: obszary miejskie, a w szczególności metropolitarne, tereny wrażliwe rozwojowo, związane z ochroną i użytkowaniem gospodarczym zasobów naturalnych, dziedzictwa kulturowego, objęte 12

13 ryzykiem katastrof naturalnych, obszary górskie, obszary dotychczas nie objęte procesem planowania oraz obszary przygraniczne. Wspomina się też tutaj o ochronie krajobrazu kulturowego i przyrodniczego. Ośrodki wojewódzkie mają być wzmacniane przez rozwój infrastruktury społecznej, w tym kulturowej oraz działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego, co pozwoli osiągnąć miastom przewagę konkurencyjną. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata Z dniem 24 czerwca 2014 r. weszła w życie Uchwała Nr 125/2014 Rady Ministrów w sprawie Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w art. 84 ustala obowiązek sporządzania co 4 lata Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami: Art. 84. W celu stworzenia warunków niezbędnych do realizacji ochrony zabytków i opieki nad zabytkami minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego inicjuje i opracowuje, przy pomocy Generalnego Konserwatora Zabytków, krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. W ramach ww. Programu definiuje się główne i szczegółowe cele i kierunki działań oraz zadań w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Cel główny dokumentu brzmi: wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków. Cel główny programu jest wdrażany poprzez trzy cele szczegółowe: 1. Wspieranie rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce. 2. Wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków. 3. Tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji i reinterpretacji. Dla przytoczonych powyżej celów szczegółowych wyznaczono kierunki działań. Dla pierwszego celu szczegółowego przyjęto następujące zadania: - porządkowanie rejestru zabytków nieruchomych (księgi rejestru A i C); - przygotowanie ratyfikacji Konwencji UNESCO ds. ochrony dziedzictwa podwodnego; - wypracowanie jednolitych standardów działania konserwatorskiego w odniesieniu do wybranych typów i kategorii zabytków nieruchomych; - wzmocnienie instrumentów ochrony krajobrazu kulturowego; - opracowanie diagnozy prawnej ochrony zabytków ruchomych; - opracowanie kompleksowego raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (księgi rejestru A i C); - realizacja badań w ramach AZP na obszarach szczególnie istotnych ze względu na zagrożenia dla dziedzictwa archeologicznego. Cel szczegółowy nr 2 przedstawia 5 założeń: - zwiększenie efektywności zarządzania i ochrony zabytków poprzez wdrażanie infrastruktury informacji przestrzennej o zabytkach; - wypracowanie standardów, pozwalających na lepszy przepływ informacji pomiędzy organami ochrony zabytków a społecznościami żyjącymi w otoczeniu zabytków objętych ochroną; - podniesienie jakości procesów decyzyjnych w organach ochrony zabytków; - merytoryczne wsparcie samorządu terytorialnego w ochronie zabytków. 13

14 Ostatni z celów zakłada poniższe kierunki działań - przygotowanie ratyfikacji Konwencji ramowej Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa, Faro 2005; - wspieranie budowania świadomości społecznej funkcji dziedzictwa kulturowego jako podstawy kształtowania się tożsamości narodowej i społeczności lokalnych; - promocja zasobu dziedzictwa za pośrednictwem Internetu; - zwiększanie dostępu do zasobu dziedzictwa i ułatwienie jego odbioru społecznego. Oprócz przedstawionych powyżej celów dokument zaznacza w odniesieniu do kierunków rozwoju, iż ważnym aspektem jest terytorializacja. Polska ze względu na swoją przeszłość historyczną oraz odmienną aktywność społeczną w wielu strefach charakteryzuje się zróżnicowanym nasyceniem obiektów zabytkowych. Np. w woj. Warmińsko Mazurskim w 2014 r. rejestrowych zabytków nieruchomych występowało 5 823, a w podobnym powierzchniowo woj. Lubelskim Przewidziany budżet na lata z udziałem środków z budżetu państwa oraz szacowanych środków własnych beneficjentów na przewidziane działania wynosi ,00 zł. Realizacja Programu będzie odbywać się na kilku wzajemnie powiązanych i uzupełniających się poziomach: - poziom I Rada Ministrów; - poziom II Minister KiDN, Generalny Konserwator Zabytków; - poziom III Rada ds. Ochrony Zabytków, Zespół MKiDN ds. KPOZiOnZ przy Departamencie Ochrony Zabytków, Zespół MKiDN ds. SRKS 2020; - poziom IV Narodowy Instytut Dziedzictwa, Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, podmioty współpracujące z NID w ramach wdrażania KPOZiOnZ, Wojewódzcy Konserwatorzy Zabytków, podmioty współpracujące z NIMOZ w ramach wdrażania KPOZiOnZ. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury Kolejnym dokumentem szczebla krajowego jest Narodowa Strategia Kultury Działania uwzględnione w Strategii w bezpośredni sposób przekładają się na rozwój kultury, ale także na społeczno - ekonomiczny rozwój regionów. Za misję Narodowej Strategii Rozwoju Kultury uznano: zrównoważony rozwój kultury jako najwyższej wartości przenoszonej ponad pokoleniami, określającej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku polski, wartości warunkującej tożsamość narodową i zapewniającej ciągłość tradycji i rozwój regionów. W ramach prac Narodowej Strategii sformułowano następujące cele: Cel strategiczny: zrównoważenie rozwoju kultury w regionach. Cele cząstkowe: 1. Wzrost efektywności zarządzania sferą kultury. 2. Wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań w systemie organizacji działalności kulturalnej i w systemie upowszechniania kultury. 3. Zmniejszenie dysproporcji regionalnych w rozwoju kultury. 4. Wzrost uczestnictwa i wyrównanie szans w dostępie do szkolnictwa artystycznego, dóbr i usług kultury. 14

15 5. Poprawa warunków działalności artystycznej. 6. Efektywna promocja twórczości. 7. Zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków. 8. Zmniejszenie luki cywilizacyjnej poprzez modernizację i rozbudowę infrastruktury kultury. 9. Promocja polskiej kultury za granicą. 10. Ochrona własności intelektualnej i walka z piractwem. 11. Wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań w systemie organizacji działalności kulturalnej i w systemie upowszechniania kultury. 12. Rozwój przemysłów kultury (kinematografia, media, design, wydawnictwa, fonografia). Program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Dziedzictwo Kulturowe Celem Programu Dziedzictwo kulturowe jest ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego w kraju i za granicą, wspieranie działalności muzeów oraz popularyzacja kultury ludowej. Program Dziedzictwo kulturowe składa się z następujących priorytetów: 1. Ochrona zabytków. 2. Wspieranie działań muzealnych. 3. Kultura ludowa i tradycyjna. 4. Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą. 5. Ochrona zabytków archeologicznych. 6. Ochrona i cyfryzacja dziedzictwa kulturowego. 7. Miejsca Pamięci Narodowej. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie W zakresie przestrzeni i planistyki dokumentem wiodącym na najbliższe lata jest Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego Regiony, miasta, obszary wiejskie. Poniżej wyszczególniono najistotniejsze zapisy Strategii dotyczące działań związanych z dziedzictwem kulturowym: 1. Należy wdrażać rozwiązania wykorzystujące potencjał kulturowy i turystyczny dla rozwoju regionalnego. 2. Kultura nie stanowi pasywnego zasobu regionów, ale aktywnie warunkuje zarówno rozwój społeczny, jak i ekonomiczny. 3. Należy koncentrować się na przekształceniach struktur gospodarczych w kierunku gospodarki opartej na wiedzy, na podniesieniu poziomu rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego, na poprawie dostępu do dóbr i usług publicznych, które wpływają na rozwój potencjałów (takich jak: infrastruktura teleinformatyczna, edukacja, energia czy kultura). 4. Istotna jest obecność nowych technologii w obszarze kultury. Zgodnie z zapisami Strategii dzięki rozwojowi lokalnemu w wymiarze społeczno - kulturowym, gospodarczym, ekologiczno-przestrzennym oraz działaniom wyrównawczym na rzecz zwiększenia dostępu do usług publicznych, obszary wiejskie staną się lepszym miejscem do życia, lepiej wykorzystującym dziedzictwo kulturowe i walory środowiska 15

16 przyrodniczego, bardziej atrakcyjnym turystycznie i inwestycyjnie oraz bardziej zintegrowanym ze względu na wzmocnioną tożsamość lokalną. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 Najważniejszym krajowym dokumentem strategicznym, dotyczącym zagospodarowania przestrzennego kraju, jest Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju W dokumencie tym zakłada się rozwój bogactwa polskich regionów miast i obszarów wiejskich w oparciu o wykorzystanie wewnętrznych potencjałów polskiej przestrzeni ich dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, potencjału gospodarczego, innowacyjnego oraz naukowego. W Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju określono cel strategiczny polityki przestrzennego zagospodarowania kraju: Efektywne wykorzystanie przestrzeni kraju i jej terytorialnie zróżnicowanych potencjałów rozwojowych dla osiągania ogólnych celów rozwojowych konkurencyjności, zwiększania zatrudnienia, sprawności funkcjonowania państwa oraz spójności w wymiarze społecznym, gospodarczym i terytorialnym w długim okresie. Osiąganie celu strategicznego musi się odbywać z zachowaniem spójności przyrodniczo-kulturowej służącej realizacji konstytucyjnej zasady zrównoważonego rozwoju. 4.2 Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu Samorząd Województwa Mazowieckiego prowadzi działania z zakresu ochrony zabytków jako jednostka samorządu terytorialnego, realizując zadania wynikające z zapisów ustawowych. Prócz tego Samorząd Województwa Mazowieckiego sprawuje opiekę nad zabytkami, będąc ich właścicielem. Na szczeblu wojewódzkim zostały opracowane dokumenty strategiczne, które są podstawą prawną oraz pozwalają wskazać kierunki działań dla programów na niższych poziomach jednostek samorządu terytorialnego. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 Dnia 29 maja 2006 roku Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwalił Strategię Rozwoju Województwa Mazowieckiego (Uchwała Nr 78/06). Wizja Strategii brzmi: Mazowsze konkurencyjnym regionem w układzie europejskim i globalnym, a jej misją jest: Mazowsze jako najbardziej rozwinięty gospodarczo region w Polsce podejmuje uczestnictwo w rywalizacji z innymi rozwiniętymi regionami, poprzez eliminowanie dysproporcji rozwojowych, rozwój nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy oraz zapewnienie mieszkańcom Mazowsza optymalnych warunków do rozwoju jednostki, rodziny, jak i całej społeczności, przy jednoczesnym zachowaniu spójnego i zrównoważonego rozwoju. Wyznaczono cel nadrzędny oraz trzy cele strategiczne, które mają być realizowane przez pięć celów pośrednich: 1. Wzrost kapitału społecznego. 2. Wzrost innowacyjności i konkurencyjności gospodarki regionu. 3. Stymulowanie rozwoju funkcji metropolitarnych Warszawy. 4. Aktywizacja i modernizacja obszarów pozametropolitalnych. 16

17 5. Rozwój społeczeństwa obywatelskiego oraz kształtowanie wizerunku regionu. W ramach 5. celu pośredniego wyodrębnia się jeden z pięciu kierunków działań 5.3. Promocja i zwiększanie atrakcyjności turystycznej i rekreacyjnej regionu w oparciu o walory środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego. Podanemu kierunkowi przydzielono konkretne działania: wzmocnienie dotychczasowych kierunków działań samorządu, propagujących zasoby dziedzictwa kulturowego oraz rozwój kultury w regionie; rewitalizacja zespołów zabytkowych i wykorzystanie ich do rozwoju funkcji turystycznych; wsparcie tworzenia lokalnych parków kulturowo-historycznych wokół istniejących zabytków architektury umożliwiających rozwój funkcji turystycznych; rozwój sieci szlaków turystycznych w obrębie Województwa Mazowieckiego, w tym sieci dróg o znaczeniu turystycznym, szlaków i ścieżek rowerowych oraz włączenie ich do sieci w sąsiednich województwach; wykreowanie pasm turystyczno-kulturowych na rzecz rozwoju usług turystycznorekreacyjnych (w tym zwłaszcza w oparciu o unikalne walory najważniejszych ciągów ekologicznych, takich jak dolina Wisły), przy jednoczesnym upowszechnianiu wiedzy o historii regionu i jego bogactwach; rozbudowanie zaplecza turystycznego (m.in. hoteli, pensjonatów, schronisk młodzieżowych); promowanie turystyki i sportów wodnych poprzez wyznaczanie i utrzymanie szlaków wodnych, rozwój żeglugi rzecznej oraz zaplecza towarzyszącego np. porty, przystanie, stanice, ośrodki turystyki wodnej; rozwijanie zintegrowanego systemu promocji i informacji turystycznej; utworzenie we współpracy z samorządami lokalnymi, regionalnej sieci obsługi ruchu turystycznego, dostarczającej autoryzowanej oferty turystyczno-wypoczynkowej dla różnych segmentów rynku turystyki i wypoczynku w regionie; tworzenie dogodnych warunków do rozwoju kompleksów wypoczynkowych, rekreacyjnych i balneologicznych wraz z zakładami geotermalnymi oraz ich promocja; promocja wartości turystycznych regionu przy użyciu reklamy i upowszechniania wiedzy we współpracy z organizatorami turystyki; promowanie bogactwa Kampinoskiego Parku Narodowego, parków krajobrazowych, unikalnych tradycji: kurpiowskich, łowickich, podlaskich, kołbielskich oraz innych, czemu służyć będą organizowane wystawy twórczości regionalnej; wspieranie inicjatyw mających na celu promocję działalności sprzyjającej integracji Mazowsza, jako regionu o bogatej historii, wartościach przyrodniczych i wyrazistej tożsamości; wspieranie działalności Biura Przedstawicielskiego Województwa Mazowieckiego w Brukseli, które umożliwia efektywną promocję Mazowsza w Unii Europejskiej; zorganizowanie Regionalnej Organizacji Turystycznej oraz lokalnych organizacji turystycznych; powołanie Centrum Folklorystycznego skupiającego najciekawsze i unikalne wytwory kultur regionalnych; wydawanie publikacji promocyjnych oraz kreowanie pozytywnego wizerunku regionu w mediach. 17

18 Dokument podkreśla duży potencjał rozwojowy Mazowsza, którego dynamiczny rozwój oparty jest m.in. na wysokich wartościach kulturowych. Zaznacza on również dużą rolę bogatego dziedzictwa kulturowego oraz zróżnicowania kulturowego i obyczajowego poszczególnych regionów w promocji turystycznej. Ta ma z kolei pobudzić obszary wiejskie, gdzie upatrywany jest rozwój agroturystyki. Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego na lata Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego na lata został zatwierdzony przez Komisję Europejską dnia 12 lutego 2015 roku. Program składa się z 11 Osi Priorytetowych wraz z poszczególnymi działaniami. Celem strategicznym Regionalnego Programu jest: inteligentny, zrównoważony rozwój zwiększający spójność społeczną i terytorialną przy wykorzystaniu potencjału mazowieckiego rynku pracy. Osie priorytetowe programu to: 1. Wykorzystanie działalności badawczo rozwojowej w gospodarce. 2. Wzrost e potencjału Mazowsza. 3. Rozwój potencjału innowacyjnego i przedsiębiorczości. 4. Przejście na gospodarkę niskoemisyjną. 5. Gospodarka przyjazna środowisku. 6. Jakość życia. 7. Rozwój regionalnego systemu transportowego. 8. Rozwój rynku pracy. 9. Wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem. 10. Edukacja dla rozwoju regionu. 11. Pomoc techniczna. W ramach osi 5. Gospodarka przyjazna środowisku wskazano cel tematyczny 06. Zachowanie i ochrona środowiska naturalnego oraz promowanie efektywnego gospodarowania zasobami. W jego ramach znajduje się priorytet inwestycyjny 6c. Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego, którego celem szczegółowym jest zwiększona dostępność oraz rozwój zasobów kulturowych regionu. Województwo Mazowieckie charakteryzuje się potencjałem turystycznym, na który składa się dziedzictwo kulturowe regionu. Na Mazowszu znajdują się obszary uznane za pomniki historii oraz wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W regionie ulokowane są 24 miasta historyczne oraz wiele interesujących zamków (14), pałaców (155) i dworów (345). Ogółem w rejestrze zabytków nieruchomych znajduje się 6757 obiektów (3. miejsce w Polsce), jednakże jego szczegółowa weryfikacja wykazała, że 124 z nich już nie istnieje, 118 jest zagrożonych, a 29 utraciło swoją wartość. Dokument opisuje również dysproporcje między Warszawą, a resztą regionu w zakresie kultury. W skali kraju województwo przoduje co do liczby instytucji kultury: 116 muzeów, 37 teatrów i instytucji muzycznych, 57 galerii i salonów sztuki, 256 ośrodków kultury, 986 bibliotek, 59 kin stałych. Jednocześnie z uwagi na fakt, iż jest to region o największej liczbie ludności, imponujący współczynnik instytucji kultury w przeliczeniu na 1 mieszkańca, charakteryzuje się niską dostępnością do różnych form kultury i sytuuje Mazowsze daleko za innymi województwami. 18

19 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego Dokument ten posiada charakter regionalny prowadzący politykę przestrzenną, która ma warunkować korzystne przemiany rozwoju gospodarczego, wzrostu poziomu i jakości życia, konkurencyjności regionu z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju. Dokument został uchwalony 7 czerwca 2004 r. przez Sejmik Województwa Mazowieckiego. Plan jest zgodny z koncepcją przestrzennego zagospodarowania kraju i stanowi ramy dla studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, a także określa uwarunkowania i kierunki rozwoju Województwa Mazowieckiego. Celem głównym świadomej polityki przestrzennej jest właściwe wykorzystanie przestrzeni, które rozumie się m.in. jako ochronę i zachowanie niezbywalnych wartości jakimi są bioróżnorodność, walory przyrodnicze, krajobrazowe oraz dziedzictwo kulturowe. W rozdziale Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego województwa zwrócono uwagę na kwestię dziedzictwa kulturowego. Podkreśla się tu rolę tożsamości regionalnej oraz tradycji wynikających z historii. Zaznaczono, iż Mazowsze nie jest obszarem jednorodnym kulturowo z wydzielonymi obszarami etnograficznymi. W rozdziale tym wyodrębniono ważniejsze grupy stanowisk archeologicznych, miasta i szlaki historyczne oraz cenne walory kulturowe regionu, również z powiatu legionowskiego. Bezpośrednim ośrodkiem, który został wymieniony w Planie Zagospodarowania Przestrzennego, jest Serock, który odznacza się walorami historycznymi, wartościowym układem urbanistycznym, wybitnymi wartościami krajobrazowymi oraz cenną tradycją historyczną i zabytkową architekturą. Rozdział Kierunki zagospodarowania przestrzennego województwa opisuje kształtowanie tożsamości kulturowej Mazowsza. Obszarami realizacji będą: pomniki historii; najcenniejsze miasta historyczne; miejscowości, które utraciły prawa miejskie; rejony o cennych walorach krajobrazowo kulturowych. Wymieniono tu także najcenniejsze elementy krajobrazu kulturowego i historycznego oraz poszczególne elementy polityki województwa w zakresie kultury. Strategia Rozwoju Powiatu Legionowskiego na lata Strategię Rozwoju Powiatu Legionowskiego przyjęto z dniem r. Uchwałą Nr 98/XV/16 zatwierdzoną przez Radę Powiatu w Legionowie. W dokumencie sformułowano wizję, która brzmi: Powiat legionowski przystań w sercu Mazowsza. Misja jaką określono w Strategii zawiera w sobie szereg działań i została zdefiniowana w następujący sposób: Powiat legionowski atrakcyjnym miejscem życia, otwartym na podejmowanie wyzwań, rozwijającym edukację i przedsiębiorczość, turystykę i aktywność społeczną, troszczącym się o środowisko naturalne, dbającym o zdrowie, bezpieczeństwo i potrzeby wszystkich mieszkańców, wzmacniającym współpracę międzysamorządową i międzysektorową wewnątrz powiatu, odgrywającym aktywną rolę w Obszarze Metropolitalnym Warszawy. W dokumencie określono 4 obszary oraz zdefiniowano w ich ramach 9 celów strategicznych, które mają zostać osiągnięte w przyjętym okresie programowania: 1. Współpraca i rozwój: 19

20 a) dobra współpraca Jednostek Samorządu Terytorialnego, przedsiębiorców, organizacji pozarządowych i mieszkańców jest gwarancją zrównoważonego rozwoju całego obszaru powiatu; b) poprawa sprawności administracji i lepsze dostosowanie do potrzeb mieszkańców i przedsiębiorców. 2. Infrastruktura dla rozwoju: a) środowisko naturalne powiatu legionowskiego spełnia najwyższe standardy ekologiczne i tworzy dogodne warunki dla mieszkańców i odwiedzających; b) infrastruktura turystyczno - rekreacyjna jest rozbudowana i atrakcyjna dla mieszkańców i gości odwiedzających powiat; c) system transportowy na obszarze powiatu działa efektywnie i zapewnia optymalną komunikację wewnętrzną i zewnętrzną powiatu. 3. Rozwój gospodarczy: a) mieszkańcy realizują swoje aspiracje zawodowe dzięki funkcjonowaniu innowacyjnych przedsiębiorstw. 4. budowanie kapitału społecznego: a) powiat zapewnia wysoką jakość kształcenia na każdym etapie życia; b) mieszkańcy mają dostęp do szerokiej oferty kulturalnej, rekreacyjnej i sportowej; c) powiat zapewnia pełną dostępność do usług zdrowotnych i społecznych oraz gwarantuje wysoki poziom poczucia bezpieczeństwa. Dokument zawiera analizę SWOT dla gminy, gdzie w odniesieniu do dziedzictwa kulturowego wymieniono w mocnych stronnych dużą liczbę terenów rekreacyjnych (o wysokich walorach historycznych i kulturowych). W Strategii zaznaczono, iż z terenu powiatu w rejestrze zabytków znajduje się 76 obiektów: 24 w Legionowie, 22 w Jabłonnie, 14 w Serocku, 9 w Nieporęcie i 7 w Wieliszewie. Jednakże stwierdzono, że faktyczna atrakcyjność powiatu pod względem wartości kulturowo - historycznych jest mniejsza, niż w przeliczeniu na km². Związane jest to z faktem, iż poszczególne wpisy uzyskały obiekty znajdujące się w większych zespołach tj. kompleksie koszarowym w Legionowie oraz zespole pałacowo - parkowym w Jabłonnie. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami dla Powiatu Legionowskiego na lata Niniejszy Program przyjęła Rada Powiatu w Legionowie Uchwałą Nr 88/XIII/2015 z dniem 18 grudnia 2015 roku. W odniesieniu do Gminy Nieporęt w Programie opisano rys historyczny gminy, scharakteryzowano Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Nieporęt na lata oraz GEZ. Sporządzono 8 kart adresowych zabytków architektonicznych i 1 kartę archeologiczną. Ponadto spośród 76 obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych z terenu powiatu znajdujących się w 5 gminach wymieniono 9 z Gminy Nieporęt. Pod względem obiektów architektonicznych, rejestrowych Gmina Nieporęt zajmuję przedostatnie miejsce w powiecie. Odnotowano, iż na terenie Gminy Nieporęt znajduje się 15 obiektów ujętych w wojewódzkiej ewidencji zabytków, w tym aż 11 zabytków o funkcji obronnej. Stanowi to 26,8% zabytkowego zasobu znajdującego się w ewidencji wojewódzkiej, co jest najlepszym rezultatem spośród wszystkich gmin powiatu. Ponadto odnotowano, iż na terenie Gminy Nieporęt znajduje się 205 stanowisk archeologicznych 20

21 będących w ewidencji wojewódzkiej (podczas weryfikacji obecnego stanu stanowisk archeologicznych w GPOnZ dla Gminy Nieporęt na lata stwierdzono liczbę 190 stanowisk). Wśród zabytków o najwyższym znaczeniu dla powiatu krótko scharakteryzowano kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Nieporęcie, Fort Beniaminów oraz cmentarz parafialny w Nieporęcie. Opracowanie przedstawia następujące priorytety PPOnZ: 1. Ochrona i kształtowanie krajobrazu kulturowego. 2. Badanie i dokumentacja dziedzictwa. 3. Promocja oraz edukacja w zakresie dziedzictwa kulturowego. Do pierwszych dwóch priorytetów przypisano po dwa kierunki działań, a do ostatniego aż sześć. W kierunkach działań znalazły się średnio po 2-3 zadania, które podzielono na 2 okresy etapowania. W zakresie dziedzictwa kulturowego na terenie powiatu przygotowano analizę SWOT, która wskazuje zdecydowaną przewagę mocnych stron nad słabymi. Strategia rozwoju turystyki i promocji regionu dla Obszaru Działania Związku Stowarzyszeń Partnerstwo Zalewu Zegrzyńskiego (gminy: Jabłonna, Nieporęt, Serock, Wieliszew) Przedmiotowy dokument powstał w grudniu 2007 r. Autorzy opracowania zwrócili uwagę na walory kulturowe jednostek samorządowych. W projekcie scharakteryzowano ważniejsze obiekty budownictwa i architektury świeckiej i kościelnej oraz nieruchomości obronne. Wymieniono także cykliczne wydarzenia kulturalne głównie o zasięgu lokalnym na omawianym obszarze oraz imprezy sportowe. Wizja strategii brzmi: Obszar o bogatych walorach przyrodniczych, przyjazny dla zamieszkania i wypoczynku, dbający o zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy z zachowaniem tradycji i kultury lokalnej." V. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 5.1 Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy) Poniżej ukazano wybrane dokumenty strategiczne dla Gminy Nieporęt. Wyszczególniono oraz przedstawiono zagadnienia w zakresie dziedzictwa kulturowego gminy. Programy strategiczne stanowiły wytyczne do opracowania niniejszego dokumentu. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Nieporęt Niniejsze Studium uchwalone zostało przez Radę Gminy Nieporęt 9 czerwca 2011 roku. Uchwała Nr X/46/2011 dotyczy obszaru całej gminy, zaś sam dokument podzielony został na część I uwarunkowania rozwoju oraz ocena stanu istniejącego oraz część II 21

22 kierunki rozwoju i polityka przestrzenna. Dodatkowo umieszczono załączniki, w skład których wchodzą 3 załączniki graficzne oraz 2 załączniki dotyczące uwag do projektu Studium. W pierwszej części scharakteryzowano obiekty rejestrowe: kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, cmentarz w Nieporęcie oraz Fort Beniaminów. Analizie poddano także obiekty i obszary objęte ewidencją konserwatorską: dzwonnica, Koszary w Białobrzegach, Koszary w Zagrobach (obecnie Zegrze Południowe) oraz zaewidencjonowane stanowiska archeologiczne. Podkreślono znaczenie historycznych wydarzeń, które miały miejsce w obrębie terenu charakteryzowanej jednostki. Z racji położenia gminy w bliskiej odległości od Warszawy oraz na szlaku do Gdańska działania militarne spowodowały niejednokrotne zniszczenia zabudowy gminnej. Ocalał jedynie kościół w Nieporęcie wraz z dzwonnicą i nieczynnym cmentarzem, reszta zabudowań powstała po II wojnie światowej. Zwrócono również uwagę na dobrze zachowany Fort w Beniaminowie oraz Koszary w Białobrzegach, które zaadaptowano na cele mieszkalne. Jednym z głównych celów rozwoju gminy jest zapewnienie zrównoważonego zagospodarowania przestrzennego uwzględniającego ochronę przyrody, krajobrazu i zachowanie dziedzictwa kulturowego. W części II wskazano ochronę wartości zabytkowych, określono ochronę konserwatorską i urbanistyczną oraz ograniczenia w zagospodarowaniu wraz z zasadami ochrony. Ponadto: dzwonnicę, Koszary w Białobrzegach, Koszary w Zegrzu Południowym oraz cmentarz w miejscowości Michałów Grabina wskazano jako obiekty rekomendowane do ujęcia w gminnej ewidencji zabytków. W opracowaniu strategicznym zapewniono ochronę krajobrazu kulturowego i zabytków. Ważną rolę odgrywają zasady ochrony krajobrazu kulturowego i zabytków, ustalenia obligują planistów do obejmowania ochroną w planach miejscowych walorów fizjonomicznych pojedynczych zabytków, wykazanych w niniejszym studium, jak również zespołów zabudowy (np. zespołów koszar będących elementem założenia przestrzennego Twierdzy Zegrze) czy układów przestrzennych pozostałych fortyfikacji. Studium obliguje do zachowania struktur zabytkowych, poprawy standardów ich użytkowania bez naruszania wartości historycznych. W zidentyfikowanych zasobach dziedzictwa kulturowego wskazuje się obszary ochrony dziedzictwa kulturowego, wg form ochrony, którymi są: - obszary prawnej ochrony konserwatorskiej z mocy ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami; - obszary chronione prawem miejscowym. Strategia Rozwoju Gminy Nieporęt na lata Przedmiotowy dokument został przyjęty Uchwałą Nr XIX/133/2015 przez Radę Gminy Nieporęt dnia 30 grudnia 2015 r. W Strategii określono misję stan docelowy realny, która nakreśla ogólny kierunek dalszego rozwoju gminy w wyznaczonym okresie czasowym. Misja zawarta w Strategii do 2025 roku zawiera 8 docelowych haseł: gmina racjonalnie skomunikowana z otoczeniem; gmina bezpieczna, szczycąca się wysokiej jakości systemem oświatowym i ochrony zdrowia; gmina dbająca o środowisko naturalne; gmina regionalnym ośrodkiem badawczo-rozwojowym w zakresie sportów i ratownictwa wodnego; gmina otwarta na inwestorów; 22

23 instytucje publiczne przyjazne mieszkańcom i przedsiębiorcom; gmina wykorzystująca rozwiązania innowacyjne; gmina zachowująca dziedzictwo kulturowe. Za pomocą misji powinien zostać osiągnięty stan docelowy idealny wyrażony w wizji rozwoju. Sformułowana wizja to: Gmina Nieporęt idealne miejsce dla Ciebie, twojej rodziny i biznesu. Wizja będzie realizowana na poziomie celów strategicznych, którymi to są: przejście na gospodarkę niskoemisyjną; poprawa bytowo-komunalnych warunków życia w gminie; budowa społeczeństwa obywatelskiego, aktywizacja Społeczności lokalnych, aktywne rozwiązywanie problemów społecznych; dobre rządzenie, wzrost konkurencyjności, innowacyjności, dywersyfikacja i rozwój bazy ekonomicznej; rozwój korzystnych infrastrukturalnych, instytucjonalnych i gospodarczych powiązań z otoczeniem metropolitalnym. Do zaprezentowanych powyżej celów strategicznych przypisano cele operacyjne. Żaden z nich nie odwołuje się w bezpośredni sposób do zachowania dziedzictwa kulturowego gminy. W nawiązaniu do zasobu kulturowego w Strategii w podrozdziale potencjał położenia geograficznego gminy, środowisko naturalne odwołano się do zasobów kulturowych gminy. Opisano historię miejscowości gminnych wraz z najważniejszymi wydarzeniami oraz najcenniejsze obiekty dziedzictwa kulturowego i miejsca pamięci. Zanotowano, iż na terenie gminy znajduje się 175 rozpoznanych stanowisk archeologicznych (podczas weryfikacji obecnego stanu stanowisk archeologicznych w GPOnZ dla Gminy Nieporęt na lata stwierdzono liczbę 190 stanowisk). W opracowanej analizie SWOT wskazano mocne i słabe strony odnoszące się w sposób bezpośredni oraz pośredni do dziedzictwa kulturowego: Mocne strony: - korzystne dla rozwoju turystyki weekendowej, pobytów agroturystycznych, rekreacji ruchowej (biegi, piesze wycieczki, jazda na rowerze, jazda konna) walory środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego; - układ urbanistyczny tworzący tożsamość kulturową gminy wokół J. Zegrzyńskiego potencjalnie atrakcyjnie dla mieszkańców oraz turystów; - aktywna działalność Gminnej Biblioteki Publicznej w Nieporęcie (wraz z filiami w Zegrzu Południowym i Kątach Węgierskich); - dobrze rozbudowana baza hotelowo-motelowa; - dość dobrze rozwinięty system ścieżek rowerowych o charakterze turystycznym. Słabe strony brak infrastruktury turystycznej niezbędnej do prawidłowego funkcjonowania turystyki pieszej i rowerowej; chaos przestrzenny wokół J. Zegrzyńskiego; problem nasilającej się turystyki sportów motorowych na J. Zegrzyńskim; niedostateczna baza dla rozwoju kultury. 23

24 Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego na terenie Gminy Nieporęt Zadaniem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego jest uszczegółowienie ogólnych zasad ochrony wartości kulturowych zarówno w zakresie przebiegu granic, jak i ustaleń zakazów, nakazów i dopuszczeń. Na terenie gminy Nieporęt obowiązuje 29 miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.. MPZP występują na następujących obszarach w obrębie danych miejscowości: nr ewid. dz. 170/7 i 172 w Białobrzegach, część obszaru sołectwa Izabelin, część obszaru sołectwa Wólka Radzymińska, część obszaru sołectwa Rembelszczyzna, część obszaru Placu Wolności, Osiedle Różane w Nieporęcie, Dębina, Pilawa Wschód, Południowe Wybrzeże Jeziora Zegrzyńskiego, Wybrzeże Jeziora Zegrzyńskiego Pilawa, przebieg trasy trzeciej nitki systemu rurociągów Przyjaźń, obszar północno wschodniej części Osiedla Górki 2 w Nieporęcie, część sołectwa Kęty Węgierskie, Osiedle Lipy, Nieporęt Nowolipie, Plac Wolności w Nieporęcie, Zegrze Rybaki, obszar części Nieporęt Zakole, Zegrze Wybrzeże Jeziora, obszar części sołectw Kąty Węgierskie. Mniejsza część spośród wszystkich planów została uchwalona przed rokiem Z punktu widzenia opieki zabytków jest to na tyle istotne, gdyż Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami regulująca szczegółowe przepisy weszła w życie w roku Niezależnie od szczegółowych ustaleń planów w przypadku odkrycia przedmiotu, który posiada cechy zabytku lub wykopaliska archeologicznego, należy zabezpieczyć znalezisko, wstrzymać wszelkie prace mogące je uszkodzić lub zniszczyć oraz powiadomić odpowiednie służby konserwatorskie. 5.2 Charakterystyka zasobów oraz analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Rys historyczny obszaru Gminy Nieporęt 1 Na kształt obecnej zabudowy Nieporętu w znacznej mierze wpłynęły zdarzenia ostatniej wojny, lecz tradycje gminy są o wiele starsze. Przy poszerzaniu Kanału Żerańskiego w 1966 roku natrafiono w Nieporęcie na ślady dawnego osadnictwa, datowane przez archeologów na ok lat p.n.e. Znalezione szczątki naczyń i narzędzi z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza świadczą o istnieniu małej osady. Pierwszy zapis o Nieporęcie pochodzi z roku 1387, kiedy erygowano parafię w Wieliszewie. Już na przełomie wieku XIV i XV była to znaczna osada bartnicza. Pierwsze dokładniejsze wiadomości o Nieporęcie pochodzą z XV wieku. W okresie tym następował dynamiczny rozwój średniowiecznej osady. W 1484 roku książę mazowiecki Bolesław za znaczną wówczas sumę dwóch tysięcy złotych węgierskich sprzedał Nieporęt braciom Michałowi i Wojciechowi Prażmowskim, nadając jednocześnie wsi prawa miejskie. Po śmierci ostatnich książąt mazowieckich Janusza i Stanisława Nieporęt wraz z całym Mazowszem w roku 1526 stał się królewszczyzną. Kiedy Zygmunt III Waza w roku 1596 przeniósł swą siedzibę z Krakowa do Warszawy, pojawił się problem lokalizacji dworu myśliwskiego. Wybór padł na Nieporęt, 1 Niniejsza charakterystyka stanowi fragment opracowania pn. Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Nieporęt, str.47 24

25 leżący w głębokiej puszczy w widłach Wisły i Narwi. Zygmunt III Waza zbudował w Nieporęcie drewniany dwór, kaplicę oraz okazały, bogato wyposażony modrzewiowy dwór myśliwski. Służył on jako miejsce wypoczynku w czasie licznych polowań w obfitującej w zwierzynę Puszczy Nieporęckiej, z której do dziś przetrwały jeszcze duże kompleksy lasów. Przez Nieporęt prowadził najkrótszy szlak handlowy łączący Warszawę z Gdańskiem, będący dalej odgałęzieniem szlaku bursztynowego na Jaćwierz. Położenie przy tym ruchliwym trakcie sprawiło, iż dalszy rozwój miejscowości nastąpił wzdłuż osi z południa na północ. Król Jan Kazimierz często przyjeżdżał do Nieporętu, schronił się tu również w 1652 roku przed panującą w Warszawie zarazą morową. W czasie potopu szwedzkiego zniszczony został dwór myśliwski. Wkrótce po abdykacji Jana Kazimierza w 1668 roku, Nieporęt z powrotem stał się własnością Prażmowskich do roku 1749, kiedy to August Czartoryski nabył 3/4 Nieporętu. Wkrótce potem, drogą koligacji, właścicielami Nieporętu stali się Lubomirscy. Ostatecznie w roku 1778 w całości przeszedł w ręce Potockich. Wojny napoleońskie zaznaczyły się w Nieporęcie lokalizacją rezerwowych magazynów z żywnością dla wojsk francuskich w latach Do znaczących wydarzeń w historii Nieporętu należy zaliczyć nabycie w roku 1881 całości obszarów leśnych przez Berlińskie Towarzystwo Handlu Drewnem. W roku 1882 wieś została zniszczona przez wielki pożar. Przełom XIX i XX w. to czas budowy obronnych obiektów fortyfikacyjnych wchodzących w skład zespołu Twierdzy Zegrze. W czasie pierwszej wojny światowej koszary w Białobrzegach były miejscem internowania oficerów Legionów Polskich, którzy odmówili przysięgi na wierność cesarzowi niemieckiemu. Wojna polsko-bolszewicka 1920 r. w swej decydującej fazie - bitwie warszawskiej - przetoczyła się przez Nieporęt i jego okolice. Dnia 12 sierpnia Armia Czerwona znalazła się na obszarze gminy. Gdy jej oddziały stanęły na linii Struga - Nieporęt, 29 pp. i dwa baony 28 pp. stanowiące odwód 10 DP gen. L. Żeligowskiego dokonały przeciwuderzenia. W miejscu, gdzie zginął dowódca 1 batalionu 28 pp. porucznik Stefan Pogonowski i kilku jego żołnierzy, stoi skromny pomnik. W okresie międzywojennym Nieporęt z trudem podnosił się z ciężkich warunków czasu zaborów i wojen. Był tu przystanek PKP, remiza strażacka i łaźnia publiczna. Wrzesień 1939 r. i czas okupacji zahamowały i zniszczyły dorobek społeczności gminnej. Działalność konspiracyjna rozpoczęła się w Nieporęcie wkrótce po kapitulacji. Jej ostateczny kształt organizacyjny stanowił 3 batalion pułku Legionowo VII Rejonu Obroża AK. Jego dowódcą był Bronisław Tokaj, od 1934 roku kierownik szkoły powszechnej w Nieporęcie. Ofensywa wojsk radzieckich, która przeszła przez Nieporęt, zniszczyła go prawie doszczętnie. Pozostało tylko kilka domów. Spłonął dom parafialny, budynek gminy. Dnia 4 lutego 1945 r. powstała pierwsza władza w Nieporęcie - Gminna Rada Narodowa. Pierwszego września rozpoczęła działalność szkoła. W zachowanej Księdze Kontroli i Ruchu Ludności pierwszy zapis z datą r. podaje, iż we wsi Nieporęt mieszkały 104 osoby. 25

26 5.2.2 Miejscowości Gminy Nieporęt wraz z charakterystyką ich dziedzictwa kulturowego Wsie Gminy Nieporęt reprezentują różne typy układów przestrzennych. Na obszarze Gminy Nieporęt występuje wg podziału Kiełczewskiej-Zaleskiej, (1965) sieć osadnictwa skupionego z domieszką osiedli rozproszonych, sieć wsi średniej wielkości skupionych, o układzie węzłowym dróg, starszego pochodzenia, z domieszką osiedli rozproszonych i rzędówek nowszego pochodzenia (XIX i XX w.). W wyniku intensywnego rozwoju budownictwa mieszkalnego w ostatnich latach, zauważa się znaczne rozproszenie zabudowy na terenie gminy. Poniżej wskazano miejscowości gminne, w których zaobserwowano najbardziej widoczne przestrzenne układy. Przykładowe wsie o teraźniejszych układach przestrzennych to: - Aleksandrów rzędówka; - Nieporęt wielodrożnica; - Józefów wieś o zabudowie rozproszonej; - Wólka Radzymińska łańcuchówka; - Zegrze Południowe wieś wojskowa. Poniżej scharakteryzowano typy układów przestrzennych wsi wchodzących w skład Gminy Nieporęt. a) rzędówka wieś o rzędowo pasmowym układzie pól. Powstawały na niezagospodarowanych terenach: obszarach dolin rzecznych, obszarach bagiennych, sandrach, wydmach, puszczach. Zabudowa rzędówek jest luźna i usytuowana jest wzdłuż drogi zazwyczaj po tylko jednej stronie; b) wielodrożnica wieś kupowa/zwarta (compact village). Charakteryzuje się bezładną i chaotyczną zabudową z nieregularnym przebiegiem dróg; c) wieś o zabudowie rozproszonej (loose-knit village) zabudowania występujące na obszarze wsi nie są zwarte; d) łańcuchówka wieś leśno łanowa (Waldhufendorf). Wieś o datowaniu feudalnym, o regularnym układzie przestrzennym, którą cechuje luźna zabudowa wzdłuż drogi po obu jej stronach. Występujące zagrody znajdują się w równych odstępach od siebie na początku każdego łanu, przypominają ogniwa rozrzuconego łańcucha; e) wieś wojskowa typ wsi o funkcji specjalnej. W obrębie miejscowości mieści się Jednostka Wojskowa, a zabudowa mieszkalna wsi, bądź jej część została zaadaptowana z budynków powojskowych. W dalszej części wymieniono oraz krótko scharakteryzowano miejscowości w Gminie Nieporęt odznaczające się bogatą kulturą i historią. Opisane miejscowości zaprezentowano w kolejności malejącej według liczby mieszkańców z dniem 6 kwietnia 2016 roku. Dołączono również historyczne ryciny przedstawiające dane jednostki 26

27 NIEPORĘT Pierwszy zapis o Nieporęcie pochodzi z 20 lipca 1387 roku. Sama nazwa miejscowości ma dwojakie znaczenie. Wg. interpretacji S. Rozponda (1984) należy je rozumieć jako ( ) nazwę topograficzną, charakteryzującą położenie tej miejscowości, płynie tu rzeka Długa, mająca niedaleko ujście do Narwi. Starsi mieszkańcy miejscowości twierdzą,iż jest ona związana ze słowem nieporęczny. Dosłownie oznacza to nieporęczny dojazd do Warszawy poprzez nieutwardzoną drogę przez puszczę. Na przełomie wieku XIV i XV była to osada bartnicza, która zaopatrywała w miód m.in. kapitułę kolegiacką w Warszawie. W roku 1484 Bolesław V książę mazowiecki sprzedał Nieporęt Michałowi i Wojciechowi Prażmowskim herbu Belina. Od 1526 r. Nieporęt oraz całe Mazowsze zostają królewszczyzną, na co wpłynęła śmierć ostatnich książąt królewskich Janusza i Stanisława. W roku 1596 król Zygmunt III Waza przeniósł swą siedzibę z Krakowa do Warszawy. W Nieporęcie postanowił ulokować swój dwór myśliwski. Wybór nie był przypadkowy. Nieporęt z jednej strony gwarantował wszelkie rozrywki myśliwskie, a z drugiej posiadał dogodne położenie lokalizacyjne. Miejscowość znajdowała się w głębokiej puszczy w widłach Wisły i Narwi oraz mieściła się przy szlaku prowadzącym od Warszawy przez Bródno ku przeprawie na Narwi i dalej odgałęzieniem szlaku bursztynowego na Jaćwierz. Dwór rodu Wazów był drewniany i powstał na początku XVII w. Swoją genezę z tego okresu posiada także Kanał Królewski, kiedy to Zygmunt III Waza uregulował stosunki wodne w puszczy nadnarwiańskiej. Innym istotnym dokumentem jest dekret biskupa ordynariusza płockiego Gembickiego z maja 1660 r., w którym podważono niejaki cud, który miałby mieć miejsce w miejscowej kaplicy. Integralną częścią Nieporętu jest barokowy kościół wraz z dzwonnicą i cmentarzem przykościelnym mieszczącym się w centralnej części miejscowości. Ważnym elementem dziedzictwa materialnego jest ponadto zabytkowy cmentarz parafialny znajdujący się na południowy zachód od kościoła. Jednym z nielicznych zapisków dotyczących ludności Nieporętu jest spis powszechny z 1921 r., w którym odnotowano 1006 katolików oraz 65 żydów. Ryc. 4. Nieporęt w 1937 r. Źródło: mapywig.org 27

28 STANISŁAWÓW PIERWSZY Miejscowość w 1827 r. liczyła 27 domów i 72 mieszkańców. Pod koniec XIX w. ich liczba wzrosła do 420 osób. W 1921 r. w Stanisławowie odnotowano 60 domostw. W podziale przynależności wyznaniowej odnotowano: 51 żydów, 74 katolików i 247 ewangelików, czyli najwięcej w całej gminie. O ich istnieniu przypomina dziś w miejscowości jedynie cmentarz ewangelicki przy ul. Konwaliowej, który można rozpoznać głównie po roślinności cmentarnej oraz drzewostanie. W miejscowości znajduje się także kamienny obelisk upamiętniający śmierć dwóch żołnierzy podchorążych AK. Wieś posiadała na koniec 2015 r mieszkańców. Oddalona jest od Nieporętu w odległości ok. 8 km (odległość drogowa). BIAŁOBRZEGI Ryc. 5. Stanisławów Pierwszy w 1942 r. Źródło: mapywig.org Ze względu na działania wojenne w miejscowości nie zachowało się wiele obiektów historycznych. Na terenie wsi znajduje się pomnik upamiętniający internowanych oficerów Legionów Polskich, który jest repliką przedwojennego pomnika, postawionego z inicjatywy żołnierzy batalionu łączności stacjonującego w białobrzeskich koszarach. Na budynku koszarowym w Białobrzegach znajduje się tablica upamiętniająca oficerów Legionów Polskich. We wschodniej części miejscowości znajduje się cmentarz wojenny jeńców radzieckich. Białobrzegi posiadają charakter wsi o specjalnej funkcji wieś wojskowa. Koszary założone zostały w latach W 1917 r. nastąpił kryzys przysięgowy związany z internowaniem polskich żołnierzy na teren koszar w Białobrzegach. Przyczyną owego zajścia była odmowa złożenia przysięgi na wierność Niemcom i Austro Węgrom przez oddziały I i II Brygady Pułku Legionów Polskich. Wieś posiadała na koniec 2015 r mieszkańców. Oddalona jest od Nieporętu w odległości ok. 2 km (odległość drogowa). 28

29 Ryc. 6. Białobrzegi w 1937 r. Źródło: mapywig.org ZEGRZE POŁUDNIOWE Osada po raz pierwszy wzmiankowana była w 1580 roku. Należała do niejakiego ławnika przysięgłego Marcina Rogali. W 1895 r. miejscowość posiadała 41 mieszkańców. W 1921 r. Zegrze Południowe liczyło już 223 mieszkańców, w tym 11 ewangelików. Historia miejscowości związana jest ściśle z zespołem koszar w Zagrobach (historyczna nazwa Zegrza Południowego). Naprzeciw Jeziora Zegrzyńskiego znajduje się miejscowość Zegrze, w której również zlokalizowano część budynków militarnych. Forty w obydwu miejscowościach to Umocnienie duże i :Umocnienie małe, zwane także jako Ordon i Karlinek. Już w XIX w. rząd rosyjski zakupił od Radziwiłłów omawiane tereny celem wzniesienia twierdzy uzupełniającej od północy umocnienia Warszawskiego Regionu Fortecznego: Twierdzy Modlin i Twierdzy Warszawa. We wsi mieści się także tzw. Osiedle Wojskowe, które zostało założone z końcem XIX w. W jego pobliżu znajdują się Państwowe Wojskowe Zakłady Łączności Nr 1, które powstały w 1955 r. na potrzeby produkcji i remontu sprzętu łączności Sił Zbrojnych RP. Od 1963 r., kiedy utworzono Jezioro Zegrzyńskie, Zegrze Południowe stało się ważnym ośrodkiem turystyczno rekreacyjnym w aglomeracji warszawskiej. Wieś posiadała na koniec 2015 r. 843 mieszkańców. Oddalona jest od Nieporętu w odległości ok. 4 km (odległość drogowa). 29

30 MICHAŁÓW - GRABINA Ryc. 7. Zegrze Południowe w 1937 r. Źródło: mapywig.org Z historią miejscowości związana jest działalność kolonistów niemieckich. Wprowadzili oni nowoczesne jak na tamte czasy metody uprawy roli i hodowli zwierząt. Wielu z nich zajmowało się działalnością leśną. Specjalizowali się również w budowaniu sieci melioracyjnych i osuszaniu gruntów. W latach Michałów posiadał 18 domów i 65 mieszkańców. W roku 1921 miejscowość znajdowała się w Gminie Jabłonna i liczyła 11 katolików i 88 ewangelików. W przeciągu kilkudziesięciu lat następowało mieszanie się rodzin kolonistów z ludnością miejscową. W północno zachodniej części charakteryzowanej jednostki w XIX w. osadnicy niemieccy założyli cmentarz. Położony jest on na wzniesieniu, po wschodniej stronie drogi prowadzącej do Józefowa, przy ul. Kwiatowej 22. Jego powierzchnia wynosi ok. 0,5 ha. Zachowane zostały mogiły zbiorowe. Układ cmentarza jest czytelny dzięki pracom porządkowym przeprowadzonym w 2015 r. przez Nieporęckie Stowarzyszenie Historyczne przy pomocy mieszkańców i harcerzy. Działania te zostały sfinansowane przez Urząd Gminy Nieporęt. Ogólny stan cmentarza można ocenić jako dobry. Właścicielem nekropoli jest Gmina Nieporęt. W miejscowości znajduje się również przydrożna kapliczka z 1911 roku znajdująca się na prywatnej posesji przedstawiająca figurę NMP. Wieś posiadała na koniec 2015 r. 751 mieszkańców. Oddalona jest od Nieporętu w odległości ok. 9 km (odległość drogowa). 30

31 BENIAMINÓW Ryc. 8. Michałów - Grabina w 1942 r. Źródło: mapywig.org Historia Beniaminowa niewątpliwie związana jest z fortem mieszczącym się przy drodze powiatowej Białobrzegi Radzymin. Fort umieszczono na południowy zachód od zabudowań, które pierwotnie kształtem nawiązywały do rzędówki. Zabudowania mieściły się po południowej stronie drogi. Fort w Beniaminowie jest przykładem carskiej sztuki fortyfikacyjnej. W centralnej części fortu mieściły się betonowe koszary liczące 20 izb żołnierskich. Były one stelefonizowane, ogrzewane i oświetlone. Wieś posiadała na koniec 2015 r. 213 mieszkańców. Oddalona jest od Nieporętu w odległości ok. 6,5 km (odległość drogowa). Ryc. 9. Beniaminów w 1937 r. Źródło: mapywig.org 31

32 Walory kulturowe Gminy Nieporęt Dziedzictwo niematerialne Obszar Gminy Nieporęt położony jest w regionie etnograficznym Mazowsze w tzw. ziemi warszawskiej. Sama nazwa Mazowsze wywodzi się najprawdopodobniej od litewskiego słowa mãžas - mały. Bardziej prawdopodobną genezą nazwy Mazowsze jest tłumaczenie przedrostka maz, jako smoła, błoto, dziegć. Średniowieczne, duże obszary Mazowsza pokrywały bagna i błota. W związku z tym miejscowa ludność wytwarzała maź, która służyła m.in. do smarowania osi wozów. Dlatego też nazwę Mazowszanin utożsamia się z Mazurem, Mazochem, czyli osobą ubrudzoną błotem. Region Mazowsza od wieków stanowił oddzielną jednostkę terytorialno administracyjną Polski. Jednakże nie jest to spójny obszar etnograficznie. Na Mazowszu ukształtowało się kilka mikroregionów, czego przyczynami były warunki wewnętrzne, środowisko geograficzne, w tym głównie przebieg rzek oraz usytuowanie głównego ośrodka względem innych. Jednakże wszystkie te obszary łączy wspólny strój ludowy, w którym dominuje motyw pasiaka. Niestety na terenie Gminy Nieporęt tradycja noszenia strojów ludowych nie przetrwała. Transformacja ustrojowa na przełomie lat 80. i 90. XX w. spowodowała wśród mieszkańców Polski chęć przemian i poczucie wolności. Z biegiem czasu poszczególne regiony kraju mając na uwadze odrębną historię, tradycje, zwyczaje zaczęły zwracać uwagę na tożsamość lokalną. Jednostki samorządowe mogły dokonać ponownej oceny faktycznego stanu historii regionu i związanych z nią symboli. HERB Na pierwszym planie herbu Gminy Nieporęt przedstawiono złotą łódź z żaglem w kształcie litery N na niebieskim polu. Symbole te nawiązują do historycznych wydarzeń oraz do czasów współczesnych. Litera N nawiązuje do nazwy miejscowości, a łódka związana jest z dawnymi zawodami rybackimi i flisackimi. Niebieskie tło nawiązuje do położenia nad Jeziorem Zegrzyńskim, jednej z największych atrakcji regionu. Kolory herbu złoty i niebieski to kolor szlachetnego kruszcu symbolizujący związek gminy z historią oraz kolor wody określający jej współczesny charakter. Nad częścią główną (tarczą typu hiszpańskiego) widnieje złota korona przypominająca o przynależności miejscowości do królów dynastii Wazów. Podkreślono to dodatkowo heraldyczną figurą z herbu Wazów snop zboża umieszczony na dziobie łodzi. 32

33 Ryc. 10. Herb Gminy Nieporęt Źródło: HEJNAŁ Hejnał został przyjęty Uchwałą nr L\26\06 przez Radę Gminy Nieporęt dnia 28 lutego 2006 r. Hejnał skomponował muzyk, kompozytor i mieszkaniec Nieporętu, Maciej Piwkowski. Utwór posiada mocny i zdecydowany rytm. Pierwsza publiczna prezentacja hejnału Gminy Nieporęt (w wykonaniu autora) odbyła się 28 lutego 2006 r. Elementem dziedzictwa niematerialnego charakteryzowanej jednostki jest pieśń Nieporęcak, która opowiada o losach Nieporętu na przestrzeni ostatnich 600 lat. Śpiewana jest przez mieszkańców gminy podczas ważniejszych uroczystości. Poniżej znajduje się jej tekst. Nieporęcak jestem szlachetnego rodu, niedaleko mieszkam warszawskiego grodu. Nieporęckie dzwony mnie wykołysały, Nieporęckie lasy siły mi dodały. A ziemia matusia sprawiła żem syty, bo każdemu daje kto jest pracowity. W naszym Nieporęcie, tutaj przed wiekami stał piękny zameczek z trzema wieżyczkami. Krewny Jagiellonów Waza Zygmunt III kazał go zbudować dla swych małych dzieci. A król Jan Kazimierz w wojennym zamęcie nie chciał nigdzie mieszkać tylko w Nieporęcie. Zbudował nam kościół z cegły murowany, Wstawił trzy ołtarze i piękne organy. Zbudował strażnicę i szkółkę dla dzieci, Bo był dobrym ojcem ubogich i kmieci. A że nie chciał mieszkać tak jak za kratami, kazał zrobić drogę, wysadzić lipami. Po tej drodze, po tej spod Moskwy bez świty wracał Napoleon świata syn rozbity. A gdy w całej Polsce Szwedzi plądrowali, 33

34 nieporęckie zuchy bobu im zadały. Wróble i Powały wszak to nie nowina, Spijali u króla po lampeczce wina. Tu też bolszewicy gdy szli na Warszawę, krwawą na Zamostkach mieli z nami sprawę. A Strzelcy Kaniowscy w Dzień Wniebowstąpienia Bronili swej ziemi od komuny tchnienia. Pamiętajmy o tym i wiedzmy to z góry, Że jesteśmy polskiej, piastowskiej natury. Żyjmy tylko w zgodzie, róbmy co potrzeba, Bo pradziady nasze patrzą na nas z nieba. Cieszą się tam teraz, a król do nas woła, Niech mi w każdej wiosce będzie zaraz szkoła. Niechaj każde dziecko wie, że być Polakiem, Znaczy być uczciwym, mądrym, nie cwaniakiem. Niechaj się miłuje lewa, prawa strona, Kiedy będziem razem nikt nas nie pokona. Ciekawym zjawiskiem na terenie gminy jest występowanie kilku rdzennych rodów. Według ewidencji ludności i W. Bławdziewicza (2012) na obszarze gminy odnotowano 250 osób o nazwisku Rębelski lub Rembelski, 170 Kawków, powyżej 100 Powałów i Kosów oraz blisko 100 Wróblów. Przeszłość historyczna z czasów I i II wojny światowej jest silnie związana z Gminą Nieporęt. Dziedzictwo z tych czasów reprezentują z terenu Gminy Nieporęt następujące obiekty: fort w Beniaminowie; tablica pamiątkowa poświęcona pamięci Legionistów Józefa Piłsudskiego internowanych w r na terenie koszar w Białobrzegach; pomnik Legionistów w Białobrzegach; cmentarz żołnierzy radzieckich na terenie obozu jenieckiego założonego przez Niemców w 1941 r. Stalag 368 w Białobrzegach; tablice upamiętniające miejsce pochówku trzech żołnierzy włoskich na terenie Leśnictwa Białobrzegi; głaz przed wjazdem do koszar w Zegrzu Płd. z tablicą pamiątkową poświęconą Legionistom Józefa Piłsudskiego, którzy odmówili złożenia przysięgi na wierność armiom niemieckiej i pruskiej; tablica pamiątkowa na Rybakach w Zegrzu Płd. poświęcona pamięci harcerzy Szarych Szeregów, którzy to organizowali akcje tzw. małego sabotażu na terenie działania III batalionu A.K; tablica pamiątkowa dowódcy III batalionu AK Tokaja w Nieporęcie na budynku szkoły podstawowej; głaz z tablicą pamiątkową odzyskania niepodległości przy Dębie Wolności w Nieporęcie; tablica pamiątkowa pamięci żołnierzy AK z terenu gminy Nieporęt przy Dębie Wolności w Nieporęcie; pamiątkowa tablica żołnierzy AK obwodu Marianowo-Brzozów w kościele parafialnym w Nieporęcie; kwatera pomordowanych żołnierzy AK na cmentarzu parafialnym w Nieporęcie; 34

35 grób bezimiennego żołnierza na cmentarzu parafialnym w Nieporęcie poległego we wrześniu 1939 roku na terenie koszar w Zegrzu Płd.; pamiątkowy krzyż w miejscu rozstrzelania żołnierzy AK na terenie Leśnictwa Kąty Węgierskie; mogiła żołnierza Armii Radzieckiej przy niebieskim szlaku na terenie Leśnictwa Kąty Węgierskie; dwie mogiły nieznanych żołnierzy Armii Radzieckiej na terenie Leśnictwa Kąty Węgierskie; mogiła nieznanego żołnierza na terenie Leśnictwa Kąty Węgierskie w Stanisławowie Pierwszym; głaz pamiątkowy w miejscu śmierci dwóch podchorążych AK Alfy i Skiby przy ul. Strużańskiej w Stanisławowie Pierwszym; mogiła lotnika radzieckiego w Czarnej Strudze nad rzeką Czarną; figura w. Jana Chrzciciela ufundowana przez mieszkańców gminy, a postawiona nocą w pierwszych latach po wojnie, wbrew wszelkim zakazom M.O. Stoi w miejscu po przedwojennej drewnianej postaci, którą wyłowiono w Narwi. Figura stoi w mało widocznym miejscu, przy nasypie kolejowym w Nieporęcie; pomnik poświęcony załodze polskiego bombowca PZL. 37 Łoś z 16 eskadry odsłonięty 14 września 2013 roku w Wólce Radzymińskiej Dobra kultury objęte prawnymi formami ochrony Obiekty nieruchome objęte prawną ochroną zabytków Formami ochrony prawnej zabytków są: wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku kulturowego, ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego oraz ustalenia ochrony w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzji o warunkach zabudowy Obiekty zabytkowe wpisane do rejestru zabytków województwa mazowieckiego Rejestr zabytków województwa mazowieckiego prowadzony jest przez Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie. Może on przystąpić do procedury wpisu do rejestru zabytków na wniosek strony właściciela, bądź użytkownika obiektu, lub też z urzędu. W Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Warszawie prowadzone są trzy rejestry zabytków: 1. Rejestr zabytków nieruchomych (księga A). 2. Rejestr zabytków ruchomych (księga B). 3. Rejestr zabytków archeologicznych (księga C). W rejestrze zabytków nieruchomych Województwa Mazowieckiego, w Gminie Nieporęt znajduje się 9 obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych znajdujących się w 2 miejscowościach, którymi to są: Beniaminów (7) i Nieporęt (2). 35

36 Tabela 1. Zabytkowe obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków z terenu Gminy Nieporęt Lp. Miejscowość Obiekt Datowanie Nr rejestru Rok powołania 1 Nieporęt Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP r. 1066/ Nieporęt Cmentarz rzym.-kat. ok r Beniaminów Fort Beniaminów (Twierdza Zegrze) - zespół, w granicach wału r fortecznego wraz z otoczeniem 4 Beniaminów Fort Beniaminów - schron pogotowia r Beniaminów Fort Beniaminów Wielki schron pogotowia r I 6 Beniaminów Fort Beniaminów Wielki schron pogotowia r II 7 Beniaminów Fort Beniaminów Mały schron pogotowia r Beniaminów Fort Beniaminów Mały schron pogotowia II r Beniaminów Fort Beniaminów - koszary szyjowe r Źródło: Obiekty wpisane do rejestru zabytków odznaczające się szczególnymi walorami zostały krótko scharakteryzowane wraz z fotografiami w podrozdziale Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy. Na terenie Gminy Nieporęt nie występują obiekty uznane przez Prezydenta RP za Pomnik Historii. Na obszarze gminy nie funkcjonuje też Park Kulturowy. Zabytki nieruchome, rejestrowe powinny być oznaczone wzorem znaku informacyjnego, który przedstawiony jest poniżej. Za jego umieszczenie odpowiedzialny jest starosta danego powiatu. Wzór znaku został ustanowiony w Rozporządzeniu Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. Ryc. 11. Wzór znaku informacyjnego umieszczonego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków Źródło: załącznik do rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. (poz. 259) 36

37 Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków Ochrona zabytków należy do obowiązków samorządu lokalnego. Zadania stojące przed organami administracji publicznej (m.in. zarządami gmin), precyzuje art. 4 ustawy z dnia 17 września 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014, poz. 1446). Gminy mają dbać o: zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie oraz zapobiegać zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków. Ponadto mają obowiązek podjęcia działań mających na celu udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków. Jednym z obowiązków nałożonych przez ustawę na gminy jest: uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Temu zadaniu ma służyć gminna ewidencja zabytków, o której jest mowa w artykule 22. Punkt 4 tego artykułu mówi: Wójt (burmistrz, prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy. Zgodnie z art. 21 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami gminna ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania gminnego programu opieki nad zabytkami. W gminnej ewidencji zabytków powinny być ujęte: a) zabytki nieruchome wpisane do rejestru; b) inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków; c) inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Nieporęt (zwana dalej GEZ) w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych oraz archeologicznych została pozytywne zaopiniowana z dniem 7 października 2016 roku (znak: WD ) przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Warszawie. GEZ zawiera obiekty znajdujące się w rejestrze zabytków, ewidencji wojewódzkiej oraz dodatkowe zabytki odznaczające się cennymi wartościami historyczno - architektonicznymi w porozumieniu z Mazowieckim Konserwatorem Zabytków. GEZ Gminy Nieporęt zawiera 36 kart architektury i budownictwa (26 ujętych w ewidencji wojewódzkiej, 9 wpisanych do rejestru oraz 1 pozycja dodatkowa). W skład części archeologicznej weszło 190 kart archeologicznych. Rozdział Ocena stanu dziedzictwa kulturowego Gminy Nieporęt przedstawia szczegółowo zabytkowe obiekty architektoniczne oraz archeologiczne, ich aktualizację oraz aktualną kondycję. Wszystkie zabytki nieruchome ujęte w gminnej ewidencji zabytków zamieszczono w załączniku Zabytki archeologiczne wpisane do rejestru zabytków i wojewódzkiej ewidencji zabytków Nieruchomy zabytek archeologiczny, zwany jest także stanowiskiem archeologicznym. Narodowy Instytut Dziedzictwa wskazuje, że stanowisko archeologiczne to: obszar, w obrębie którego występują źródła archeologiczne wraz z otaczającym je kontekstem tzw. nawarstwieniami kulturowymi, czyli warstwami ziemi, które powstały na 37

38 stanowisku (np. osadzie pradziejowej) w trakcie jego funkcjonowania w przeszłości. Mogą to być grodziska, cmentarzyska, pozostałości dawnych osad, nawarstwienia miast, nawarstwienia związane z funkcjonowaniem zamków, wsi historycznych itd. Badania powierzchni archeologicznej w ramach wykonywania Archeologicznego Zdjęcia Polski prowadzone były od 1978 roku na terenie całego kraju. Projekt zakładał znalezienie zabytków archeologicznych tzw. metodą powierzchniową polegającą na obserwacji zaoranych pól wiosną i jesienią. Prowadzone były również wywiady z mieszkańcami, analizy archiwalnych materiałów, jak i wykorzystywano zdjęcia lotnicze. 190 stanowisk archeologicznych, które udało się zaobserwować to znaczące dziedzictwo minionych epok na terenie Gminy Nieporęt. Ochrona dziedzictwa archeologicznego prowadzona jest zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, według której obecny poziom cywilizacyjny umożliwia wykorzystanie potencjału kulturowego, ekonomicznego i społecznego dziedzictwa archeologicznego bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na jego poznanie i obcowanie z autentycznymi, nienaruszonymi zabytkami przeszłości. W przypadku nieodnawialnych zasobów dziedzictwa archeologicznego oznacza to ochronę zabytków archeologicznych in situ czyli w miejscu ich pierwotnego występowania, przez zachowanie ich dla przyszłych pokoleń w stanie możliwie nienaruszonym. Ważnym aspektem dotyczącym zabytków archeologicznych jest ich przypadkowe znalezienie. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami odnosi się w tej kwestii w art. 33. Art. 33. Kto przypadkowo znalazł przedmiot, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, jest obowiązany, przy użyciu dostępnych środków, zabezpieczyć ten przedmiot i oznakować miejsce jego znalezienia oraz niezwłocznie zawiadomić o znalezieniu tego przedmiotu właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, a jeśli nie jest to możliwe, właściwego wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Należy zwrócić uwagę, iż wszystkie znalezione zabytki archeologiczne należą do Skarbu Państwa, co reguluje art. 35 wspomnianej wcześniej ustawy. Art. 35. Przedmioty będące zabytkami archeologicznymi odkrytymi, przypadkowo znalezionymi albo pozyskanymi w wyniku badań archeologicznych, stanowią własność Skarbu Państwa. Owa ustawa odnosi się również do kar związanych w aspekcie zabytków archeologicznych w art Art Kto bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia poszukuje ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny Zabytki ruchome W Gminie Nieporęt do ruchomych zabytków można zaliczyć: - ekspozycje w Gminnym Ośrodku Kultury w Nieporęcie, prowadzoną przez Nieporęckie Stowarzyszenie Historyczne; - wyposażenie wnętrz zabytkowych budynków (w tym kościół w Nieporęcie); - nagrobki cmentarne; - pomniki pamięci i obeliski; - niekubaturowe kapliczki i przydrożne krzyże. 38

39 Szczególnie ważnymi wydają się być dwie ostatnie pozycje, które występują na terenie Gminy Nieporęt. W związku z bogatą historią związaną z okresem I i II wojny światowej na terenie gminy występują liczne pomniki upamiętniające działalność i poświęcenie polskich żołnierzy. Szczególnie ważnym obiektem dla mieszkańców Gminy Nieporęt jest pomnik Strzelców Kaniowskich z 1924 roku, przy którym obchodzone są ważniejsze uroczystości historyczne. Sam pomnik przypomina o śmierci kpt. Stefana Pogonowskiego dowódcę I batalionu 28. PSK, kpt. Benedykta Pęczkowskiego dowódcę 6. kompanii oraz 18 żołnierzy szeregowych. Obelisk nosi wiele śladów po pociskach i zwieńczony jest krzyżem. Poniżej przedstawiono w sposób tabelaryczny ważniejsze pomniki i obeliski z terenu Gminy Nieporęt. Tabela 2. Pomniki i obeliski z terenu Gminy Nieporęt Lp. Obiekt Miejscowość Czas powstania 1 Obelisk Szymona Kowalskiego Nieporęt 1837 r. 2 Pomnik 28. Pułku Strzelców Kaniowskich w Wólka Radzymińska 1924 r. Wólce Radzymińskiej Pomnik Legionistów Marszałka Józefa 3 Piłsudskiego w Białobrzegach Pomnik Mieczysława Stępnowskiego 4 i Stanisława Felickiego Alfa i Skiby Źródło: opracowanie własne Białobrzegi 1931, rekonstrukcja z 2002 r. Stanisławów Pierwszy 1943 r. Fot. 1. Pomnik Strzelców Kaniowskich w Wólce Radzymińskiej Źródło: fotografia własna Przydrożne kapliczki, figury oraz krzyże związane są z folklorem, wydarzeniami historycznymi, ozdobą krajobrazu, wyznaniem wiary wcześniejszych pokoleń oraz wyrazem podziękowania Bogu przez indywidualnych inwestorów. W sposób szczególny na uwagę zasługuje figura Matki Bożej Pocieszycielki Strapionych mieszcząca się przy kościele w Nieporęcie. Jest ona najstarszym tego typu obiektem w gminie. Na cokole widnieje napis: POCIESZYCIELKO STRAPIONYCH MÓDL SIĘ ZA NAMI FUNDATOR FIGURY JAKÓB DĘBKOWSKI 1863 R. Tabela 3. Kapliczki i figury z terenu Gminy Nieporęt Lp. Obiekt Miejscowość Czas powstania 1 Figura Matki Bożej Pocieszycielki Strapionych Nieporęt 1863 r. 2 Kapliczka Michałów - Grabina 1911 r. 3 Figura św. Jana Chrzciciela Nieporęt r. 4 Kapliczka na Dębie pomniku przyrody Białobrzegi brak danych Źródło: opracowanie własne 39

40 Fot. 2. Figura Matki Bożej Pocieszycielki Strapionych w Nieporęcie Źródło: fotografia własna Zabytki w zbiorach muzealnych W Nieporęcie mieści się Gminny Ośrodek Kultury, w którym zgromadzone są historyczne zabytki w formie stałej ekspozycji, prowadzonej przez Nieporęckie Stowarzyszenie Historyczne. Została ona otwarta przez Wójta Gminy Nieporęt 7 listopada 2010 roku. Żaden z nich nie został objęty wpisem do rejestru zabytków ruchomych. Zbiory znajdują się wewnątrz widokowej wieży stanicy strażackiej. W stałej ekspozycji znajdują się następujące przedmioty: - historyczne mapy okolic Warszawy; - elementy uzbrojenia żołnierzy Armii Radzieckiej i Wojska Polskiego z walk w 1944 roku; - elementy wyposażenia Wojska Polskiego w 1939 roku; - elementy uzbrojenia i wyposażenie z walk 1920 roku; - odznaczenia wojskowe; - historyczne zdjęcia Nieporętu oraz osób z nim związanych. Poniższe fotografie prezentują stałe ekspozycje znajdujące się w Gminnym Ośrodku Kultury w Nieporęcie. Fot. 3. Stałe wystawy w budynku GOK Źródło: fotografie własne 40

41 Charakterystyka i ocena stanu dziedzictwa kulturowego Gminy Nieporęt zabytki nieruchome Na terenie Gminy Nieporęt znajduje się 9 obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego. Na terenie całego powiatu legionowskiego takich obiektów jest 75 (stan grudzień 2015 r.), na podstawie PPOnZ dla Powiatu Legionowskiego na lata Obiekty wpisane do rejestru zabytków znajdują się w 2 miejscowościach: Nieporęt (2) oraz Beniaminów (7). Większość z nich datowana jest na lata Najstarszym obiektem wpisanym do rejestru zabytków z terenu gminy jest kościół Niepokalanego poczęcia NMP (wraz z otaczającym drzewostanem) przy Placu Wolności 3 w Nieporęcie. Datowany jest na rok Zabytki wpisane do rejestru charakteryzują się małą różnorodnością pod względem funkcji. Wyodrębniono 3 charakterystyczne rodzaje zabytków. Największą grupę zabytków wpisanych do rejestru stanowi grupa obiektów o funkcji militarnej (7), w skład której wszedł zespół budynków Twierdzy Zegrze, w granicach wału fortecznego wraz z otoczeniem oraz jego poszczególne obiekty. Ponadto w rejestrze odnotowano kościół oraz cmentarz parafialny w Nieporęcie. Wykres 1. Ilość obiektów wpisanych do rejestru zabytków z uwzględnieniem ich funkcji z terenu Gminy Nieporęt Źródło: opracowanie własne na podstawie rejestru zabytków Charakterystyka obiektów znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków Gminy Nieporęt oparta została na wykonanych kartach adresowych w maju 2016 r. oraz wizji terenowej przeprowadzonej w tym samym miesiącu i roku. Na terenie gminy w 7 miejscowościach ujętych zostało 25 zabytków architektury i budownictwa, w tym 9 z rejestru zabytków. Najwięcej obiektów zabytkowych ujętych w gminnej ewidencji zabytków nieruchomych odnotowano w Zegrzu Południowym (10). Są to wyodrębnione budynki w ramach zespołu koszar w dawnych Zagrobach. 41

42 Ujęte w ewidencji obiekty datowane są przede wszystkim na przełom XIX i XX wieku. Jednym ze starszych obiektów nie wpisanym do rejestru, a mieszczącym się w ewidencji jest dzwonnica w Nieporęcie o źródłach XVII - wiecznych. Na terenie Gminy Nieporęt wśród obiektów będących GEZ przeważają obiekty o funkcji obronnej. W ich skład wchodzi fort w Beniaminowie wraz z wyszczególnionymi budynkami, koszary w Białobrzegach, budynki koszarowe z Zegrza Południowego oraz bunkier Regelbau mieszczący się w Wólce Radzymińskiej. W skład gminnej ewidencji weszły ponadto 4 cmentarze oraz kościół i dzwonnica z Nieporętu. Dwór nie przetrwał do dzisiejszych czasów. Z racji działań wojennych zdecydowana większość budynków, która mogłaby dziś stanowić ważny zasób zabytkowy gminy została zniszczona. Drewniane chaty zostały zburzone, bądź spalone, a nawet ocalałe pod upływem czasu zawaliły się. Budynki murowane, wybudowane w zdecydowanej większości po II wojnie światowej nie odznaczają się detalami architektonicznymi i z punktu dziedzictwa kulturowego nie stanowią ważnego elementu zabytkowego. Wykres 2. Ilość obiektów ujętych w gminnej ewidencji zabytków wraz z uwzględnieniem ich funkcji z terenu Gminy Nieporęt Cmentarze na terenie gminy można wyróżnić ze względu na przynależność wyznaniową. Na cmentarzu wojennym w Białobrzegach pochowani są zarówno prawosławni, jak i katolicy. Na cmentarzach osadników niemieckich spoczywają głównie protestanci. Jednakże poprzez wieloletnie mieszanie się rodzin przybyłych osadników z Polakami, na cmentarzach w Stanisławowie Pierwszym, jak i w Michałowie Grabinie spoczywają również katolicy. Na cmentarzu parafialnym w Nieporęcie pochowani są Polacy wyznania rzymsko katolickiego. Ponadto można na nim zauważyć nagrobki, na których widnieje pismo cyrylicy. Cmentarze wymienione w tab. 3. prezentują dobry stopień zachowania. Jedynie w Stanisławowie Pierwszym układ cmentarza jest nieczytelny. Rozpoznać można go było po charakterystycznej roślinności, np. bluszczu, drzewostanie oraz na podstawie fragmentów nagrobków znajdujących się w zachodniej części cmentarza. Wraz z końcem II wojny światowej osadnicy niemieccy wrócili do swojego kraju, a co za tym idzie cmentarze w Michałowie Grabinie i Stanisławowie Pierwszym zostały opuszczone. Cmentarz w Michałowie Grabinie obecnie prezentuje dobry stan zachowania. Na cmentarzu spoczywają osoby o nazwiskach: Guhl, Kaufman, Kebber, Szuster, Doclaw, Bartel, Blum, 42

43 Mank, Rajncholc. Cmentarz został uporządkowany w 2015 roku i udostępniony dla lokalnej społeczności oraz turystów, dzięki pracom zainicjowanym przez Nieporęckie Stowarzyszenie Historyczne i pomocy harcerzy oraz mieszkańców, przy finansowym wsparciu Urzędu Gminy Nieporęt. Warto również wspomnieć, iż wszelkie działania inwestycyjne na terenach pocmentarnych reguluje art. 6 ust. 4 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych z dnia 31 stycznia 1959 r. (Dz. U. z 2015, poz. 2126). 4. Użycie terenu cmentarnego na inny cel jest dopuszczalne pod warunkiem zachowania znajdujących się na jego terenie zabytków, które mogą być przeniesione w inne miejsce po uzyskaniu pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków. Przedstawiona poniżej tabela charakteryzuje cmentarze ujęte w GEZ występujące na terenie gminy. Tabela 4. Zabytkowe cmentarze z terenu Gminy Nieporęt Lp. Miejscowość Nazwa Czas Układ powstania cmentarza 1 Nieporęt Cmentarz parafialny, rzymsko - katolicki 2 Michałów - Cmentarz osadników 3 Grabina Stanisławów Pierwszy niemieckich Cmentarz osadników niemieckich 4 Białobrzegi Cmentarz wojenny Źródło: opracowanie własne na podstawie kart GEZ Powierzchnia (ha) Wpis do rejestru ok r. czytelny 2,5 tak XIX w. czytelny 0,5 nie poł. XIX w. nieczytelny 0,5 nie r. czytelny 1 nie Fot. 4. Cmentarz osadników niemieckich w Michałowie - Grabinie Źródło: fotografia własna Analizę przynależności własnościowej obiektów zabytkowych znajdujących się w kartach adresowych GEZ przedstawia poniższy wykres 3. Wynika z niego, iż większość zabytków znajduje się we własności prywatnej (32%). Do Skarbu Państwa/Stołecznego Zarządu Infrastruktury należy 20 % zasobu znajdującego się w GEZ, a do nieporęckiej parafii 12 %. 16% zasobu gminnych zabytków stanowią obiekty będące współwłasnością Skarbu Państwa i osób prywatnych. Reszta zasobu zabytkowego została szczegółowo podzielona na 6 grup i łącznie stanowi 20% całości. 43

44 Wykres 3. Struktura własności obiektów ujętych w GEZ z terenu Gminy Nieporęt Źródło: opracowanie własne na podstawie kart GEZ Większość zabytków znajdujących się w GEZ prezentuje dobry stan zachowania. W najlepszym stanie jest kościół, dzwonnica oraz cmentarz w Nieporęcie. W 2010 roku przeprowadzono renowację elewacji zewnętrznej kościoła. Utworzono izolację pionową i poziomą, której zadaniem jest zapewnienie bezpiecznego odprowadzenia wody, tak by fundamenty i ściany kościoła nie były narażone na wilgoć. Renowacja elewacji kościoła została dofinansowana w 2011 roku przez Sejmik Województwa Mazowieckiego w kwocie 100 tys. zł. Najgorszy stan zachowania prezentuje cmentarz w Stanisławowie Pierwszym oraz budynki w Forcie Beniaminów i bunkier niemiecki w Wólce Radzymińskiej. Strukturę stanu zachowania obiektów ujętych w GEZ z terenu Gminy Nieporęt przedstawia poniższy wykres. Wykres 4. Struktura stanu zachowania obiektów ujętych w GEZ z terenu Gminy Nieporęt Źródło: opracowanie własne na podstawie kart GEZ 44

45 Charakterystyka i ocena stanu dziedzictwa kulturowego Gminy Nieporęt zabytki archeologiczne Wykaz nieruchomych zabytków archeologicznych wskazuje 190 stanowisk archeologicznych na terenie Gminy Nieporęt. Nazwy miejscowości dla poszczególnych stanowisk nie zawsze muszą się zgadzać z obecnymi, ponieważ Archeologiczne Zdjęcie Polski (AZP), na podstawie którego wydzielono stanowiska archeologiczne, robione było na przestrzeni kilkudziesięciu lat, gdzie granice miejscowości mogły ulegać zmianie bądź też stanowisko zostało błędnie przypisane. W związku z powyższym 3 stanowiska przypisane zostały wg wykazu zabytków archeologicznych przekazanych przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Warszawie pod pozycję Administracja Lasów Państwowych. W rzeczywistości jest to miejscowość Wólka Radzymińska. Podobna sytuacja dotyczyła pozycji Lasy Państwowe, stanowisko to znajduje się w Kątach Węgierskich. Obecne nazwy miejscowości podano w nawiasach (załącznik nr 2). Obszar gminy obejmuje w podziale AZP 7 sektorów, na których znajdują się stanowiska archeologiczne. Każdy z nich posiada wymiary 5 x 8 km, czyli 40 km². Na obszarze Gminy Nieporęt nie zaewidencjonowano stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków. Ochrona stanowisk archeologicznych oraz nawarstwień kulturowych podczas inwestycji związanych z zabudowaniem i zagospodarowaniem terenu odnosi się do planu zagospodarowania przestrzennego, decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego, w których znajdują się ustalenia ochronne. Ochrona zabytków archeologicznych polega na uwzględnianiu w zagospodarowaniu przestrzennym i przy opracowywaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego następujących zasad: wskazanie i ochrona w opracowywanych MPZP, prowadzenie wszelkich działań inwestycyjnych po przeprowadzeniu badań, bądź przy udziale archeologa, z możliwością zmiany nadzoru archeologicznego nad badaniami archeologicznymi w przypadku odkrycia zachowanych obiektów archeologicznych i architektonicznych na zasadach przepisów odrębnych, możliwość odstąpienia od ww. czynności w przypadkach uzgodnionych z organem ds. ochrony zabytków. Ilość i zasięg obszarów zabytków archeologicznych przewidzianych do uwzględnienia w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, na skutek nowych odkryć, ustaleń lub uzupełnienia ewidencji, może ulec zmianie. Wszelkie prace remontowo ziemne należy ustalać z WKZ. Trzeba zatem zwrócić się do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, z wnioskiem o wydanie decyzji administracyjnej zezwalającej na realizację przedsięwzięcia inwestycyjnego, jeżeli przeprowadzenie badań jest niezbędne w celu ochrony zabytków. Do największych zagrożeń dla stanowisk archeologicznych zaliczają się: - działalności inwestycyjne: budowa kanalizacji, wodociągów - inwestycje mieszkaniowe i przemysłowe; - budowy dróg; - lokalizacje żwirowni i kopalni kruszywa oraz ich wydobycie; - planowane zalesienia; 45

46 - regulacje cieków wodnych i budowa zbiorników retencyjnych; - działalności rabunkowe nielegalne poszukiwania; - działalności rolnicze głęboka orka; - gwałtowne zjawiska atmosferyczne. Większość stanowisk archeologicznych zlokalizowanych na terenie Gminy Nieporęt to ślady osadnicze, z czego najstarsze, z okresu paleolitu, znajdują się w Nieporęcie i Białobrzegach. Pozostałe stanowiska obejmują okresy począwszy od neolitu, poprzez epokę brązu, okres halsztacki, lateński, wpływów rzymskich, wędrówek ludów, wczesnośredniowieczny, średniowiecze na okresie nowożytnym skończywszy. Jedne z pierwszych odkryć archeologicznych na terenie gminy miały miejsce w 1913 r. i dotyczyły wczesnośredniowiecznego cmentarzyska z XI XII w. położonego w Nieporęcie. W latach 20. i 30. XX w. zarejestrowano kilka ważnych śladów osadnictwa w pobliżu Nieporętu. W latach 50. i 60. pracownicy dawnego Instytutu Historii Kultury Materialnej prowadzili prace wykopaliskowe związane z budową Zalewu Zegrzyńskiego. W ich trakcie odkryto liczne ślady osadnictwa. Największą liczbę zabytków archeologicznych na terenie gminy odkrył w latach 90. Stefan Woyda ok 150 o różnej chronologii. Ważnym faktem archeologicznym jest odkrycie w 2006 r. w Nieporęcie na ul. Dworcowej fragmentu fundamentów XVII wiecznej budowli należącej do rodu Wazów. Odnaleziono tu m.in.: szkło butelkowe, fragmenty talerzy i kafli piecowych oraz błękitny kafel piecowy w kształcie korony Wazów. Ostatni artefakt wydaje się być najważniejszym znalezionym zabytkiem tym bardziej, iż na jego odwrocie zamieszczono informacje dotyczące wytwórcy. Fundamenty budowli po przeprowadzonych pracach archeologicznych zostały zasypane. Podsumowując, najwięcej stanowisk archeologicznych znajduje się w Nieporęcie 50 i jest to wyróżniająca się jednostka na tle innych pod względem ilości zarejestrowanych stanowisk. Ich większe skupiska odnotowano także w Stanisławowie Pierwszym 28, Józefowie 26 oraz Kątach Węgierskich 22. W pozostałych miejscowościach liczba stanowisk nie przekroczyła 15. Łącznie odnotowano 190 stanowisk w 15 miejscowościach. Wykres 2 charakteryzuje stanowiska archeologiczne z obszaru Gminy Nieporęt. Załącznik nr 2 przedstawia wszystkie stanowiska archeologiczne z terenu gminy wraz z ich krótką charakterystyką. Analizując rozkład przestrzenny stanowisk archeologicznych, stwierdza się ich zagęszczenie w pasie od Józefowa, poprzez Kąty Węgierskie skończywszy na Stanisławowie Pierwszym. Stanowiska te zlokalizowane są wzdłuż Kanału Bródnowskiego. Drugie większe skupisko stanowisk zaobserwowano w Nieporęcie oraz jego najbliższym sąsiedztwie i zlokalizowane były wzdłuż Kanału Żerańskiego. 46

47 Wykres 5. Nieruchome zabytki archeologiczne ujęte w ewidencji wojewódzkiej i gminnej z terenu Gminy Nieporęt z wyszczególnieniem na miejscowości Źródło: opracowanie własne na podstawie wykazu stanowisk archeologicznych w Gminie Nieporęt Liczba obiektów w ewidencji zabytków nie jest stała, ponieważ mogą być do niej wpisywane kolejne zabytki lub wykreślane te, które zatraciły swoje wartości kulturowe. W większości miejscowości znajdują się zarówno zabytki archeologiczne, jak i architektoniczne. Jednak te mające największe znaczenie, które występują tylko w rejestrze zabytków znajdują się tylko w 2 miejscowościach. Żaden zabytek archeologiczny nie został wpisany do rejestru zabytków Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy Niewątpliwie obiekty o największym znaczeniu dla Gminy Nieporęt figurują w rejestrze zabytków. Według autorów niniejszego dokumentu zabytki wyróżniające się największymi walorami zabytkowymi przedstawiono poniżej. Przedstawione obiekty pełnią różne funkcje, co świadczy o zachowaniu dziedzictwa materialnego z terenu gminy. Kościół parafialny w Nieporęcie wpisany został jako pierwszy spośród wszystkich obiektów będących w rejestrze zabytków (1962 r.). Pozostałe zabytki włączono do rejestru w latach 90. XX w. Przy krótkiej charakterystyce obiektów umieszczono również fotografie. 47

48 Tabela 5. Obiekty o najwyższym znaczeniu dla Gminy Nieporęt Lp. Miejscowość Obiekt Datowanie Nr rejestru Rok powołania 1 Nieporęt Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP r. 1066/ Nieporęt Cmentarz rzym.-kat. ok r Beniaminów Fort Beniaminów (Twierdza Zegrze) - zespół, w granicach wału r fortecznego wraz z otoczeniem 4 Beniaminów Fort Beniaminów - schron pogotowia r Beniaminów Fort Beniaminów Wielki schron pogotowia r I 6 Beniaminów Fort Beniaminów Wielki schron pogotowia r II 7 Beniaminów Fort Beniaminów Mały schron pogotowia r Beniaminów Fort Beniaminów Mały schron pogotowia II r Beniaminów Fort Beniaminów - koszary szyjowe r Źródło: KOŚCIÓŁ NIEPOKALANEGO POCZĘCIA NMP (WRAZ Z OTACZAJĄCYM DRZEWOSTANEM) W NIEPORĘCIE Kościół ufundowany został przez Jana Kazimierza jako wotum za zwycięstwo nad Szwedami. Zbudowano go w latach na planie krzyża łacińskiego. Barokowa świątynia posiada elewację frontową rozczłonkowaną pilastrami i niszami, zwieńczoną trójkątnym szczytem. Kościół pierwotnie posiadał wymiary: 27 m długość, 14,5 szerokość i 12 m wysokość. W wyniku pęknięć murów dobudowano przypory, które zmieniły kształt budowli. Kościół posiada 2 zakrystie, a nad jedną z nich widnieje czarny marmurowy portal z herbem Wazów. Nad frontowym tympanonem oraz nad prezbiterium mieszczą się pozostałości związane z rodem Wazów. Jest to metalowa kula z krzyżem nad nią z lat oraz metalowa chorągiewka z koroną Wazów, w której zamieszczono datę 1655 i skrót ICRPS. Krzyż pierwotnie znajdował się na szczycie dworu Wazów, a chorągiewka na szczycie kaplicy dworskiej. We wnętrzu występują neobarokowe ołtarze. Ołtarz główny przedstawia obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, ołtarze boczne ukazują Ukrzyżowanie Chrystusa i św. Trójcę z XIX w. oraz Najświętszą Marię Niepokalanie Poczętą, patronkę parafii i Józefa z Dzieciątkiem. Ich datowanie wskazuje się na rok W kościele znajduje się ponadto obraz przedstawiający Jana Kazimierza ślubującego Matce Boskiej, obraz Jana Pawła II z Kardynałem Stefanem Wyszyńskim, obraz św. Rocha, obraz Madonny z Dzieciątkiem oraz kopia obrazu Chrystusa Króla Adama Styka. W kościele znajduje się sklepienie kolebkowe oraz kolebkowo krzyżowe. W skład wyposażenia świątyni wchodzi murowana neogotycka chrzcielnica ufundowana przez mieszkańca Rembelszczyzny Andrzeja Stańczaka w 1881 roku. 48

49 Fot. 5. Kościół w Nieporęcie Źródło: fotografia własna CMENTARZ RZYMSKO KATOLICKI PARAFII P.W. NIEPOKALANEGO POCZĘCIA NMP (Z NAGROBKAMI, BRAMĄ, CZĘŚCIĄ OGRODZENIA I STARODRZEWIEM) W NIEPORĘCIE Pierwszą udokumentowaną wzmianką na temat cmentarza jest Dekret informacyjny dla Kościoła Nieporęckiego z 27 września 1739 roku. Widnieje w nim zapis, iż część cmentarza była zaniedbana. Ponadto wyznaczono potrzebę troski o niego oraz jego ogrodzenie. W 1763 r. zapiski z protokołu brzmiały: Cmentarz parkanem ogrodzony, kościca murowana, roku 1754 zreparowana y wierzch nowy na niey dany. Wiadomo również, że na terenie cmentarza mieściła się drewniana kaplica. Cmentarz położony jest po południowej stronie Placu Wolności. Najstarsza część cmentarza znajduje się na tzw. górce, gdzie w okresie międzywojennym stała kaplica. Obecnie stoi tam dawny krzyż misyjny z datą Misji 14 września 1906 roku. W tym rejonie znajdują się mogiły m.in. z lat 1829, 1878 i Znaczną część muru cmentarnego po stronie północnej i zachodniej wybudowano z cegły wyprodukowanej w Nieporęcie w 1841 roku. W północnej części cmentarza znajduje się zabytkowa brama wejściowa wraz z dwiema furtkami i słupkami. W części zachodniej mieści się zabytkowy drzewostan, układ cmentarza czytelny. Fot. 6. Cmentarz w Nieporęcie Źródło: fotografia własna, UG Nieporęt 49

50 FORT BENIAMINÓW (TWIERDZA ZEGRZE) ZESPÓŁ W GRANICACH WAŁU FORTECZNEGO WRAZ Z OTOCZENIEM Zespół militarny powstał na przełomie lat i został wpisany do rejestru zabytków z dniem r. pod nr Poniżej przedstawiono przestrzenne rozmieszczenie poszczególnych obiektów, które wchodzą w jego skład. 1 koszary szyjowe; 2 wielki schron pogotowia I; 3 wielki schron pogotowia II; 4 mały schron pogotowia II; 5 mały schron pogotowia I; 6 schron pogotowia; Ryc. 12. Plan Fortu Beniaminów Źródło: opracowanie własne Fort zbudowany został w ramach rozbudowy Twierdzy Zegrze, utworzono go w składzie Warszawskiego Rejonu Umocnionego. Jego powierzchnia wynosi ok. 8 ha. W 1910 r. nastąpiła kasacja Twierdzy, w czasie której wysadzono część koszar szyjowych fortu i wszystkie kaponiery. W latach obiekt znajdował się w rękach armii rosyjskiej. Zajęty bez walki przez Niemców w 1915 r., użytkowany na cele wojskowe do 1918 r. W 1919 r. był chwilowo w składzie Twierdzy Zegrze, a w latach 20. XX w. w podległości Obozu Warowego Modlin. W latach przeszedł w ręce niemieckie. Po zakończeniu II wojny światowej obiekt użytkowany był przez wojsko. Poniżej zamieszczono panoramę założenia od strony północno wschodniej. 50

51 Fot. 7. Fort Beniaminów Źródło: fotografia własna VI. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ W kolejnej tabeli przedstawiono analizę SWOT dla gminy (poprzez wskazanie mocnych i słabych stron, a także wskazanie szans oraz potencjalnych zagrożeń). Sporządzona analiza uwzględnia stan dziedzictwa kulturowego oraz uwarunkowania jego ochrony i realizowanej przez gminę polityki rozwoju przestrzennego i społeczno - gospodarczego. Dokonana analiza ma za zadanie pomóc w określeniu podstawowych priorytetów opracowanego dokumentu. Tabela 6. Analiza szans i zagrożeń wynikających ze stanu dziedzictwa kulturowego Gminy Nieporęt SZANSE 1. Remediacja i rekultywacja zabytkowej tkanki na terenie gminy z wykorzystaniem dotacji krajowych i unijnych. 2. Wyznaczone ogólne kierunki oraz zadania w opracowaniach strategicznych zmierzające do zrównoważonego rozwoju kultury w regionach wiejskich. 3. Uwzględnienie potrzeb ochrony dziedzictwa kulturowego w zanalizowanych dokumentach strategicznych na szczeblu gminnym. 4. Uwzględnienie potrzeb ochrony dziedzictwa kulturowego w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. 5. Wspomaganie przedsięwzięć zmierzających do zachowania i kształtowania ładu przestrzennego z utrzymaniem właściwej ekspozycji obiektów zabytkowych i dostosowywaniem nowej zabudowy do wartości historycznych miejsc. 6. Nowoczesne techniki informatyczne stwarzające możliwość prezentacji ZAGROŻENIA 1. Konkurencja ze strony Warszawy. 2. Postępująca dekapitalizacja zasobu zabytkowego (w tym głównie obiekty militarne). 3. Brak wsparcia finansowego dla właścicieli obiektów zabytkowych. 4. Braki w edukacji wśród mieszkańców gminy z zakresu wartości i ochrony dziedzictwa kulturowego. 5. Brak pamięci o opuszczonych cmentarzach. 6. Brak zainteresowania historią i twórczością ludową wśród młodych pokoleń. 7. Wysokie koszty remontów obiektów zabytkowych. 8. Napór inwestycyjny na nowe tereny budowlane. 9. Brak dokumentów strategicznych w zakresie promocji turystyki, rewitalizacji oraz rozwoju kultury. 51